Streszczenia odczytów dostarczone przez Autorów (chronologicznie według daty wygłoszenia)

Transkrypt

1 Streszczenia odczytów dostarczone przez Autorów (chronologicznie według daty wygłoszenia) Zygmunt Górka Wyspy i archipelagi jako problem geograficzny Ze 149 mln km 2 powierzchni lądów, na wyspy przypada 9,9 mln km 2 (7%). Wyspa to niewielki w porównaniu z kontynentem ląd, oblany ze wszystkich stron wodą morza, jeziora lub rzeki. Archipelag zaś to grupa wysp leżących blisko siebie, rozpatrywana jako całość, gdy jest podobnego pochodzenia (Słownik pojęć geograficznych, 1973, Warszawa). Terminem tym określano niegdyś tylko wyspy greckie na Morzu Egejskim (gr. Aigeion Pelagos, łac. Aegaeum Pelagus, wł. Arcipelago ). Archipelagi stanowią często roje wysp (Bahama, Tuamotu) lub długie łańcuchy (Małe Antyle, Kuryle, Aleuty, Mariany). Największą wyspą świata jest Grenlandia (2,16 mln km 2 ), równa niemal co do powierzchni zsumowanemu obszarowi trzech następnych w kolejności wielkich wysp (Tab. 1). Największym archipelagiem jest zaś Malajski (1,7 mln km 2 ) złożony z ok. 13 tys. wysp rozciągniętych na przestrzeni 5,1 tys km, na styku oceanów Indyjskiego i Spokojnego. Trzy dalsze z 5 wielkich archipelagów również leżą na Pacyfiku (Tab. 2), a jedynie drugi co do obszaru Kanadyjski Arktyczny w północnozachodniej części Atlantyku, sięgając aż do szerokości geograficznej 87 o N. Wyspy pod względem genezy dzielą się na kontynentalne, powstałe przez oddzielenie części lądu obniżeniami abrazyjnymi lub tektonicznymi (są więc podobne doń co do budowy geologicznej, rzeźby itp.), wśród których wyróżnia się wyspy przybrzeżne (np. Wolin), szelfowe (Irlandia) i skłonu cokołu kontynentalnego, samoistne (wulkaniczne, koralowe i szczyty gór podmorskich) oraz antropogeniczne usypane przez człowieka, np. w portach japońskich (Osaka, Tokio), lub pływające wysepki tratwy z trzciny (Jez. Titicaca, ujście Eufratu i Tygrysu do Zatoki Perskiej). Warunki naturalne na wyspach zależą od ich położenia względem stref klimatycznych (warunkującego m.in. typy gleb i roślinności), wielkości wyspy i jej urzeźbienia (znaczne zróżnicowanie cechuje duże i

2 wysokie wyspy tropikalne np. Nową Gwineę) oraz od odległości od innych wysp i okresu ich zasiedlenia przez człowieka. Tab. 1 Największe wyspy Nazwa mln km 2 1. Grenlandia 2,16 2. Nowa Gwinea 0,83 3. Borneo (Kalimantan) 0,75 4. Madagaskar 0,59 5. Ziemia Baffina 0,51 mln ludn. 1. Jawa (Indonezja) Honsiu (Japonia) Wielka Brytania Luzon (Filipiny) Tajwan (Chiny) 22 Tab. 2 Największe archipelagi Nazwa mln km 2 1. Malajski (13 tys. wysp) 1,70 2. Arktyczny Kanadyjski 1,37 3. Japoński (3 tys. wysp) 0,37 4. Filipiński (7,1 tys. wysp) 0,30 5. Nowa Zelandia 0,27 mln ludn. 1. Malajski Japoński Filipiński Wyspy Brytyjskie Antyle 32 Wyspy długo izolowane od lądu wytwarzają osobliwą przyrodę, z licznymi endemitami np. Galapagos (wielkie żółwie, 13 odmian zięby),

3 Seszele (czarne papugi), Komodo w Indonezji (wielkie warany), Nowa Zelandia (nielotne ptaki kiwi). Liczba wysp jest zmienna jedne znikają (wskutek zmian poziomu morza i jego działalności erozyjnej), inne tworzą się dzięki wulkanom podwodnym (Giulia na południe od Sycylii w 1831 r., małe wysepki w rejonie Azorów w 1959 r. i Islandii w 1964 r.), rozwojowi koralowców i akumulacji rzecznej. Wyspy zasiedlano już od czasów prehistorycznych przykładami takich migracji był napływ pierwszych ludzi na wyspy Pacyfiku od strony Azji lub kolonizacja wysp śródziemnomorskich przez Kreteńczyków, Fenicjan i Greków starożytnych. Rozwój żeglugi doprowadził do odkrycia i politycznego podziału wysp na całym świecie z wyjątkiem antarktycznych. Na niektórych wyspach polarnych działają stacje naukowo-badawcze np. polskie na archipelagu Svalbard (Szpicbergen) w arktyce i na Wyspie Króla Jerzego w Szetlandach Południowych (Antarktyka). Inwazja Europejczyków doprowadziła do wyginięcia tubylców zamieszkujących niektóre wyspy i małe archipelagi np. na Antylach, lub na Tasmanii. Niektóre wyspy zasiedlano wcześnie ze względów obronnych jak np. rzeczne wyspy na Odrze (Wrocław), Sekwanie (Paryż), u wybrzeży Fenicji (Tyr), czy archipelag wenecki. Bywały one fortyfikowane (Cypr, Rodos i Malta kolejne siedziby Joannitów), służyły za bazy floty wojennej (niemiecki Helgoland przed I wojną światową, japońskie Karoliny do 1945 r., brytyjski Singapur, amerykańskie Guam na Pacyfiku i Diego Garcia na Oceanie Indyjskim)). Kryli się na niektórych piraci i korsarze (Port Royal na Jamajce). Organizowano na wyspach poligony atomowe (amerykańskie Bikini, francuska Mururoa, radziecka Nowa Ziemia). Do wysp więzień i miejsc zesłania należały brytyjskie Św. Helena (internowanie Napoleona I, ) i Norfolk, francuskie Nowa Kaledonia i Wyspa Diabelska u wybrzeży Gujany Francuskiej, Alcatraz koło San Francisco, liczne małe włoskie wysepki (jeszcze w czasach rzymskich) i radzieckie Wyspy Sołowieckie na M. Białym. Na wyspach zakładano porty, lądowiska pośrednie dla samolotów (Gander na Nowej Fundlandii), węzły podmorskich kabli telekomunikacyjnych (Ascension; obecnie też stacja obserwacji rakiet kosmicznych). Liczne wyspy znane są z kopalń (fosfaty z Nauru, guano czyli nawóz ptaków morskich z wysepek u wybrzeży Peru), upraw (wanilia z Komorów, trzcina cukrowa na Antylach i Maskarenach, ananasy z

4 Hawajów), na niektórych polarnych funkcjonowały do niedawna bazy wielorybnicze (Grytviken na Południowej Georgii). Wiele wysp stanowi dziś ważne ośrodki turystyczne, ze względu na warunki naturalne (plaże i ciepłe morze) lub kulturę tubylców i zabytki (Bali, Wyspa Wielkanocna). Tab. 3 Państwa wyspiarskie według kontynentów Europa Azja Afryka Ameryka Płn. Ameryka Płd. Australia i Oceania Świat a. samodzielne b. graniczące z innymi na tych samych wyspach c. inne z dostępem a do morza Śródlądowe bez wysp na morzu Razem państwa a - w tym 3 z dostępem tylko do M. Kaspijskiego Ze względu na duże wartości ekonomiczne i polityczne dostępu do morza, niemal 80% z obecnie istniejących państw dostęp taki posiada (Tab. 3), jakkolwiek są to zarówno długie odcinki łatwo dostępnych wybrzeży (Australia, Brazylia, Francja, USA, Indie) lub bardzo krótkie (Bośnia i Hercegowina, Irak, Kongo), względnie wybrzeże jest trudne do wykorzystania z przyczyn naturalnych (płn. Rosja i Kanada). Niemal co 4. państwo leży wyłącznie na wyspach (8 dzieli je z innymi państwami). Jednak wśród największych państw świata kraje wyspiarskie są nieliczne pod względem obszaru można wymienić tylko Indonezję (XV miejsce), a zaludnienia Indonezję i Japonię (miejsca IV i VIII), oraz IV co do liczby ludności w Europie Wielką Brytanię. (Tab. 4). Natomiast wśród najmniejszych państw świata poza 4 mini-państwami europejskimi (Lichtenstein, Monako, San Marino i Watykan) dominują właśnie kraje wyspiarskie, maleńkie republiki środkowego Pacyfiku i Małych Antyli.

5 Tab. 4 Największe i najmniejsze państwa wyspiarskie Największe Najmniejsze Nazwa mln km 2 Nazwa km 2 1. Indonezja 1,92 1. St. Kitts i Nevis Rep. Malgaska 0,58 2. Wyspy Cooka Papua-Nowa Gwinea 0,46 3. Wyspy Marshalla Japonia 0,37 4. Tuvalu Filipiny 0,30 5. Nauru 21 mln ludn. tys. ludn. 1. Indonezja Wyspy Cooka Japonia Belau Filipiny Nauru Wielka Brytania Tuvalu 9 5. Sri Lanka Niue 2 Źródło: Rocznik... Niektóre państwa złożone z części lądowej i wyspiarskiej, mają dość duży odsetek ludności zamieszkującej wyspy w Europie dotyczy to Grecji i Włoch. (Tab. 5). Tab. 5 Udział wysp w obszarze i zaludnieniu niektórych państw Państwa Grecja Kanada Malezja Włochy obszar Wyspy razem Ludność % W rozległych i zróżnicowanych etnicznie państwach wyspiarskich obserwuje się niekiedy tendencje separatystyczne np. w Indonezji (Timor Wschodni, Molukki), na Filipinach (Mindanao). Od 1974 r. Cypr podzielony jest granicą (a stolica Nikozja murem) na część grecką i

6 turecką. W innych znów prowincje wyspiarskie cieszą się dużym stopniem autonomii jak Sardynia i Sycylia we Włoszech, Wyspy Kanaryjskie w Hiszpanii, Wyspy Alandzkie w Finlandii, Wyspa Man w Wielkiej Brytanii. Kilka archipelagów stanowi przedmiot międzynarodowych sporów przykładem na to są Kuryle (Rosja z Japonią) i Falklandy lub Malwiny (Argentyna z Wielką Brytanią; wojna w 1982 r.). W ostatnich dekadach nawet małe i bezludne wyspy zyskały na znaczeniu jako podstawa delimitacji 200-milowych stref ekonomicznych, przyznanych zgodnie z obecną wykładnią Prawa Morza państwom nadmorskim. Wykorzystanie bogactw naturalnych wysp i morza wokół nich, względnie wartości położenia, sprawiło, iż niektóre społeczeństwa wyspiarskie należą do najbogatszych, inne znów, ze względu na trudne warunki naturalne, a głównie z powodu kolonialnej przeszłości są znacznie biedniejsze (Tab. 6). Trzeba dodać, iż nowoczesna technika umożliwia przełamywanie względnej izolacji wysp i zamieszkującej je ludności. Dość wymienić 50-kilometrowe tunele podmorskie z Francji do Wlk. Brytanii i między japońskimi wyspami Hokkaido i Honsiu, mosty nad cieśninami duńskimi i gęstą sieć linii promowych na Bałtyku i Morzu Śródziemnym. Tab. 6 Najbogatsze i najbiedniejsze państwa wyspiarskie według dochodu w tys. dolarów USA na głowę Państwa najbogatsze Państwa najbiedniejsze nazwa dochód nazwa dochód 1. Japonia 2. Islandia Sri Lanka 2. Komory 0,6 0,5 3. Wlk. Brytania Wyspy św. 4. Singapur 5. Brunei 6. Nauru Tomasza i Książęca 4. Wyspy Salomona 5. Haiti 0,4 0,2 0,2 Nadal jednak pozostaje aktualny topos wyspy w kulturze jako odległego skrawka lądu o osobliwej przyrodzie, bezludnego, lub zamieszkanego przez prymitywny lecz przyjazny lud wspomnijmy tu

7 Robinsona Cruzoe D. Defoego, Wyspę Skarbów J. L. Stevensona, czy obrazy P. Gaugina. LITERATURA Encyklopedia Geograficzna Świata, , wyd. Opres, Kraków. Rocznik Statystyczny 2001, wyd. GUS, Warszawa. Słownik pojęć geograficznych, 1973, Warszawa.