DEMOGRAFIA A SYSTEM EMERYTALNY

Transkrypt

1 ul. Mińska 62/74, Warszawa, NIP: , REGON: kontakt: nr konta bankowego: DEMOGRAFIA A SYSTEM EMERYTALNY Raport Koordynator projektu: Marek Kułakowski Autorzy raportu: Adam Czarny Filip Kostrzewa Marek Kułakowski Miłosz Węgrzyn Tomasz Wiśliński Michał Wlazło Paweł Wlazło Marcin Wolak Redakcja: Monika Ciesielska Patrycja Paryna Partner projektu Wrocław, Marzec 2013

2 Spis treści Przedmowa...4 Wstęp...5 Główne wnioski System emerytalny w Polsce Zakład Ubezpieczeń Społecznych Historia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Ogólne dane na temat ZUS Zasady naliczania emerytur ZUS Zmiany w systemie emerytalnym ZUS jako system transferowy Otwarte Fundusze Emerytalne Cel powstania Struktura aktywów OFE Wysokość dotychczas pobranych przez OFE prowizji Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Informacje Ogólne Fundusz Emerytalno-Rentowy (FER) Zmiany w emeryturach KRUS Emerytury resortowe Emerytury MSW Emerytury MON Emerytury MS Zmiany emerytur mundurowych Skutki starzenia się społeczeństwa dla systemu opieki zdrowotnej Wydatki na ochronę zdrowia Ludność korzystająca z wybranych usług medycznych Leczenie szpitalne Refundacja cen leków Lekarze pierwszego kontaktu Leczenie specjalistyczne Pozostałe Prognozy Wnioski Pokolenie Prezentacja przeglądu systemów emerytalnych oraz polityk prorodzinnych w wybranych państwach Francja Kanada Niemcy Stany Zjednoczone Szwecja Wielka Brytania Reforma emerytalna Diagnoza Propozycje zmian Repartycyjno-alimentacyjny system emerytalny

3 5.4. Zalety repartycyjno-alimentacyjnego systemu emerytalnego Okres przejściowy Prognozy demograficzne dla Polski według danych z Eurostatu oraz wersje zmodyfikowane z uwzględnieniem wzrostu współczynnika dzietności

4 Przedmowa Niniejszy raport jest pierwszym z cyklu raportów "o naprawie państwa". Polska od odzyskania niepodległości w roku 1989 rozwijała się w umiarkowanym tempie. Produkt Krajowy Brutto w latach uległ ledwie podwojeniu. Rozwój ten można śmiało określić jako zdecydowanie poniżej potencjału, na który składała się niesamowita przedsiębiorczość i kreatywność Polaków, dobrze wykwalifikowane kadry oraz relatywnie tania siła robocza. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy doszukiwać się w czynnikach, względem gospodarności obywateli, egzogenicznych. Mowa tu przede wszystkim o wysokim opodatkowaniu, zwłaszcza niezwykle szkodliwym opodatkowaniu pracy (różnica między wydatkami pracodawcy w wynagrodzeniem pracownika, czyli tzw. klin podatkowy wynosi ponad 40%), przeroście biurokracji, szkodliwym i często absurdalnym wręcz normom i standardom narzucanym na przedsiębiorców, nieelastycznym rynku pracy czy niestabilnym i budzącym trudności interpretacyjne prawie podatkowym. To wszystko w połączeniu z wysokim poziomem wydatków publicznych (w roku 2012 około 44% PKB) przekłada się na niski poziom oszczędności, a w konsekwencji zmniejsza możliwości inwestycyjne będące jedynym długookresowym motorem wzrostu dobrobytu. Odnowa gospodarcza jest możliwa nawet w, zdawałoby się, beznadziejnych warunkach. Przykładem tego może być tzw. niemiecki cud gospodarczy dokonany przez powojenne Zachodnie Niemcy pod kierownictwem ministra gospodarki, a następnie kanclerza, zwolennika ordoliberalizmu Ludwiga Erharda. Jak zauważył wybitny XVIIIwieczny ekonomista Adam Smith "bardzo mało jest wymagane, by doprowadzić państwo do dobrobytu nawet z najniższego poziomu barbarzyństwa, mianowicie pokój, niskie podatki i tolerancyjne kierowanie sferą sprawiedliwości". Polska wymaga naprawy niemal w każdym aspekcie. Zreformować należy cały system finansów publicznych, prawo podatkowe, rynek pracy, system oświaty. Jednak najważniejszym, a jednocześnie niecierpiącym zwłoki, obszarem jest demografia. Marek Kułakowski Przewodniczący Centrum Analiz Stowarzyszenia Koliber 4

5 Wstęp Rok 2060, Polska liczy niecałe 33 mln mieszkańców, z czego ponad 11 mln to ludzie powyżej 64 roku życia, a dzieci do 15 roku życia to jedynie niecałe 4 mln. Rząd w celu ratowania systemu emerytalnego zmuszony jest stale podnosić wiek emerytalny. To jednak nie wystarcza, więc obniżeniu ulega również współczynnik zastąpienia, czyli relacja emerytury netto do ostatniego wynagrodzenia netto. W ten sposób wiek emerytalny zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn wynosi 72 lata. Wysokość emerytury zaś to jedynie 42% ostatniej pensji. Koszty opieki zdrowotnej oraz opieki nad ludźmi starszymi wynoszą 6,5% PKB, Polska jest jednym wielkim oddziałem geriatrii. Powyższy opis nie jest wyimaginowanym scenariuszem horroru klasy B, to niezwykle wysoce prawdopodobna predykcja wcale nie aż tak dalekiej przyszłości. Potwierdza ją wiele wiarygodnych ośrodków, jak GUS, czy Eurostat. W najczarniejszym scenariuszu przygotowanym przez ONZ w roku 2100 Polska może liczyć około 16 mln mieszkańców. Kwestia wyzwania demograficznego, z jakim przyjdzie się nam zmierzyć coraz częściej pojawia się w debacie publicznej. Problemy systemu zabezpieczenia emerytalnego związane z niskim współczynnikiem dzietności oraz wydłużaniem się średniej długości życia, notabene zjawiskiem pozytywnym, doprowadziły już do tego, że rząd zdecydował się ratować wypłacalność systemu za pomocą podnoszenia wieku emerytalnego. Ponadto zmniejszono wysokość składek przekazywanych z ZUS-u do OFE. Zmiany te, zwłaszcza wzrost wieku uprawniającego do przejścia na emeryturę, spotkały się ze sporym sprzeciwem społecznym, a tak naprawdę nie wyeliminowały przyczyn pogarszającego się stanu rzeczy. Jeżeli debata demograficzna nie wyjdzie poza sferę populistycznych haseł i nie będzie dotyczyć prawdziwych przyczyn problemu, to stanie się realnym zagrożeniem pokolenia 70 plus. Będzie to pokolenie zmuszone pracować co najmniej do 70 roku życia w warunkach stale zmniejszających się emerytur. Jeżeli wzrostowi wieku emerytalnego będzie towarzyszył spadek współczynnika zastąpienia, to problem ten dotknie ludzi urodzonych po 1980 roku. Jeżeli zaś chcielibyśmy utrzymać obecną relację średniej emerytury do średniego wynagrodzenia, to granicą pokolenia 70 plus będzie juz rocznik Powyższy scenariusz może wydać się szokujący i nieprawdopodobny dla ludzi, którzy jeszcze niedawno martwili się podniesieniem ustawowego wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do poziomu 67 lat. Jednak w największym zakresie problem ten dotyczyć będzie ludzi młodych, urodzonych po roku 1980, którzy już dziś zmuszeni są zmagać się z wysokim bezrobociem, którzy wylegitymować się mogą nic nieznaczącym dyplomem umasowionej edukacji wyższej oraz ponosić koszty coraz większego zadłużenia publicznego. To my, przyszłe pokolenie 70 plus, jesteśmy rezultatem wielkiego długu społecznego jaki zaciągnęło niewydolne państwo opiekuńcze. Wielki Lewiatan, który obiecuje rozwiązać problemy ludzi za pomocą ich własnych pieniędzy. Jednak jak to często ma miejsce w przypadku interwencjonizmu państwowego rozwiązanie problemu okazało się jeszcze gorszę niż sam problem. Repartycyjny system emerytalny, doprowadził do zaniku indywidualnej odpowiedzialności za swoją przyszłość. Przerzucił ciężar owej odpowiedzialności z jednostek na państwo. Posiadanie dzieci, niegdyś warunek niezbędny zabezpieczenia sobie godziwej starości, dziś stało się czymś, co uchodzić może za przejaw ekstrawagancji. Państwo nie jest jednak w stanie zmniejszyć poziomu odpowiedzialności w wymiarze makro, może jedynie przerzucić ową odpowiedzialność z jednych jednostek na drugie. W przypadku systemu emerytalnego spadek indywidualnej odpowiedzialności 5

6 przełożył się, co oczywiste, na spadek odpowiedzialności w skali całego społeczeństwa, a w rezultacie na spadek dzietności. Negatywny trend na całe szczęście nie jest niemożliwy do odwrócenia. Ludzie postępują najrozsądniej, gdy ponoszą pełne koszty oraz osiągają pełne korzyści ze swojego postępowania. Odpowiedzią na zbliżający się kryzys demograficzny jest wzrost indywidualnej odpowiedzialności za własny los oraz stworzenie ram instytucjonalnych, w których ta odpowiedzialność mogłaby się urzeczywistnić. 6

7 Główne wnioski Prognozy demograficzne są dla Polski bezlitosne. W roku 2060 będzie nas mniej niż 33 mln, z czego ponad 1/3 stanowić będą ludzie powyżej 64 roku życia. Proces starzenia się społeczeństwa dotknie wiele istotnych obszarów, od systemu emerytalnego, przez system opieki zdrowotnej, na strukturze rynku pracy skończywszy. Koszt opieki zdrowotnej oraz pomocy ludziom starszym wzrośnie do roku 2060 o ponad 2% PKB! System emerytalny, nawet w swojej zmodyfikowanej, trójfilarowej postaci, nie będzie w stanie udźwignąć ciężaru tak wielkich zmian demograficznych. Aby zagwarantować płynność systemu emerytalnego rządzący będą zmuszeni podnosić wiek emerytalny, obniżać współczynnik zastąpienia (relację emerytury netto do ostatniego wynagrodzenia netto) lub podnosić, i tak już wysoki, poziom opodatkowania. Przy założeniu, że jednocześnie podnoszony jest wiek emerytalny oraz obniżany jest współczynnik zastąpienia, pokolenie urodzone w latach osiemdziesiątych będzie zmuszone pracować do 70 roku życia. Jednocześnie ich emerytury będą wynosiły około 40% ostatniej pensji. Będzie to stracone pokolenie, pokolenie 70 plus. Do takiego stanu rzeczy, w stopniu znacznym, przyczynia się obecny system emerytalny, który można opisać jako system transferowy, generujący efekty zewnętrzne. Oznacza to, że tzw. składki emerytalne w praktyce nie są nigdzie odkładane, tylko wydawane (transferowane) na wypłaty bieżących emerytur. W praktyce oznacza to, że pokolenie znajdujące się w wieku produkcyjnym utrzymuje pokolenie, które osiągnęło wiek emerytalny. Cały repartycyjny system emerytalny jest gigantyczną piramidą transferową, utrzymującą płynność tylko w warunkach stałego dopływu nowych członków tj. kolejnych pokoleń. W skali całego systemu to przyszłe pokolenia utrzymują mechanizm zabezpieczenia emerytalnego, jednak z perspektywy jednostek posiadanie dzieci jest indyferentne, gdyż nie generuje żadnych korzyści w postaci wyższej emerytury. Fakt niedookreślenie prawa własności środków wpłacanych do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zarówno przez nas jak i przez nasze dzieci, doprowadził do pojawienia się tzw. efektów zewnętrznych. Polegają one na niemożliwości przypisania całości kosztów lub przychodów jednostce, która je generuje, w wyniku czego zostają one przerzucone na osoby trzecie bez stosownej rekompensaty. W następstwie owych efektów zewnętrznych jednostki, jak również pary bezdzietne (lub z jednym dzieckiem) mogą maksymalizować bieżącą konsumpcję ze środków zaoszczędzonych w wyniku decyzji o nieposiadaniu (lub posiadaniu mniejszej ilości) dzieci. Osoby te mogą jednocześnie korzystać z państwowego systemu emerytalnego. Z drugiej strony rodziny decydujące się na potomstwo ponoszą znaczne koszty i nie osiągają z tego tytułu korzyści w postaci wyższej emerytury, gdyż przyszłe przepływy pieniężne ich dzieci zostaną wykorzystane do zapewnienia zabezpieczenia emerytalnego rodzin bezdzietnych lub z jednym dzieckiem. 7

8 W wyniku powyższego mechanizmu, eksternalizacji kosztu nieposiadania dzieci i socjalizacji przychodu z posiadanego potomstwa, spada motywacja ekonomiczna do posiadania dzieci, implikacją czego jest problem z zachowaniem płynności systemu emerytalnego. System transferowy, generujący efekty zewnętrzne jest więc skazany na załamanie w wyniku immanentnej sprzeczności. Nagłe przejście do systemu kapitałowego nie jest możliwe bez wystąpienia tzw. straconego pokolenia, tj. pokolenia, które będzie musiało spłacić obecnych emerytów za pomocą takiej czy innej formy opodatkowania oraz jednocześnie odłożyć samodzielnie kapitał na własną emeryturę. Sposobem na naprawienie obecnego systemu emerytalnego jest proponowany przez nas repartycyjno-alimentacyjny system emerytalny. Owy system wyeliminuje niemal całkowicie możliwość występowania efektów zewnętrznych poprzez internalizację przychodów z posiadania potomstwa. 8

9 1. System emerytalny w Polsce 1.1. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Historia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Zakład Ubezpieczeń Społecznych został stworzony już w czasach międzywojennych w 1934 na miejsce pięciu instytucji (Izby Ubezpieczeń Społecznych, Zakładu Ubezpieczenia na Wypadek Choroby, Zakładu Ubezpieczenia od Wypadków, Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych, Zakładu Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników) powołano jedną, która zachowała swoją nazwę aż do dzisiaj. W roku 1955 ZUS zlikwidowano, a jego funkcje przejęły inne instytucje. Jednak już w 1960 doszło do reaktywacji zakładu, który od tamtej pory działa nieprzerwanie. Interesujący nas okres zaczyna się w 1989 roku, kiedy w wyniku zmian ustrojowych pojawiły się możliwości reformy systemu emerytalnego, zrealizowane w roku 1999 w wyniku reformy przeprowadzonej przez rząd Jerzego Buzka. W wyniku zmian w systemie emerytalnym w ZUS-ie wyodrębniono finansowo i organizacyjnie ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i chorobowe. Ustawa nakłada na ZUS obowiązek stworzenia indywidualnych kont osób ubezpieczonych oraz rejestracji przebiegu ubezpieczenia. W myśl nowych przepisów ZUS jest także zobowiązany do pobierania składki na II filar i przekazywanie jej do OFE. 9

10 Ogólne dane na temat ZUS Analiza danych liczbowych na temat emerytur prowadzi do kilku wniosków. Rozkład emerytur dla kobiet i mężczyzn jest nierównomierny w zakresie emerytur niskich (od 550zł do 2200zł) można zauważyć wyraźną dominację kobiet. Z kolei po przekroczeniu tej kwoty stosunek zmienia się na korzyść mężczyzn. W roku 2012 najwięcej kobiet pobierało emerytury w wysokości zł, taka sama kwota jest wartością dominującą w przypadku całej populacji. Najwięcej mężczyzn pobierało emeryturę w wysokości zł. Dominantą dla całej populacji jest kwota 1411zł, dla mężczyzn 1795zł, a dla kobiet 1326zł. Przeciętna emerytura dla całej populacji to 1809zł, dla mężczyzn 2210zł, natomiast dla kobiet 1535zł. Mediana kształtowała się następująco: dla całej populacji było to 1633zł, dla mężczyzn 2023zł, z kolei dla kobiet 1429zł. Choć na niższe emerytury kobiet wpływa z pewnością fakt, że zarabiają one średnio mniej od mężczyzn, to wpływ ma także to, że kobiety mniej czasu poświęcają pracy zawodowej z powodu obowiązków macierzyńskich. Biorąc pod uwagę to, że wychowywanie i kształcenie dzieci jest bardzo ważnym fundamentem systemu emerytalnego można zaryzykować tezę, że system ZUS-owski dyskryminuje kobiety, które w takim samym stopniu jak mężczyźni przyczyniają się do jego funkcjonowania. Liczba emerytów (w tys.) Tab. 1. Najważniejsze dane dot. ZUS Rok Wydatki FUS na świadczenia Eemerytalne 95343,40 zł ,40 zł ,40 zł % PKB, jaki stanowią wydatki FUS na Śświadczenia emerytalne 7,10% 7,20% 7,00% Choć ustawowy wiek emerytalny został ustalony przez ostatnią ustawę emerytalną, to realny średni wiek emerytalny różni się od niego, przede wszystkim z powodu uwzględnienia w nim osób przechodzących na wcześniejszą emeryturę: rolników, górników i pracowników resortów siłowych. Tab. 2. Realny wiek przechodzenia na emeryturę (wg danych OECD) Mężczyźni Kobiety Realny wiek przechodzenia na 61,7 58,5 eemeryturę 10

11 19,52% 17,52% 15,52% 13,52% 11,52% 9,52% 7,30% 0% Gdzie trafiają składki 2,30% 2,30% 2,80% 3,10% 3,30% 3,50% 5% 5% 5% 4% 4% 4% 7,52% 5,52% 12,22% 12,22% 12,22% 12,22% 12,22% 12,22% 12,22% 3,52% 1,52% -0,48% (do maja) OFE Na ZUS (subkonto) Na ZUS (I filar) Wyk. 1. Co się dzieje z naszymi składkami? 11

12 Wyk. 2. Struktura emerytów z podziałem na kobiety oraz mężczyzn 12

13 Zasady naliczania emerytur ZUS Można wyróżnić trzy metody dla osób urodzonych do 31 grudnia 1948 roku, od 1 stycznia 1949 do 31 grudnia 1968 i od 1 stycznia Grupa I Wysokość emerytury osób z tej grupy zależy od trzech czynników: a) wysokości podstawy wymiaru, b) okresów składkowych i nieskładkowych, c) kwoty bazowej. Podstawę wymiaru oblicza się odnosząc średnie zarobki z okresu wskazanego przez emeryta (20 dowolnie wybranych lat ze stażu pracy lub wybranych 10 lat z 20 poprzedzających zgłoszenie się po emeryturę) do średniej krajowej w tym okresie. Kwota bazowa jest, co roku podawana przez GUS i obowiązuje od 1 marca danego roku do końca lutego roku następnego. Wynosi 100% przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o składki na ubezpieczenie społeczne. Ostateczną kwotę emerytury dla osób z pierwszej grupy stanowi suma 24,3% podstawy wymiaru, 1,3% kwoty bazowej za każdy rok składkowy i 0,7% kwoty bazowej za każdy rok nieskładkowy. Grupa II Wysokość emerytury osób należących do drugiej grupy zależy od sumy składek zgromadzonych przez nich na koncie indywidualnym w pierwszym (ZUS) i drugim opcjonalnym (OFE) filarze. Suma składek zostaje podzielona przez przewidywaną liczbę miesięcy życia na emeryturze obliczaną na podstawie średniej długości życia w danym roku. Przewidywana długość życia jest wspólna dla kobiet i mężczyzn. Państwo zapewnia tej grupie emeryturę minimalną w wysokości 800 złotych. Będzie ona wypłacana kobietom, które przepracowały 20 lat i mężczyznom, którzy przepracowali 25 lat. Warto zauważyć, że przez 5 lat od wejścia zmian w systemie emerytalnym (tj. od roku 2009) emerytura będzie wypłacana częściowo na starych, a częściowo na nowych zasadach pełne przejście na nowy system nastąpi w roku 2015, ponieważ nowelizacja ustawy emerytalnej z 2012 wprowadziła dodatkowy rok okresu przejściowego. Grupa III Osoby należące do tej grupy będą musiały podzielić swoją składkę emerytalną na część lokowaną na indywidualnym koncie w ZUS i koncie w OFE. 13

14 Zmiany w systemie emerytalnym 1) Stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego do 67 lat, zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet podwyższenie wieku emerytalnego jest wypełnieniem założeń reformy emerytalnej z roku Obejmie mężczyzn urodzonych po 1948 i kobiety urodzone po Podniesienie wieku emerytalnego jest rozłożone w czasie docelowy wiek zostanie osiągnięty w przypadku mężczyzn w 2020, a w przypadku kobiet w ) Emerytura częściowa nowe przepisy wprowadzają możliwość otrzymania emerytury częściowej, która przysługiwać będzie kobietom w wieku co najmniej 62 lat, które posiadają co najmniej 35 letni okres składkowy i nieskładkowy oraz mężczyznom w wieku co najmniej 65 lat, którzy posiadają co najmniej 40 letni okres składkowy i nieskładkowy. Wysokość emerytury częściowej będzie stanowić 50% kwoty zwykłej emerytury. Emerytura częściowa może być pobierana przez osobę pracującą po zakończeniu pracy istnieje możliwość przejścia na emeryturę całościową na wniosek ubezpieczonego. 3) Niższa emerytura ci, którzy skorzystają z emerytury częściowej muszą się jednak liczyć z tym, że ich pełna emerytura po zakończeniu pracy będzie niższa niż w przypadku, gdyby nie skorzystali z przywileju emerytury częściowej. 4) W dalszym ciągu istnieje możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę po osiągnięciu odpowiedniego wieku 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn. Warunkiem jest przekazanie całości składek zgromadzonych na kontach w ZUS i w OFE na rzecz budżetu państwa. Ponadto okresy składkowe i nieskładkowe osoby ubiegającej się o wcześniejszą emeryturą muszą wynosić odpowiednio 20 i 25 lat dla kobiet i dla mężczyzn, w tym 15 lat pracy w wyjątkowych warunkach. 5) Wydłużenie okresu emerytury mieszanej. Ostatnie emerytury mieszane w postaci 20% emerytury starej i 80% nowej zostaną wypłacone w 2014, a nie jak wcześniej zakładano w 2013 roku. 14

15 ZUS jako system transferowy W opinii większości Polaków ZUS jest systemem emerytalnym, działającym na zasadzie składkowej środki wpłacane przez pracownika i pracodawcę są przechowywane na kontach Funduszu Ubezpieczeń Zdrowotnych, który jest zarządzany przez ZUS, a następnie, po przekroczeniu wieku emerytalnego, ze środków zgromadzonych na koncie jest wypłacana comiesięczna emerytura. Jest to dość naturalne podejście do systemu emerytalnego od moich oszczędności będzie zależała moja emerytura, z zastrzeżeniem, że państwo dba o to, abym te oszczędności w wieku emerytalnym posiadał. Niestety, ten obraz funkcjonowania ZUS ma bardzo mało wspólnego z rzeczywistością, a państwo nie dba o to, by obecny płatnik ZUS posiadał środki, gdy przejdzie na emeryturę, ale o to, by znalazły się środki na wypłatę emerytur dla obecnych emerytów. ZUS można nazwać systemem transferowym zasada jego działania polega bowiem na transferowaniu środków od obecnie pracujących na swoje emerytury do obecnie pobierających emerytury. W konsekwencji nikt nie pracuje na swoją emeryturę, lecz na emeryturę obecnych emerytów, których środki zostały wykorzystane do zapewnienia emerytur wcześniejszym emerytom. System transferowy, co można łatwo zauważyć, posiada wiele wad. Przede wszystkim warunkiem koniecznym jego prawidłowego funkcjonowania jest zastępowalność pokoleń przyjmuje się, że wskaźnik dzietności (Total Fertility Rate) wystarczający do zastępowalności pokoleń wynosi ok 2,1-2,15, tymczasem w naszym kraju waha się on od 1,3 do 1,4 a przyspieszające zmiany kulturowe i ekonomiczne każą z rezerwą patrzeć na jego rychły wzrost. Co więcej, ogólnopaństwowy system transferowy (czyli taki, w którym środki transferuje się między wszystkimi uczestnikami systemu, a nie np. tylko między członkami rodziny) jest wadliwy z jeszcze jednego ważnego powodu: stanowi on przykład tragedii wspólnego pastwiska, czyli sytuacji, gdy jednostkowy zysk uczestnika rynku może prowadzić do strat całej społeczności. Biorąc pod uwagę wysoki koszt wychowania dzieci (wg raportu CAS z 2012 roku, wychowanie jednego dziecka do dwudziestego roku życia to koszt 176 tys. zł, natomiast dwóch: 317 tys.) 1, jak również wyłączenie kobiety na pewien okres z rynku pracy w przypadku, gdy posiada ona dzieci, a także fakt, że emerytura nie zależy od liczby posiadanych dzieci, bardziej opłacalne staje się nieposiadanie potomstwa, bądź posiadanie jego mniejszej liczby, kosztem ludzi posiadających większą liczbę dzieci, które w przyszłości, w systemie transferowym będą pracować na emerytury obu grup. Kolejnym czynnikiem ryzyka systemu transferowego jest wzrost długości życia, który jest bezpośrednim skutkiem rozwoju medycyny. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że pierwszy system transferowy, wprowadzony przez Bismarcka w Rzeszy Niemieckiej, ustalił wiek emerytalny na 70 lat, podczas gdy średnia długość życia wynosiła 45 lat. Powyższe przyczyny powodują, że ogólnopaństwowy system transferowy (gdzie transfer odbywa się w pewnym sensie od wszystkich do wszystkich ) nie tylko jest bardzo chwiejny, ale także zawiera w sobie ziarno autodestrukcji. 1http:// 15

16 1.2. Otwarte Fundusze Emerytalne Cel powstania Celem jaki przyświecał twórcom reformy emerytalnej, która weszła w życie w 1999 roku, było częściowe zneutralizowanie negatywnych skutków starzenia się społeczeństwa dla systemu emerytalnego. W miejsce dotychczasowego mechanizmu zabezpieczenia emerytalnego powołano nowy, trzyfilarowy system. Drugim filarem miały być Otwarte Fundusze Emerytalne zarządzane przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne. Składka emerytalna w wysokości 19,52% wynagrodzenia brutto miała być rozdzielana w proporcji 12,22%; 7,3% odpowiednio między I i II filar. Środki wpłacane do OFE, gromadzone są na indywidualnym koncie emerytalnym każdego uczestnika, a następnie inwestowane na rynku finansowym. W wyniku reformy część środków ze składki emerytalnej miała być akumulowana zamiast wypłacana na bieżąco obecnym emerytom, jak ma to miejsce w filarze repartycyjnym. Środki powierzone OFE miały być pomnażane przez okres aktywności zawodowej uczestnika, a w momencie osiągnięcia stosownego wieku wypłacane mu w formie emerytury. Co istotne ta część systemu emerytalnego miała być odporna na zmiany demograficzne zachodzące w naszym społeczeństwie. Ponadto oszczędności inwestowane na rynku finansowym miały przyczyniać się do przyśpieszenia wzrostu gospodarczego. 16

17 Struktura aktywów OFE Tab. 3. Struktura aktywów OFE na podstawie 8 największych funduszy (stan na ) Struktura aktywów OFE na podstawie 8 największych ffunduszy Obligacje i Bony Sskarbowe Akcje spółek notowanych na GPW Depozyty Bbankowe Papiery wartościowe gwarantowane przez Skarb Państwa Inne Aaktywa Suma aktywów w mln zł ING OFE 38,74% 35,72% 13,96% 4,00% 7,67% 64169,7 OFE PZU "Złota Jesień" 41,53% 36,58% 10,78% 7,16% 3,95% 36282,3 AXA OFE 50,14% 32,51% 5,43% 6,04% 5,88% 16912,6 Amplico OFE 48,18% 34,97% 1,87% 8,69% 6,29% 21368,3 Aviva OFE 44,08% 32,89% 9,14% 8,96% 4,93% 60901,4 AEGON OFE 50,74% 35,08% 2,72% 3,23% 8,23% 11601,4 Generali OFE 49,40% 35,23% 3,43% 6,34% 5,60% Nordea OFE 45,01% 35,23% 2,65% 8,81% 8,30% 12048,3 Ogółem 45,98% 34,78% 6,25% 6,64% 6,36% Średnia ważona 43,70% 34,70% 8,80% 6,60% 6,10% Struktura aktywów OFE 6,1% 6,6% 43,7% 8,8% Obligacje i bony skarbowe Akcje spółek notowanych na GPW Depozyty bankowe Papiery wartościowe Inne aktywa 34,7% Wyk. 3. Struktura aktywów OFE Całościowa struktura aktywów OFE ujawnia znaczną przewagę obligacji i bonów skarbowych oraz akcji spółek z GPW. To głównie te pierwsze odpowiadają za fakt, że emerytury z OFE są również zależne od wypłacalności państwa. Pozostałe aktywa to głównie instrumenty finansowe również gwarantowane przez Skarb Państwa. Ich poszczególny udział jest na tyle mały, że osobne uwzględnianie ich w strukturze mija się z celem. Jak widać łącznie stanowią taki sam procent jak papiery 17

18 wartościowe gwarantowane przez SP, na które składają się prawie wyłącznie obligacje emitowane przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Aktywa posiadane przez Otwarte Fundusze Emerytalne możemy podzielić na tzw. aktywa prywatne i państwowe. Aktywa prywatne to depozyty bankowe, akcje firm prywatnych i inne pomniejsze aktywa, charakteryzujące się tym, że są gwarantowane przed podmioty niepubliczne zazwyczaj spółki giełdowe lub banki. Aktywa publiczne to z kolei aktywa, których gwarantem jest państwo w związku z tym posiadanie przez OFE takich aktywów nie ma nic wspólnego z prywatyzacją emerytur. W dalszym ciągu, tak jak w przypadku ZUS, ich gwarantem pozostaje państwo, z tą różnicą, że OFE pełni tutaj rolę pośrednika. W przypadku bankructwa państwa, emerytury gwarantowane tymi aktywami nie zostaną wypłacone, zupełnie tak jak w przypadku ZUS. Mimo że większość aktywów OFE w dalszym ciągu stanowią aktywa publiczne, można zauważyć zwiększenie stosunku akcji i depozytów bankowych do obligacji i innych aktywów publicznych w ciągu ostatniego roku. Nie zmienia to jednak faktu, że przynajmniej w połowie emerytury z OFE nie mają nic wspólnego z prywatnym systemem emerytalnym. Aktywa OFE 44% Aktywa państwowe Aktywa prywatne 56% Wyk. 4. Struktura aktywów OFE z podziałem na aktywa prywatne i państwowe 18

19 Wysokość dotychczas pobranych przez OFE prowizji Tab.4. Koszt Otwartych Funduszy Emerytalnych Rok Składka przekazywana Z ZUS Ddo OFE Składka przekazywana z ZUS do OFE, Nnarastająco Przychody OFE (w mld zł) Aktywa netto (w mld zł) Zysk OFE w mld zł (różnica między przekazanymi składkami a Aaktywami netto) ,29 2,29 0,21 2,35 0, ,6 9,89 0,74 9,5-0, ,71 18,6 0,81 19,5 0, ,55 28,15 0,76 31,6 3, ,27 38,42 0,86 44,8 6, ,42 49,84 0,99 62,6 12, ,02 63,86 1,2 86,08 22, ,16 80,02 1,45 116,56 36, ,72 97,74 1,64 140,03 42, ,51 118,25 1,82 138,26 20, ,51 139,76 2,17 178,63 38, ,15 162,91 1,99 221,25 58, ,75 178,66 1,81 224,72 46, ,2 186,86 1,6 269,59 82,73 SUMA 186,86 186,86 18,05 269,59 82,73 Powszechne towarzystwa emerytalne uzyskują przychody z 3 podstawowych tytułów: opłat od składek członków funduszu przekazywanych z ZUS do OFE. opłat za zarządzanie otwartym funduszem uzależnionych od wartości zarządzanych aktywów. wynagrodzenia premiowego uzależnionego od stopy zwrotu zarządzanego OFE w okresie 3 lat. Opłata od składek do wynosiła 10% wysokości przekazanych składek. Następnie do r. zostały obniżone do poziomu 7%. Od tej pory praktycznie wszystkie OFE pobierają opłatę w wysokości 3,5%. Opłata za zarządzanie wynosi 0,0045% w skali miesiąca, przy aktywach do 8 mld złotych, po przekroczeniu tej kwoty maleje zgodnie ze statutem OFE. Wynagrodzenie premiowe wynosi 0,005% wartości aktywów netto w skali miesiąca. W ciągu 14 lat działalności OFE pobrały tytułem powyższych punktów 18,5 mld złotych. Szczegółowa analiza przychodów w poszczególnych latach ujawnia pewne patologie związane z tym systemem. Na koniec roku 2006 OFE mogły się pochwalić zagregowanym zyskiem wysokości 36 mld złotych. Dwa lata później zysk stopniał do 20 mld złotych pomimo tego, że w ciągu dwóch lat otrzymały około 40 mld złotych w formie składek od 19

20 ZUS. Bez względu na mierne osiągnięcia w dziedzinie inwestowania naszych oszczędności w latach 2007 i 2008 OFE pobrały około 3,5 mld złotych opłat i prowizji. Jak wynika z przedstawionych powyżej danych suma 18 mld przychodów stanowi jedną dziesiątą wszystkich składek przekazanych przez ZUS i prawie jedną czwartą łącznego zysku wypracowanego dla ubezpieczonych. 20

21 1.3. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Informacje Ogólne Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) jest instytucją państwową powołaną do realizacji zadań związanych z kompleksową obsługą ubezpieczenia społecznego rolników. Została powołana do życia ustawą z dnia 20 grudnia 1990 roku. We wcześniejszych latach ubezpieczenia społeczne rolników indywidualnych nie były jednoznacznie określone, a często pozostawali oni bez ochrony. Nowe rozwiązania zostały wprowadzone od dnia 1 stycznia 1991 roku. Ideą wyodrębnienia KRUS był zamiar stworzenia w Polsce samodzielnej, wyspecjalizowanej organizacji, która jako rzeczywisty gospodarz ubezpieczenia społecznego rolników, mogłaby przejąć i zapewnić sprawną realizację rozproszonych wcześniej zadań w dziedzinie obsługi ubezpieczenia, jak również podjąć się nowych zadań nierealizowanych dotychczas przez żadną instytucję ubezpieczeniową w kraju. 2 KRUS tym samym został instytucją zobowiązaną do realizacji zadań wynikających z ustawy. Jego główne zadania to: 1. Przyznawanie i wypłata świadczeń emerytalno-rentowych, chorobowych, wypadkowych, macierzyńskich 3 oraz innych świadczeń pozaubezpieczeniowych. 2. Obsługa ubezpieczonych rolników i świadczeniobiorców Kasy (emerytów i rencistów) w sprawach dotyczących objęcia ubezpieczeniem społecznym, wymiaru i poboru składek na ubezpieczenie oraz przyznawania i wypłaty świadczeń z ubezpieczenia. 3. Prowadzenie rozliczeń z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne emerytów i rencistów oraz rolników i pracujących z nimi domowników, ewidencjonowanie składek na kontach ubezpieczonych oraz przekazywanie informacji o ubezpieczonych i opłaconych za nich składkach na ubezpieczenie zdrowotne do instytucji właściwej do spraw ubezpieczenia zdrowotnego (obsługa ubezpieczenia zdrowotnego płatnik składek na rzecz NFZ). 4. Prowadzenie działalności prewencyjnej (działalność na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym) poprzez m.in. upowszechnianie wiedzy (w tym znajomości zasad BHP dzieci i dorosłych); analiza zdarzeń ich przyczyn i okoliczności; organizację szkoleń. 5. Inicjowanie i wspieranie rozwoju ubezpieczeń wzajemnych. 6. Prowadzenie nieodpłatnej, dobrowolnej rehabilitacji leczniczej Realizacja własnego systemu orzecznictwa lekarskiego (dwie instancje). 8. Pobieranie zaliczek na podatek dochodowy od wypłacanych rent i emerytur. KRUS realizuje również odrębne zadania zlecone przez państwo m.in. świadczenia kombatanckie dla inwalidów wojennych. 2 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Informacje podstawowe, Warszawa Wypłacany z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego rolników. Rolnikowi (jego małżonkowi, domownikowi) ubezpieczonemu w KRUS z tytułu urodzenia dziecka (także z tytułu przyjęcia dziecka w wieku do jednego roku na wychowanie), przysługuje zasiłek macierzyński wypłacany jednorazowo w wysokości czterokrotności emerytury podstawowej obowiązującej w dacie porodu. 4 Działania te prowadzą centra i ośrodki KRUS oraz sanatoria współpracujące z Kasą. 21