Prawo konstytucyjne. Pytania i odpowiedzi. Mirosław Granat SERIA AKADEMICKA 7. WYDANIE

Transkrypt

1 Prawo konstytucyjne Pytania i odpowiedzi Mirosław Granat SERIA AKADEMICKA 7. WYDANIE

2 Prawo konstytucyjne Pytania i odpowiedzi Mirosław Granat Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA 7. WYDANIE WARSZAWA 2016

3 Stan prawny na 1 października 2016 r. Wydawca Agata Jędrasik Redaktor prowadzący Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne Małgorzata Nowak Łamanie Andytex Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN: wydanie Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Od Autora Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego Co to jest prawo konstytucyjne? Jaka jest geneza prawa konstytucyjnego? Jaki jest przedmiot prawa konstytucyjnego? Rozdział II. Wiadomości o konstytucji Co to jest konstytucja? Jakie są główne poglądy na istotę konstytucji? Jaka jest geneza konstytucji? W jaki sposób konstytucja jest uchwalana? Co to jest materia konstytucji? Jaka jest moc prawna przepisów konstytucji? Na czym polega specyfika wykładni konstytucji? Jak jest zbudowana konstytucja? W jaki sposób można zmienić konstytucję? Rozdział III. Zasady prawa Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Uwagi ogólne Co to są konstytucyjne zasady prawa? Jak jest rozwiązywana kolizja zasad konstytucyjnych? Czy konstytucja zawiera system wartości?

5 6 Spis treści 2. Analiza konstytucyjnych zasad prawa Jaka jest treść zasady republikańskiej formy państwa? Jaka jest treść zasady dobra wspólnego? Jaka jest treść zasady demokratycznego państwa prawnego? Jaka jest treść zasady suwerenności narodu? a) Zasada suwerenności w klasycznym prawie konstytucyjnym b) Zasada suwerenności w warunkach integracji europejskiej Na czym polega zasada przedstawicielstwa politycznego? Jaka jest treść zasady podziału i równowagi władzy? Jaka jest treść zasady pomocniczości? Na czym polega zasada rządów parlamentarno- -gabinetowych? Rozdział IV. Wolności i prawa człowieka i obywatela Podstawy wolności i praw człowieka i obywatela Jakie wyróżniamy koncepcje praw człowieka? Jakie występują generacje praw człowieka? Jakie są ponadnarodowe systemy regulacji praw człowieka? a) System ONZ b) System Rady Europy c) System Unii Europejskiej Jakie są podstawowe pojęcia w zakresie praw człowieka? Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela w Konstytucji RP Jakie są zasady ogólne wolności i praw człowieka i obywatela? a) Godność b) Wolność c) Równość Kto jest podmiotem wolności i praw? Na czym polega koncepcja horyzontalnego działania praw człowieka?

6 Spis treści 7 8. Jakie wyróżniamy wolności i prawa osobiste? Jakie wyróżniamy wolności i prawa polityczne? Jakie wyróżniamy wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne? Kiedy możliwe jest ograniczenie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela? Jakie są konstytucyjne obowiązki jednostki? Środki ochrony wolności i praw człowieka i obywatela Na czym polega odpowiedzialność odszkodowawcza organu władzy publicznej? Na czym polega prawo do sądu i jaka jest jego treść? Kiedy przysługuje skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka? Rozdział V. Źródła prawa Podstawy konstytucyjnego systemu źródeł prawa Jakie są cechy systemu źródeł prawa w Konstytucji RP? Jaki jest katalog aktów prawnych powszechnie obowiązujących? Charakterystyka aktów prawnych powszechnie obowiązujących Jakie jest miejsce Konstytucji RP w systemie źródeł prawa po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej? Co to jest ustawa i jaka jest jej pozycja w systemie źródeł prawa? Jaka jest istota rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy? Jakie są wymogi Konstytucji RP w zakresie wydawania rozporządzeń wykonawczych? Co to jest prawo miejscowe o charakterze powszechnie obowiązującym? Charakterystyka aktów prawnych wewnętrznie wiążących Co oznacza określenie, że przepisy prawa mają charakter wewnętrzny? Jakie są konstytucyjne zasady wydawania zarządzeń jako aktów wykonawczych do ustawy?

7 8 Spis treści 4. Prawo międzynarodowe i unijne w systemie źródeł prawa Na czym polega ratyfikacja umów międzynarodowych? Jakie jest miejsce umów międzynarodowych w systemie prawa? Jakie są zasady stosowania umów międzynarodowych? Jakie jest miejsce prawa Unii Europejskiej w systemie prawa? Rozdział VI. Prawo wyborcze Podstawy prawa wyborczego Co rozumiemy przez prawo wyborcze? Jakie są zasady prawa wyborczego? Na czym polega zasada powszechności wyborów? Jakie są gwarancje zasady powszechności wyborów? Na czym polega zasada bezpośredniości wyborów? Na czym polega głosowanie przez pełnomocnika? Na czym polega głosowanie korespondencyjne? Na czym polega zasada równości wyborów? Na czym polega zasada proporcjonalności wyborów? Na czym polega zasada wyborów większościowych? Na czym polega zasada tajności aktu głosowania? Organizacja i przebieg wyborów Kto zarządza wybory do Sejmu, Senatu, Parlamentu Europejskiego i wybory Prezydenta RP? Jakie są zasady tworzenia okręgów wyborczych i obwodów głosowania? Jakie są zadania komisji wyborczych? Kto ma prawo do zgłaszania kandydatów w wyborach? Jakie są główne zasady prowadzenia kampanii wyborczych? Jakie są zasady głosowania? Jakie są zasady ustalania wyników głosowania i wyników wyborów? Jaki jest mechanizm stwierdzania ważności wyborów?.. 179

8 Spis treści Jaki jest mechanizm uzupełniania składu Sejmu i Senatu? Zasady prawa wyborczego do organów samorządu terytorialnego Jakie są zasady prawa wyborczego do organów stanowiących samorządu terytorialnego? Jakie są zasady prawa wyborczego do organów wykonawczych gminy? Jakie są zasady prawa wyborczego do organów wykonawczych powiatu i województwa? Rozdział VII. Referenda i obywatelska inicjatywa ustawodawcza Referenda ogólnokrajowe Jakie są główne formy demokracji bezpośredniej? Jak jest uregulowane referendum w prawie polskim? Jak jest uregulowane referendum dotyczące spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa? Jak jest uregulowane referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację określonej umowy międzynarodowej? Jak jest uregulowane referendum w sprawie zatwierdzenia zmian Konstytucji RP? Jak jest zorganizowane referendum ogólnokrajowe i kiedy jego wynik jest wiążący i rozstrzygający? Referendum lokalne Jakie są zasady przeprowadzania referendum lokalnego? Obywatelska inicjatywa ustawodawcza Na czym polega obywatelska inicjatywa ustawodawcza? Rozdział VIII. Parlament Struktura parlamentu Na czym polega zasada dwuizbowości parlamentu? Jaki jest status Zgromadzenia Narodowego? Jakie są organy Sejmu i Senatu? Tryb i zasady funkcjonowania Sejmu i Senatu Na czym polega zasada autonomii parlamentu?

9 10 Spis treści 5. Jakie jest znaczenie prawne regulaminu parlamentarnego? Co to jest kadencja parlamentu? Na czym polega system permanencji prac parlamentu? Na czym polega zasada tzw. dyskontynuacji prac parlamentu? Status prawny posłów i senatorów Co to jest mandat przedstawicielski? Jak Konstytucja RP określa mandat posła? Jakie są prawa i obowiązki posła i senatora? Na czym polega istota immunitetów parlamentarnych? 241 a) Immunitet materialny b) Immunitet formalny Na czym polega przywilej nietykalności osobistej posła? Jakie są zasady tworzenia klubów i kół parlamentarnych? Funkcje parlamentu Jakie wyróżniamy funkcje parlamentu? Jak zmieniły się funkcje parlamentu po wejściu Polski do Unii Europejskiej? Funkcja ustawodawcza Sejmu Jakie wyróżniamy procedury ustawodawcze? Jakie wyróżniamy etapy drogi ustawodawczej? Co to jest prawo inicjatywy ustawodawczej i komu przysługuje? Na czym polega praca Sejmu nad projektem ustawy? Na czym polega udział Senatu w procesie ustawodawczym? Jakie jest znaczenie podpisania ustawy przez Prezydenta RP? Na czym polega ogłoszenie ustawy i jakie są jego skutki? Jakie są główne cechy szczególnych procedur ustawodawczych? Funkcja kontrolna Sejmu Jakie środki kontroli przysługują posłom?

10 Spis treści Jakie środki kontroli przysługują komisjom Sejmu? Jaki jest status komisji śledczej i przedmiot jej prac? Jakie środki kontroli przysługują Sejmowi in pleno? Na czym polega kontrola wykonania ustawy budżetowej? Funkcja kreacyjna Sejmu i Senatu Jakie organy są wybierane oraz powoływane przez Sejm? Rozdział IX. Władza wykonawcza Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Jaka jest pozycja prawnoustrojowa Prezydenta RP? Jakie są zasady wyboru Prezydenta RP? Kiedy następuje opróżnienie urzędu Prezydenta RP? Jakie są formy odpowiedzialności Prezydenta RP? Na czym polega kontrasygnata? Na czym polegają prerogatywy Prezydenta RP? Jakie są główne kompetencje Prezydenta RP? Rada Ministrów i administracja rządowa Jaki jest tryb powoływania Rady Ministrów? Kiedy Prezes Rady Ministrów składa dymisję rządu? Jakie są zasady odpowiedzialności Rady Ministrów i jej członków? Jaki jest skład Rady Ministrów? Jaka jest pozycja Prezesa Rady Ministrów? Jakie są kompetencje Rady Ministrów? Jaki jest ustrój administracji rządowej? Jaki jest ustrój prokuratury? Rozdział X. Samorząd terytorialny Konstrukcja prawna gminy, powiatu i województwa Jak kształtował się ustrój samorządu terytorialnego od 1990 r.? Jaka jest konstrukcja prawna gminy, powiatu i województwa? Jakie są kompetencje gminy, powiatu i województwa? Jakie są składniki mienia jednostek samorządu terytorialnego?

11 12 Spis treści 5. Jakie są rodzaje związków i porozumień jednostek samorządu terytorialnego? Jak jest sprawowany nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego? Sprawowanie władzy w gminie, powiecie i województwie Jakie są organy stanowiące i wykonawcze samorządu? Jaki jest charakter mandatu radnego? Jakie akty prawa miejscowego stanowią organy samorządu? Rozdział XI. Władza sądownicza Wymiar sprawiedliwości Co to jest władza sądownicza i wymiar sprawiedliwości? Jakie są konstytucyjne zasady ustroju i działania władzy sądowniczej? a) Niezależność sądów (art. 173) b) Niezawisłość sędziów (art. 178) c) Nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego (art. 183) d) Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (art. 182) e) Jednolitość sądów (art. 174) f) Dwuinstancyjność postępowania sądowego (art. 176) 339 g) Sądowa kontrola działalności administracji publicznej (art. 184) Jaki jest status Sądu Najwyższego? Jaki jest ustrój sądów powszechnych? Jaki jest ustrój sądów szczególnych? Jakie są funkcja, skład i charakter Krajowej Rady Sądownictwa? Trybunał Konstytucyjny Na czym polega sądowa kontrola konstytucyjności prawa? Jak kształtował się problem kontroli sądowej w Polsce? Jaka jest pozycja Trybunału Konstytucyjnego w systemie władzy sądowniczej i jego organizacja? Jaka jest procedura powoływania sędziów TK i ich status?

12 Spis treści Jakie wyróżniamy rodzaje kontroli sprawowanej przez Trybunał Konstytucyjny? Jakie są kompetencje Trybunału Konstytucyjnego? Na czym polega pytanie prawne kierowane do Trybunału Konstytucyjnego? Na czym polega skarga konstytucyjna? a) Przesłanki materialne b) Przesłanki formalne Na czym polega kompetencja do orzekania o zgodności z Konstytucją RP celów lub działalności partii politycznych? Na czym polega uprawnienie do rozstrzygania sporów kompetencyjnych? Jaka jest procedura działania Trybunału Konstytucyjnego? Jak dzielą się orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego? Jakie są skutki orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego? Trybunał Stanu Na czym polega istota odpowiedzialności konstytucyjnej? Kto ponosi odpowiedzialność konstytucyjną? Jaka jest procedura ponoszenia odpowiedzialności konstytucyjnej? Jaki jest skład i organizacja Trybunału Stanu? Jaka jest procedura działania Trybunału Stanu? Jak działa normatywny model odpowiedzialności konstytucyjnej w praktyce? Rozdział XII. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa Najwyższa Izba Kontroli Co oznacza pojęcie kontrola państwowa? Jak kształtowała się pozycja najwyższego organu kontroli państwowej? Jaka jest pozycja NIK? Jaka jest organizacja NIK? Jaki jest zakres działania NIK?

13 14 Spis treści 6. Jaka jest właściwość kontrolna i jakie są kryteria kontroli NIK? Jak przebiega postępowanie kontrolne? Rzecznik Praw Obywatelskich Jaka jest pozycja ustrojowa RPO? Jaki jest tryb powoływania Rzecznika Praw Obywatelskich? Jaki jest zakres działania Rzecznika Praw Obywatelskich? Jakie są formy działania RPO? Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Jaka jest pozycja ustrojowa KRRiT? Jaki jest skład KRRiT? Jakie są zadania i tryb działania KRRiT? Rozdział XIII. Finanse publiczne Jakie są konstytucyjne zasady finansów publicznych? Jakie są odrębności uchwalania, wykonywania i treści ustawy budżetowej? Jaka jest pozycja Narodowego Banku Polskiego? Rozdział XIV. Stany nadzwyczajne Jakie jest znaczenie prawne problemu bezpieczeństwa państwa? Jakie są konstytucyjne zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych? Jakie wyróżniamy stany nadzwyczajne? Jakie są przesłanki wprowadzenia stanu wojennego? Jakie są przesłanki wprowadzenia stanu wyjątkowego? Jakie są przesłanki wprowadzenia stanu klęski żywiołowej? Na czym polegają ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w okresie stanów nadzwyczajnych?

14 Wykaz skrótów WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne EKPCz Europejska Konwencja Praw Człowieka (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) sporządzona w Rzymie dnia 4 listo pada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.wyb. ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.) Konstytucja kwietniowa ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz. 227) Konstytucja marcowa ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 44, poz. 267 z późn. zm.) Konstytucja PRL Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i z późn. zm.)

15 16 Wykaz skrótów Mała Konstytucja pr. prok. regulamin Sejmu regulamin Senatu TfUE TUE u.k.śl. u.kl.ż. u.nbp u.p.p. u.ref.lok. u.ref.ogóln. u.rm u.rpo ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze (Dz. U. poz. 177) uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: M.P. z 2012 r. poz. 32 z późn. zm.) uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listo pada z 1990 r. Regulamin Senatu (tekst jedn.: M.P. z 2015 r. poz. 805 z późn. zm.) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana (Dz. Urz. UE 2012 C 326/47) Traktat o Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana (Dz. Urz. UE 2012 C 326/13) ustawa z dnia 21 stycznia 1999 r. o sejmowej komisji śledczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1024) ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 333 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 908 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 400) ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 318) ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 392 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz z późn. zm.)

16 Wykaz skrótów 17 u.s.g. u.s.p. u.s.w. u.st.woj. u.st.wyj. u.tk u.ts u.u.s.p. u.w.i.u.o. u.w.m.p.s. u.współpr. ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 446) ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 814) ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 486 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 851) ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 886) ustawa z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1157) ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 925 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 133 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz. U. Nr 62, poz. 688 z późn. zm.) ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz z późn. zm.) ustawa z dnia 8 października 2010 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 213, poz. 1395) Organy i instytucje ETPCz KRRiT KRS MOP Europejski Trybunał Praw Człowieka Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Krajowa Rada Sądownictwa Międzynarodowa Organizacja Pracy

17 18 Wykaz skrótów NBP NIK NSA PE PKW RE RM RPD RPO SN SO TK TS UE WSA ZN Narodowy Bank Polski Najwyższa Izba Kontroli Naczelny Sąd Administracyjny Parlament Europejski Państwowa Komisja Wyborcza Rada Europy Rada Ministrów Rzecznik Praw Dziecka Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy sąd okręgowy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Stanu Unia Europejska wojewódzki sąd administracyjny Zgromadzenie Narodowe Organy promulgacyjne Dz. U. M.P. Dziennik Ustaw (od 2012 r. tylko z podaniem pozycji) Monitor Polski (od 2012 r. tylko z podaniem pozycji) Oficjalne wydawnictwa z orzecznictwem OSNAPiUS OSNKW OTK OTK-A Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy, Seria A Numery artykułów powoływane bez dodatkowych objaśnień oznaczają artykuły Konstytucji RP.

18 Od Autora OD AUTORA Celem, jaki sobie postawiłem, przygotowując 7. wydanie Prawa konstytucyjnego w pytaniach i odpowiedziach, było przekazanie rzetelnej wiedzy na temat konstytucji i prawa konstytucyjnego studentom prawa, administracji, politologii i być może innych jeszcze kierunków w prosty sposób. Rolą podręcznika jest bowiem udostępnianie materiału w sposób, który ułatwia przyswojenie go. Dotyczy to tym bardziej książki wydawanej w serii Pytań i odpowiedzi. Jestem przy tym pewien, iż prawo konstytucyjne zasługuje na głębsze zainteresowanie ze strony studentów. Chyba nikt nie może powiedzieć, tak jak John Grisham w bestselerowym Raporcie Pelikana, opisując jedną z uczelni amerykańskich, że prawo konstytucyjne jest przedmiotem najmniej popularnym, ale obowiązkowym i że dopiero pojawienie się Thomasa Callahana zmieniło ten obraz (zob. Raport Pelikana, Łódź 2014, rozdz. 2, s. 21). Prawo konstytucyjne nie jest zasuszoną dziedziną wiedzy akademickiej, teorią dla nielicznych albo zajęciem dla profesorów, ale ma znaczenie praktyczne i staje się przedmiotem wzmożonego zainteresowania ludzi. Jego znajomość jest ważna w codziennym życiu. Ludzie zaczynają kupować Konstytucję i dyskutują o niej. Wypowiedzi polityków w sprawach konstytucyjnych stały się zauważane i są komentowane. Taka percepcja Konstytucji nie zawsze miała miejsce wcześniej. Konstytucja była prawem, ale dość odległym od życia. W PRL mówiono o Konstytucji, iż jest dobra, bo rzadko używana. W odrodzonej Rzeczypospolitej wydawała się oczywista, tak że czytali i komentowali ją tylko specjaliści. Obecnie sprawy Konstytucji

19 20 Od Autora budzą znowu zainteresowanie. Widzimy, jak jest istotna dla społeczeństwa i państwa. Nie idzie to w parze ze znajomością prawa konstytucyjnego. Podręcznik ma służyć właśnie zaznajomieniu z konstytucją w formie pytań i odpowiedzi. W 7. wydaniu zachowałem dotychczasowy układ książki, a więc jej rdzeniem jest zwięzłe wyjaśnienie tego, czym są konstytucja i jej zasady (rozdziały I IV), następnie zarysowałem podstawowe regulacje polskiego prawa konstytucyjnego. Jednakże liczne fragmenty tekstu skorygowałem w celu rozjaśnienia tego, co dzieje się w prawie konstytucyjnym i z prawem konstytucyjnym. Książkę przygotowałem na podstawie wykładów z prawa konstytucyjnego, które prowadziłem na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jestem wdzięczny Koleżankom i Kolegom z Katedry Prawa Konstytucyjnego za uwagi zgłoszone do podręcznika, ponieważ ułatwiły mi przygotowanie lepszej książki. Mirosław Granat

20 Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego Rozdział I POJĘCIE I PRZEDMIOT PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 1 Co to jest prawo konstytucyjne? Przez prawo konstytucyjne rozumiemy zespół norm prawnych, których przedmiotem jest uregulowanie ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Podane okreś lenie prawa konstytucyjnego opiera się na założeniu, że przedmiotem tego prawa są normy zawarte nie tylko w konstytucji, lecz także w ustawach zwykłych i w innych aktach prawnych, jeśli odnoszą się one do ustroju politycznego państwa. Takie znaczenie prawa konstytucyjnego wywodzi się więc od konstytucji rozumianej jako synonim ustroju politycznego państwa. W przeszłości posługiwaliśmy się innym węższym ujęciem prawa konstytucyjnego. Mianem prawa konstytucyjnego określano bowiem zespół norm prawnych zawartych wyłącznie w konstytucji. W tym znaczeniu prawo konstytucyjne sprowadzało się do swoistego prawa konstytucji. Takie rozumienie prawa konstytucyjnego wyróżnione w związku ze szczególną treścią i formą konstytucji byłoby współcześnie za wąskie, gdyż ograniczałoby zakres naszej analizy do przepisów zawartych w ustawie zasadniczej, względnie w innych ustawach konstytucyjnych. Prawo konstytucji funkcjonowało na przykład we Francji w okresie IV Republiki ( ). Składały

21 22 Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego się na nie przepisy o systemie organów państwowych zawarte w konstytucji z października 1946 r. Prawo konstytucji różniło się więc z uwagi na węższy przedmiot od prawa konstytucyjnego. Rozróżnianie prawa konstytucji i prawa konstytucyjnego nie było także obce nauce anglosaskiej. Reasumując, należy stwierdzić, że termin prawo konstytucyjne oznacza współcześnie całokształt norm prawnych mających za cel uregulowanie ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Przedmiot tego prawa wykracza więc poza konstytucję, choć konstytucja stanowi jego najcenniejszy punkt. Natomiast wcześniejsze, wąskie rozumienie prawa konstytucyjnego (jako zespołu norm prawnych zawartych w konstytucji i w innych ustawach konstytucyjnych) ma dziś już znaczenie historyczne. Należy wspomnieć, że czasami posługujemy się jeszcze terminem prawo konstytucyjne na oznaczenie dyscypliny wiedzy prawniczej, która wykorzystuje okreś lone metody badawcze. Przy takim podejściu chodzi o naukę prawa konstytucyjnego oraz o jej uprawianie i nauczanie (studenci mówią niekiedy: idę na prawo konstytucyjne ). Jest to gałąź wiedzy zajmująca się prawem konstytucyjnym. Nazwa prawo konstytucyjne, stosowana na oznaczenie zespołu norm prawnych dotyczących ustroju państwa, jest obecnie przyjęta w większości państw. Nie występuje ona jednak raczej w Niemczech i Austrii, gdzie nadal funkcjonuje tradycyjny termin prawo państwowe. Charakterystyczne jest to, że nawet w Rosji używa się obecnie okreś lenia prawo konstytucyjne zamiast również tradycyjnego dla tego kraju pojęcia prawo państwowe 1. W przeszłości, do początku lat 90. ubiegłego wieku, na oznaczenie prawa konstytucyjnego, zarówno w Polsce, jak i w innych państwach, posługiwano się nazwą prawo państwowe, która wystę- 1 Pierwsza polska katedra prawa politycznego (jak wówczas okreś lano prawo konstytucyjne) została utworzona we Lwowie, w kwietniu 1889 r., pod kierunkiem prof. Stanisława Starzyńskiego.

22 Rozdział I. Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego 23 powała w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerokim prawo państwowe oznaczało całość norm prawnych obowiązujących w danym państwie. Było więc tożsame z porządkiem prawnym. W tym ujęciu termin ten był odpowiedni w zasadzie dla każdej gałęzi prawa. Wyróżniano jednak prawo państwowe sensu stricto, które nie obejmowało całokształtu prawa obowiązującego w państwie, lecz jedną jego dziedzinę, regulującą ustrój polityczny i gospodarczy państwa. W Polsce międzywojennej kategorię tę upowszechniał Z. Cybichowski. W okresie po II wojnie światowej terminem prawo państwowe posługiwali się między innymi K. Grzybowski, S. Rozmaryn i A. Burda. Autorzy ci przyjmowali, że prawo państwowe jest częścią prawa obowiązującego w państwie, która dotyczy podstaw ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Przedmiot prawa państwowego sensu stricto był w istocie podobny do przedmiotu prawa konstytucyjnego, jakim posługujemy się obecnie. Mimo to jednak termin prawo państwowe był nieprecyzyjny. Historyczną już nazwą na oznaczenie prawa konstytucyjnego jest także prawo polityczne. Nazwę tę wywodzono od podtytułu dzieła J.J. Rousseau Umowa społeczna (1762), który brzmiał: Zasady prawa politycznego. Używano jej w Europie w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. W Polsce, W. Komarnicki uważał ten termin za właś ciwy do analizy ustroju politycznego państwa. Prawo polityczne miało wyrażać specyficzne właś ciwości norm konstytucyjnych (ich nasycenie polityką). Przedmiotem norm tej gałęzi prawa było właśnie określenie ustroju państwa. Termin ten był powiązany z rozumieniem polityki jako całości wiedzy o państwie. W tym znaczeniu prawo polityczne było bliskie prawu konstytucyjnemu w obecnym rozumieniu. Z. Cybichowski odrzucał z kolei termin prawo polityczne, gdyż utrudniał odróżnienie prawa od polityki i sprawiał wrażenie, jakoby prawo to, w przeciwstawieniu do innych norm, miało specjalny kontakt z nauką polityki. Trzeba więc podkreś lić, iż pojęcia prawo państwowe i prawo polityczne, z dzisiejszej perspektywy, wydają się archaiczne. Należy jednak je przypominać, gdyż ułatwiają wyjaśnienie, czym obecnie jest prawo konstytucyjne.

23 Mirosław Granat profesor doktor habilitowany nauk prawnych, pracownik Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; sędzia Trybunału Konstytucyjnego ( ); interesuje się zasadami Konstytucji RP, sądową kontrolą konstytucyjności prawa, prawem parlamentarnym. Publikacja powstała na podstawie wykładów z przedmiotu prawo konstytucyjne prowadzonych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. W siódmym wydaniu Autor rozszerzył część dotyczącą doktrynalnych podstaw prawa konstytucyjnego, uwzględnił orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, pokazał również zmiany w prawie konstytucyjnym, które w coraz większym stopniu staje się prawem orzeczniczym. Podręcznik, m.in. ze względu na przejrzysty układ treści, pozwoli usystematyzować czytelnikom studentom, aplikantom oraz wszystkim zainteresowanym materię prawa konstytucyjnego. Formuła pytań i odpowiedzi ułatwi uczenie się i przyswojenie obszernego materiału z tej dziedziny. zamówienia: infolinia , fax zamowienia@wolterskluwer.pl CENA 63 ZŁ (W TYM 5% VAT)