ISBN Obywatel Europy

Transkrypt

1

2 Podrêcznik zgodny z Programem nauczania wiedzy o spo³eczeñstwie w zakresie podstawowym i rozszerzonym dla liceum ogólnokszta³c¹cego, liceum profilowanego i technikum. Obywatel Europy, dopuszczonym do u ytku szkolnego przez ministra w³aœciwego do spraw oœwiaty i wychowania i wpisanym do wykazu programów szkolnych do kszta³cenia na poziomie szkó³ ponadgimnazjalnych pod numerem DKOS /02. Redakcja i korekta Teresa Chwaliñska Jolanta Pol Micha³ Koliñski Konsultacja prawna Marcin Grzelak Projekt ok³adki Jacek Wilk Sk³ad Pawe³ Szewczyk Copyright by Krzysztof Jurek, Aleksander ynka, ódÿ 2003 Copyright by Pi¹tek Trzynastego, ódÿ 2003 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrze one. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (³¹cznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne noœniki bez pisemnej zgody Wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, ³¹cznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z r., poz. 83). ISBN PI TEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo Micha³ Koliñski i Micha³ Wiercioch ódÿ, ul. H. Sienkiewicza 61 tel./fax (0-42) , , tel (06) infolinia: (codziennie 8-22, tak e sms), gg , kot@piatek13.com.pl ódÿ rok: ostatnia Wydanie I rzut: liczba Druk i oprawa: PI TEK TRZYNASTEGO Drukarnia ódÿ, ul. Paradna 3 tel (06) Printed in Poland 2 Obywatel Europy

3 Spis treœci CZÊŒÆ I. SPO ECZEÑSTWO... 7 Jednostka grupa spo³eczeñstwo 1. Cz³owiek w spo³eczeñstwie... 9 Cz³owiek jako istota spo³eczna... 9 Cz³owiek jako jednostka Cz³owiek a wiêzi spo³eczne Grupy spo³eczne Grupa spo³eczna i jej struktura Typologia grup spo³ecznych Jednostka w ró nych grupach spo³ecznych (konflikt powinnoœci) Rodzina jako podstawowa grupa spo³eczna Pojêcie rodziny Funkcje i typy rodziny Problemy wspó³czesnej rodziny Spo³eczeñstwo Pojêcie spo³eczeñstwa i ró ne jego rozumienie Cz³owiek twórc¹ rzeczywistoœci spo³ecznej Proces socjalizacji a role spo³eczne Struktura spo³eczeñstwa Pojêcie i koncepcje struktury spo³ecznej Elementy struktury spo³ecznej Zmiennoœæ struktury spo³ecznej Instytucje spo³eczne Instytucje spo³eczne i ich rodzaje Funkcje instytucji spo³ecznych Instytucje a organizacje spo³eczne Historyczne formy organizacji spo³eczeñstwa Spo³eczeñstwo pierwotne Spo³eczeñstwo niewolnicze Spo³eczeñstwo feudalne Spo³eczeñstwo kapitalistyczne Spo³eczeñstwo otwarte i zamkniête Wspó³czesne formy organizacji spo³eczeñstwa Spo³eczeñstwo industrialne Spo³eczeñstwo postindustrialne Spo³eczeñstwo globalne Spo³eczeñstwo informacyjne Naród i to samoœæ narodowa Naród i czynniki narodotwórcze To samoœæ narodowa Charakter narodowy i stereotypy narodowe Patriotyzm i nacjonalizm Patriotyzm i nacjonalizm Symbole narodowe Emigracja Spo³eczeñstwo obywatelskie a spo³eczeñstwo polskie 11. Samoorganizuj¹ce siê spo³eczeñstwo Samoorganizowanie siê jako podstawa spo³eczeñstwa obywatelskiego Spo³eczeñstwo obywatelskie w systemach demokratycznych i niedemokratycznych Prawo niepos³uszeñstwa obywatelskiego Wzory obywatelskiego dzia³ania Udzia³ w yciu spo³ecznoœci lokalnej Uczestnictwo w yciu publicznym Inicjatywy obywatelskie Rola interesów grupowych Potrzeby i aspiracje ró nych grup spo³ecznych Konflikty interesów grupowych i ich wyra anie Interesy grupowe a jednostka ad spo³eczny Pojêcie ³adu spo³ecznego Czynniki kszta³tuj¹ce ³ad spo³eczny Teorie ³adu spo³ecznego Konflikty spo³eczne Przyczyny konfliktów spo³ecznych Rodzaje konfliktów spo³ecznych Drogi dochodzenia do kompromisu Formy ycia publicznego w spo³eczeñstwie obywatelskim Partie polityczne Zwi¹zki zawodowe Stowarzyszenia Opinia publiczna i niezale ne mass media Opinia publiczna i sposoby jej badania Niezale ne mass media i ich funkcje Czwarta w³adza i jej rola w yciu spo³ecznym Wspó³czesne spo³eczeñstwo polskie Przemiany struktury spo³eczeñstwa polskiego po II wojnie œwiatowej Aktualne podzia³y spo³eczne w Polsce Kierunek dalszych zmian spo³ecznych Spis treści Obywatel Europy 3

4 19. G³ówne problemy spo³eczeñstwa polskiego Bezrobocie i ubóstwo oraz sposoby ich zwalczania Patologie spo³eczne w Polsce Migracje polskie Prawid³owoœci, etyka i kultura ycia spo³ecznego 20. Prawid³owoœci ycia spo³ecznego Normy reguluj¹ce ycie spo³eczne Wartoœci spo³eczne Postawy prospo³eczne Etyka ycia spo³ecznego Moralnoœæ i etyka Problemy moralne wspó³czesnego œwiata Kultura a spo³eczeñstwo Pojêcie i typy kultury Kultura jako zjawisko spo³eczne Mechanizmy wp³ywu kultury na ycie spo³eczne Kultura wspó³czesna i jej ewolucja Kultura masowa Kultura narodowa a globalizacja Kultura alternatywna i kontrkultura Subkultury m³odzie owe CZÊŒÆ II. POLITYKA Demokracja zasady i wartoœci 1. Polityka jako zjawisko spo³eczne Pojêcie i koncepcje polityki Podmioty polityki W³adza jako zjawisko spo³eczne Demokracja i jej historyczny rozwój Pojêcie demokracji Antyczne i chrzeœcijañskie korzenie demokracji Historyczne postacie demokracji Fundamentalne zasady demokracji Wola wiêkszoœci Trójpodzia³ w³adzy System przedstawicielski Pluralizm Demokracja i wartoœci Podstawowe wartoœci demokratyczne Konflikt wartoœci w yciu publicznym Instytucje demokratyczne Wybory Parlament Partie polityczne Opinia publiczna Zagro enia dla wspó³czesnej demokracji Dyktatura wiêkszoœci Demokracja elit Demokracja fasadowa Biernoœæ spo³eczeñstwa Inne zagro enia dla demokracji Wspó³czesna myœl polityczna 7. Ideologia, doktryna, program Doktryna a ideologia i program Funkcje doktryny politycznej Typologia doktryn politycznych Podstawowe wspó³czesne doktryny polityczne Liberalizm Konserwatyzm Chrzeœcijañska demokracja Socjaldemokracja Wybrane wspó³czesne doktryny polityczne Agraryzm Anarchizm Ekologizm Faszyzm i nazizm Feminizm Komunizm Pacyfizm Syndykalizm Partie polityczne we wspó³czesnym œwiecie Partia polityczna i jej funkcje Geneza partii politycznych Typologia partii politycznych Systemy partyjne Partie polityczne w RP Status prawny partii politycznej w RP System partyjny w RP Partie polityczne we wspó³czesnej Polsce Pañstwo a obywatel 12. Pañstwo organizatorem ycia spo³ecznego Pojêcie i cechy pañstwa Geneza pañstwa Typy i formy pañstwa Funkcje wspó³czesnego pañstwa Obywatel wobec w³adzy w ró nych systemach politycznych System polityczny i jego rodzaje Przedmiotowoœæ obywatela w systemach niedemokratycznych Podmiotowoœæ obywatela w systemach demokratycznych Obywatel Europy

5 14. Obywatel w spo³eczeñstwie demokratycznym Pojêcie praw i obowi¹zków obywatelskich Prawa i obowi¹zki obywatela w spo³eczeñstwie demokratycznym Cnoty obywatelskie Formy uczestnictwa obywateli w demokratycznym yciu publicznym Demokracja bezpoœrednia Demokracja poœrednia Inne formy obywatelskiego uczestnictwa w yciu publicznym Modele ustrojowe pañstw demokratycznych System prezydencki Stany Zjednoczone System mieszany Francja System kanclerski Niemcy System parlamentarno-gabinetowy Wielka Brytania Systemy ustrojowe pañstw s¹siaduj¹cych z Polsk¹ Kultura polityczna a postaæ polityka Pojêcie kultury politycznej Rodzaje kultury politycznej Postaæ i role polityka Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej 18. Konstytucyjne zasady ustroju RP Konstytucje polskie Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku Naczelne zasady ustroju RP Podstawowe wolnoœci, prawa i obowi¹zki cz³owieka i obywatela w RP W³adza ustawodawcza w RP Sejm RP sposób powo³ywania i struktura Kompetencje i praca Sejmu RP Senat RP sposób powo³ywania i struktura Kompetencje i praca Senatu RP Status pos³a i senatora. Kluby i ko³a parlamentarne Zgromadzenie Narodowe i jego kompetencje W³adza wykonawcza w RP Prezydent RP sposób powo³ywania i kompetencje Rada Ministrów sposób powo³ywania i kompetencje W³adza s¹downicza w RP S¹dy i trybuna³y struktura i kompetencje Organy kontroli i ochrony prawnej W³adza lokalna w RP Podzia³ administracyjny Polski Samorz¹d terytorialny w Polsce istota, struktura i kompetencje Terenowe organy administracji pañstwowej CZÊŒÆ III. PRAWO Propedeutyka wiedzy o prawie 1. Wprowadzenie do nauki o prawie Pojêcie prawa Norma prawna a przepis prawny Wyk³adnia prawa Funkcje prawa Rodzaje prawa Prawo miêdzynarodowe, europejskie i krajowe Prawo naturalne i stanowione Ga³êzie prawa Drogi tworzenia i egzekwowania prawa Tworzenie prawa na drodze legislacyjnej Tworzenie prawa przez praktykê Formy egzekwowania prawa Tworzenie prawa i hierarchia aktów prawnych w RP W³adza ustawodawcza a tworzenie prawa W³adza wykonawcza a tworzenie prawa Organy samorz¹dowe a tworzenie prawa Hierarchia aktów prawnych w RP System prawny Rzeczypospolitej Polskiej Prawo konstytucyjne w Polsce Proces legislacyjny w systemie prawnym RP Ga³êzie prawa polskiego Wyszukiwanie i rozumienie przepisów prawa Wyszukiwanie aktów prawnych Jêzyk aktów prawnych Znajomoœæ i rozumienie przepisów prawa Obywatel w s¹dzie proces karny Zasady postêpowania procesowego Strony procesowe Œrodki zapobiegawcze Postêpowanie s¹dowe Postêpowanie odwo³awcze Obywatel w s¹dzie proces cywilny Postêpowanie cywilne Przebieg procesu cywilnego Inny tok postêpowania cywilnego Obywatel w urzêdzie i w s¹dzie tryb postêpowania administracyjnego Postêpowanie administracyjne Decyzje administracyjne Œrodki odwo³awcze zwyczajne i nadzwyczajne Prawne zasady zak³adania i prowadzenia organizacji pozarz¹dowych Organizacja pozarz¹dowa wyjaœnienie pojêcia Zak³adanie i prowadzenie fundacji Zak³adanie i prowadzenie stowarzyszeñ Spis treści Obywatel Europy 5

6 Prawa cz³owieka we wspó³czesnym œwiecie 11. Prawa cz³owieka, ich geneza i rozwój Pojêcie praw cz³owieka Geneza wspó³czesnych praw cz³owieka Historyczny rozwój praw cz³owieka Katalog podstawowych praw cz³owieka Prawa polityczne Wolnoœci (prawa) obywatelskie Pozosta³e prawa (gospodarcze, socjalne, kulturalne) Podstawowe dokumenty ochrony praw cz³owieka Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka ONZ Miêdzynarodowe Pakty Praw Cz³owieka Europejska Konwencja Praw Cz³owieka i Obywatela Wspó³czesny system ochrony praw cz³owieka System powszechny Systemy regionalne System wewn¹trzpañstwowy (Polska) Organizacje pozarz¹dowe a prawa cz³owieka Prawa mniejszoœci narodowych Pojêcie mniejszoœci narodowych Prawa mniejszoœci narodowych Mniejszoœci narodowe w Polsce Problemy polityczne we wspó³czesnym œwiecie Konflikty zbrojne Miêdzynarodowy terroryzm Niestabilnoœæ ustrojów politycznych Problemy spo³eczno-ekonomiczne we wspó³czesnym œwiecie Problemy demograficzne Dysproporcje w rozwoju gospodarczym Zad³u enie Bezrobocie G³ód i niedo ywienie Problemy cywilizacyjno-kulturowe we wspó³czesnym œwiecie Degradacja œrodowiska naturalnego Choroby cywilizacyjne Zacofanie cywilizacyjne Globalizacja nadzieje i zagro enia Literatura uzupe³niaj¹ca CZÊŒÆ IV. POLSKA, EUROPA, ŒWIAT Polska, Europa, œwiat 1. Polska w Europie Pozycja miêdzynarodowa Polski Polska racja stanu Stosunki Polski z s¹siadami Geneza i rozwój integracji europejskiej Historyczne wizje zjednoczonej Europy Droga do Unii Europejskiej Rada Europy Unia Europejska Instytucje unijne Cele i polityka Unii Europejskiej Unijny system prawny Polska wobec integracji europejskiej Polska a Unia Europejska Polska a Organizacja Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie Polska a wspó³praca regionalna ad miêdzynarodowy i systemy bezpieczeñstwa Pojêcie polityki zagranicznej Stosunki miêdzynarodowe i ich uczestnicy Organizacja Narodów Zjednoczonych Pakt Pó³nocnoatlantycki Obywatel Europy

7 17 Opinia publiczna i niezależne mass media Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polskie Opinia publiczna i sposoby jej badania Opinia publiczna jest rodzajem wypadkowej pogl¹dów wielu ró nych grup spo³ecznych. Takie potraktowanie opinii da siê odnieœæ do niektórych wa nych zagadnieñ publicznych. Opinia publiczna mo e równie wyra aæ pogl¹dy tylko okreœlonych grup, tzw. opiniotwórczych, np. literatów, dziennikarzy. Ich pogl¹dy nie musz¹ byæ jednak zgodne z opini¹ innych, czasem bardziej znacz¹cych grup spo³ecznych. Badanie opinii publicznej stanowi jedno z istotnych zagadnieñ w systemie demokratycznym. Politycy chc¹ wiedzieæ, co myœli spo³eczeñstwo. Umo liwia to kszta³towanie programów politycznych i zapewnia ich dostosowanie do oczekiwañ spo³eczeñstwa. Pierwszym wybitnym badaczem, który stworzy³ podstawy tej dziedziny wiedzy, by³ amerykañski socjolog George H. Gallup. Jest on twórc¹ jednego z najs³ynniejszych oœrodków badania opinii publicznej, nosz¹cego nazwê Instytutu Gallupa. W ka dym pañstwie istnieje wiele ró nych placówek i instytucji zajmuj¹cych siê t¹ problematyk¹. Wszystkie pos³uguj¹ siê podobnymi metodami pracy. Konstruuj¹ tzw. próbê, która ma odzwierciedlaæ strukturê spo³eczeñstwa, i na podstawie opinii wyra anych przez osoby wchodz¹ce w sk³ad tej próby wnioskuj¹ o opinii danego spo³eczeñstwa. Badania te s¹ skomplikowane i obarczone mo liwoœci¹ pope³nienia wielu b³êdów. Przede wszystkim nale y do nich niew³aœciwe skonstruowanie próby, co mo e ca³kowicie zniekszta³ciæ wyniki. Innym zagadnieniem jest rozmiar b³êdu, który wystêpuje przy tego rodzaju badaniach. Konstruowanie stosunkowo nielicznych (oko³o 1000 osób) prób powoduje, e wyniki nie zawsze odzwierciedlaj¹ rzeczywiste nastroje wielomilionowego spo³eczeñstwa. Mimo wspomnianych wad we wszystkich systemach demokratycznych do badañ tych przywi¹zuje siê wielk¹ wagê, traktuj¹c je jako jedyny sposób szybkiego poznania pogl¹dów spo³eczeñstwa. Badanie opinii publicznej Niezależne mass media i ich funkcje Opinia publiczna zyska³a znaczenie, gdy dziêki upowszechnieniu oœwiaty wzros³o czytelnictwo prasy. Od koñca XIX wieku poszerzy³ siê kr¹g jej odbiorców, co przyczyni- ³o siê do powstania prasy masowej. Posiada ona doœæ specyficzny charakter, gdy operuje uproszczeniami, pos³uguje siê pogl¹dami skrajnymi, nadmiern¹ wagê przywi¹zuje do Mass media I Społeczeństwo Obywatel Europy 61

8 sensacji. Czytelnictwo spowodowa³o, e g³oszone opinie dociera³y do coraz wiêkszych rzesz odbiorców. Ujawni³ siê jednak rodzaj sprzê enia zwrotnego, który polega³ na tym, e prasa zaczê³a wyra aæ pogl¹dy swoich czytelników. Dziêki temu wydawcy zwiêkszali nak³ady, a przez to zyski. Wa n¹ rolê w funkcjonowaniu opinii publicznej pe³ni¹ tzw. niezale ne mass media, czyli œrodki masowego przekazu. Obecnie zalicza siê do nich prasê, radio, telewizjê i Internet. Nazywane s¹ niezale nymi, co oznacza ich niezawis³oœæ wobec w³adz politycznych pañstwa. Zale ne mass media s¹ bezpoœrednio utrzymywane przez pañstwo. Jednak we wspó³czesnym œwiecie realna mo - liwoœæ zachowania niezale noœci ulega ograniczeniu. Nie jest to efekt nacisku w³adz na w³aœcicieli mass mediów, lecz wynik postêpuj¹cego procesu komercjalizacji. W³aœciciele chc¹ sprzedaæ swój produkt, a to narzuca okreœlone metody dzia³ania, sposoby podawania informacji oraz p³aszczyzny interpretacji. Robi¹ to, choæby ze wzglêdu na koniecznoœæ dotarcia do licznego grona odbiorców. Skutkiem takiego postêpowania jest uproszczony, niekiedy wrêcz prymitywny, sposób odbierania rzeczywistoœci spo³ecznej. Szczególne znaczenie dla kszta³towania opinii spo³eczeñstwa ma telewizja, ze wzglêdu na powszechnoœæ oddzia³ywania oraz atrakcyjnoœæ formy przekazu. Praktyka dzia³ania komercyjnych stacji telewizyjnych dowodzi, e w pogoni za tzw. ogl¹dalnoœci¹ zaspokajaj¹ one gusty masowej publicznoœci. Ogl¹dalnoœæ przek³ada siê na konkretne zyski, gdy dziêki temu mo na znaleÿæ reklamodawców, którzy wykupuj¹ czas antenowy, bo maj¹ pewnoœæ, e dotr¹ do wiêkszej liczby telewidzów. Pytanie o misjê telewizji publicznej jest otwarte. Nie musi ona sprzedawaæ tak du ej iloœci czasu emisji, gdy pewn¹ czêœæ œrodków uzyskuje z obowi¹zkowego abonamentu. Mo e zatem swoje dzia³ania skierowaæ na kszta³towanie œwiadomoœci spo³ecznej, w tym tak e opinii publicznej. Niestety, pozostaje w pewnej zale noœci wobec politycznych oœrodków w³adzy, jej dzia³ania s¹ wyraÿnie obci¹ one piêtnem doraÿnoœci politycznej. Ekipy przejmuj¹ce w³adzê w pañstwie usi³uj¹ wykorzystaæ to najpotê niejsze ze wszystkich mass mediów do prowadzenia w³asnych rozgrywek politycznych, ze szkod¹ dla nadrzêdnych interesów ca³ego spo- ³eczeñstwa. Czwarta władza i jej rola w życiu społecznym Mass media s¹ niekiedy nazywane czwart¹ w³adz¹. Okreœlenie to odwo³uje siê do funkcji, jak¹ pe³ni¹ w spo³eczeñstwie, po w³adzy ustawodawczej, wykonawczej i s¹downiczej. Mass media odgrywaj¹ wa n¹ rolê w ujawnianiu nadu yæ w³adz pañstwowych. Na przyk³ad wykrycie tzw. afery Watergate w 1972 roku umo liwi³o ujawnienie nadu yæ pope³nionych przez ludzi zwi¹zanych z administracj¹ prezydenta USA Richarda Nixona i doprowadzi³o do jego ust¹pienia. W ten sposób mass media pe³ni¹ funkcjê kontroln¹. W imieniu swoich odbiorców, ale czêsto tak e w pogoni za sensacj¹, uwa nie przygl¹daj¹ 62 Obywatel Europy

9 siê dzia³aniom w³adzy, zarówno na szczeblu ogólnokrajowym, jak i lokalnym. Czêsto w³aœnie lokalne czasopisma czy stacje radiowe ujawniaj¹ nadu ycia pope³nione przez miejscowych polityków. Z tego powodu mass media s¹ wa nym elementem systemu demokratycznego. Obecnie najbardziej niezale nym ze wszystkich œrodków masowego przekazu jest Internet. Zasiêg jego oddzia³ywania intensywnie wzrasta. Ponadto specyfika przekazu powoduje, e istnieje wiele Ÿróde³ informacji, co skazuje na niepowodzenie próby cenzury. Ma to równie negatywne strony, pojawia siê np. mo liwoœæ szerzenia pornografii, idei rasistowskich czy faszystowskich. Taka jest cena wolnoœci s³owa, któr¹ niestety trzeba zap³aciæ. Propozycje zadań i ćwiczeń 1. Na podstawie wiedzy w³asnej podaj nazwy dwóch instytucji zajmuj¹cych siê w Polsce badaniem opinii publicznej. 2. Jakie kryteria musi spe³niæ próba, aby mog³a pos³u yæ do badania opinii publicznej? 3. Czy mo liwe jest istnienie w pe³ni niezale nych mass mediów? Uzasadnij odpowiedÿ. 4. Zastanów siê nad zagadnieniem cenzury w œrodkach masowego przekazu. Kto i w jakich przypadkach mo e je cenzurowaæ? Czy cenzura powinna byæ zakazana w pañstwie demokratycznym? 5. Na czym polega tzw. misja telewizji publicznej? I Społeczeństwo Obywatel Europy 63

10 Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polskie 18 Współczesne społeczeństwo polskie Przemiany struktury społeczeństwa polskiego po II wojnie światowej Społeczeństwo polskie po II wojnie światowej Struktura narodowa II wojna œwiatowa mia³a olbrzymi wp³yw na spo³eczeñstwo polskie. Przede wszystkim przynios³a wielkie straty iloœciowe. W lutym 1946 roku ludnoœæ Polski liczy³a oko³o 23,9 milionów mieszkañców. W porównaniu z rokiem 1938 by³ to spadek o ponad 30%. W wyniku dzia³añ wojennych, eksterminacji oraz Holocaustu ludnoœæ pañstwa polskiego zmniejszy³a siê o oko³o 6 milionów ludzi. W tej grupie znajdowa³o siê m.in. oko³o 2 milionów obywateli narodowoœci polskiej i oko³o 3 milionów obywateli narodowoœci ydowskiej. Do tej liczby nale y dodaæ równie grupê mieszkañców Polski, którzy zginêli na terenie ZSRR. Ich liczba szacowana jest na oko³o 1 milion osób. Po II wojnie œwiatowej nast¹pi³y równie zmiany w strukturze narodowej mieszkañców pañstwa polskiego. Do 1939 roku Polska by³a pañstwem wielonarodowym. Potwierdzaj¹ to dane spisu powszechnego przeprowadzonego w 1931 roku, w którym pytano obywateli o jêzyk ojczysty. Wyniki tego spisu przedstawione zosta³y w tabeli nr 2. Po wojnie praktycznie przesta³a istnieæ grupa ludnoœci ydowskiej. Ponadto z Polski zosta³a wysiedlona ludnoœæ niemiecka (na mocy decyzji konferencji poczdamskiej). Dotyczy³o to nie tylko obywateli przedwojennego pañstwa polskiego, lecz równie tych, którzy zostali na nowo pozyskanych przez Polskê ziemiach na zachodzie i pó³nocy kraju. Wysiedlenie do ZSRR kilkuset tysiêcy Ukraiñców, Bia³orusinów i Litwinów dodatkowo zmniejszy³o liczbê Repatriacja ludności polskiej zamieszkującej Kresy Wschodnie II RP Tabela nr 2. Struktura społeczeństwa polskiego na podstawie spisu z 1931 roku. Język Obywatele posługujący się językiem [w %] język polski 68,9 język ukraiński 13,9 język żydowski i hebrajski 8,6 język białoruski 3,1 język niemiecki 2,3 tzw. tutejsi 2,2 język rosyjski 0,4 język litewski 0,3 język czeski 0,1 inne 0,2 Źródło: I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa Obywatel Europy

11 mieszkañców pañstwa polskiego narodowoœci niepolskiej. Obecnie ludnoœæ Polski jest praktycznie jednolita pod wzglêdem narodowym. W roku 2002 przeprowadzony zosta³ Narodowy Spis Powszechny. Wœród pytañ zadawanych spo³eczeñstwu znalaz³o siê tak e pytanie o narodowoœæ. Zosta³a ona zdefiniowana jako cecha indywidualna ka dego cz³owieka, wyra aj¹ca jego zwi¹zek emocjonalny (uczuciowy), kulturowy lub genealogiczny (ze wzglêdu na pochodzenie rodziców) z okreœlonym narodem. W wyniku Spisu okaza³o siê, e spo³eczeñstwo polskie jest w zasadzie jednonarodowe, bowiem 96,74% osób zadeklarowa³o swoj¹ narodowoœæ jako polsk¹. Przynale noœæ do innej narodowoœci poda³o 1,23% (471,5 tys.), natomiast 2,03% (774,9 tys.) nie udzieli³o odpowiedzi na to pytanie. Wœród osób deklaruj¹cych inne narodowoœci najczêœciej podawane by³y: narodowoœæ niemiecka 152,9 tys., bia³oruska 48,7 tys., ukraiñska 31 tys. osób. Wœród innych spo³ecznoœci, które wyró niaj¹ siê pod wzglêdem liczebnoœci, nale y wymieniæ: Œl¹zaków 173,2 tys. oraz Romów 12,9 tys. osób. W dalszej kolejnoœci wystêpuj¹ grupy narodowoœciowe lub inne spo- ³ecznoœci, licz¹ce od 5 do 10 tys. osób, takie jak: Rosjanie 6,1 tys., emkowie 5,9 tys., Litwini 5,8 tys. i Kaszubi 5,1 tys. osób oraz grupy licz¹ce poni ej 5 tys. osób, m.in.: S³owacy 2,0 tys., ydzi 1,1 tys., Ormianie 1,1 tys., Czesi 0,8 tys. osób. Przemiany, jakie nast¹pi³y po II wojnie œwiatowej, wp³ynê³y tak e na strukturê spo³eczn¹ mieszkañców Polski. Polityka okupantów niemieckich i sowieckich dotknê³a polsk¹ inteligencjê oraz przedstawicieli bur uazji i ziemiañstwa. Straty wojenne w tych grupach spo³ecznych by³y szczególnie du e, gdy sta³y siê one obiektem zajad³ych przeœladowañ. W ten sposób starano siê os³abiæ wolê oporu spo³eczeñstwa polskiego i zlikwidowaæ jego elity. Po II wojnie œwiatowej, wskutek przejêcia w³adzy w Polsce przez komunistów, nast¹pi³y dalsze przemiany spo³eczne. Nowe w³adze prowadzi³y politykê spo³eczno- -ekonomiczn¹, która zmierza³a do eliminacji grup spo³ecznych niepo ¹danych z punktu widzenia nowego ustroju. Reforma rolna praktycznie zlikwidowa³a polskie ziemiañstwo, a nacjonalizacja przemys³u usunê³a, i tak os³abion¹ przez wojnê, bur uazjê. Nowe, komunistyczne spo³eczeñstwo mia³o siê sk³adaæ z robotników, ch³opów (zatrudnionych w gospodarstwach uspo³ecznionych, a wiêc robotników rolnych) i tzw. inteligencji pracuj¹cej. Za³o enia ekonomiczne i spo³eczne tego ustroju nada³y nowy kszta³t spo³eczeñstwu polskiemu. Upodobni³o siê ono do spo³eczeñstw pañstw bloku wschodniego, a jednoczeœnie oddali³o od spo- ³eczeñstw Europy Zachodniej. Chocia w 2 po³owie lat 50. w³adze zaakceptowa³y niepowodzenie polityki wobec ludnoœci ch³opskiej i uzna³y istnienie ludnoœci ch³opskiej pracuj¹cej w rodzinnych go- Po II wojnie światowej praktycznie przestała istnieć mniejszość żydowska w Polsce. Przemiany w czasach PRL W socjalizmie nawet sztuka ukazywała wyjątkowe znaczenie klasy robotniczej. I Społeczeństwo Obywatel Europy 65

12 spodarstwach, to jednak d¹ y³y do umocnienia sektora spo³ecznego w rolnictwie i otacza³y opiek¹ zatrudnion¹ w nim ludnoœæ. Tak e polityka edukacyjna w³adz mia³a sprzyjaæ wzrostowi liczebnoœci klasy robotniczej. S³u y³ temu rozbudowany system szkolnictwa zawodowego, które w sensie iloœciowym dominowa³o nad ogólnokszta³c¹cym. Przewa aj¹ca czêœæ m³odzie y koñczy³a szko³y zawodowe i technika, zasilaj¹c szeregi klasy robotniczej. Stosunkowo niewiele m³odzie y studiowa³o. Do dzisiaj odczuwane s¹ skutki przemian dokonuj¹cych siê przez kilkadziesi¹t lat w spo³eczeñstwie polskim. Szczególnie widoczny jest niski poziom wykszta³cenia spo³eczeñstwa polskiego w porównaniu ze spo³eczeñstwami zachodnimi. Ma to du e znaczenie wobec pojawiaj¹cych siê przed nami problemów ekonomicznych i spo³ecznych. Aktualne podziały społeczne w Polsce Spo³eczeñstwo najlepiej charakteryzuj¹ dane ukazuj¹ce jego strukturê pod wzglêdem demograficznym, zawodowym i warstwowym. Struktura demograficzna Wa ne wskaÿniki, œwiadcz¹ce o sytuacji i perspektywach spo³eczeñstwa w Polsce, to przede wszystkim liczba ludnoœci mieszkaj¹cej w miastach i na wsi oraz liczba kobiet przypadaj¹cych na 100 mê czyzn. Dane przedstawione w tabeli nr 3 wskazuj¹ na wzrost liczby mieszkañców, a tak e pokazuj¹ pewne kierunki przemian. Wzrost liczby mieszkañców œwiadczy o tempie, w jakim spo³eczeñstwo polskie odrabia³o straty wojenne. Dotyczy to nie tylko zwiêkszania siê liczby mieszkañców, ale równie zmniejszania siê liczby kobiet przypadaj¹cych na 100 mê czyzn. Wiêksza liczba kobiet w pocz¹tkowych latach po II wojnie œwiatowej wskazuje na straty wœród mê czyzn. Jednoczeœnie zmniejsza siê tempo przyrostu liczby mieszkañców Polski, ich liczba stabilizuje siê na poziomie milionów. Tabela na 3. Przemiany społeczeństwa polskiego w latach Mieszkańcy [w mln] ludność ogółem (31 XII) miasto wieś w tym kobiety kobiety na 100 mężczyzn Lata ,6 25,0 29,8 32,7 35,7 38,2 38,6 38,2 8,0 9,2 14,4 17,1 21,0 23,6 23,9 23,6 15,6 15,8 15,4 15,6 14,7 14,6 14,7 14,6 12,6 13,1 15,4 16,8 18,3 19,6 19,8 19,7 114,0 110,0 107,0 106,0 105,0 105,0 106,0 106,5 Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Wersja elektroniczna. Narodowy Spis Powszechny 2002 dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego ( Na wykresie nr 1 przedstawiono strukturê wiekow¹ spo³eczeñstwa oraz proporcje miêdzy kobietami i mê czyznami. Struktura ta oddaje charakter przemian, które dokona³y siê po II wojnie œwiatowej. Widoczne s¹ dwa powojenne wy e demograficzne: jeden z lat , a drugi z lat 80. S¹ one ze sob¹ sprzê one, gdy drugi jest efektem wkroczenia pierwszego w wiek rozrodczy. Wykres ilustruje tak e inne ciekawe zjawisko, jakim jest 66 Obywatel Europy

13 Wykres nr 1. Ludność według płci i wieku w 2002 roku (stan w dniu ). Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Wersja elektroniczna. naprzemienna przewaga liczebna kobiet i mê czyzn. Przewaga liczby kobiet nad liczb¹ mê czyzn powy ej 45 roku ycia jest wynikiem wy szej œredniej d³ugoœci ycia kobiet. Zjawisko to mo na równie uznaæ za nastêpstwo wiêkszej umieralnoœci mê czyzn. Wykres nr 2 ukazuje dynamikê zmniejszania siê poziomu przyrostu naturalnego. Jest to efekt nak³adania siê na siebie dwóch wspó³wystêpuj¹cych tendencji: zmniejszania siê liczby urodzonych dzieci i jednoczesnego wzrostu œredniej d³ugoœci ycia. Prowadzi to do stopniowego starzenia siê spo³eczeñstwa. I Społeczeństwo Obywatel Europy 67

14 Wykres nr 2. Ruch naturalny ludności w latach Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Wersja elektroniczna. Struktura zawodowa Po II wojnie œwiatowej stopniowo zmienia³y siê proporcje miêdzy ludnoœci¹ mieszkaj¹c¹ w miastach i na wsi. Po wojnie Polska by³a pañstwem rolniczym, œwiadczy o tym liczba mieszkañców wsi. W ci¹gu nastêpnych lat szybko zwiêksza³a siê liczba mieszkañców miast. Nast¹pi³ szybki proces urbanizacji. Rosn¹ca liczba mieszkañców miast wskazuje, e wzrasta³a liczba osób zatrudnionych poza rolnictwem. Urbanizacja wi¹za³a siê z procesem uprzemys³owienia, a to prowadzi³o do zwiêkszenia siê liczebnoœci klasy robotniczej. Przemiany, które dokona³y siê po roku 1989, spowodowa³y powa ne nastêpstwa w strukturze zawodowej spo³eczeñstwa polskiego. Obecn¹ strukturê zatrudnienia ilustruje tabela nr 4. Z danych wynika, e zatrudnienie w rolnictwie ukszta³towa³o siê na sta³ym poziomie, natomiast obni eniu ulega poziom zatrudnienia w przemyœle. Jest to skutek upadku wielkiego przemys³u, tzw. molochów socjalizmu. Od pocz¹tku lat 90. do chwili obecnej liczba robotników przemys³owych zmniejszy³a siê o oko³o 1/3. Tabela nr 4. Zatrudnienie w Polsce w działach gospodarki w latach rolnictwo przemysł usługi razem Dział gospodarki w tys. % w tys. % w tys. % w tys. % , , , , , , , , , , , , , , , ,0 Źródło: Kwartalna informacja o sytuacji na rynku pracy maj 2003 dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego ( 68 Obywatel Europy

15 Rolnictwo i przemys³ to ga³êzie gospodarki narodowej zatrudniaj¹ce zaledwie oko- ³o po³owy ogó³u pracuj¹cych. Wa nym wskaÿnikiem dla charakterystyki struktury zawodowej spo³eczeñstwa polskiego jest zatrudnienie wed³ug sektorów w³asnoœci. Tabela nr 5 ilustruje zmiany, jakie nast¹pi³y w tej dziedzinie. Zmniejsza siê udzia³ i znaczenie sektora publicznego, co jest efektem realizowanej w ci¹gu ostatnich lat prywatyzacji. Tabela nr 5. Zatrudnienie według sektorów własności w latach Sektor sektor publiczny sektor prywatny razem w tys. % w tys. % w tys. % w tys. % , , , , , , , , , , , ,0 Źródło: Kwartalna informacja o sytuacji na rynku pracy maj 2003 dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego ( Innym sposobem charakterystyki spo³eczeñstwa jest wyodrêbnienie w nim warstw. Istnieje kilka ró nych kryteriów ich okreœlania. G³ówn¹ rolê odgrywa wysokoœæ dochodów, pozycja spo³eczna, zwi¹zane z ni¹ presti oraz stopieñ uczestnictwa we w³adzy. Z tego wzglêdu wyró nia siê najczêœciej trzy warstwy spo³eczne: ni sz¹, œredni¹ i wy sz¹. Nie ma miêdzy nimi jakichœ istotniejszych barier i w pe³ni mo liwe s¹ przemieszczenia miêdzy poszczególnymi warstwami. Zjawisko to okreœlane jest mianem ruchliwoœci spo- ³ecznej. Rozró niamy dwie jej postacie: ruchliwoœæ pionow¹ i poziom¹. Pierwsza z nich oznacza przemieszczanie siê ludzi w górê i w dó³, czyli awans i degradacjê spo³eczn¹. Wiêksze dochody, podnoszenie kwalifikacji, po³¹czone z zajmowaniem wy szych stanowisk, prowadz¹ do wzrostu presti u i awansu spo³ecznego. Awans ten odbywa siê g³ównie w œwiadomoœci spo³ecznej, nawet jeœli nie towarzyszy mu posiadanie tzw. zewnêtrznych znamion (oznak) zamo noœci. Natomiast ruchliwoœæ pozioma oznacza najczêœciej zmianê miejsca pracy, której nastêpstwem nie jest ani awans, ani degradacja. Poziom dochodów wi¹ e siê z presti em, z kolei dochody i presti przek³adaj¹ siê na udzia³ w sprawowaniu w³adzy. Szybko zachodz¹ce procesy przekszta³ceñ spo³ecznych nie pozwalaj¹ precyzyjnie okreœliæ stanu struktury warstwowej w Polsce. Widaæ jednak wyraÿnie, e dokonuje siê proces rozwarstwienia spo³eczeñstwa. Wyodrêbnia siê grupa ludzi bardzo zamo nych, którzy jednoczeœnie wspó³uczestnicz¹ w sprawowaniu w³adzy. Tworz¹ oni elitê w³adzy i pieni¹dza. Niestety powiêksza siê grupa osób yj¹cych w sferze ubóstwa. Struktura warstwowa Kierunek dalszych zmian społecznych Wspó³czeœnie zachodz¹ bardzo szybkie przemiany spo³eczne. Ich kierunek wyznaczaj¹ wydarzenia, które dokona³y siê w przesz³oœci, oraz nastêpstwa procesów w³aœciwych dla wspó³czesnej cywilizacji. Du e znaczenie maj¹ wczeœniejsze przemiany demograficzne w spo³eczeñstwie polskim, których nastêpstwa widoczne bêd¹ w ci¹gu nastêpnych dzie- Przemiany społeczne w Polsce I Społeczeństwo Obywatel Europy 69

16 si¹tków lat. Nale y do nich widoczny proces starzenia siê spo³eczeñstwa. Nastêpstwem zmniejszaj¹cej siê liczby urodzeñ oraz wzrastaj¹cej œredniej d³ugoœci ycia bêdzie malej¹ca, w d³u szej perspektywie czasu, liczba osób w wieku produkcyjnym, a co siê z tym wi¹ e, koniecznoœæ zwiêkszenia wydatków na opiekê zdrowotn¹ oraz zmniejszanie nak³adów na edukacjê. Powa nym problemem dla przysz³ych pokoleñ bêdzie utrzymanie emerytów i rencistów, którzy stan¹ siê obci¹ eniem dla bud etu pañstwa. Perspektywa starzenia siê spo³eczeñstwa i zwi¹zane z tym koszty sta³y siê przyczyn¹ podjêtej w 1999 roku reformy systemu ubezpieczeñ spo³ecznych. Jednak ju w tej chwili widaæ, e reforma nie rozwi¹ e wszystkich kwestii. Innym nastêpstwem zjawiska starzenia siê spo³eczeñstwa bêdzie koniecznoœæ importu si³y roboczej. Dzisiaj, w dobie olbrzymiego bezrobocia, wydaje siê to ca³kowicie niepotrzebne. Jednak w perspektywie kilkudziesiêciu lat mo e okazaæ siê, e zabraknie ludzi do pracy w niektórych dziedzinach gospodarki czy us³ugach. Przed tym problemem od lat stoj¹ spo³eczeñstwa Europy Zachodniej. Zmiany cywilizacyjne i ekonomiczne prowadz¹ równie do dokonuj¹cej siê ywio- ³owo przebudowy struktury spo³eczeñstwa. Upada znaczenie grup spo³ecznych, które kilkanaœcie lat temu by³y potê n¹ si³¹ polityczn¹ i ekonomiczn¹. Dotyczy to szczególnie grupy robotników wielkoprzemys³owych. Jeszcze na prze³omie lat 80. i 90. stanowili jedn¹ z najwa niejszych grup spo³ecznych. To oni znacznie przyczynili siê do rozk³adu systemu komunistycznego w Polsce, co sta³o siê jednoczeœnie pocz¹tkiem ich upadku. Nie jest to jednak problem tylko naszego kraju czy by³ych pañstw komunistycznych. Z podobnymi k³opotami boryka³y siê zaledwie kilkanaœcie lat temu pañstwa zachodnioeuropejskie. Przypomnijmy choæby upadek tradycyjnych ga³êzi przemys³u w Wielkiej Brytanii, we Francji czy w Niemczech. Zmiany te wi¹ ¹ siê z rozwojem nowych technologii produkcji oraz us³ug. Powstaj¹ nowe zawody i specjalizacje, a wraz z nimi formuj¹ siê nowe grupy spo³eczne. Proces ten roz³o ony na wiele lat doprowadzi do przekszta³cenia spo³eczeñstwa polskiego, które z czasem upodobni siê do spo³eczeñstw Europy Zachodniej. W najbliższym czasie maleć będzie znaczenie tradycyjnych gałęzi przemysłu. Propozycje zadań i ćwiczeń 1. Czy proces zmian proporcji miêdzy ludnoœci¹ miejsk¹ a wiejsk¹ mo e obecnie w Polsce ulec przyspieszeniu lub opóÿnieniu? Uzasadnij odpowiedÿ. 2. Dokonaj analizy informacji przedstawionych na wykresie nr 2. Jakie skutki dla ciebie mog¹ wynikaæ z przedstawionych na nim zjawisk? 3. Jakie warstwy wyró nisz w spo³eczeñstwie polskim? Wymieñ kryteria ich wyró nienia. 4. Wymieñ nowe grupy zawodowe, jakie obecnie powstaj¹ w spo³eczeñstwach europejskich. 5. Czy œwiadomoœæ zachodz¹cych przemian spo³ecznych i demograficznych mo e wp³ywaæ na wybory dokonywane przez m³odzie? Uzasadnij odpowiedÿ. 70 Obywatel Europy

17 19 Główne problemy społeczeństwa polskiego Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polskie Bezrobocie i ubóstwo oraz sposoby ich zwalczania Jednym z najpowa niejszych problemów, z którymi obecnie boryka siê spo³eczeñstwo polskie, jest bezrobocie. Zjawisko to wystêpuje w gospodarce rynkowej, gdy zwykle s¹ osoby, które z ró nych wzglêdów w danym momencie pozostaj¹ bez pracy. W Polsce problem ten narodzi³ siê wraz z transformacj¹ gospodarki na pocz¹tku lat 90. W gospodarce socjalistycznej bezrobocie nie wystêpowa³o, wrêcz przeciwnie czêsto brakowa³o r¹k do pracy. Bezrobocie Polecenie wypłaty zasiłku dla osoby bezrobotnej. Pod pojêciem bezrobocia rozumiemy zjawisko nadwy ki osób zdolnych do pracy i gotowych j¹ podj¹æ w stosunku do liczby aktualnie wolnych miejsc pracy. Wyra ane jest w postaci procentu (nazywanego stop¹ bezrobocia), okreœlaj¹cego iloœæ osób pozostaj¹cych bez pracy w stosunku do liczby ludnoœci aktywnej zawodowo. Wœród ekonomistów panuje opinia, e tzw. bezpieczny poziom bezrobocia wynosi poni ej 7% Wyró nia siê kilka rodzajów bezrobocia: strukturalne zwi¹zane jest z sytuacj¹ gospodarcz¹ w danym kraju, z przekszta³ceniami w strukturze gospodarki, np. z upadkiem pewnych ga³êzi przemys³u, którego skutkiem s¹ zwolnienia pracowników; koniunkturalne zwi¹zane jest z wahaniami stanu gospodarki, roœnie i maleje wraz z poziomem produkcji; przejœciowe spowodowane jest krótkotrwa³ym brakiem pracy, np. w wyniku zak³óceñ w rytmie produkcji czy przejœciowymi zwolnieniami pracowników; sezonowe zwi¹zane jest ze zmian¹ pór roku, która wp³ywa na wielkoœæ zatrudnienia w niektórych ga³êziach produkcji, np. prace polowe, budownictwo; utajone (ukryte) spowodowane jest zatrudnieniem wiêkszej liczby osób, ni to wynika z realnych potrzeb ekonomicznych; frykcyjne wywo³ane jest przez pracowników, którzy zmieniaj¹ miejsce pracy w poszukiwaniu lepszych warunków; pojawia siê wówczas zjawisko jednoczesnego wystêpowania bezrobocia oraz wolnych miejsc pracy; rejestrowane obejmuje tê czêœæ bezrobotnych, która jest zarejestrowana w urzêdach pracy. I Społeczeństwo Obywatel Europy 71

18 Wzrost poziomu bezrobocia w Polsce w ostatnich latach przedstawiono w tabeli nr 6. Tabela nr 6. Stopa bezrobocia zarejestrowanego Kształtowanie się poziomu bezrobocia w poszczególnych latach Stopa bezrobocia zarejestrowanego [w %] 6,5 14,9 15,1 17,5 18,0 Źródło: Narodowy Spis Powszechny 2002 dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego ( Informacje przedstawione w tabeli nr 6 wskazuj¹, jak zmienia³a siê sytuacja na rynku pracy. Stopa bezrobocia gwa³townie wzros³a w latach 90. ¹czy³o siê to ze spadkiem liczby miejsc pracy wystêpuj¹cych na rynku. Bezrobocie w ró nym stopniu dotyczy poszczególnych grup zawodowych. G³ównie s¹ na nie nara eni pracownicy o niskim poziomie wykszta³cenia lub w¹sko wyspecjalizowani, ponadto w wiêkszym stopniu kobiety ni mê czyÿni. Nowym zjawiskiem jest bezrobocie wœród absolwentów wy szych uczelni. Na rynek pracy wchodz¹ roczniki wy u demograficznego z lat 80. Du a liczba absolwentów przy jednoczesnej ma³ej liczbie ofert utrudnia znalezienie pracy. Czêsto okazuje siê równie, e absolwenci znajduj¹ pracê poni ej prezentowanego przez nich poziomu wykszta³cenia. Wi¹ e siê to z ni szymi zarobkami, co utrudnia stabilizacjê sytuacji osobistej. Bezrobocie jest zró nicowane terytorialnie. Problem ten ilustruje wykres nr 3. Wykres nr 3. Stopa bezrobocia w Polsce we wrześniu 2003 roku. Podział na województwa. 72 Obywatel Europy

19 Terytorialne zró nicowanie poziomu bezrobocia jest pochodn¹ sytuacji ekonomicznej poszczególnych czêœci kraju. Najni sze bezrobocie wystêpuje w województwie mazowieckim, gdy w Warszawie jest zdecydowanie najlepsza sytuacja na rynku pracy. Problemy zwi¹zane z transformacj¹ gospodarki widoczne s¹ najbardziej w województwach pó³nocnych i pó³nocno-zachodnich. Upad³y znajduj¹ce siê tam wielkie Pañstwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), co pozbawi³o pracy znaczny odsetek ludnoœci wiejskiej. Trudna sytuacja ekonomiczna kraju powoduje, e perspektywy zmniejszenia poziomu bezrobocia nie s¹ obecnie zbyt pomyœlne. W³adze pañstwowe, uznaj¹c spo³eczne znaczenie problemu, staraj¹ siê oddzia³ywaæ na sytuacjê na rynku pracy. Zajmuj¹ siê tym Urzêdy Pracy. Prowadz¹ one dzia³alnoœæ w zakresie poœrednictwa pracy oraz doradztwa zawodowego. Takie formy pomocy maj¹ na celu umo liwienie bezrobotnym znalezienia nowego miejsca pracy. Ponadto organizuje siê kursy, umo liwiaj¹ce zmianê zawodu, oraz prace interwencyjne. Te formy (programy) pomocy bezrobotnym s¹ o wiele bardziej skuteczne, gdy pozwalaj¹ bezrobotnym znaleÿæ swoje miejsce w spo³eczeñstwie. Zasi³ki dla bezrobotnych, œwiadczenia przedemerytalne oraz wczeœniejsze emerytury jedynie ³agodz¹ dolegliwoœci, lecz nie promuj¹ aktywnej postawy, prowadz¹cej do znalezienia nowego miejsca pracy. Sytuacja na rynku pracy i wysoki poziom bezrobocia wymagaj¹ podjêcia nowych, nadzwyczajnych dzia³añ. Rejestrację i wypłatę zasiłków dla bezrobotnych prowadzą urzędy pracy. Problemem dotkliwie odczuwanym przez spo³eczeñstwo jest wzrost ubóstwa. Wed³ug szacunków mo e ono dotyczyæ oko³o 30% ogó³u spo³eczeñstwa. Nie ma jednoznacznej definicji ubóstwa. Najczêœciej wi¹ e siê ono z bezrobociem i bezdomnoœci¹. Ubóstwo jest skutkiem drastycznego spadku dochodów pojedynczych osób i ca³ych rodzin. Utrata pracy przez jedno z ma³ onków jest dla rodziny powa n¹ dolegliwoœci¹, utrata przez oboje co nie nale- y do rzadkoœci prowadzi do degradacji dotychczasowego ycia. Jednak bezrobocie to nie tylko niedostatek materialny, ma ono tak e powa ne nastêpstwa psychiczne, np. obni enie poczucia w³asnej wartoœci, depresja, oraz spo- ³eczne. Osoby bezskutecznie poszukuj¹ce pracy czuj¹ siê wykluczone ze spo³eczeñstwa. D³ugotrwa³e pozostawanie bez pracy powoduje zerwanie wiêzi spo³ecznych i niszczy system wartoœci jednostki. Bezrobocie mo e byæ równie przyczyn¹ bezdomnoœci. Utrata pracy i gwa³towny spadek poziomu dochodów w skrajnych przypadkach prowadz¹ do eksmisji z miejsca zamieszkania. Inne powody bezdomnoœci to: zaburzenia psychiczne, demencja starcza, nastêpstwa patologii spo³ecznych, np. alkoholizmu i narkomanii. Dworce są miejscem, w którym widoczny jest problem bezdomności. Ubóstwo I Społeczeństwo Obywatel Europy 73

20 Walka z ubóstwem i bezdomnoœci¹ jest niezwykle trudnym przedsiêwziêciem. Zajmuje siê tym system opieki spo³ecznej. Wspomaga on osoby znajduj¹ce siê w ciê kiej sytuacji materialnej. Stosowane s¹ ró ne formy pomocy bezzwrotnej, np. zasi³ki okresowe, bony ywnoœciowe, pomoc rzeczowa. Formy pomocy œwiadczonej przez pañstwo wspierane s¹ przez ró ne instytucje charytatywne, zarówno koœcielne, jak i œwieckie. Ponadto organizacje spo³eczne zak³adaj¹ noclegownie oraz schroniska dla osób wymagaj¹cych opieki, np. chorych, bezdomnych. Jednak nie s¹ one w stanie pomóc wszystkim potrzebuj¹cym. Niewielkie mo liwoœci bud etu pañstwa powoduj¹, e wysokoœæ zasi³ków, które przydziela pomoc spo³eczna, zaspokaja ich potrzeby na poziomie minimalnym. Jedynym skutecznym sposobem z³agodzenia tych problemów mo e byæ poprawa koniunktury gospodarczej. Zwiêkszenie liczby miejsc pracy oraz zatrudnienie przynajmniej czêœci bezrobotnych umo liwi poprawê sytuacji i wp³ynie na polepszenie nastrojów spo³ecznych. Patologie społeczne w Polsce Patologie Przyczyny patologii Ka de spo³eczeñstwo d¹ y do utrzymania stanu pewnej równowagi. S³u ¹ temu normy spo³eczne, czyli pewne zasady zachowañ, przyjête w danym spo³eczeñstwie i powszechnie akceptowane. Ich naruszenie zak³óca równowagê spo³eczn¹. Takie zachowania okreœlamy mianem patologii spo³ecznych lub zachowañ dysfunkcjonalnych. Do najczêœciej spotykanych zachowañ patologicznych nale ¹: alkoholizm, narkomania i przestêpczoœæ. Powstanie patologii wi¹ e siê z kilkoma ró nymi czynnikami. Nale ¹ do nich mikrouszkodzenia centralnego uk³adu nerwowego, które mog¹ byæ nastêpstwem drobnych urazów oko³oporodowych, a w póÿniejszym wieku schorzeñ wynikaj¹cych z za ywania substancji odurzaj¹cych, np. alkoholu, narkotyków. Jednostka przejawia zachowania patologiczne, gdy jej mózg nie funkcjonuje prawid³owo. Innym czynnikiem sprzyjaj¹cym powstawaniu zachowañ patologicznych jest wp³yw grup spo³ecznych, do których nale ¹ jednostki. Niektóre z tych grup mog¹ akceptowaæ, a nawet preferowaæ zachowania aspo³eczne. Zdarza siê tak na przyk³ad w grupach uznaj¹cych przemoc za sposób rozwi¹zywania konfliktów. Szerszym problemem jest zagadnienie przemian w systemach wartoœci, które funkcjonuj¹ w spo³eczeñstwie. W skrajnych przypadkach przemiany prowadz¹ do zjawiska okreœlanego mianem anomii, czyli procesu rozpadu obowi¹zuj¹cego systemu norm i wartoœci spo³ecznych, który zachodzi w czasach g³êbokich konfliktów i kryzysów spo³eczno-politycznych. Jest on widoczny we wspó³czesnym spo³eczeñstwie polskim. Rozchwianie sytemu wartoœci wyzwala ró ne zachowania, tak e agresjê. Ludzie przestaj¹ respektowaæ obowi¹zuj¹ce wzory zachowañ, a w stosunkach spo³ecznych zaczyna panowaæ strach i przemoc. 74 Obywatel Europy

21 Powszechn¹ patologi¹ spo³eczn¹ w Polsce jest alkoholizm. Jego Ÿróde³ mo na siê doszukiwaæ w tradycji (wystarczy odwo³aæ siê do opinii o obyczajowoœci polskiej szlachty w XVII i XVIII wieku). Skutkiem wiêkszoœci traumatycznych doœwiadczeñ w naszej historii ostatnich dwóch stuleci by³ wzrost konsumpcji alkoholu. Sprzyja³a temu polityka w³adz zaborczych, szczególnie w zaborze rosyjskim po upadku powstania styczniowego, oraz okupantów hitlerowskich. Wspierali oni konsumpcjê alkoholu, rozumiej¹c jej destrukcyjny wp³yw na ycie spo³eczne. Obecnie w spo³eczeñstwie polskim oko³o 10% stanowi¹ osoby nadu ywaj¹ce alkoholu. Oko³o 1 milion spoœród nich to alkoholicy, czyli osoby choruj¹ce na chorobê alkoholow¹. Ofiarami tej choroby s¹ tak e osoby niepij¹ce. Wiêkszoœæ alkoholików stanowi¹ mê - czyÿni, zwykle mê owie i ojcowie. Nadu ywanie alkoholu prowadzi do przemocy w rodzinie oraz do jej rozpadu (alkoholizm jest wymieniany jako pierwsza przyczyna rozwodów). W ci¹gu ostatnich lat zmieni³ siê w Polsce model konsumpcji alkoholu. Mimo e wci¹ najwiêcej spo ywa siê wódki, szybko roœnie iloœæ wypijanego piwa. Niebezpieczeñstwo tkwi w tym, e staje siê ono niezwykle popularne wœród m³odzie y. Iloœæ spo ywanego alkoholu szacuje siê na oko³o 8 litrów czystego spirytusu na jednego mieszkañca Polski w ci¹gu roku. Najbardziej znaną polską organizacją walczącą z problemem narkomanii jest Monar. W Polsce stosunkowo nowym zjawiskiem jest narkomania. Pojawi³a siê w latach 70., jednak dopiero w latach 90. sta³a siê widocznym zjawiskiem spo³ecznym. Zwykle kojarzona jest z otwarciem granic i szybkim nap³ywem do Polski œrodków odurzaj¹cych. Szerzenie siê narkomanii wœród m³odzie y (moda na za ywanie narkotyków panuj¹ca w niektórych œrodowiskach) oraz ³atwy dostêp do narkotyków wywo³uj¹ wielki niepokój spo³eczeñstwa. Zarówno alkoholizm, jak i narkomania maj¹ podobne pod- ³o e psychologiczne. U ywanie œrodków psychoaktywnych zawsze wystêpowa³o w ró nych kulturach. Towarzyszy³o praktykom religijnym, s³u y³o doraÿnemu poszerzeniu percepcji, umo liwia³o kontakt z tzw. innymi wymiarami rzeczywistoœci. Z jednej strony sekularyzacja (zeœwiecczenie) kultury, a z drugiej ³atwy dostêp do œrodków psychoaktywnych sprzyjaj¹ ich rozprzestrzenianiu. Wydaj¹ siê one sposobem na radzenie sobie z rozmaitymi negatywnymi zjawiskami wspó³czesnej kultury i cywilizacji. W polskiej kulturze panuje jednak odmienny stosunek do alkoholu i narkotyków: alkohol traktowany jest jako œrodek s³u ¹cy budowaniu i podtrzymywaniu wiêzi spo³ecznych, natomiast narkotyki budz¹ lêk, gdy ich u ywanie wi¹ e siê z rozpowszechnianiem chorób, np. AIDS. Ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego zajmuje się policja. Przestêpczoœæ zawsze istnia³a w spo³eczeñstwach, gdy zawsze byli ludzie pope³niaj¹cy czyny œcigane na mocy prawa zwyczajowego lub pañstwowego. W naszym spo³eczeñstwie, szczególnie w latach 90., liczba czynów przestêpczych zaczê³a gwa³townie wzrastaæ. Wiele osób wi¹ e tak¹ sytuacjê z rozpadem norm moralnych, rzekomo w³aœciwym dla wspó³czesnej cywilizacji zachodniej. Opinie takie stanowi¹ nadmier- Alkoholizm Narkomania Przestępczość I Społeczeństwo Obywatel Europy 75

22 Migracje polskie ne uproszczenie. Niew¹tpliwie upadek systemu komunistycznego sprzyja³ rozpowszechnianiu siê przestêpczoœci. Wzros³a liczba przestêpstw na tle gospodarczym, gdy wyst¹pi³y mo liwoœci ku temu, np. niedoskona³oœæ prawa czy s³aboœæ aparatu œcigania. Wzros³a te liczba przestêpstw przeciwko mieniu obywateli, co t³umaczy siê postêpuj¹cym rozwarstwieniem spo³eczeñstwa, oraz liczba przestêpstw przeciwko zdrowiu i yciu obywateli. Wydaje siê, e g³ówn¹ przyczyn¹ tych zjawisk jest zjawisko anomii. Migracje polskie Spo³eczeñstwo polskie emigrowa³o szczególnie w XIX i XX wieku. Emigracja ta mia- ³a zarówno pod³o e ekonomiczne, jak i polityczne. Emigracja polityczna narodzi³a siê w wyniku rozbiorów oraz powstañ narodowych, nastêpstw II wojny œwiatowej oraz sprzeciwu wobec systemu komunistycznego (ostatnia wielka fala nast¹pi³a po wprowadzeniu stanu wojennego w latach ). Emigracja ekonomiczna zwi¹zana by³a z trudn¹ sytuacj¹ materialn¹ ludnoœci na ziemiach polskich. Szczególnie u schy³ku XIX i na pocz¹tku XX wieku wyemigrowa³y du e grupy ch³opów w poszukiwaniu ziemi do uprawy. Obecnie grupê Polaków yj¹cych na sta³e poza granicami Polski, w 32 pañstwach œwiata, szacuje siê na oko³o 12 milionów osób. Organizacj¹ zajmuj¹c¹ siê utrzymywaniem ³¹cznoœci z Poloni¹ jest Stowarzyszenie Wspólnota Polska. Organizuje ono spotkania Polaków z ró nych czêœci œwiata, pielêgnuje kulturê polsk¹ i wspiera edukacjê w jêzyku polskim. Aktualnie najwiêksz¹ grupê Polonii tworz¹ Polacy mieszkaj¹cy w Stanach Zjednoczonych, jest ich oko³o 6 milionów. Mniej liczne s¹ grupy mieszkaj¹ce w Brazylii (ok. 840 tys.), we Francji (ok. 750 tys.), w Kanadzie (ok. 320 tys.), w Austrii (ok. 180 tys.), w Wielkiej Brytanii (ok. 150 tys.), w Niemczech (ok. 132 tys.). Inn¹ grupê stanowi¹ Polacy mieszkaj¹cy w krajach by³ego Zwi¹zku Radzieckiego. Jest ich oko³o 2 milionów i yj¹ g³ównie na Bia³orusi, Ukrainie, Litwie, w Rosji i Kazachstanie. S¹ to potomkowie obywateli polskich zes³anych w g³¹b ZSRR w czasach stalinowskich oraz Polacy od stuleci mieszkaj¹cy na Kresach Wschodnich. Zwykle ich sytuacja materialna jest trudna i wielu pragnie powróciæ do Polski. W³adze polskie podchodz¹ jednak do tego problemu z du ¹ ostro noœci¹, gdy imigranci z krajów postsowieckich wymagaj¹ znacznej pomocy materialnej, a ponadto maj¹ problemy z adaptacj¹ do warunków ycia w Polsce. Ci, którzy powrócili, czêsto s¹ rozczarowani zastan¹ sytuacj¹ i nie mog¹ siê odnaleÿæ w nowej rzeczywistoœci. Polacy mieszkający w USA wydają kilkadziesiąt gazet, czasopism, posiadają stacje radiowe i telewizyjne. Propozycje zadań i ćwiczeń 1. Czy w twojej miejscowoœci prowadzone s¹ aktywne formy walki z bezrobociem? Podaj przyk³ady. 2. Zaproponuj dzia³ania, które mog³yby zmniejszyæ liczbê bezrobotnych w twojej miejscowoœci. Wska mo liwoœci finansowania przedstawionych projektów. 3. Wymieñ organizacje spo³eczne nios¹ce pomoc ubogim i bezdomnym. 4. Jakie s¹ przyczyny spo ywania alkoholu w twoim œrodowisku? 5. W jaki sposób mo na walczyæ z patologiami spo³ecznymi? Podaj przyk³ady. 76 Obywatel Europy