Załącznik do Statutu Szkoły: ZASADY ORGANIZACJI WYCIECZEK, ZIELONYCH SZKÓŁ I IMPREZ REKREACYJNO SPORTOWYCH SZKOŁA PODSTAWOWA NR 3 W PRZEWORSKU

Transkrypt

1 Załącznik do Statutu Szkoły: ZASADY ORGANIZACJI WYCIECZEK, ZIELONYCH SZKÓŁ I IMPREZ REKREACYJNO SPORTOWYCH SZKOŁA PODSTAWOWA NR 3 W PRZEWORSKU Na podstawie ROZPORZĄDZENIA MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU z dnia 8 listopada 2001 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki. (Dz. U. Nr 135, poz. 1516) Na postawie art. 22 ust. 2 pkt 12 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 i Nr 106, poz. 496, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 i Nr 141, poz. 943, z 1998 r. Nr 117, poz. 759 i Nr 162, poz. 1126, z 2000 r. Nr 12, poz. 136, Nr 19, poz. 239, Nr 48, poz. 550, Nr 104, poz. 1104, Nr 120, poz i Nr 122, poz oraz z 2001 r. Nr 111, poz. 1194) zarządza się, co następuje: 1 1. Przedszkola, szkoły i placówki, zwane dalej "szkołami", mogą organizować dla wychowanków i uczniów, zwanych dalej "uczniami", różnorodne formy krajoznawstwa i turystyki. 2. W organizowaniu form działalności, o której mowa w ust. 1, szkoły mogą współdziałać ze stowarzyszeniami i innymi podmiotami, których przedmiotem działalności jest krajoznawstwo i turystyka. Organizowanie przez szkoły krajoznawstwa i turystyki ma na celu w szczególności: 2 1) poznawanie kraju, jego środowiska przyrodniczego, tradycji, zabytków kultury i historii, 2) poznawanie kultury i języka innych państw, 3) poszerzanie wiedzy z różnych dziedzin życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego, 4) wspomaganie rodziny i szkoły w procesie wychowania, 5) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży zasad ochrony środowiska naturalnego oraz umiejętności korzystania z zasobów przyrody, 6) podnoszenie sprawności fizycznej, 7) poprawę stanu zdrowia dzieci i młodzieży pochodzących z terenów zagrożonych ekologicznie, 8) upowszechnianie form aktywnego wypoczynku, 9) przeciwdziałanie patologii społecznej, 10) poznawanie zasad bezpiecznego zachowania się w różnych sytuacjach. 3 Krajoznawstwo i turystyka może być organizowana w ramach zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych oraz pozaszkolnych. I Zasady bezpieczeństwa: 1

2 Powszechną troską personelu pedagogicznego i opiekuńczego kierującego działalnością turystyczną powinna być dbałość o bezpieczeństwo dzieci i młodzieży. Osoba podejmująca się obowiązku prowadzenia wycieczek lub imprez krajoznawczo turystycznych, aby zapewnić uczestnikom należyte warunki bezpieczeństwa i zdrowia, powinna: - posiadać właściwe przeszkolenie zgodne z obowiązującymi w tym względzie przepisami władz oświatowych, - ustalać taki program działalności turystycznej, który uwzględnia przygotowanie turystyczne, wiek i płeć uczestników, - dążyć do zaszczepienia uprawiającym turystykę trwałych nawyków aktywności ruchowej opartych na najlepszych wzorach, - uczyć przestrzegania higieny osobistej, specyficznej dla określonego rodzaju działalności turystycznej, - dobierać umiejętnie obciążenia fizyczne, normując długość dziennych etapów, ustalając maksymalny ciężar bagażu, określając optymalny okres przerw wypoczynkowych i snu, - zachęcać do hartowania organizmu, umiejętnie organizować jego proces. - unikać znużenia psychicznego uczestników, dozując właściwie ilość wiedzy krajoznawczej przekazywanej w trakcie wycieczki, imprezy, - uczyć uczestników bezpiecznych zasad uprawiania turystyki, bez zbędnego podejmowania ryzyka, - dostosować formę działalności turystycznej do aktualnych warunków pogodowych, - rozwijać u podopiecznych nawyki orientacyjno-przestrzenne, ułatwiające bezpieczne wędrowanie po nieznanym terenie, - nieść pomoc na szlaku wszystkim potrzebującym, umiejętnie organizować pierwszą pomoc, zawiadomić rodzinę i dyrekcję szkoły o zaistniałych nieszczęśliwych wypadkach, - do wielodniowych imprez turystyki kwalifikowanej dopuszczać jedynie młodzież wykazującą się zdrowiem i opanowaniem technik turystycznych, - przed wycieczką i imprezą turystyczną sprawdzać niezawodność zabieranego w podróż sprzętu turystycznego, szczególnie lokomocyjnego, - przestrzegać zasad prawidłowego żywienia uczestników, zarówno w zakresie jakości potraw, jak i punktualności ich spożywania, - krzewić zasadę nie konsumowania alkoholu i nie palenia tytoniu. - poszanowania przepisów o ruchu drogowym, na drogach publicznych, zarówno lądowych, jak i wodnych, - ładu i porządku przy przejazdach młodzieży, zapewniając opiekę dorosłych, podział na grupy, prowadzenie odpraw i zbiórek itp., - spraw związanych z ubezpieczeniem uczestników na okres trwania imprezy. 2

3 Nauczyciele i wychowawcy powinni poznać zasady bezpiecznego organizowania i prowadzenia najpopularniejszych w szkolnym ruchu turystycznym wycieczek i imprez turystycznych: pieszych, autokarowych, rowerowych. Chcąc zapobiec nieszczęśliwym wypadkom należy, omówić z uczestnikami opisane wyżej sytuacje i wyjaśnić zarówno potrzeby respektowania zasad jak i ograniczeń zawartych w regulaminach obowiązujących na wycieczkach i imprezach krajoznawczo-turystycznych. 1. Zasady poruszania się po drogach: - Uczestnik ruchu i inna osoba znajdująca się na drodze są obowiązani zachować ostrożność albo gdy ustawa tego wymaga - szczególną ostrożność, unikać wszelkiego działania, które mogłoby spowodować zagrożenie bezpieczeństwa lub porządku ruchu drogowego, ruch ten utrudnić albo w związku z ruchem zakłócić spokój lub porządek publiczny oraz narazić kogokolwiek na szkodę. Przez działanie rozumie się również zaniechanie. - Pieszy jest obowiązany korzystać z chodnika lub drogi (ścieżki) dla pieszych, a w razie ich braku - z pobocza. Jeżeli nie ma pobocza lub czasowo nie można z niego korzystać, pieszy może korzystać z jezdni, pod warunkiem zajmowania miejsca jak najbliżej jej krawędzi i ustępowania pierwszeństwa nadjeżdżającemu pojazdowi. - Pieszy idący po poboczu lub jezdni jest obowiązany iść lewą stroną drogi. - Piesi idący jezdnią są obowiązani iść jeden za drugim. Na drodze o małym ruchu, w warunkach dobrej widoczności, dwóch pieszych może iść obok siebie. - Korzystanie przez pieszego z drogi (ścieżki) dla rowerów jest dozwolone tylko w razie braku chodnika lub pobocza albo niemożności korzystania z nich. Pieszy, z wyjątkiem osoby niepełnosprawnej, korzystając z tej drogi jest obowiązany ustąpić pierwszeństwa rowerowi. - Przepisów tych nie stosuje się w strefie zamieszkania. W strefie tej pieszy korzysta z całej szerokości drogi i ma pierwszeństwo przed pojazdem. 2. Kolumna pieszych: - może się poruszać tylko prawą stroną jezdni. - Liczba pieszych idących jezdnią w kolumnie obok siebie nie może przekraczać 4, pod warunkiem, że kolumna nie zajmuje więcej niż połowy szerokości jezdni. - Piesi w wieku do lat 10 mogą iść w kolumnie tylko dwójkami pod nadzorem, co najmniej jednej osoby pełnoletniej. - Długość kolumny pieszych nie może przekraczać 50 m. Odległość między kolumnami nie może być mniejsza niż 100 m. - Jeżeli przemarsz kolumny pieszych odbywa się w warunkach niedostatecznej widoczności: 1) pierwszy i ostatni z idących z lewej strony są obowiązani nieść latarki: a) pierwszy - ze światłem białym, skierowanym do przodu, b) ostatni - ze światłem czerwonym, skierowanym do tyłu, 2) w kolumnie o długości przekraczającej 20 m idący po lewej stronie z przodu i z tyłu są obowiązani używać elementów odblaskowych odpowiadających właściwym warunkom technicznym, a ponadto idący po lewej stronie są obowiązani nieść dodatkowe latarki ze 3

4 światłem białym, rozmieszczone w taki sposób, aby odległość między nimi nie przekraczała 10 m, 3) światło latarek powinno być widoczne z odległości, co najmniej 150 m. 2. Warunki bezpieczeństwa osób przebywających w górach ( dotyczy terenów położonych na wysokości powyżej 600m i poniżej 600m nad poziomem morza (n.p.m.), których rzeźba terenu stwarza zagrożenie dla zdrowia i życia osób na nich przebywających lub których zagospodarowanie rekreacyjno-sportowe kwalifikuje do uprawiania turystyki, rekreacji ruchowej i sportu w górach.): - Wycieczki w wyższe partie gór tj. powyżej 600 m n.p.m. wymagają odpowiedniego ubioru, skutecznie chroniącego przed wiatrem i chłodem. Niezbędna jest również odpowiednie obuwie, gwarantujące bezpieczną wędrówkę. - Organizatorzy imprez turystycznych mają obowiązek opracowania regulaminu imprezy, w którym określą m.in. warunki zapewniające bezpieczeństwo jej uczestników. Organizator powinien zapoznać uczestników z regulaminem przed imprezą. - Wycieczki piesze lub narciarskie na terenach górskich, leżących na obszarach parków narodowych i rezerwatów przyrody oraz leżących powyżej m n.p.m., mogą prowadzić tylko górscy przewodnicy turystyczni. Nad grupą powinien czuwać jeden opiekun na 10 uczestników. - Na terenach objętych bezpośrednią działalnością GOPR lub TOPR wszystkie imprezy turystyczne i sportowe powinny być zgłoszone do GOPR lub TOPR co najmniej na 14 dni przed terminem rozpoczęcia imprezy. - Zgłoszenie, o którym mowa w ust. 1, powinno zawierać następujące dane: określenie organizatora imprezy, termin i czas trwania, miejsce imprezy, przewidywaną liczbę uczestników. - Zakres i sposób zabezpieczenia zgłoszonych imprez ustala GOPR lub TOPR w uzgodnieniu z organizatorem imprezy. 3. Zasady bezpieczeństwa w czasie kąpieli. - Kąpiel może odbywać się tylko w miejscu strzeżonym i w obecności opiekuna oraz pod kontrolą ratownika; - Tylko w zorganizowanych grupach nie przekraczających osób; - Wyznaczona grupa może wchodzić i wychodzić z wody tylko na sygnał podany przez osobę kierującą kąpielą; - Dzieciom nie wolno wchodzić do wody bez wiedzy i zgody opiekuna; - Ustala się następujące sygnały gwizdkowe: wejścia (np. jeden długi gwizdek), wyjścia ( np. trzy długie gwizdki), alarmu (np. krótkie gwizdki następujące po sobie). II. Formy organizowania krajoznawstwa i turystyki: 4

5 1. wycieczki przedmiotowe - inicjowane i realizowane przez nauczycieli w celu uzupełnienia obowiązującego programu nauczania, w ramach danego przedmiotu lub przedmiotów pokrewnych, 2. wycieczki krajoznawczo-turystyczne, w których udział nie wymaga od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych - zwane dalej "wycieczkami", 3. imprezy krajoznawczo-turystyczne, takie jak: biwaki, konkursy, turnieje, 4. imprezy turystyki kwalifikowanej i obozy wędrowne, w których udział wymaga od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych, w tym posługiwania się specjalistycznym sprzętem (spływy, wędrówki rowerowe) 5. imprezy wyjazdowe - związane z realizacją programu nauczania, takie jak: zielone szkoły, szkoły zimowe, szkoły ekologiczne - zwane dalej "imprezami". 6.Podczas wycieczki lub rajdu 1 opiekun przypada na: a) 10 uczestników przy turystyce kwalifikowanej (np. rowerowej 50 km/dziennie, górskiej m n.p.m., kajakowej - 5 uczestników w wieku 14 lat/ 15 km dziennie z prądem rzeki, b) 15 uczestników przy innych formach. III. Organizacja i program wycieczek oraz imprez: 1. Organizację i program wycieczek oraz imprez dostosowuje się do wieku, zainteresowań i potrzeb uczniów, ich stanu zdrowia, sprawności fizycznej, stopnia przygotowania i umiejętności specjalistycznych. 2. Obozy wędrowne, organizuje się po trasach przygotowanych przez podmioty działające w zakresie turystyki kwalifikowanej. 3. Przy ustalaniu bazy noclegowej dla uczestników wycieczek i imprez uwzględnia się istniejącą bazę szkolnych schronisk młodzieżowych. 3. Zgodę na zorganizowanie wycieczek i imprez wyraża dyrektor szkoły. 4. Udział uczniów niepełnoletnich w wycieczkach, z wyjątkiem przedmiotowych odbywających się w ramach zajęć lekcyjnych, i imprezach wymaga zgody ich przedstawicieli ustawowych. 5. Wycieczkę lub imprezę przygotowuje się pod względem programowym i organizacyjnym, a następnie informuje się uczestników o podjętych ustaleniach, a w szczególności o: celu, trasie, harmonogramie i regulaminie. 6. Program wycieczki lub imprezy organizowanej przez szkołę, listę uczestników, imię i nazwisko kierownika oraz liczbę opiekunów zawiera karta wycieczki lub imprezy, którą zatwierdza dyrektor szkoły. 7. Dyrektor szkoły wyznacza kierownika wycieczki lub imprezy spośród pracowników pedagogicznych szkoły o kwalifikacjach odpowiednich do realizacji określonych form krajoznawstwa i turystyki. 8. Kierownikiem wycieczki lub imprezy może być także inna, wyznaczona przez dyrektora szkoły, osoba pełnoletnia, która: a) ukończyła kurs kierowników wycieczek szkolnych, 5

6 b) jest instruktorem harcerskim, c) posiada uprawnienia przewodnika turystycznego, przodownika lub instruktora turystyki kwalifikowanej lub pilota wycieczek. 9. Kierownikiem obozu wędrownego może być osoba po ukończeniu kursu dla kierowników obozów wędrownych lub posiadająca uprawnienia wymienione w pkt Kierownikiem imprezy turystyki kwalifikowanej może być osoba posiadająca uprawnienia wymienione w pkt 8 bądź stopień trenera lub instruktora odpowiedniej dyscypliny sportu. 11. Kierownik wycieczki lub imprezy w szczególności: a) opracowuje program i harmonogram wycieczki lub imprezy, b) opracowuje regulamin i zapoznaje z nim wszystkich uczestników, c) zapewnia warunki do pełnej realizacji programu i regulaminu wycieczki lub imprezy oraz sprawuje nadzór w tym zakresie, d) zapoznaje uczestników z zasadami bezpieczeństwa oraz zapewnia warunki do ich przestrzegania, e) określa zadania opiekuna w zakresie realizacji programu, zapewnienia opieki i bezpieczeństwa uczestnikom wycieczki lub imprezy, f) nadzoruje zaopatrzenie uczestników w sprawny sprzęt i ekwipunek oraz apteczkę pierwszej pomocy, g) organizuje transport, wyżywienie i noclegi dla uczestników, h) dokonuje podziału zadań wśród uczestników, i) dysponuje środkami finansowymi przeznaczonymi na organizację wycieczki lub imprezy, j) dokonuje podsumowania, oceny i rozliczenia finansowego wycieczki lub imprezy po jej zakończeniu. 12. Opiekunem wycieczki lub imprezy może być nauczyciel albo, po uzyskaniu zgody dyrektora szkoły, inna pełnoletnia osoba. 13. Opiekun w szczególności: a) sprawuje opiekę nad powierzonymi mu uczniami, b) współdziała z kierownikiem w zakresie realizacji programu i harmonogramu wycieczki lub imprezy, c) sprawuje nadzór nad przestrzeganiem regulaminu przez uczniów, ze szczególnym uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa, d) nadzoruje wykonywanie zadań przydzielonych uczniom, e) wykonuje inne zadania zlecone przez kierownika. 14. Kierownikiem lub opiekunem uczniów biorących udział w wycieczce lub imprezie zagranicznej może być osoba znająca język obcy w stopniu umożliwiającym porozumienie się w kraju docelowym, jak również w krajach znajdujących się na trasie planowanej wycieczki lub imprezy. 6

7 15. Uczestnicy wycieczek i imprez podlegają ubezpieczeniu od następstw nieszczęśliwych wypadków, a w przypadku wycieczki lub imprezy zagranicznej - ubezpieczeniu od następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia. 16. Działalność szkoły w zakresie krajoznawstwa i turystyki, w tym koszty przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia kierowników i opiekunów wycieczek lub imprez, może być finansowana ze środków pozabudżetowych, a w szczególności: a) z odpłatności uczniów biorących udział w wycieczce lub imprezie, b) ze środków pochodzących z działalności samorządu uczniowskiego i organizacji młodzieżowych działających na terenie szkoły, c) ze środków wypracowanych przez uczniów, d) ze środków przekazanych przez radę rodziców lub radę szkoły, a także osoby fizyczne i prawne. IV. Regulamin wycieczek szkolnych: 1. Działalność w zakresie krajoznawstwa i turystyki może być organizowana w ramach zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. 2. Działalność ta obejmuje następujące formy: a) wycieczki przedmiotowe - inicjowane i realizowane przez nauczycieli w celu uzupełnienia obowiązującego programu nauczania, w ramach danych zajęć edukacyjnych; b) wycieczki krajoznawczo - turystyczne, w których udział nie wymaga od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych; c) imprezy krajoznawczo-turystyczne:, biwaki, konkursy, turnieje (rajdy, zloty); d) imprezy turystyki kwalifikowanej i obozy wędrowne, których udział wymaga od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych, w tym posługiwania się specjalistycznym sprzętem; e) imprezy wyjazdowe związane z realizacją programu nauczania, takie jak: zielone szkoły, szkoły zimowe, szkoły ekologiczne, - zwane dalej imprezami. 3. Organizacja i program wycieczki powinny być dostosowane do wieku, zainteresowań i potrzeb uczniów, ich stanu zdrowia, sprawności fizycznej, stopnia przygotowania i umiejętności specjalistycznych. Obowiązkiem organizatora jest sprawdzenie stanu zdrowia i umiejętności uczniów, wymaganych podczas wycieczki. 2. Dla uczniów klas I - III szkoły podstawowej powinny być organizowane przede wszystkim wycieczki przedmiotowe i krajoznawczo - turystyczne na terenie najbliższej okolicy, macierzystego województwa. 3. Dla uczniów klas IV - VI szkoły podstawowej powinny być organizowane przede wszystkim wycieczki przedmiotowe, krajoznawczo turystyczne na terenie macierzystego województwa, regionu geograficzno turystycznego i kraju oraz z możliwością wypadu za granicę. 4. W wycieczkach turystyczno-krajoznawczych nie mogą brać udziału uczniowie, w stosunku do których istnieją przeciwwskazania lekarskie. 7

8 5. Uczniowie niepełnosprawni, o ile nie ma przeciwwskazań zdrowotnych, mogą brać udział w wycieczkach i imprezach, a organizatorzy tych wycieczek i imprez powinni zapewnić im warunki odpowiednie do specyficznych potrzeb wynikających z rodzaju i stopnia niepełnosprawności. 6. Wycieczka musi być należycie przygotowana pod względem programowym i organizacyjnym, a także omówiona ze wszystkimi uczestnikami w zakresie: celu wycieczki, trasy, zwiedzanych obiektów, harmonogramu i regulaminu zachowania uczniów podczas wycieczki. 7. Program wycieczki lub imprezy organizowanej przez szkołę, listę uczestników oraz imiona i nazwiska kierownika i opiekunów zawiera karta wycieczki, którą zatwierdza dyrektor szkoły lub upoważniona przez niego osoba. 8. Organizator wycieczki zobowiązany jest do zapewnienia właściwej opieki i bezpieczeństwa jej uczestnikom. 9. Osobami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo uczniów podczas wycieczek są kierownik wycieczki oraz opiekunowie grup. Opieka ich ma charakter ciągły. 10. Miejscem zbiórki uczniów rozpoczynającej i kończącej wycieczkę jest plac szkolny, skąd uczniowie udają się do domu; po godzinie 21:00 wyłącznie pod opieką rodziców. 11. Udział uczniów w wycieczce (z wyjątkiem przedmiotowych odbywających się w ramach zajęć lekcyjnych) wymaga pisemnej zgody rodziców albo opiekunów prawnych, którzy powinni przed jej rozpoczęciem pokryć koszty związane z udziałem w niej ich dziecka. 12. Opiekun wycieczki obowiązany jest sprawdzać stan liczbowy uczniów przed wyruszeniem z każdego miejsca pobytu, w czasie zwiedzania, przejazdu oraz po przybyciu do punktu docelowego. 13. Zabrania się prowadzenia wycieczek podczas burzy, śnieżycy, gołoledzi. 14. W razie wypadku uczestników wycieczki stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące postępowania w razie wypadków w szkołach i placówkach publicznych. 15. Uczestnicy wycieczek i imprez powinni być objęci ubezpieczeniem od następstw nieszczęśliwych wypadków. V. Dokumentacja wycieczki i imprezy zawiera: 1. Dokumentacja wycieczki i imprezy zawiera a) kartę wycieczki, Załącznik nr 1 b) listę uczestników, c) pisemną zgodę rodziców z potwierdzeniem wpłaty, Załącznik nr 2 d) regulamin zachowania się uczniów podczas wycieczki (może być w formie kontraktu z uczniami), Forma i treść kontraktu powinny być dostosowane do wieku i poziomu uczestników wycieczki (zaprezentowany kontrakt dostosowano do wieku i poziomu konkretnych uczniów). Kontrakt najlepiej opracować z klasą na godzinie wychowawczej, można np. podzielić klasę na siedem grup, z których każda opracuje zobowiązania uczniów podczas danego etapu wycieczki. Potem liderzy prezentują to, co przygotowała grupa, a reszta uczniów dyskutuje na ten temat i wspólnie dochodzą do pewnych ustaleń (nauczyciel również wypowiada się i dodaje ważne, pominięte przez uczniów zasady zachowania podczas wycieczki). Dalej wystarczy wszystko dokładnie spisać i kontrakt gotowy, a przy okazji można przeprowadzić 8

9 ciekawą godzinę wychowawczą metodą dyskusji dydaktycznej (należącą do metod aktywizujących) i techniką warsztatową. e) dowód ubezpieczenia wszystkich uczestników wycieczki od następstw nieszczęśliwych wypadków, f) preliminarz finansowy wycieczki, przewidujący koszty realizacji programu oraz rozliczenie finansowe wycieczki po jej zakończeniu. 2. Dokumentacja wycieczki, o której mowa w punkcie a- f winna być złożona w terminie minimum 3 dni przed jej rozpoczęciem do zatwierdzenia. 3. Rozliczenie wycieczki składa się w terminie 2 tygodni od dnia jej zakończenia u dyrektora szkoły 4. Plan finansowy wycieczki, po zaopiniowaniu przez rodziców dzieci biorących w niej udział, zatwierdza organizator. 5. Plan finansowy musi określać ogólny koszt wycieczki, wysokość i źródła dochodu, koszt jednego uczestnika wycieczki oraz przewidywane koszty (organizacyjne i programowe). 6. Kierownik i opiekunowie nie ponoszą kosztów przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia. Wydatki z tego tytułu pokrywa się ze środków, o których mowa w ust Rozliczenia wycieczki dokonuje kierownik wycieczki, określając sposób zagospodarowania nadwyżki, względnie uzupełnienia niedoboru finansowego. 8. Dowodami finansowymi są przede wszystkim podpisane przez rodziców dzieci listy wpłat oraz rachunki, faktury i bilety wydawane przez uprawnione do danego rodzaju działalności podmioty gospodarcze w wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach mogą to być oświadczenia o poniesionym wydatku podpisane przez kierownika wycieczki oraz wszystkich opiekunów, jednak wydatki tego typu nie mogą przekroczyć 20 % kosztów wycieczki. VI. Kierownik wycieczki: 1. Kierownikiem szkolnej wycieczki krajoznawczo-turystycznej może być wyłącznie osoba wyznaczona przez dyrektora o kwalifikacjach odpowiednich do realizacji określonych form krajoznawstwa i turystyki. 2. Kierownikiem imprezy turystyki kwalifikowanej i obozów wędrownych może być osoba posiadająca uprawnienia do kierowania tego typu formami działalności krajoznawczoturystycznej. 3. Do podstawowych obowiązków kierownika wycieczki należy: a) opracowanie z udziałem uczestników szczegółowego programu i harmonogramu oraz wypełnienie karty wycieczki, b) opracowanie regulaminu wycieczki i zapoznanie z nim wszystkich uczestników, c) zapewnienie warunków do pełnej realizacji programu i regulaminu wycieczki oraz sprawowanie nadzoru w tym zakresie, d) zapoznanie uczestników z zasadami bezpieczeństwa oraz zapewnienie warunków do ich przestrzegania, e) określenie zadań dla opiekuna w zakresie realizacji programu, zapewnienia opieki i bezpieczeństwa uczestnikom wycieczki, f) nadzór nad zaopatrzeniem uczestników w niezbędny, sprawny sprzęt i ekwipunek oraz apteczkę pierwszej pomocy, 9

10 g) organizacja transportu, wyżywienia i noclegów dla uczestników, h) podział zadań wśród uczestników, i) przygotowanie projektu planu finansowego wycieczki oraz przedstawienie go rodzicom do akceptacji, j) dysponowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na organizację wycieczki, k) podsumowanie, ocena i rozliczenie finansowe wycieczki po jej zakończeniu. VII. Opiekunowie wycieczek i imprez: 1. Opiekunami wycieczki powinni być nauczyciele albo, w uzgodnieniu z dyrektorem szkoły, rodzice uczniów biorących udział w wycieczce. 2. Przy wyjściu (wyjeździe) z uczniami poza teren szkolny w obrębie tej samej miejscowości na wycieczki przedmiotowe lub krajoznawczo turystyczne powinien być zapewniony przynajmniej jeden opiekun dla grupy 30 uczniów. 3. Przy wyjściu (wyjeździe) z uczniami poza miejscowość, która jest siedzibą szkoły, powinien być zapewniony jeden opiekun dla grupy do 15 uczniów, a przy formach turystyki kwalifikowanej, jeden na O zwiększeniu liczby opiekunów ponad przyjęte normy decyduje organizator w porozumieniu z dyrektorem, zatwierdzając kartę wycieczki. 5. W przypadku większej liczby niż jeden opiekun przynajmniej jeden z nich powinien być nauczycielem. 6. Do podstawowych obowiązków opiekuna należy: a) sprawowanie opieki nad powierzonymi mu uczestnikami wycieczki, b) współdziałanie z kierownikiem w zakresie realizacji programu i harmonogramu wycieczki, c) nadzór nad przestrzeganiem regulaminu przez uczestników, ze szczególnym uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa, d) nadzór nad wykonywaniem przez uczestników przydzielonych zadań, e) wykonywanie innych zadań zleconych przez kierownika. VIII. Instrukcja bezpieczeństwa dla opiekuna szkolnej wycieczki autokarowej Załącznik nr 3 1. Czynności przed rozpoczęciem podróży a) Sprawdzić obecność wyjeżdżających, według listy. b) Upewnić się, czy wszyscy uczestnicy wycieczki posiadają ważne dokumenty (w tym uprawniające do przekraczania granicy państwowej w przypadku wycieczki zagranicznej). c) Sprawdzić, czy uczestnicy wycieczki nie mają przeciwwskazań do podróżowania środkami lokomocji (choroba lokomocyjna i inne schorzenia) oraz czy posiadają ze sobą zaordynowane przez lekarza leki. d) Dopilnować umieszczenia bagażu w schowkach i rozmieszczenia uczestników wycieczki na uzgodnionych wcześniej miejscach w autokarze. Opiekunowie powinni zająć miejsca przy drzwiach. 10

11 e) Ustalić gdzie znajdują się: podręczna apteczka (jej wyposażenie), gaśnice i wyjścia bezpieczeństwa. f) Zabrać do autokaru pojemnik z woda, papier higieniczny, chusteczki higieniczne, woreczki foliowe do utrzymania czystości. g) Upewnić się, czy w autokarze jest dostępny telefon komórkowy (międzynarodowy nr telefonu ratunkowego ). h) W razie wątpliwości co do stanu technicznego autokaru i stanu trzeźwości kierowców, wezwać Policję ( tel. 997 ) 2. Czynności w trakcie podróży a) W czasie jazdy zabronić uczestnikom wycieczki: - palenia tytoniu, spożywania alkoholu i innych używek, - przemieszczania się po autokarze i podróżowania w pozycji stojącej, - blokowania zamków, otwierania drzwi i samowolnego otwierania okien w czasie podróży, - wyrzucania jakichkolwiek przedmiotów z pojazdu i rzucania przedmiotami. b) Podczas jazdy trwającej kilka godzin zarządzić jedną przerwę (20-30 min) przeznaczoną na tzw. rozprostowanie kości, spożycie posiłku oraz toaletę i przewietrzenia autokaru. c) W czasie postoju (wyłącznie na parkingu lub stacji benzynowej) zabronić uczestnikom wycieczki: - wchodzenia na jezdnię, - przechodzenia na drugą stronę jezdni, - dopilnować, aby podczas wsiadania i wysiadania młodzieży włączone były światła awaryjne. d) Po każdym zakończonym postoju sprawdzić obecność. 3. Czynności po zakończeniu podróży a) Omówić z uczestnikami wycieczki jej przebieg, ze szczególnym uwzględnieniem ewentualnych niepoprawnych zachowań lub naruszeń zasad bezpieczeństwa. b) Dopilnować, czy zostały zabrane bagaże i rzeczy osobiste uczestników, czy pozostawiono ład i porządek oraz czy nie dokonano uszkodzeń. 4. Postępowanie w przypadku awarii, pożaru, wypadku, lub innych zagrożeń a) W przypadku awarii pojazdu, kolizji, wypadku, powstania pożaru, ewakuować uczestników wycieczki w bezpieczne miejsce, z wykorzystaniem wyjść bezpieczeństwa, jeżeli zajdzie taka potrzeba. b) W razie potrzeby udzielić pierwszej pomocy przedlekarskiej. c) W razie konieczności angażowania służb ratunkowych, korzystać z międzynarodowego numeru telefonu komórkowego IX. Technika organizacji wycieczki i imprez krajoznawczo-turystycznych: 1. Czynności przygotowawcze przed wycieczką a) Ustalić z uczniami wstępny plan wycieczki oraz liczbę uczestników. 11

12 b) Uzyskać akceptację dyrektora szkoły. c) Zapoznać się z obowiązującymi przepisami na temat organizacji wycieczek szkolnych. d) Przeanalizować oferty biur turystycznych (zebrać opinie wśród nauczycieli danej szkoły i innych szkół w celu wyboru właściwego biura - preferować firmy sprawdzone, mające opinie wiarygodnych). e) Wybrać biuro turystyczne i skalkulować koszt wycieczki. 2. Podczas rozmów wstępnych z przedstawicielami biura należy pytać o: - szczegółowy program wycieczki, - koszty wstępów, - ubezpieczenie OC i KL (nazwa firmy ubezpieczeniowej, adres siedziby tej firmy, kwota na jaką są ubezpieczeni uczestnicy), - autokar (marka, rozmieszczenie siedzeń, toaleta, zabezpieczenie przeciwpożarowe, apteczka itp.), - zasady dotyczące wysokości opłat za opiekunów, - miejsce zbiórki przed wyjazdem i po przyjeździe itp. 3. Zorganizować zebranie dla rodziców i uczniów, na którym należy przedstawić szczegółowo: - sprawy programowe i organizacyjne, a w szczególności: cel, trasę, harmonogram, koszt wycieczki, - adres i telefon wybranego biura turystycznego, sprawy ubezpieczenia (nazwa i siedziba towarzystwa ubezpieczeniowego, kwota ubezpieczenia), - regulamin wycieczki, - procedurę postępowania w przypadku zaginięcia uczestnika (dla każdego uczestnika wycieczki można przygotować karteczki z miejscem zbiórki w przypadku zgubienia się, oraz numerem telefonu komórkowego kierownika lub opiekuna; informacje te należy koniecznie podać uczniom na spotkaniu przed wycieczką i uwzględnić w regulaminie wycieczki). 4. Uzyskać pisemną zgodę rodziców na udział uczniów w wycieczce. 5. Upewnić się, czy wszyscy uczestnicy posiadają ważne legitymacje szkolne i PTSM. 6. Przeprowadzić wywiad z uczniami i rodzicami na temat przeciwwskazań do podróżowania (osoby z chorobą lokomocyjną lub innymi kłopotami zdrowotnymi powinny zabrać w podróż zalecone przez lekarza leki; można poradzić, za Ferdynandem Juchą, zażycie witamin B1 i B6, które łagodzą nudności, lub witaminy B kompleks w dawce 100 mg wieczorem w dniu poprzedzającym wyjazd i rano w dniu wyjazdu, albo wyciąg z korzenia imbiru, podawany trzy razy po jednej kapsułce. 7. Ustalić opiekunów i kierownika wycieczki; na jednego opiekuna nie może przypadać więcej niż 15 uczestników). 8. Zebrać pieniądze od uczestników. 9. Ubezpieczyć uczestników w towarzystwie ubezpieczeniowym od następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia wycieczki zagraniczne (o ile nie gwarantuje 12

13 tego biuro turystyczne; przy wyborze firmy ubezpieczeniowej kierować się, podobnie jak przy wyborze biura turystycznego, doświadczeniami własnymi i innych). 10. Ubezpieczyć się (najlepiej wszyscy opiekunowie) od odpowiedzialności cywilnej. 11. Zawrzeć umowę z biurem turystycznym (najlepiej w obecności świadków, w biurze turystycznym lub w szkole; zwrócić szczególną uwagę na treść umowy). 12. Przygotować następujące dokumenty: - kartę wycieczki,, - podpisane oświadczenie opiekunów i kierownika wycieczki, - harmonogram, - listę uczestników z zawartymi danymi osobowymi - regulamin wycieczki (np. w formie kontraktu - polisę ubezpieczeniową wycieczki (zwykle biuro turystyczne oferuje polisę w swojej usłudze). 13. Powyższe dokumenty przedstawić dyrektorowi szkoły, Założyć teczkę na wszystkie dokumenty, dowody opłat, umowy itp. 14. Wyznaczyć osoby odpowiedzialne za apteczkę i jej wyposażenie (apteczka powinna zawierać nieprzeterminowane środki opatrunkowe, takie jak: kompresy gazowe, plastry z opatrunkiem, przylepiec, bandaże gazowe i elastyczne oraz rękawiczki jednorazowego użytku, może się też przydać woda utleniona). 15. Uzgodnić rozmieszczenie uczestników w autokarze (zrobić listę, kto z kim i gdzie będzie siedział oraz poinformować, że podczas wycieczki każdy jest odpowiedzialny za drugą osobę z pary). 16. Wprowadzić uczniów w tematykę zwiedzanych obiektów (np. zaproponować zebranie ciekawych informacji, zdjęć czy albumów na ich temat, a następnie dokonać prezentacji, np. na godzinie wychowawczej). 17. Dwa lub trzy dni przed wyjazdem zebrać dokumenty od uczniów oraz sprawdzić ich aktualność (najlepiej na spotkaniu rodzicami). 18. Czynności przed podróżą a) Sprawdzić teczkę z dokumentami (koniecznie zabrać w podróż: kartę wycieczki, harmonogram, listę uczestników, numer polisy i dokumenty uczestników). b) Sprawdzić obecność wyjeżdżających według listy. c) Przypomnieć osobom mającym problemy lokomocyjne lub zdrowotne o zażyciu leków. d) Dopilnować umieszczenia bagażu w schowkach i rozmieszczenia uczestników wycieczki na uzgodnionych wcześniej miejscach (opiekunowie powinni zająć miejsca przy drzwiach). e) Ustalić i poinformować wszystkich, gdzie znajduje się podręczna apteczka, gaśnice i wyjście bezpieczeństwa (sprawdzić zawartość apteczki). f) Poprosić kierowcę o krótki instruktaż dla uczestników o zachowaniu się w razie nagłego wypadku lub pożaru w danym autokarze. 13

14 g) Zabrać do autokaru pojemnik z wodą, papier higieniczny, chusteczki higieniczne i woreczki foliowe do utrzymania czystości. h) Upewnić się, czy w autokarze jest dostępny telefon komórkowy i) Przypomnieć uczniom zasady zachowania się podczas jazdy. j) W razie wątpliwości co do stanu technicznego autokaru lub stanu trzeźwości kierowców wezwać Policję (tel. 997). 19. Czynności w trakcie jazdy autokarem a) Dopilnować, aby uczniowie nie przemieszczali się po autokarze i przestrzegali zasad bezpieczeństwa podczas jazdy. b) Dopilnować, aby postój odbywał się wyłącznie na parkingu lub parkingu stacji paliwowej (nie na poboczu). c) Przed odjazdem z miejsca postoju sprawdzić obecność. 20. Czynności podczas zwiedzania a) Przypomnieć o odpowiednim zachowywaniu się w zwiedzanych obiektach. b) Przed rozpoczęciem zwiedzania każdego obiektu powiadomić o miejscu i godzinie zbiórki. c) Po wyjściu z każdego obiektu sprawdzić obecność. d) Dopilnować, aby młodzież podczas poruszania się po ulicach przestrzegała zasad ruchu drogowego oraz, aby grupa nie zajmowała całej szerokości chodnika. 21. Czynności po zakończeniu podróży a) Krótko omówić z uczestnikami wycieczki jej przebieg, ze szczególnym uwzględnieniem zachowania i ewentualnych naruszeń bezpieczeństwa. b) Dopilnować, aby zostały zabrane bagaże i rzeczy osobiste uczestników. c) Sprawdzić, czy pozostawiono ład i porządek oraz czy nie dokonano uszkodzeń. 22. Czynności w razie niespodziewanych wypadków i zagrożeń a) W przypadku zaginięcia uczestnika (lub uczestników) wycieczki jeden z opiekunów poszukuje go w ostatnio zwiedzanym obiekcie, reszta grupy czeka z drugim opiekunem w ustalonym miejscu. b) W przypadku awarii pojazdu, kolizji, wypadku, powstania pożaru należy uczestników ewakuować w bezpieczne miejsce. c) W razie potrzeby udzielić pomocy przedlekarskiej. d) W razie konieczności angażowania służb ratunkowych, korzystać z międzynarodowego telefonu alarmowego: Czynności podsumowujące a) Złożyć dyrektorowi i rodzicom sprawozdanie z wycieczki. b) Omówić i ocenić z młodzieżą przebieg wycieczki. c) Dokonać rozliczenia finansowego w ciągu 2 tygodni od zakończenia wycieczki. 14

15 Załącznik nr 1 15

16 Załącznik nr 2 ZGODA RODZICÓW NA WYJAZD DZIECKA NA... A. Wyrażam zgodę na wyjazd mojego syna/córki*... z klasy... na... do... w dniach... r. B. Oświadczam również, że mój syn (córka) nie ma żadnych przeciwwskazań lekarskich do udziału w wyjeździe. C. Zgadzam się/nie zgadzam się* na udzielenie mojemu dziecku czasu wolnego w... 1) imię i nazwisko matki(opiekuna) podpis 2) imię i nazwisko ojca(opiekuna) D. Jednocześnie informuję, że syn/córka*: choruje/nie choruje* na przewlekłe choroby podpis... zażywa/nie zażywa* stałe leki... jest uczulony(a)/nie jest uczulony(a) *... dobrze/źle* znosi jazdę autokarem... inne uwagi... E. Dane osobowe uczestnika: adres zamieszkania: telefon domowy wraz z numerem kierunkowym:... lub inny kontaktowy... data urodzenia... PESEL dziecka:... nazwę kasy chorych, do której należy dziecko:... Prawidłowość powyższych informacji potwierdzam F. Zobowiązuje się do uiszczenia opłaty za udział w... w kwocie... zł.... Czytelny podpis i data * niewłaściwe skreślić (w części D w przypadku odpowiedzi twierdzącej podać uzasadnienie) 16

17 Załącznik nr 3 Instrukcja bezpieczeństwa dla opiekuna szkolnej wycieczki autokarowej I. Czynności przed rozpoczęciem podróży 1. Sprawdzić obecność wyjeżdżających, według listy. 2. Upewnić się, czy wszyscy uczestnicy wycieczki posiadają ważne dokumenty (w tym uprawniające do przekraczania granicy państwowej w przypadku wycieczki zagranicznej). 3. Sprawdzić, czy uczestnicy wycieczki nie mają przeciwwskazań do podróżowania środkami lokomocji (choroba lokomocyjna i inne schorzenia) oraz czy posiadają ze sobą zaordynowane przez lekarza leki. 4. Dopilnować umieszczenia bagażu w schowkach i rozmieszczenia uczestników wycieczki na uzgodnionych wcześniej miejscach w autokarze. Opiekunowie powinni zająć miejsca przy drzwiach. 5. Ustalić gdzie znajdują się: podręczna apteczka (jej wyposażenie), gaśnice i wyjścia bezpieczeństwa. 6. Zabrać do autokaru pojemnik z woda, papier higieniczny, chusteczki higieniczne, woreczki foliowe do utrzymania czystości. 7. Upewnić się, czy w autokarze jest dostępny telefon komórkowy ( międzynarodowy nr telefonu ratunkowego ). 8. W razie wątpliwości co do stanu technicznego autokaru i stanu trzeźwości kierowców, wezwać Policję ( tel. 997 ) 9. II Czynności w trakcie podróży 1. W czasie jazdy zabronić uczestnikom wycieczki: palenia tytoniu, spożywania alkoholu i innych używek, przemieszczania się po autokarze i podróżowania w pozycji stojącej, blokowania zamków, otwierania drzwi i samowolnego otwierania okien w czasie podróży, wyrzucania jakichkolwiek przedmiotów z pojazdu i rzucania przedmiotami. 2. Podczas jazdy trwającej kilka godzin zarządzić jedną przerwę (20-30 min) przeznaczoną na tzw. rozprostowanie kości, spożycie posiłku oraz toaletę i przewietrzenia autokaru. 3. W czasie postoju (wyłącznie na parkingu lub stacji benzynowej) zabronić uczestnikom wycieczki: wchodzenia na jezdnię, przechodzenia na drugą stronę jezdni, dopilnować, aby podczas wsiadania i wysiadania młodzieży włączone były światła awaryjne. 4. Po każdym zakończonym postoju sprawdzić obecność. III Czynności po zakończeniu podróży 1. Omówić z uczestnikami wycieczki jej przebieg, ze szczególnym uwzględnieniem ewentualnych niepoprawnych zachowań lub naruszeń zasad bezpieczeństwa. 2. Dopilnować, czy zostały zabrane bagaże i rzeczy osobiste uczestników, czy pozostawiono ład i porządek oraz czy nie dokonano uszkodzeń. 17

18 Załącznik nr 4 DEKALOG TURYSTY GÓRSKIEGO dla bezpiecznego pobytu w górach 1. Zanim wyruszysz w góry, zastanów się, czy posiadasz dostateczne doświadczenie. Przed wyjściem poddaj ocenie stan zdrowia i siły, swoje i towarzyszy, a w szczególności dzieci. 2. Przygotuj wcześniej dokładny plan wycieczki, udają się improwizacje dobrze przygotowane. Poczytaj przewodniki, mapy, skorzystaj z usług informacji turystycznej, wskazówek przewodników górskich, gospodarzy schronisk, miejscowej ludności. 3. W górach szybko i często zmieniają się warunki atmosferyczne, niezbędna jest odzież chroniąca przed złą pogodą i zimnem oraz mocne, wysokie buty na profilowanej podeszwie. 4. Wychodząc na wycieczkę, pozostaw w domu, w schronisku czy u znajomych wiadomość o celu i trasie wycieczki oraz godzinie powrotu. W ten prosty sposób zapewnisz sobie szybką pomoc w razie wypadku. 5. Szybkość poruszania się dostosuj do możliwości najmniej sprawnego uczestnika wycieczki. "Pożeranie kilometrów" prowadzi niechybnie do wyczerpania, a poza tym ogranicza możliwości podziwiania uroków górskiego krajobrazu. 6. Uważaj na każdy krok - upadki zdarzają się także w łatwym terenie. Zwłaszcza szczególnej ostrożności wymagają trudniejsze partie trasy: strome, mokre i zaśnieżone stoki, płaty starego śniegu. Nie zbaczaj ze znakowanego szlaku - jest on zwykle poprowadzony optymalnie zarówno pod względem bezpieczeństwa, jak i wysiłku na pokonanie trasy. 7. Nie strącaj kamieni, gdyż narażasz innych turystów na poważne niebezpieczeństwo. Miejsce zagrożone przez spadające kamienie przechodź szybko i uważnie. 8. Decyzja zawrócenia z drogi to nie hańba, lecz głos rozsądku. Nie wstydź się zawracania, gdy załamie się pogoda, nadejdzie mgła, lub trasa okaże się zbyt trudna. 9. Szanuj przyrodę, nie hałasuj: jest to niebezpieczne. Dbaj o czystość i porządek w górach. Usuwając śmieci, dajesz dowód swej kultury. 10. Jeśli mimo ostrożności zdarzy się wypadek- przede wszystkim zachowaj spokój. Poszkodowanego ułóż w bezpiecznej pozycji, w widocznym miejscu i pod opieką. Przyjętymi w górach sygnałami wezwij na pomoc GOPR. 18

19 Załącznik nr 5 Karta turysty 1. Turystyka odradza Twe siły, pomaga każdemu, szczególnie młodzieży, poznawać Ojczyznę. 2. Przyroda i dorobek kulturalny są własnością całego narodu - i Ty jesteś za nie odpowiedzialny. 3. Turysta - Twój przyjaciel, służ mu radą i pomocą. 4. Zwiedź to, o czym czytałeś - przeczytaj o tym, co masz zwiedzić. 5. Dopuść naturę do głosu - nie hałasuj. 6. Zostaw miejsce pobytu w takim stanie, w jakim chciałbyś je zastać. 7. Ogień i szkło źródłem niebezpieczeństwa - uważaj! 8. Alkohol wrogiem turystyki - unikaj go na wycieczce. 9. Zachowaj ostrożność - Twoja lekkomyślność zagraża Tobie i innym. 10. Turysta wszędzie gościem - pozostawiaj po sobie dobre wspomnienie. 11. Nie bądź obojętny wobec niewłaściwego zachowania innych. 12. Dobry humor pomaga turystyce w każdej sytuacji- uśmiechnij się! 19

20 Załącznik nr 6 Podstawy prawne. 1. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. 2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 8 listopada 2001r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki. (Dz. U. z 2001r. Nr 135, poz. 1516) 3. Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej. 4. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych. 5. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 stycznia 1997r. w sprawie warunków, jakie muszą spełniać organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, a także zasad jego organizowania i nadzorowania. (Dz. U. z 1997r. Nr 12, poz. 67) 6. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym. (Dz. U. z dnia 19 sierpnia 1997 r.) 7. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawniających sporty wodne. (Dz. U. z dnia 7 czerwca 1997 r.). 20

21 Ziemia to karty księgi: czytaj ją i oglądaj jej obrazy Aleksander Janowski 1919 rok 21