Walory turystyczne wybranych regionów świata - materiał nauczania

Transkrypt

1 GEOGRAFIA TURYSTYCZNA TECHNIK OBSŁUGI TURYSTYCZNE - SEMESTR IV Rok szkolny 2010/2011 Nr programu : 341[05]/SP/MEN z dn Walory turystyczne wybranych regionów świata - materiał nauczania Walory turystyczne wybranych regionów Afryki Według WTO, Afrykę podzielono na pięć subregionów: północny: Algieria, Maroko, Sudan, Tunezja. wschodni: Burundi, Etiopia, Kenia, Madagaskar, Mauritius, Seszele, Somalia, Tanzania, Uganda, Zambia i Zimbabwe; środkowy: Angola, Kamerun, Czad, Gabon, Kamerun, Kongo, Zair i Republika Środkowoafrykańska; południowy: Botswana, Lesoto i Suazi, RPA. zachodni: Benin, Gambia, Ghana, Burkina Faso, Mauretania, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone, Togo iwybrzeże Kości Słoniowej. Afryka Wschodnia KENIA Głównym ośrodkiem ruchu turystycznego Kenii jest jego stolica - Nairobi, położona na wysokości 1650m i dzięki temu obdarzona łagodnym klimatem. Jest to miasto o nowoczesnej zabudowie, z typowym centrum usługowym i dzielnicą europejską w pn. części. Miasto jest ważnym węzłem komunikacyjnym (port lotniczy, linie kolejowe), skupia też jedną trzecią bazy noclegowej kraju. Uważa się, że Nairobi jest największym centrum turystycznym we wsch. Afryce. Największe atrakcje turystyczne znajdują się w okolicach stolicy - są to park narodowy Nairobi, skansen afrykański Kenya Boma oraz miejscowość klimatyczna Limuru (2240m. n.p.m.), a także park narodowy Olorgosaille. Drugim miastem turystycznym jest portowe miasto Mombasa, z licznymi zabytkami z czasów arabskich i kolonizacji portugalskiej. Wyróżnia się fort Jesus, mieszczący aktualnie muzeum kultury i sztuki wschodnioafrykańskiej, stary port z łodziami żaglowymi i kolorowymi bazarami. Dzielnica Kilindini ma natomiast nowoczesną zabudowę. Na uwagę zasługuje brama w kształcie kłów słonia. W Mombasie również koncentruje się 1/3 bazy noclegowej kraju. Na wybrzeżu oceanu warto zwiedzić jeszcze dwie miejscowości z zabytkami z okresu arabskiego Malindi i Gedi. Parki narodowe i rezerwaty z bogatym światem zwierząt, są największą atrakcją turystyczną kraju. Na obszarze 3.5min ha (6% powierzchni kraju) utworzono 36 parków narodowych. Największy park Tsavo leży na pograniczu z Tanzanią. Niedaleko Kilimandżaro znajduje się atrakcyjny krajobrazowo i bogaty w zwierzynę park Amboseli. Wiele jest parków górskich (Mount Kenia, Mount Elgon, Aberdare) z urozmaiconym krajobrazem, bogatą roślinnością. Nad jez. Nakanuri zamieszkują liczne gatunki ptaków, m.in. flamingów i pelikanów. W Kenii znajdują się też parki morskie - Watumi, Malindi, Kisi-ti-Mpungati z rafami koralowymi i zaroślami mangrowymi. Turyści przyjeżdżają do Kenii głównie na polowania oraz foto-safari. Na terenie parków narodowych znajdują się hotele i schroniska. TANZANIA Największymi atrakcjami turystycznymi są liczne rezerwaty i parki narodowe zajmujące ponad 120tys. km2. Najbardziej znany jest najstarszy park Serengeti w pn.-zach. części kraju, słynący ze zwierzyny żyjącej na sawannach. Najwyższy szczyt Afryki Kilimandżaro stanowi

2 również park narodowy i rezerwat. Podobną ochroną objęto wygasły wulkan Meru, tworząc tutaj park narodowy Arusza. Jezioro Manyara szczyci się bogactwem ptactwa wodnego. W środkowej części kraju znajdują się parki Ruaha i Mikumi, natomiast nad jeziorem Tanganika istnieje park Gombe (stada szympansów). Na uwagę zasługuje również park Katavi (w zach. części kraju) oraz park Rubondo obejmujący wyspę na Jeziorze Wiktorii. Zasłużoną sławę wśród turystów ma rezerwat Ngorongoro, będący olbrzymim kraterem wulkanu, zamieszkanym przez stada dzikich zwierząt. Parki narodowe i rezerwaty przystosowane są do obsługi turystów z całego świata - znajdują się tu hotele, schroniska, domki myśliwskie. Podstawową formą turystyki są wyjazdy myśliwskie oraz wycieczki na Kilimandżaro. Niezwykle ważna dla ruchu turystycznego jest dawna stolica Tanzanii - Dares-Salam. Warto zobaczyć zarówno bazar ze sztuką ludową, ogród botaniczny, jak i muzeum etnograficzne ze zbiorami masek. Na wybrzeżu turystów przyciągają naturalne, piaszczyste plaże, zwłaszcza w rejonie Zanzibaru. Bogaty jest podwodny świat roślin i zwierząt. Wśród walorów kulturowych na uwagę zasługują, wewnątrz kraju ruiny miasta Engaruka z IV-XVIw. i podobne na wybrzeżu (Kilwa, Tongonia, Songo). Zwiedzający mają możliwość poznania kultury i życia codziennego koczowniczego plemienia Masajów w centralnej Tanzanii. Niezwykłą popularnością cieszy się sztuka ludowa plemion Makonde (wyroby ze skóryi drewna). Ważnym celem turystycznym w Tanzanii jest Zanzibar, przybrzeżna wyspa koralowa o pow. 1,7tys. km2 z głównym miastem Zanzibar - ośrodkiem handlu dysponującym lotniskiem i portem morskim; dawniej stolica sułtanatu. Skalne miasto - przykład osady Swahilli w 2000r. wpisano na listę UNESCO. Afryka Północna EGIPT Większość obiektów zabytkowych znajduje się w dolinie i delcie Nilu. W pn. jej części na uwagę zasługuje Aleksandria, drugie co do wielkości miasto, założone w 332r. przez Aleksandra Wielkiego. Z okresu starożytnego zachowały się nieliczne zabytki, m.in. termy i teatr rzymskiodkryte przez ekipę prof. Michałowskiego oraz kolumna Pompejusza i katakumby. Najważniejszym zabytkiem z czasów arabskich jest fort Ka it-baja na wyspie Faros oraz pałace królewskie z XIXw. Łagodny klimat, a także piaszczyste plaże czynią z Aleksandrii kąpielisko nadmorskie. Najważniejszym centrum turystyki międzynarodowej jest zespół miast Kair - Giza, ze względu na nagromadzenie zabytków staroegipskiej architektury łącznie z słynnymi na cały świat piramidami w Gizie. Obiekty te, wzniesione ponad 4000 lat temu w okresie Starego i Średniego Państwa, przyciągają turystów z całego świata. Największa piramida Cheopsa ma 137m wysokości, pozostałe - Chefrena, Mykerinosa - są mniejsze. Najważniejsze ze znajdujących się tu zabytków to Sfinks, a także liczne groby królów możnowładców. W Kairze uwagę turystów przyciągają zbiory Muzeum Egipskiego, reprezentujące wszystkie okresy starożytnego państwa (mumie faraonów z Doliny Królów, przedmioty z grobu Tutenhamona). Miasto jest także bogate w zabytki islamu. Zachowały się całe dzielnice z glinianymi domami. Znajduje się tu ponad 500 meczetów. Najsłynniejsze z nich to meczet Ibn- Tuluma z IXw., Al-Azhar (uniwersytecki meczet z Xw.) i inne. Wzgórze Dżabal-al- Mukkatam to zespół zabytkowych budowli z urokliwym widokiem na miasto (cytadela, meczet Mohammeda Paszy). W Kairze zachowały się również zabytki z czasów rzymskich i starochrześcijańskich (fort Babylon z I w., kościoły koptyjskie z IV-VIIw.). Do atrakcji turystycznych w Kairze zaliczyć należy bazar Chan-al-Chalili. Oprócz Muzeum Egipskiego dużą frekwencję mają: Muzeum Koptyjskie, Sztuki Islamu czy Rolnictwa. Warto zobaczyć

3 również nilometr na wyspie Roda, wieżę Kairską (180m wysokości) oraz pałace Abdlin i Manjal. Najważniejszą trasą turystyczną Egiptu jest rejs statkiem po Nilu, umożliwiający poznanie najsłynniejszych zabytków architektury i sztuki staroegipskiej.podróż zaczyna się w Asuanie. Napd. od tego miasta powstało wielkie jezioro zaporowe im. Nasera w wyniku przegrodzenia biegu rzeki zaporą w latach 60. Zapora liczy 3,8km długości i 121m wysokości. Między Wielką Tamą Asuańską a starą tamą zbudowaną przez Brytyjczyków, znajduje się świątynia Izydy na wyspie File i świątynia Horusa w Idfu. Osiągamy wkrótce Luksor na wsch. wybrzeżu Nilu z wielką świątynią Amona z XVw. p.n.e. W jej kompleksie możemy podziwiać sale z kolumnadą posągów i płaskorzeźby przedstawiające życie faraonów. Po drugiej stronie Nilu znajdują się Teby z nekropoliami królewskimi. W Dolinie Królów odkryto wiele grobowców zdobionych płaskorzeźbami i malowidłami (m.in. groby Amenhotepa II, Seti I, Totmesa III, Ramzesa I, IV, VI i IX), a także grobowiec Tutenhamona. Inne ciekawe zabytki Teb to Romesseum (świątynia Ramzesa II) oraz zespół świątyń w Madinet Habu. Następne miejsce w dolinie Nilu Abydos znane jest ze świątyni Seti z XIV/XIIIw. p.n.e., mającej słynną tablicę genealogiczną egipskich faraonów. W dolinie Deir el-bahari znajdziemy wspaniały zabytek - świątynię królowej Hatszepsut (XVI/XV w. p.n.e.) położoną na 3 tarasach u stóp góry, których ściany ozdobione są licznymi płaskorzeźbami. Następnym punktem rejsu jest położony na wsch. brzegu Nilu Karnak z zespołami świątyń Amona (m.in. Wielka Sala Hypostylowa z 134 kolumnami, wysoka na 25m, szer. 53m). Do kompleksu zalicza się tzw. aleję sfinksów, dziedzińce i święte jezioro. Statek zawija do najstarszej stolicy Egiptu - Memfis. Znajdziemy tu grobowiec króla Dżesera z XXVIIw. p.n.e. (najstarsza piramida egipska). Odnajdziemy tu liczne cmentarzyska świętych byków Apisów oraz wielkie posągi Ramzesa II i alabastrowego Sfinksa Totmesa III. Na uwagę zasługuje oaza Al-Fayyum, gdzie znajdują się piramidy władców z XII dynastii, świątynie, a także ruiny słynnego labiryntu. Znana z licznych zabytków jest również Tel el- Amarna, stolica Egiptu w czasie XVIII dynastii. Z tego okresu zachowały się świątynie i pałac królewski. W ostatnich latach turystyka zaczyna się rozwijać w rejonie Płw. Synaj. Rejon ten posiada zabytki z wszystkich okresów historii Egiptu m.in. klasztor Św. Katarzyny z VIw. ze słynną biblioteką zawierającą 8tys. rękopisów i stare ikony. Wybrzeże M. Śródziemnego to renomowane kąpieliska, takie jak Al el-rohman, As-Salun. Na uwagę zasługuje Al-Alamajn, miejsce znane z bitwy w czasie II wojny światowej oraz Port Said. Nad M. Czerwonym znajdują się liczne kąpieliska. Najlepiej przygotowane do przyjęcia turystów są takie ośrodki jak Helnan (źródła mineralne) oraz coraz bardziej popularna Hurghada (Al-Ghardaka). Turyści oglądają też otwarty w 1869r. Kanał Sueski. MAROKO Główne strefy i ośrodki ruchu turystycznego Maroka to Wybrzeże Atlantyckie, starożytne miasta oraz niektóre rejony Atlasu Wysokiego. Egzotyka, dobre połączenia komunikacyjne i relatywnie niskie ceny, czynią z Maroka atrakcyjny kraj dla turystów. Pewną niedogodnością jest gorący klimat, dokuczający zwłaszcza nieprzyzwyczajonym do wysokich temperatur turystom z Europy. Latem temperatura może sięgać nawet 50 C. Wybrzeże Atlantyckie Pas wybrzeża oceanicznego ciągnie się z pn. od Cieśniny Gibraltarskiej po granicę z Saharą Zach. Najważniejszym portem pasażerskim Maroka jest Tanger, posiadający regularne połączenia promowe z Algeciras, Tarifą, Sete, Marsylią, Malagą i Genuą. Ślady różnych kultur, widoczne w architekturze miasta, świadczą o jego burzliwej historii. Do największych

4 atrakcji turystycznych należy zaliczyć meczet Jemaa Kebira, XVII-wieczną kazbę, pałac sułtański Dar El Makhzem oraz Muzea: Etnograficzne i Starożytności, gromadzące mozaiki z Volubilis. Na najdalej na północny zach. wysuniętym krańcu Afryki, na stromym wybrzeżu Cap Spartel w pobliżu Tangeru, znajduje się latarnia morska. Popularnością wśród turystów cieszą się Groty Herkulesa. W urwistych klifach, okna jaskiń otwierają się wprost na ocean. Okolice Azilah mogą się szczycić szerokimi piaszczystymi plażami. Samo miasto jest także atrakcją ze względu na barwnie malowane zabudowania, co przypomina europejskie graffiti. Rabat, stolica Maroka położona nad Oceanem Atlantyckim posiada kilka obiektów zasługujących na uwagę. Meczet i wieża Hassana z 1191 roku to budowla planowana na 40tys. wiernych, która nigdy nie została ukończona. Część z wielu kolumn i filarów zrekonstruowano. W pobliżu znajduje się Mauzoleum Mohammeda V. Wielką atrakcją jest merynidzka nekropolia - Chellah i Pałac Królewski, będący siedzibą króla Maroka. Jednym z najbardziej znanych miast jest Casablanka, największe miasto Maroka. Jest ona miastem kontrastów, gdzie nowoczesne gmachy, hotele, szerokie aleje i bulwary sąsiadują z kamienicami kolonialnej epoki. Tuż obok wyrastają tętniące życiem arabskie i berberyjskie mediny. W dzielnicy portowej, na skalistej mierzei zbudowano w 1989 roku największy meczet w Afryce, a trzeci co do wielkości na świecie po meczetach Mekki i Mediny. Może on pomieścić 100 tys. wiernych. Jest to dar Marokańczyków na 60 urodziny swojego króla. Na jego cześć nosi imię Hassana II. El Jadida położona na południe od Casablanki jest dawnym miastem portowym i fortem Portugalczyków. W portugalskiej dzielnicy zachowały się średniowieczne umocnienia, bastiony i barokowe obiekty sakralne. Położony na południu Agadir jest miastem, dla którego źródłem największych dochodów jest turystyka. Po trzęsieniu ziemi w 1960 roku niewiele zachowało się pamiątek przeszłości. Miasto jest nowoczesne, posiada szerokie piaszczyste plaże. Liczne hotele, port lotniczy Sun city i dodatkowo łagodny klimat sprawiają, że w ostatnich latach kwitnie tu turystyka wypoczynkowa. Rejon środkowy Najważniejszymi ośrodkami miejskimi zlokalizowanymi między Atlantykiem, a górami Atlas są miasta cesarskie Fez, Meknes i Marrakesz. Fez przez wieki pozostawał wielkim centrum religijnym i kulturalnym kraju. Jest jednym z najlepiej zachowanych średniowiecznych miast muzułmańskich. Założono go w 790 roku. Stare miasto Medina Fez el Bali nazywane bywa miastem meczetów. Najważniejszym z nich jest meczet Kaj-rawijin wzniesiony w 862 roku. W XIV wieku założono tam także uniwersytet, liczne są szkółki koraniczne w ciasnych labiryntach Starego Miasta. Atrakcją dla turystów są prezentacje misternej sztuki rzemieślniczej i wspaniała panorama miasta ze wzgórz otaczających miasto. Kolejnym królewskim miastem jest Meknes zwany Wersalem z Maroka. Położony na urodzajnej równinie ośrodek dopiero w XVII wieku osiągnął rangę miasta cesarskiego. Tutaj sułtan Ismail chciał zbudować olbrzymi pałac na wzór podparyskiej rezydencji Ludwika XVI. Znajduje się tam najwspanialsza w Maroku brama Bab Munsur prowadząca do wielkiej dzielnicy Mulaja Ismaila, dzięki któremu miasto osiągnęło swą świetność. W pobliżu Meknes położone jest najświętsze miasto Mulaj Idris, cel pielgrzymek Marokańczyków. Kilka kilometrów dalej leży Volubilis. Tu znajdowała się stolica prowincji rzymskiej Mauretania Tingitana. Do dzisiaj zachowały się domy z mozaikami, termy, bazylika, łuk triumfalny cesarza Karakalli i Brama Tangeru. Marrakesz Perła rzucona na Atlas". Swą sławę zawdzięcza bogactwu zabytków, klimatowi i położeniu u stóp Atlasu oraz niepowtarzalnej atmosferze tętniącego życiem placu

5 Jemaa el Fna. Szczególnie ożywia się wieczorem, przepełniony sprzedawcami wody, zaklinaczami węży, wędrownymi artystami i rzemieślnikami. Najcenniejszym zabytkiem jest XII wieczny meczet Kutubijja z 17 nawami, mogący pomieścić 25 tys. osób. Charakterystyczny minaret meczetu jest punktem orientacyjnym miasta. Cennym zabytkiem są bramy miejskie. Bab Agnaou prowadzi do wyjątkowego klejnotu architektury i sztuki - grobowców Saadytów z końca XVI wieku. Nowa część miasta zabudowana jest luksusowymi hotelami, szerokimi alejami i parkami. Marrakesz pełni funkcję ośrodka turystyki wypoczynkowej, krajoznawczej i kongresowej o znaczeniu międzynarodowym. Jest dobrym punktem wypadowym w góry Atlas. Najpopularniejszym terenem do uprawiania turystyki wysokogórskiej i alpinizmu są okolice najwyższego szczytu Atlasu Jabal Toubkal 4167m n. p. m. Ośrodkami turystycznymi w tym rejonie są Asni i Imlil, skąd rozpoczyna się wspinaczkę na Toubkal. Ze szczytu rozciąga się szeroka panorama od Antyatlasu na południu po Saharę na wschodzie. Atrakcją Atlasu Środkowego są kaskady Ouzoud. Woda spada z wysokości 110 m do doliny, w której niewielkie jeziorka uformowały kaskady. Wśród licznych wąwozów Atlasu najbardziej imponujący jest Todhra. Ściany jego sięgają 300m wysokości. Jest to raj dla alpinistów. Na wschód od Atlasu, w pobliżu granicy z Algierią krajobraz staje się pustynny. Na przemian odsłania się pustynia piaszczysta i kamienista. Urozmaiceniem bywają doliny rzeczne, przy których rosną palmy daktylowe. Atrakcją turystyczną są kasby, twierdze budowane przy traktach handlowych. TUNEZJA Stolica kraju, Tunis, pełni rolę centrum gospodarczego i kulturalnego kraju. Zamieszkuje go prawie 1,9mln osób. Nowoczesna architektura znakomicie harmonizuje ze starym arabskim miastem - Mediną, bogatą w wiele zabytkowych meczetów, m.in. Wielki Meczet Az-Zajtuna z VIII wieku. W Tunisie znajduje się jedno z najważniejszych muzeów w Afryce - Muzeum Bardo ze wspaniałymi zbiorami rzymskich mozaik liczących 2 tysiące lat. Inne ciekawe obiekty to pałac Osmana, meczet Hamuda Paszy i Muzeum Sztuki Islamskiej. W pobliżu Tunisu wyróżnia się swoja urodą miasto artystów - Sidi Bu Said. Charakterystyczna jest tam atmosfera pełna elegancji i spokoju. Nieopodal stolicy znajdują się ruiny zniszczonej przez Rzymian w 146 roku p.n.e. Kartaginy. Założona w 814 roku p.n.e., przez ponad 6 wieków była potężnym państwem. Po odbudowaniu stała się stolicą prowincji rzymskiej w Afryce. Znajdują się tam zabytki z okresu punickiego oraz rzymskiego z amfiteatrem, termami i akweduktem. Unikalność tego miejsca spowodowała zaliczenie Kartaginy w poczet najważniejszych zabytków świata na liście UNESCO. Zabytki starożytności znajdują się też w Dugga, Subajtila, gdzie świątynie i uliczki błyszczą się w słońcu. O świetności starożytnej architektury świadczą też Bulla Regia, Utyc i El-Dżem. Koloseum w EL-Dżem jest drugim co do wielkości po Rzymie. W Bulla Regia domy wybudowano pod ziemią, by rzymski patrycjat mógł schronić się przed słonecznym żarem. W Dugga najcenniejszym zabytkiem jest mauzoleum Atebana. Na północnym wybrzeżu ważnym ośrodkiem turystycznym jest Bizerta, ze starym portem otoczonym arabską Mediną. Stamtąd już niedaleko na przylądek Biały, skrajny północny punkt Afryki. Niezwykle atrakcyjne dla turystów są nadmorskie miasta Susa i Safakis z arabskimi meczetami, pałacami i starymi dzielnicami. Susa posiada interesujące muzeum z bogatymi zbiorami mozaik i chrześcijańskie katakumby z okresu panowania rzymskiego. W Tunezji znajduje się jedno ze świętych miast islamu, Kairuan (Kajrawean), założony w 670 roku. Według wyznawców islamu, 7 wędrówek do tego miasta równa się pielgrzymce do Mekki. Uważa się je za czwarte najświętsze miasto w całym muzułmańskim świecie. Z

6 wielu jego zabytków na uwagę zasługuje Wielki Meczet Sidi Okba, basen Aghabidów i studnia Bir Baruta. Ważnym kąpieliskiem jest Al-Munastir (Monastir), posiadające obok walorów wypoczynkowych - także bogate zabytki sztuki arabskiej, m. in. warowny klasztor muzułmański z VIIIw. oraz wielki cmentarz wyznawców islamu z licznymi grobami marabutów. Najbardziej znane kąpielisko i zarazem najstarszy tunezyjski ośrodek wypoczynkowy to Al-Hammamet, leżący na przylądku Ras-at-Tib. Kurort posiada szeroką 8-km plażę, stylowe nowoczesne hotele, urządzenia rekreacyjne, pola golfowe. Taka infrastruktura pozwala na uprawianie rozmaitych sportów wodnych. Warta obejrzenia jest też stara część miasta - Medina. Niezwykle atrakcyjnym terenem wypoczynkowym jest też wyspa Dżerba. Dobre połączenia lotnicze i łącząca ją z lądem autostrada wybudowana na grobli sprawiają, że można tam łatwo dojechać. Doskonałe warunki klimatyczne, znakomite zagospodarowanie i atrakcyjny krajobraz przyciągają turystów. Dzięki nowoczesnej infrastrukturze istnieje możliwość aktywnego wypoczynku, jak gra w golfa,uprawianie sportów wodnych, a ponadto przejażdżki na wielbłądach czy imprezy folklorystyczne.surowy krajobraz Sahary urozmaicają rosnące zazwyczaj przy oazach kolonie palm daktylowych. Najważniejsze ośrodki turystyczne w pd. części kraju to Hafsa, Nefta, Tozer i Kabis. W niektórych oazach, np. w Nefcie, wybudowano luksusowe hotele. Będąc w tym rejonie Tunezji warto zobaczyć osada Matmata (50 km od Kabis w kierunku pd.), gdzie w wydrążonych w skałach - domach mieszka ludność berberyjska. Południową część Tunezji zwiedza się często jeepami. Jest to doskonały sposób na poznanie pustynnej części kraju. Afryka Południowa MAURITIUS Kraj ma bardzo dobre warunki naturalne (klimat, plaże, ciepła woda, krajobraz) dla rozwoju turystyki wypoczynkowej. W strefie nadmorskiej wybudowano, począwszy od lat 70-tych, wiele nowoczesnych hoteli i kąpielisk. Powstało też międzynarodowe lotnisko. Luksusowe hotele proponują wszystkie znane formy sportów wodnych i aktywnego wypoczynku. Ośrodkiem rozrządowym dla turystyki jest Port Louis - stolica kraju, z zachowanymi budowlami z okresu kolonialnego oraz takimi atrakcjami turystycznymi jak ogród botaniczny Pamplemousses, park ornitologiczny Casela, wodospady Rochester, kratery wulkanów i akwarium z fauną mórz południowych. W obiektach kolonialnych Domaine Paill es odtworzono wytwórnię cukru z trzciny. Atrakcją dla turystów są też liczne strefy wolnocłowe. REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI Ruch turystyczny w Republice Południowej Afryki koncentruje się głównie w strefie nadbrzeżnej od Kapsztadu i Przylądka Dobrej Nadziei na zach. po Durban na wsch. oraz w rejonie Johannesburg - Pretoria. Poza tym pojawia się w parkach narodowych i innych atrakcyjnych turystycznie i krajoznawczo miejscach. Strefa nadmorska leży w zasięgu klimatu zwrotnikowego morskiego. Wybrzeża posiadają malowniczy krajobraz, na pobliskich pd. zboczach gór ciągną się uprawy winorośli, gaje pomarańczowe i sady. Linii brzegowej towarzyszą piękne plaże. Istnieją tu liczne, bardzo dobrze wyposażone kąpieliska, których szczególna koncentracja występuje w rejonie Kapsztadu (po obu stronach Przylądka Dobrej Nadziei), nad zatoką Mossel Bay w rejonie Port Elisabeth, East London i Durbanu. Kapsztad jest ośrodkiem wypoczynkowo-krajoznawczym Kraju Przylądkowego. Wyróżnia się wyjątkowo atrakcyjnym położeniem, ciekawymi zabytkami i muzeami. Miasto leży

7 u podnóża znanej szeroko Góry Stołowej (1087m n.p.m.), z której roztacza się rozległy widok na miasto i wody O. Atlantyckiego. Do najciekawszych zabytków miasta należy zamek (1660r.), w którym znajduje się interesujące muzeum wnętrz, holenderski kościół reformatorski (koniec XVII w.), w którym mieści się niezwykle bogate muzeum Historii Kultury (zbiory kultury antycznej) oraz katedra św. Jerzego z XIXw. W centrum miasta leży duży ogród botaniczny; miasto posiada również wielkie akwarium z fauną morską półkuli południoewej. Mossel Bay jest ośrodkiem rejonu turystycznego Garden Route, słynącego z pięknych krajobrazów i malowniczych, wielokilometrowej długości plaż nadmorskich. Port Elisabeth to przede wszystkim duże miasto portowe i przemysłowe, posiadające także dobrze rozwiniętefunkcje turystyczne w oparciu o rozległe tereny wypoczynkowe strefy nadmorskiej. Nieco dalej na wsch. leży jeden z największych w RPA ośrodków wypoczynkowokąpieliskowych - East London, wyróżniający się pięknymi plażami i malowniczymi krajobrazami. W sąsiedztwie miasta znajduje się park narodowy Addo Elephant. Durban to z kolei największy port RPA, miasto przemysłowe i jednocześnie centrum turystycznewsch. części wybrzeża. Prąd Mozambicki powoduje, iż sezon turystyczny trwa tutaj cały rok. Funkcje turystyczne koncentrują się na wybrzeżu, na pd. od miasta, gdzie znajdują się liczne i dobrze wyposażone kąpieliska. Atrakcją turystyczną okolic miasta są wioski Zulusów i organizowane w nich pokazy obrzędów plemiennych. W głębi kraju koncentruje się głównie ruch turystyczny o charakterze krajoznawczym. Jego celem są większe miasta; Johannesburg (największe miasto RPA, centrum wydobycia złota), Pretoria (siedziba rządu, muzeum P. Krugera, Muzeum Transwallu, Muzeum Sztuki), Kimberley zwane miastem diamentów, Swellendam -jedno z najstarszych miast kraju, itd. Atrakcją turystyczną RPA są także liczne parki narodowe. Obok najczęściej odwiedzanego Parku Krugera (żyją tu słonie, nosorożce, hipopotamy, żyrafy, lwy, antylopy i in.) warto wymienić parki narodowe Kalahari Gemsbok, Mountain Zebra, wspominany Addo Elephant i Augrabies Falls. Większość z nich obejmuje ochroną świat zwierzęcy. REUNION Reunion jest wyspą pochodzenia wulkanicznego, górzystą (najwyższy szczyt Piton des Neiges -3069m n.p.m.). Na wybrzeżu znajduje się wąski pas nizin o bardzo urodzajnych glebach wulkanicznych. Klimat tropikalny, w górach chłodniejszy. Naturalna szata roślinna została zniszczona. Kraj ma dobre warunki naturalne (klimat, plaże, ciepła woda, krajobraz) dla rozwoju gospodarki turystycznej w strefie wybrzeża. W latach osiemdziesiątych wybudowano (zwłaszcza na zachodnim wybrzeżu) wiele nowoczesnych hoteli i kąpielisk. Przyjeżdża tu także wielu miłośników turystyki aktywnej - sporty wodne ale również wspinaczki na wulkanicznych kalderach. Największe miasto wyspy - stolica St.-Denis jako miasto kolonialne ma typową zabudowę opartą na planie kwadratu z prostopadle krzyżującymi się ulicami. SESZELE Wyspy można podzielić ze względu na pochodzenie na: wulkaniczne, będące fragmentem prakontynentu Gondwany: Mahe (144 km2), Praslin (38,8 km2), La Digue i Silhouette, charakteryzują się większą powierzchnią, przeważnie wyżynno-górską i należące do tzw. Seszelów właściwych, oraz koralowe, mniejsze, o wyrównanej powierzchni, wznoszącej się kilka m n.p.m., tzw. wyspy zewnętrzne skupione w trzech grupach: Amiranty (Afrykańskie,

8 Alphonses, Ile des Roches, Benjamen i in.), Farąuhar (Providence, Saint-Pierre, Cerf, Goelette) oraz Aldabra (Cosmoledo, Middle, Astove). Klimat okołorównikowy, wilgotny, modyfikowany przez wpływ oceanu. Średnia temperatura powietrza dla stolicy kraju wynosi: w styczniu 30 C, w lipcu 24 C. Suma roczna opadów 2300mm, zaznacza się wpływ monsunów. Naturalną szatę roślinną kraju stanowią lasy równikowe z cennymi gatunkami drzew (mahoniowiec, hebanowiec oraz palmy kokosowe), pokrywające ok. 15% powierzchni. Osobliwością wyspy Pralin i Curieuse jest tzw. kokos morski, owoce którego kształtem przypominają pośladki. Świat zwierzęcy obejmuje rzadkie gatunki żółwi lądowych oraz barwne zwierzęta raf koralowych. Niektóre wyspy stanowią rezerwaty ptaków. Na atolu Aldabra powstał park narodowy dający schronienie dla olbrzymich żółwi (1,5m długości, 500kg wagi). Ośrodkiem rozrządowym dla turystyki jest Victoria - stolica Seszeli, na wsch. brzegu wyspy Mahe, mieszka tu 1/3 ludności kraju. Tu usytuowano port i lotnisko (pas startowy na sztucznej grobli prostopadłej do brzegu). Zabudowa świadczy o związkach z Wielką Brytanią, m.in. miniatura dzwonu Big Ben. Walory turystyczne wybranych regionów Ameryki W regionie amerykańskim WTO wyróżnia cztery subregiony: Amerykę Północną: USA i Kanada; Amerykę Południową: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador, Gujana, Kolumbia, Paragwaj, Peru, Surinam, Urugwaj i Wenezuela; Amerykę Centralną: Belize, Kostaryka, Salwador, Gwatemala, Honduras, Meksyk, Nikaragua, Panama; Karaiby, obejmujący wszystkie wyspiarskie kraje na tym obszarze. Region obydwu Ameryk stanowi drugi pod względem wielkości rynek w turystyce międzynarodowej. Przypada na niego około 20% przyjazdów i 25% dochodów ze światowej turystyki zagranicznej. Podobnie jak w przypadku Europy, również w regionie amerykańskim w ostatnim okresie notuje się spadek udziału w światowych obrotach turystycznych. Ameryka Północna KANADA Rejon Atlantycki to wyżynny na pn. i zach. oraz nizinny w pozostałej części obszar takich prowincji jak Nowa Fundlandia, Nowy Brunszwik i Wyspy Księcia Edwarda. Wybrzeże Atlantyku jest silnie urozmaicone, z licznymi fiordami i zatokami. Miejscowości nadmorskie mają charakter wsi rybackich. Turyści przyjeżdżają w ten region ze względów krajoznawczych. Mniejsze jest znaczenie rekreacyjne strefy nadmorskiej (chłodne wody, częste mgły). Na uwagę zasługują parki narodowe - Gross Morne, Terra Nova, Highlands, Prince Edward Island. Rejon Qubec obejmuje wyżynną część półwyspu Labrador oraz pd.-wsch. część doliny Rzeki św. Wawrzyńca. Miasto Quebec, stolica prowincji, leży nad estuarium Rzeki Świętego Wawrzyńca. Zachowały się liczne zabytki - m.in. Stare Miasto (Górne i Dolne), budowle sakralne (bazylika Notre Dame z XVIIw.), i świeckie z XVII-XIXw.; liczne muzea. Turystów przyciąga festiwal w czasie zimowego karnawału. Największym miastem prowincji jest Montreal, położony nad Rzeką Św. Wawrzyńca. Około 2/3 mieszkańców jest pochodzenia francuskiego. Miasto jest ośrodkiem przemysłowym, handlowo-finansowym, naukowym i kulturalnym Kanady. Montreal był osadą francuską od 1642r., w 1760r. został zdobyty przez Anglików. Wśród zachowanych

9 zabytków znajdują się budowle sakralne (seminarium St. Sulpice) i świeckie (dawna rezydencja gubernatora) z XVIIXIXw. Atrakcją dla turystów są liczne muzea i galerie sztuki. W 1976 odbyły się letnie igrzyska olimpijskie. Nad miastem wznosi się wzgórze Mont Royal z rozległym parkiem. Na północ od Montrealu i Quebecu ciągną się Góry Laurentyńskie z licznymi stacjami sportów zimowych i wodnymi ośrodkami rekreacyjnymi. Znajduje się tu park narodowy Forillon. Najważniejszą miejscowością turystyczną jest położone nad morzem Perce. Rejon Ontario. Ta wyżynna prowincja zajmująca środkową część Kanady zamieszkiwana jest przez ludność anglojęzyczną. Głównym ośrodkiem miejskim i turystycznym jest Toronto, stolica prowincji, największe miasto w Kanadzie (4,2mln mieszkańców liczył zespół miejski w 1996r.). Powstało w XVIIIw. na miejscu francuskiej faktorii handlowej, nad płn.- zach. Brzegiem jeziora Ontario. Miasto dynamicznie rozwijające się od lat siedemdziesiątych ma nowoczesny system komunikacyjny, jest dużym ośrodkiem przemysłu, handlu, centrum finansowym Kanady. Toronto jest największym skupiskiem kanadyjskiej Polonii (60tys. osób). Do najważniejszych atrakcji turystycznych miasta zalicza się CN Tower (najwyższa na świecie konstrukcja o wysokości 553m z tarasem widokowym na 447m), ultranowoczesny budynek ratusza miejskiego wg projektu Viljo Revella, supernowoczesne centrum handlowe Eaton Centre. Wśród muzeów na uwagę zasługuje Galeria Sztuki Ontario, Królewskie Muzeum Ontario, Planetarium i Wonderland (kanadyjski Disneyland). Często odwiedzany jest skansen budownictwa wiejskiego (Black Creek Pioniee). Drugim ośrodkiem turystycznym prowincji jest Ottawa, od 1854r. stolica kraju, ważny ośrodek naukowy i kulturalny. Znajdują się tu liczne, dobrzewyposażone muzea narodowe, nowoczesne Narodowe Centrum Sztuki, Galeria Narodowa, (dzieła grupy Siedmiu), Kanadyjskie Muzeum Cywilizacji. Wśród atrakcji turystycznych warto zobaczyć neogotycki parlament, przed którym dokonuje się zmiana warty oraz południowa salwa armatnia w parku Major's Hill. W maju w Ottawie obchodzone jest uroczyście Święto wiosny". Superatrakcją turystyczną rejonu jest kanadyjska część wodospadu Niagara. Przewijają się tu miliony turystów, powstało nowoczesne centrum usługowe dla potrzeb zwiedzających. Miasto Niagara Falls połączone jest dwoma mostami z USA. Rejon Kordylierów Tworzą go główne pasma górskie Kordylierów - Góry Skaliste i Nadbrzeżne. W ich pn. części zwanej Górami Eljasza znajduje się najwyższa kulminacja kraju - Logan (6050m n.p.m.). Największym miastem regionu jest Vancouver, położony nad Pacyfikiem, główny ośrodek gospodarczy i węzeł komunikacyjny zach. Kanady. Oprócz zabytkowej zabudowy w stylu wiktoriańskim w centrum miasta na uwagę zasługują dzielnica chińska, zespół budynków uniwersyteckich w Burnaby. Wśród licznych muzeów najczęściej są odwiedzane - Muzeum Antropologiczne, Muzeum Morskie i Vancouver Aquarium. W Kordylierach usytuowanych jest 10 parków narodowych. Do najczęściej odwiedzanych należą Glacier, Banff, Jasper, Nahanni. Biegną tu, znane z walorów widokowych, drogi Banff - Jaspar Highway oraz Alaska Highway. Z walorów widokowych słyną górskie kaniony rzeki Mackenzi i Fraser oraz Okanagan. Znajduje się tu wiele rezerwatów Indian. Dominujące formy turystyki w regionie, to turystyka narciarska w zimie. W okresie letnim pd. część wybrzeża ogrzewana ciepłym prądem morskim pełni funkcję strefy kąpieliskowej (rejon Victora). Najbardziej na pn. wysunięte miasto Dawson znane było z gorączki złota u schyłku ubiegłego wieku. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI Na terenie USA wydziela się 8 wielkich regionów turystycznych.

10 Region Niziny Nadbrzeżnej W obrębie tego regionu wyróżnia się trzy rejony: Atlantycki, Florydę i Nizinę Zatokową. Rejon atlantycki obejmuje pas Niz. Atlantyckiej od Nowej Anglii do Florydy. W pn. części subregionu znajduje się zurbanizowany teren zwany megalopolis (32 mln mieszkańców), na który składają się zespoły miejskie Nowego Jorku, Waszyngtonu, Filadelfii i Baltimore. Ten rejon przyciąga najwięcej turystów. Nowy Jork, leżący przy ujściu rzeki Hudson do O. Atlantyckiego rozmieszczony jest na wyspach Manhattan, Long Island, Staten Island i innych mniejszych oraz na kontynencie. Jest jedną z największych aglomeracji miejskich świata. Jest największym centrum finansowym i handlowym świata, znajdują się tu giełda nowojorska, wielkie banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, międzynarodowe korporacje. Nowy Jork to największy ośrodek przemysłowy USA i Ameryki Północnej, a od 1946 siedziba ONZ. W 1614r. osadnicy holenderscy założyli na wyspie Manhattan faktorię handlową, nazwaną w 1625r. Nowym Amsterdamem. W 1664r. po zdobyciu jej przez Anglików zmieniono nazwę na Nowy Jork. Zespół portowy Nowego Jorku (połączony kanałem z Wielkimi Jeziorami i Rzeką Św. Wawrzyńca) stanowi jeden z największych portów morskich USA. Miasto jest punktem docelowym linii lotniczych (porty lotnicze J. F. Kennedy, La Guardia oraz Newark) a także wielkim węzłem kolejowym i drogowym. Nowy Jork jest siedzibą wielu szkół wyższych (m.in. Columbia, Fordham University, New York University), wielkich bibliotek (m.in. New York Public Library - ponad 6mln egzemplarzy), instytucji muzycznych (Metropolitan Opera, Carnegie Hall); krajowym centrum teatru, radia, telewizji i prasy (dziennik New York Times ). Pełni także funkcję światowego centrum sztuki współczesnej; znajdują się tu liczne muzea (m.in. Metropolitan Museum of Art, Museum of Modern Art, Muzeum Guggenheima), galerie (Henry C. Fricka), Muzeum Historii Naturalnej. Miasto posiada rozległe parki; największy z nich to Central Park (około 360 ha) z ogrodem botanicznym, zoologicznym i planetarium. Na uwagę zasługują również centra rekreacyjnosportowe (Madison Square Garden, Flushing Meadow-Corona Park). Na miasto składa się 5 głównych dzielnic: Manhattan (na wyspie), Brooklyn i Queens (w zach. części wyspy Long Island), Bronx (na kontynencie) oraz Richmond (na wyspie Staten Island). Główną dzielnicą, utożsamianą z centrum miasta, jest Manhattan. Tu znajduje się centrum handlowo-usługowe, finansowe, rozrywkowe (m.in. teatry muzyczne na Broadwayu). Brak przestrzeni spowodował powstanie zespołów nowoczesnych wieżowców zwanych drapaczami chmur. Dla turystów największą atrakcją jest Empire State Building (381m wysokości, z masztem telewizyjnym 448m, wzniesiony w latach ). Dużą popularnością odwiedzających Nowy Jork cieszą się też Lincoln i Rockefeler Center oraz zespół gmachów ONZ (projektowany m.in. przez Le Corbusiera). Na Manhattanie spotkamy liczne pomniki; w pobliżu Manhattanu (na wyspie Liberty) słynna Statua Wolności (dzieło francuskiego inżyniera Eiflfa, 46 m wysokości). Najbardziej znane zabytki miasta pochodzą z XVIII i XIXw. Należą do nich: katedra Św. Patryka, katedra St. John's. Divine, kaplica Św. Pawła, Trinitry Church, ratusz. Pozostałe dzielnice pełnią głównie funkcje mieszkaniowe. Nowy Jork jest zróżnicowany etnicznie, miasto jest mieszanką ludności pochodzenia włoskiego, portorykańskiego, chińskiego, żydowskiego. W Harlemie (pn. Manhattan) dominuje ludność murzyńska. Jest tu również duże skupisko Polonii, głównie w Greenpoint (Queens), działają tu liczne instytucje i organizacje polonijne (Fundacja Kościuszkowska, Polski Instytut Naukowy, Fundacja Paderewskiego, Instytut J. Piłsudskiego). Waszyngton, należy do tzw. Dystryktu Kolumbia nad rzeką Potomac. Miasto pełni głównie funkcje państwowe. Jest siedzibą prezydenta (Biały Dom), Kongresu (Kapitol). Na prawym

11 brzegu Potomacu (w stanie Wirginia) znajduje się Pentagon (siedziba Departamentu Obrony). Waszyngton jest dużym węzłem komunikacji drogowej i lotniczej oraz portem dostępnym dla statków morskich. Jest to jeden z głównych w kraju ośrodków naukowo-kulturalnych; znajduje się tu 7 uniwersytetów (najstarszy założony 1789), instytuty i towarzystwa naukowe o znaczeniu ogólnokrajowym, Narodowa Akademia Nauk, Biblioteka Kongresu (jedna z największych w świecie), fundacje naukowe i inne; John F. Kennedy Center (centrum promocji sztuki). Znajdują się tu liczne muzea i galerie sztuki; cmentarz narodowy w Arington liczne tereny zielone i parki (Rock Creek Park, z ogrodem zoologicznym i amfiteatrem); znany ogród botaniczny - National Arboretum. Waszyngton zbudowano w latach na terenie wybranym przez prezydenta G. Washingtona, jako miejsce przyszłej stolicy państwa; od 1800 jest siedzibą władz federalnych. Cechą charakterystyczną Waszyngtonu jest jego promienisty układ, nietypowy dla miast amerykańskich. Najcenniejsze zabytki Waszyngtonu to: zespół klasycystycznych gmachów rządowych (m.in. Biały Dom, Kapitol), reprezentacyjnych (XIX w.); pomniki, m.in. ku czci G. Washingtona, Th. Jeffersona i T. Kościuszki. Filadelfia położona nad rzeką Delaware, w pobliżu jej ujścia do Oceanu Atlantyckiego. Filadelfia jest największym miastem stanu Pensylwania, jest to jeden z głównych ośrodków gospodarczych, naukowych i kulturalnych kraju. Jest również wielkim portem morskim i węzłem komunikacyjnym; znajdują się tu liczne szkoły wyższe, instytucje naukowe (m.in. Franklin Institute), biblioteki, słynna orkiestra symfoniczna. Filadelfia założona w latach , była głównym ośrodkiem kulturalnym i naukowym kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej. Miasto było rejonem walk i ważnym ośrodkiem politycznym podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych ( ), miejscem obrad Kongresu Kontynentalnego i podpisania Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych w 1776r. W latach Filadelfia pełniła funkcję stolicy państwa. Do zachowanych zabytków zalicza się budowle sakralne (katedra św. Piotra i Pawła z połowy XIX w.,) i świeckie z XVII-XIX w.; wśród tych ostatnich na uwagę zasł uguje Independence Hall ( ) wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO. Najciekawsze muzea to Philadelphia Museum of Art. Baltimore leży w stanie (Maryland) nad zatoką Chesapeake. Ten ośrodek hutnictwa żelaza i miedzi znany jest z przemysłu lotniczego, samochodowego. Znajduje się tu 5 uniwersytetów (m.in. Uniwersytet Johnsa Hopkinsa). Wśród zabytków znajdują się budowle z XVIII-XIX w.; m.in. Bazylika Wniebowstąpienia - najstarsza w USA katedra rzymskokatolicka, domy mieszkalne, liczne muzea, galeria sztuki. Do miejsc będących atrakcjami historycznymi w tym regionie należy zaliczyć Jamestown - pierwszą osadę angielską z 1607r., Yorktown - miejsce zwycięstwa wojsk amerykańskich nad Anglikami w 1781r., Savannah - tutaj zginął w czasie bitwy K. Pułaski, Gettysburg miejsce decydującego zwycięstwa wojsk Północy na siłami Konfederatów. Znane z zabytków są Williamsburg (zespół architektury kolonialnej) oraz Charleston (zabudowa kolonialna z XVIII i XIXw., m.in. kościoły św. Filipa, św. Michała). Miłośnicy golfa znają jako centrum tego sportu miejscowość Augusta (wiosenne turnieje). Na wybrzeżu Atlantyku jako miejscowości wypoczynkowe znane są tereny wokół Cape Hatteras, National Seashore oraz Cape Lookout State Park. Jako kąpieliska cenione są Atlantic City, Cape May, Long Branch, Virginia Beach, Myrtle Beach, Isle of Palmas i inne. Rejon Florydy obejmuje półwysep wraz z jego nasadą. W jego zach., pagórkowatej części spotykamy liczne jeziora. Ciepły, podzwrotnikowy klimat, piaszczyste plaże, dobre zagospodarowanie turystyczne czynią z Florydy jeden z najczęściej odwiedzanych regionów turystycznych świata. Największym centrum turystycznym jest Miami, położone w Zatoce Biscayne. Oprócz zespołu kąpielisk na uwagę zasługuje kościół św. Bernarda z XIIIw.

12 (przeniesiony z Hiszpanii), muzeum figur woskowych, morskie akwarium, serpentarium. Inne znane kąpieliska w tym rejonie to Palm Beach, Daytona Beach i Fort Laurderdaale. Od strony Zat. Meksykańskiej na uwagę zasługują natomiast Clearwater, St. Petersburg, Tampa, Venice, Naples. Najliczniej odwiedzane jest Orlando ze względu na słynny park morski. Dużą atrakcją są liczne parki rozrywki - Disney World i EPCO Center, ogrody Bush Garden w Tampa oraz Cepress Gardens w Winter Haven. Charakter atrakcji historycznej ma St. Augustine - najstarsza osada na kontynencie amerykańskim, założona w 1565 r. przez Hiszpanów, z zabytkami w stylu kolonialnym. Uwagę turystów przyciąga muzeum w Sarasota (największa kolekcja dzieł Rubensa) oraz Key West z muzeum E. Hemingwaya. Na przylądku Canaveral znajdziemy poligon lotów kosmicznych (Kenedy Space Center), udostępniony do zwiedzania. Miłośników turystyki alternatywnej przyciąga park narodowy Everglades, będący labiryntem dróg wodnych prowadzących przez bagna, lasy namorzynowe, z aligatorami i koloniami ptaków. Tutaj występuje wilgotny klimat zwrotnikowy. Najdalej wysunięty skrawek Florydy to łańcuch wysp zwany Florida Keys, przez które prowadzi trasa do najbardziej wysuniętego na pd. kąpieliska Key West. Oglądać tu można rafy koralowe. Rejon Niziny Zatokowej obejmuje obszar nizinny nad Zat. Meksykańska. Jej wybrzeże ma charakter lagunowy, tutaj znajduje się delta Missisipi, płyną rzeki Rio Grande i Alabama. W Memphis uwagę turystów przyciąga dom rodzinny Elvisa Presleya oraz Ogród Medytacji z grobem piosenkarza. Innym celem turystycznym jest Dallas, z Muzeum Historii Naturalnej, Muzeum Sztuk Pięknych, Akwarium, Planetarium. W mieście tym w 1963 r. zamordowano J.F. Kennedy'ego. Centrum Dallas ma wiele obiektów nowoczesnej architektury. W Huston atrakcją dla turystów jest ośrodek lotów kosmicznych i siedziba NASA wraz z parkiem rozrywki urządzonym w stylu kosmicznym. Na wybrzeżu powstało wiele nadmorskich miejscowości wypoczynkowych, najbardziej znane z nich to Corpus Christi, Port Aransas, Dauphin, Orange Beach. Wielkie Jeziora Głównym ośrodkiem turystycznym w tym równinnym obszarze jest Chicago w stanie Illinois, nad jez. Michigan. Chicago jest największym na świecie skupiskiem Polonii. Znane jest jako centrum hutnictwa żelaza i stali oraz wielki ośrodek handlowo-finansowy (giełda zbożowa,targi przemysłowe, banki). Chicago tworzy największy zespół portowy Wielkich Jezior, połączony kanałami z dorzeczem Missisipi, jest także głównym węzłem kolejowym i portem lotniczym USA (O'Hare - jeden z największych portów w świecie). Chicago ma od 1837 r. prawa miejskie; w 1871r. po zniszczeniu przez wielki pożar zostało odbudowane w nowym kształcie architektonicznym. W Chicago mieszczą się liczne szkoły wyższe, teatry, orkiestra symfoniczna; planetarium, akwarium; wzdłuż wybrzeży jeziora Michigan ciągną się rozległe parki. Liczne wysokościowe budowle użyteczności publicznej (XIX-XX w.; projektowane m.in. przez L. Sullivana, W. Gropiusa, L. Mies van der Rohe) dominują w krajobrazie miasta. Tu znajduje się najwyższy do niedawna budynek na świecie - Sears Tower (110 pięter, 443 m wysokości) z tarasem widokowym. Podobną funkcję pełni John Hancook Center. Spotkamy też budynki w stylu preriowym projektowane przez F. L. Wrighta. Najbardziej znane muzea w Chicago to Instytut Sztuki (z największą na świecie kolekcją impresjonistów), Muzeum Nauki i Przemysłu, Planetarium, Akwarium, jest też Muzeum Polskie. Warto odwiedzić również tutejszy ogród botaniczny. Inne miasta odwiedzane przez turystów to Detroit (Muzeum Pieniądza, Centrum Renesansu oraz park Grand Circus), Milwaukee - z muzeum historycznym i przeniesioną z Francji kaplicą Joanny d Arc. Z wyścigów samochodowych znane jest Indianapolis, a w Cleveland Metalowy Park (próbki żelaza z różnych stron świata) oraz Park Róż. Wielkim centrum turystycznym jest Niagara - znana ze słynnych wodospadów. Po stronie USA American Falls

13 ma 51m wysokości i 300 m szerokości. Wiele tutaj muzeów prezentujących dawną kulturę Indian i pionierskich czasów podboju terenu przez białych osadników. Z folklorem indiańskim związany jest Wisconsin Dells i indiańskie miasto w Aztalan. Wybrzeża jezior tworzą warunki do uprawiania sportów wodnych. Najbardziej znane miejscowości wypoczynkowe to Genewa Lake, Tawas City, Harbor Springs. Terenami narciarskimi są płaskowyże w stanie Michigan (ośrodki narciarskie w Porcupine Mountains, Indianhead Mountain). Kordyliery Rejon Gór Skalistych tworzą rozległe góry z najwyższą kulminacją Elbert (4399m n.p.m.). Najbardziej atrakcyjne są tu parki narodowe, wśród których wyróżnia się Yellowstone - najstarszy park na świecie założony w 1872r. Występują tutaj liczne kaniony, wodospady, gejzery ze słynnym Old Faithfuf, błotne wulkany. Bardzo bogata jest fauna z bizonami, wapiti, niedźwiedziami grizzli. Ciekawy jest również park Glacier (z jeziorami i lodowcami), Grand Teton (obszar wysokogórski) a także RockyMountain z rzeźbą polodowcową. Zainteresowanie turystów budzą osady i rezerwaty indiańskie, m.in. Indian Pueblo, Wind Indian River Reservation. Zabytki z czasów kolonizacji hiszpańskiej zachowały się w Santa Fe (pałac gubernatora, kościół misyjny). Z okresu wielkiej gorączki złota w XIX wieku pozostały miasta widma (Fort Davis, Maiden, Kendall). W Górach Skalistych są doskonałe warunki do uprawiania turystyki zimowej. Najsławniejsze stacje sportów zimowych to Colorado Springs, Aspen i Teton Village. Rejon Wyżyn i Kotlin Śródgórskich obejmuje obszar między Górami Skalistymi i Górami Kaskadowymi a Sierra Nevada. Atrakcyjność turystyczna tego obszaru wiąże się z znanymi parkami narodowymi. Wśród nich wyróżnia się Park Narodowy Wielkiego Kanionu, obejmujący wielki jar w środkowym biegu rzeki Kolorado na terenie stanu Arizona (1800m głębokości). Mamy tutaj również Park Narodowy Skamieniałego Lasu, Guadelupe Montains, Arches (formy skalne piaskowców, Canyonland - kaniony i stanowiska prehistorycznych Indian). Ochroną objęto również Dolinę Śmierci (depresja - 86m p.p.m., - najgorętsze miejsce na świecie, Joshua Tree National Park, White Sands (pustynie piaszczyste), Park Narodowy Kaktusów, znaleziska paleontologiczne dinozaurów oraz księżycowy krajobraz wulkaniczny. Liczne są pamiątki po Indianach, z ich folkloru słynie m.in. Window Rock, Fort Hall i Keams Canyon. Wielu turystów przybywa do Salt Lake City, miasta zamieszkanego przez mormonów z ich świątynią. Światowej sławy centrum rozrywki to Las Vegas oraz Reno. Szczególnie Las Vegas - milionowa aglomeracja z najdroższymi kasynami i hotelami na świecie, przyciąga w skali roku 30mln turystów. W tym rejonie znajdują się stacje sportów zimowych - np. Sun Yalley i Phoenix. Rejon Gór Kaskadowych i Sierra Nevada to zachodnia część Kordylierów. Występują tutaj liczne formy rzeźby polodowcowej, zjawiska wulkaniczne oraz bogata szata leśna. Utworzono tu wiele parków narodowych. Najbardziej znanym z nich jest Yosemite (wodospady, jeziora i skalne wąwozy). Wybitnymi walorami krajobrazowymi obdarzone są parki narodowe North Cascades i Mt. Reiner, natomiast zjawiska wulkaniczne najlepiej obserwować w Parku Narodowym Jeziora Kraterowego i PN Lassen. Nad jez. Tahoe, a także w Sierra Nevada rozmieszczone są stacje sportów zimowych oraz uzdrowiska (Palm Springs). Rejon Wybrzeża Oceanu Spokojnego obejmuje Góry Nadbrzeżne ciągnące się od Kanady po Meksyk. Najważniejsze ośrodki turystyczne tego regionu to Los Angeles i San Francisco. Los Angeles w stanie Kalifornia leży nad Oceanem Spokojnym, na nizinie nadmorskiej osłoniętej od strony lądu Górami Nadbrzeżnymi. Jest to największy po Nowym Jorku, a główny w zach. części USA ośrodek gospodarczy. Światowe centrum przemysłu lotniczego (firmy Lockhead, Douglas), poza tym przemysł elektrotechniczny i ośrodek produkcji filmów

14 o światowej sławie (Hollywood), radiowo-telewizyjny i nagrań muzycznych. Wielki węzeł komunikacyjny - zespół portów lotniczych (główny w Inglewood), ważny port handlowy; gęsta sieć autostrad miejskich; 2 uniwersytety. Miasto założone w 1781 przez Hiszpanów miało burzliwą historię od końca XIXw.; w 1994 miało tu miejsce katastrofalne trzęsienie ziemi. Do zabytków należą budowle sakralne i świeckie z XIXw., liczne budowle nowoczesne (m.in. F. L. Wrighta, R. Neutra); muzea i galerie sztuki. W 1932r i 1984r. odbyły się tu letnie igrzyska olimpijskie. Międzynarodową sławą cieszy się Beverly Hills - mieszkają tutaj słynne gwiazdy filmu oraz najstarszy na świecie Disneyland w Anaheim. San Francisco, położone malowniczo na wzgórzach nad Oceanem Spokojnym. Miasto jest zróżnicowane etnicznie: zamieszkuje je ludność europejska, azjatycka, murzyńska i latynoamerykańska. Pod względem wielkości to drugie po Los Angeles miasto w zach. Części USA, jeden z głównych portów handlowych kraju, wielki węzeł komunikacyjny punkt końcowy transkontynentalnych linii kolejowych i drogowych. Znajdują się tu porty lotnicze; liczne mosty drogowe (m.in. wiszący do miasta Oakland). Jest znanym ośrodkiem naukowokulturalnym, są tu liczne szkoły wyższe (m.in. Uniwersytet Kalifornijski, Uniwersytet Stanforda, konserwatorium), opera, orkiestra symfoniczna. Od 1956r. odbywa się tu Międzynarodowy Festiwal Filmowy. Miasto zostało założone w 1776r. przez Hiszpanów, często było niszczone przez trzęsienia ziemi. Do zabytków należą zabudowania misyjne i fortyfikacje hiszpańskie (XVIIIw.); kościoły i budowle świeckie (XIX-XXw.). Najciekawsze muzea to Muzeum Morskie, Muzeum Historii Naturalnej, a także planetarium i arboretum, stara wioska rybacka. Na Wybrzeżu Pacyfiku znajduje się wiele miejscowości o charakterze wypoczynkowym, należą do nich: Santa Monica, Redondo Beach, Costa Mesa, Santa Barbara i inne. W San Jose i Carmel podziwiać można architekturę hiszpańską. Często odwiedzane są parki narodowe Redwood i Olympic (bogate lasy tropikalne). W tym rejonie znajduje się światowe centrum przemysłu komputerowego - Dolina Krzemowa. Alaska Jest to największy stan USA, przeważnie górzysty, położony nad M. Arktycznym, M. Beringa i O. Spokojnym. Do Alaski należą liczne wyspy (Aleuty, Archipelag Aleksandra). Powierzchnia stanu wynosi 1518,8tys. km2. Stolicą stanu jest June-au, inne ważniejsze miasta to: Anchorage, Fairbanks oraz Seward, Sitka i Valdez (porty). Tu znajduje się McKinley, 6194m -najwyższy szczyt Ameryki Północnej, Góry Brooksa (Michelson, 2761m). Środkową część zajmują doliny rzek: Jukon i Kuskokwim. Alaskę często nawiedzają trzęsienia ziemi; wybuchają wulkany. Klimat na pn. jest subpolarny (obfite osady szadzi, wieczna marzłoć), na pd.-wsch. umiarkowany chłodny -opady miejscami dochodzą 4000 mm rocznie. Liczne są lodowce w górach (Malaspina): na pn. i w górach występuje tundra, na pd. tajga. Podstawowe funkcje gospodarcze terenu to hodowla reniferów i lisów, leśnictwo, myślistwo (zwierzęta futerkowe). Możliwość dojazdu zapewnia transport lotniczy, na pd. linia kolejowa i linie drogowe (Alaska High-way Panamerykańska Droga). Znajdują się tu liczne parki narodowe: Katmai, Kobuk Valley, Denali, Wrangell-St. Elias, Glacier Bay i in.; wojskowe bazy lotnicze. Alaska została odkryta w 1741r. przez ekspedycję rosyjską; w 1867 została wykupiona od Rosji przez USA. Hawaje Wulkaniczny archipelag Hawaje na Oceanie Spokojnym ma powierzchnię 16,6tys. km2. Główne wyspy to: Hawai (10,4tys. km2), Maui (1,9tys. km2), Oahu, Kauai, Molokai. Stolica stanu i głównym portem jest Honolulu (na Oahu). Czynne wulkany (na Hawai Mauna Kea -

15 4205m i Mauna Loa m). Często występują tu trzęsienia ziemi. Klimat określić można jako zwrotnikowy morski (na Kauai opady roczne do 12,5tys. mm). Hawaje stanowią region turystyczny o światowej sławie; leżą na przecięciu szlaków morskich i lotniczych z Ameryki Północnej do Azji i Australii; między wyspami funkcjonują połączenia promowe i lotnicze. Atrakcją turystyczną jest Wulkaniczny Park Narodowy Hawai. MEKSYK W każdym stanie Meksyku znajdują się atrakcyjne obiekty, zarówno przyrodnicze, jak i kolonialne. Indiańskie obiekty kultury materialnej są zróżnicowane, zarówno jeśli chodzi o czas ich tworzenia, jak i formę; od imponujących i unikatowych na skalę światową, po bardzo prymitywne. Nie ma też wyraźnego uzależnienia nasilenia ruchu turystycznego od pory roku. Sezon turystyczny trwa tu cały rok. Zauważa się jedynie takie zjawisko, że w półroczu zimowym przybywa więcej turystów mniej zamożnych, ponieważ ceny usług są nieco niższe (na większości obszaru kraju zima jest też ciepła). Słynne na całej półkuli zach. - ze względu na piękne położenie i klimat - są meksykańskie kąpieliska; głównie na wybrzeżu Oceanu Spokojnego oraz u wsch. brzegów Jukatanu (od strony Morza Karaibskiego). Kilkanaście z nich dysponuje wspaniale rozwiniętą bazą usługową, włącznie z międzynarodowymi portami lotniczymi. Do najmodniejszych obecnie ośrodków turystycznych należą: Cancun, Cozumel oraz Wyspa Kobiet, otoczonych szeroką strefą płytkiego w tym regionie M. Karaibskiego, z czystymi, przezroczystymi, bardzo ciepłymi - przez cały rok wodami. Na wybrzeżu Pacyfiku najbardziej znane i najliczniej odwiedzane są następujące ośrodki turystyczno-wypoczynkowe: Acapulco (zwane potocznie El Paraiso, czyli rajem lub perłą Pacyfiku), Puerto Vallarta, Mazatlan, Ixtapa, Los Cabos, Huatulco, La Paz. W głębi kraju najwięcej turystów zagranicznych i krajowych odwiedza stolicę kraju Meksyk, Guadalajarę i Monterrey. Ponadto także m.in.: Taxco, Pueblę, Irapuato, Meridę, León, Saltillo, San Luis Potosi. Osiem ośrodków turystycznych (Cancun, miasto Meksyk, Acapulco, Puerto Vallarta, Mazatlan, Cozumel, Guadalajara oraz Ixtapa) - przyciąga aż 50% turystów zagranicznych i ponad 60% krajowych. Niemal w całym kraju znajdują się ślady prekortezjańskiej i kolonialnej kultury materialnej. Jest ich ponad 11 tysięcy. Wśród 120 udostępnionych dla turystów ośrodków archeologicznych, z piramidami i innymi budowlami z okresu przedkolumbijskiego, najbardziej znane są: Chichen Itza, Uxmal i Palenque (ośrodki kultury Majów), Monte Alban i Mixtla (z czasów Zapoteków), oraz najbardziej okazały -leżący w pobliżu stolicy kraju - Teotihuacan, zwany Miastem Bogów. Tu znajdują się wśród zabytków sakralnych i świeckich piramidy różnych kultur indiańskich, od najdawniejszych aż do Tolteków i Azteków. Dwie piramidy znajdujące się w Teotihuacan są największymi z odkrytych dotąd w Meksyku: piramida Słońca (o rozmiarach porównywalnych z egipską piramidą Cheopsa) piramida Księżyca. W północnej części stolicy kraju znajduje się powszechnie znane w obu Amerykach sanktuarium czczonej nieustannie od ponad 450 lat Nuestra Seńora de Guadalupe, nazywanej także Patrona de la Nación Mexicana. Matka Boska z Guadalupy stała się najważniejszym ogniwem pomiędzy duchowością katolicką i indiańską, a w miarę tego jak Meksyk przekształcał się w społeczeństwo Metysów, jej wizerunek urósł do roli najpotężniejszego symbolu meksykańskiego katolicyzmu. Przybywają tu rokrocznie miliony pielgrzymów i turystów. Turysta zagraniczny ma - oprócz pięknych pejzaży, bogato wyposażonych muzeów i licznych zabytków - dodatkowe atrakcje w postaci licznych fiest, czyli różnych przyjęć i uroczystości. Fiesty urządza się z okazji świąt kościelnych, państwowych, rocznicy urodzin, chrzcin, zaręczyn, ślubów, quinceanioseę, czyli ukończenia przez dziewczynę 15 roku życia czy np. kupna samochodu. Dochodzą do tego liczne obrzędy ludowe, wśród których jednym z ważniejszych jest w okresie adwentowym tzw. posadaę - przypominająca polskie obyczaje kolędników. Do ulubionych i spektakularnych rozrywek Meksykanów

16 należy rodeo (jazda na bykach), corrida de torros, palenque czyli walka kogutów, a przede wszystkim charreria (próby dzielności i sprawności jeźdźców i koni). Popisy zręczności vaqueros, czyli kowbojów, cieszą się popularnością zarówno wśród starszych jak i młodszych mieszkańców Meksyku niezależnie od płci. Jedna trzecia turystów z zagranicy przybywa do stolicy, skąd część udaje się na zwiedzanie innych miejsc w kraju. Meksyk - Ciudad de Mexico; nigdy Mexico City; jest największą na świecie aglomeracją miejsko-przemysłowa. Blisko 500 lat ówczesna stolica Imperium Azteków - Tenochtitlan, (na której powstał Meksyk) należała do największych miast świata (szacuje się, że liczyła wtedy tys. mieszk.). Meksyk jest największym hiszpańskojęzycznym miastem na świecie. Położony na wys m n.p.m. (to są wys. szczytów Tatr) w pd. części Wyż. Meksykańskiej. Największe centrum polityczne, naukowe, kulturalne, religijne i turystyczne. Bardzo wyraźną dominację miasta nad pozostałymi regionami kraju pod względem gospodarczym, kulturalnym i politycznym odzwierciedla porzekadło: to, co się dzieje w Meksyku dzieje się w mieście Meksyku. Największy w kraju węzeł komunikacyjny: kolejowy, drogowy (Droga Panamerykańska), wielki międzynarodowy port lotniczy, metro. Tu znajduje się jeden z największych (pod względem liczby studiujących) uniwersytetów na świecie (UNAM), wiele innych szkół wyższych, 7 akademii nauk, liczne muzea, biblioteki, monumentalne zabytki(katedra z XVI-XVIIIw., pałac wicekróla - obecnie Palacio Nacional - z XVIIw.; ratusz z XVI-XVIIIw., liczne kościoły, pałace). Miasto jest często nawiedzane przez trzęsienia ziemi (ostatnie, bardzo tragiczne w 1985 i we wrześniu 1999r. ale już mniej tragiczne); leży na obszarach sejsmicznych, tj. silnego natężenia trzęsień ziemi. Ameryka Południowa PERU Od dawna aż do dziś najważniejszymi ośrodkami ruchu turystycznego są: Lima, Cusco i Machu Picchu. Lima, założona w 1535 r., oferuje turystom kolonialne kościoły i pałace z XVI, XVII i XVIIIw., muzea sztuki prekolumbijskiej, uniwersytet założony w 1551r. najstarszy w Ameryce Pd., a w pobliżu ruiny preinkaskiego ośrodka sakralnego Pachacamac. Cuzco, położone w malowniczej dolinie śródandyjskiej, na wys m n.p.m., stolica imperium Inków, posiada wiele zabytków architektury i sztuki zarówno inkaskiej jak i kolonialnej. Licznie odwiedzanym ośrodkiem turystycznym jest Machu Picchu - dawne miasto Inków, położone w przełęczy poniżej szczytu Machu Picchu na wys. 2350m n.p.m., w odległości ok. 80km na pn. wsch. od Cusco. Na obszarze ok. 13km2 znajdują się kamienne budowle: świątynie, forteca, grobowce w naturalnych jaskiniach, kute w skale ołtarze, budynki mieszkalne. Otaczają je liczne tarasy uprawne. Cusco i Machu Picchu zostały wpisane na listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Znanymi rejonami turystycznymi są wybrzeża jez. Titicaca, okolice Iquitos i Pucallpy w Montanii (wycieczki do skansenów indiańskich lub wiosek turystycznych wybudowanych w lesie równikowym). Dość często odwiedzane są również Arequipa (zabytki sakralnej kultury materialnej oraz punkt wypadowy dla uczestników trekingów i amatorów spływów kajakowych w pobliskim kanionie Colca) oraz Trujillo (zabytki kultur indiańskich z XIII - XIVw. i architektury kolonialnej). W Trujillo, podobnie zresztą jak i w innych ośrodkach nadmorskich, stosunkowo niska temperatura wód przybrzeżnych i częste mgły, nie sprzyjają większej popularności kąpielisk morskich. W Peru utworzono kilkanaście parków narodowych naterenach o szczególnych walorach krajobrazowych i dobrej dostępności komunikacyjnej. Najbardziej znanym jest Park Narodowy Huascaran w Andach Pn. (Cordillera Blanca) oraz Park NarodowyManii, na wsch. stokach Kordyliery Wsch.

17 Walory turystyczne wybranych regionów Azji WTO wyróżnia na kontynencie azjatyckim kilka subregionów turystycznych. Region Zachodni (zwany również Środkowym Wschodem) obejmuje następujące kraje: Bahrajn. Irak, Jordania, Kuwejt, Oman, Katar, Arabia Saudyjska, Syria, Dubaj i Jemen, Turcję i Cypr. Państwa leżące na tym obszarze nie są zbyt często odwiedzane przez turystów. Wśród przyczyn tego stanu rzeczy należałoby wymienić czynniki gospodarcze, kulturowe, przyrodnicze, techniczno-infrastrukturalne itp. Jednak największy wpływ ma ciągle nieustabilizowana sytuacja polityczna i nieustające konflikty zbrojne na tym obszarze. Udział tego regionu - zarówno, jeśli chodzi o wielkość przyjazdów, jak i dochodów z turystyki zagranicznej - osiąga 20% rynku turystycznego Azji. Region Azji Południowej obejmuje następujące kraje: Afganistan, Bangladesz, Indie, Iran, Malediwy, Nepal, Pakistan i Sri Lankę. Podobnie jak Region Zachodni, zajmuje marginalną pozycję na rynku turystyki międzynarodowej, skupiając na swoim obszarze po około 4% światowych przyjazdów i dochodów z turystyki zagranicznej. Region Północno-Wschodni to Chiny wraz z Hongkongiem i Tajwanem, Makau i Korea Południowa. Skupiają one 90% ruchu turystycznego w tym rejonie. Pozostałe państwa tej strefy to Korea Północna i Mongolia nieodgrywające obecnie poważniejszej roli na rynku turystycznym kontynentu. W ostatnim Regionie Południowo-Wschodnim znaczącą pozycję odgrywa Malezja. Tajlandia i Singapur (3/4 turystyki przyjazdowej w tym regionie), a także Indonezja i Filipiny. Regionalizacja WTO nie obejmuje państw powstałych z rozpadu byłego ZSRR. tj. państw zakaukaskich (Armenia, Gruzja, Azerbejdżan) oraz państw środkowoazjatyckich (Kazachstan, Uzbekistan, Kirgistan, Turkiestan i Tadżykistan). IZRAEL Największą wartość dla turystyki przedstawiają bogate i zróżnicowane walory kulturowe związane z trzema największymi religiami świata: judaizmem, chrześcijaństwem i islamem. Do dzisiaj przetrwały miejsca kultu tych religii. Podział kraju na rejony turystyczne nawiązuje do krain historycznych opisanych w tekstach biblijnych. Do ważniejszych ośrodków turystycznych należą dawne miasta fenickie na pn. kraju oraz porty filistyńskie na pd. Wśród nich warto wymienić port Akka - dawną stolicę krzyżowców, obecnie typowe miasto arabskie z meczetami, karawanserajami, bazarami. Zachowały się mury miejskie i cytadela. Szczególną rolę dla ruchu pielgrzymkowego odgrywa góra Karmel - prastare sanktuarium żydowskie i chrześcijańskie (podanie o proroku Eliaszu i założenie klasztoru Karmelitów w XII w.). Aktualnie znajduje się tu sanktuarium Stella Maris. W pobliżu Karmelu, nad zatoką Akka leży Hajfa, znana z ogrodów, portu, licznych zabytków, m.in. sanktuarium perskiej sekty bahaistów. Na wybrzeżu położona jest największa aglomeracja kraju - Tel Awiw-Jaffa. Stare miasto Jaffama arabski charakter. Założony w 1909r. Tel Awiw jest miastem nowoczesnym. W pd. części wybrzeża na uwagę zasługuje historyczne miasto Aszdod ze świątynią Dagona, luksusowe kąpielisko morskie Aszkelon oraz Gaza - miasto biblijnego Samsona i ośrodek kultu islamskiego (meczet Haszima). Judea Najważniejszym centrum turystycznym Judei jest Jerozolima - siedziba królów żydowskich i centrum judaizmu, a od Iw.n.e. ściśle związana z chrześcijaństwem. Od VIIw. jest to również miasto ważne dla islamu. Leżąca w pagórkowatym krajobrazie na wysokości 770m n.p.m. Jerozolima - święte miejsce 3 religii -pełna jest zabytków z różnych epok. Część zachodnia -

18 Nowe Miasto - należy do Izraela, część wsch., czyli Stare Miasto jest pod okupacją Izraela (od 1967).W obrębie Starego Miasta otoczonego murami z wieżami i bramami (XVIw.) znajdują się zabytki starożytne. Uwagę przyciąga Ściana Płaczu, pozostałość zewnętrznego muru po drugiej Świątyni Jerozolimskiej, zbudowanej w końcu VI w. p.n.e. na miejscu świątyni, wzniesionej przez Salomona. Innymi cennymi zabytkami są meczety: Kubbat as- Sachra (zwany też meczetem Umara) z VIIw. oraz Al-Aksa (przebudowany w VII w. z bizantyńskiej bazyliki NMP); przy via Dolorosa, m.in. kościół Św. Anny (XIIw.), bazylika Ecce Homo (X-XIIw.), łuk Ecce Homo - część łuku triumfalnego z czasów Hadriana, Bazylika Grobu - główny ośrodek kultu chrześcijańskiego (z czasów wypraw krzyżowych, wzniesiona na miejscu świątyni cesarza Konstantyna Wielkiego z 326); inne kościoły i klasztory z czasów wypraw krzyżowych, m.in. Wniebowzięcia NMP (XIIw.): budowle sakralne różnych wyznań chrześcijańskich (gł. z 2. połowy XIXw.). Cały zespół został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Znajdują się tu liczne muzea. W zach. części Jerozolimy spotykamy budowle nowoczesne z XXw. (m.in. siedziba Knesetu - izraelskiego parlamentu). Niedaleko, 8 km od Jerozolimy, leży Betlejem - sanktuarium z IV w. z bazyliką Narodzenia Pańskiego, z licznymi klasztorami i kościołami. Na pn. zach. od Jerozolimy znajduje się Emaus sanktuarium Łamania Chleba. Ważnym punktem jest Jerycho -jedno z najstarszych miast świata z wykopaliskami różnych kultur. Podobną rolę pełni Hebron - dawna stolica państwa żydowskiego, święte miasto islamu. Między Jerozolimą a Morzem Martwym ciągnie się Pustynia Judejska z prawosławnymi monastyrami greckimi, wykopaliskami twierdzy Masada, ruinami osady Kumran -związanej z sektą esseńczyków, biblijnym polem Gilgal - pierwszym obozem Izraelitów na Ziemi Obiecanej oraz sanktuarium Jana Chrzciciela nad rzeką Jordan. Morze Martwe Najbogatszy na świecie akwen w sole i minerały (30% stężenia) jest najgłębszą depresją na świecie. Jego dno sięga 405m p.p.m. Rozwinęła się tutaj turystyka uzdrowiskowa. Galilea Kraina ta uważana jest za kolebkę chrześcijaństwa. Do najbardziej znanych ośrodków kultowych należą: Nazaret - sanktuarium związane z życiem Św. Rodziny, bazylika Zwiastowania i klasztory; Kana Galilejska. Znana z rozległej panoramy jest góra Tabor, z ruinami obiektów sakralnych z różnych epok. Tu właśnie, nad Jeziorami Tyberiadzkimi (Genezaret, Galilejskie) często przebywał Chrystus. Z judaizmem związana jest natomiast Tyberiada, z zachowanym zamkiem krzyżowców, meczetami, synagogami (obecnie nowoczesne miasto i uzdrowisko). Wyłącznie żydowski jest Safed - znany ze studiów kabalistycznych. W synagodze Abuhab przechowywana jest Tora pochodząca z Hiszpanii. W pd. Galilei na równinie Jezreel na uwagę zasługuje Bet Szean, zwany przez talmudystów bramą raju. Poza w/w. rejonami na uwagę zasługuje - w pd. części kraju na terenie pustynnej krainy Nagew - miejscowość Beer Szewa z najstarszymi wykopaliskami (4000 lat p.n.e.) oraz Eljat nad Morzem Czerwonym, luksusowe i nowoczesne kąpielisko i ośrodek rekreacyjny. Dodatkowymi atrakcjami są tu delfinarium i podmorskie obserwatorium. TURCJA Większa część Turcji leży na półwyspie Azji Mniejszej. Tylko 3% z liczącego 774,8tys. km2 kraju znajduje się w Europie na Płw. Bałkańskim. Terytorium państwa z trzech stron otaczają morza (na pn. Morze Czarne, na zach. Morze Egejskie, a na pd. Morze Śródziemne). Aż 73% granic państwa stanowią morza. Turcja graniczy z Grecją, Bułgarią, Armenią, Gruzją, Iranem, Irakiem i Syrią.

19 Rejon stambułski Obejmuje Trację, cieśniny: Bosfor i Dardanele, Stambuł i Morze Marmara. Głównym ośrodkiem turystycznym jest Stambuł, założony w VIIw. p.n.e., od 330r. do 1453r. stolica Bizancjum (Konstantynopol). Miasto leży po obu stronach Bosforu. Najstarszymi jego zabytkami są: mury miejskie z Vw. i akwedukty z IV w. Do najbardziej znanych zabytków należy zaliczyć: Hagia Sophia, która w swej kilkuwiekowej historii była najpierw świątynią bizantyjską (od VI do X w.), później meczetem. Obecnie mieści się tam muzeum. Inne ważniejsze zabytki tureckiej stolicy to pałac Topkapi - rezydencja sułtańska z XVw. Znajdują się tu najbogatsze zbiory ze wszystkich muzeów tureckich. Na uwagę zasługują też: Błękitny Meczet -jedyny na świecie meczet z sześcioma minaretami i meczet Sulejmana Wspaniałego -największy spośród 400 meczetów Stambułu; Forteca Siedmiu Wież z XVw.; pałac Dolmabahce - XIX-wieczna rezydencja sułtańska, a także Wielki Bazar. Stambuł może się też poszczycić muzeum archeologicznym i Starożytnego Wschodu z bogatymi zbiorami (m.in. jedna z najcenniejszych kolekcji sztuki hellenistycznej z sarkofagiem Aleksandra Wielkiego). Niepowtarzalny urok posiadają azjatyckie dzielnice miasta: Kadikóy i Uskudar, a także Wyspy Książęce. Drugim ośrodkiem koncentrującym ruch turystyczny regionu jest Bursa założona w IIw. p.n.e. Głównymi zabytkami są tu: Zielony Meczet - wspaniała XV-wieczna prezentacja rodzimego architektonicznego stylu tureckiego; Emir Sułtan Camii - meczet, który jest przykładem osmańskiego rokoko, a także Zielone Mauzoleum z sarkofagiem Mehmeda I. Bursa od starożytności jest uzdrowiskiem. Pobliskie zbocza Uludag obfitują w mineralne źródła, a w zimie są też głównym ośrodkiem narciarskim regionu. Na zwiedzenie zasługują też: Troja z licznymi wykopaliskami sięgającymi III tysiąclecia p.n.e.; Iznik, w którym znajdują się ruiny bizantyjskie, rzymskie, hellenistyczne oraz Zielony Meczet; Edirne - najbardziej znane miasto Tracji z przepięknym meczetem Selimiye Camii z XVw. i pałacem sułtańskim - Eski Saray. Centra turystyki wypoczynkowej tego rejonu to: Canakkale, Yalova, Gemlik. Rejon egejski Obejmuje obszar nizinny wzdłuż wybrzeża M. Egejskiego i zach. część Wyż. Anatolijskiej. Najważniejszym ośrodkiem turystycznym jest Efez - najlepiej zachowane antyczne miasto greckie na świecie, którego założenie datuje się na XIw. p.n.e. Do najważniejszych zabytków należą pochodzący z VIw. p.n.e. Artemizjonem (jeden z siedmiu cudów świata), biblioteka Celeusa, liczne świątynie, teatr, agora. Niedaleko Efezu leży Selcuk, który może się poszczycić Muzeum Efeskim, bazyliką św. Jana, twierdzą z VIw. Kilka kilometrów od miasta położona jest Meryemana - dom Matki Bożej, znane miejsce kultu. Najpopularniejszymi hellenistycznymi miastami rejonu są: Bergama z ruinami świątyń, teatru, asklepejonu; miasto znane jest przede wszystkim z wielkiego ołtarza, którego rekonstrukcja znajduje się w muzeum w Berlinie; Priene; Milet, którego głównym zabytkiem jest Wielki Teatr, gimnazjon, łaźnie i buleuterion oraz Didima z ruinami świątyni Apollina z IVw. p.n.e. Przemysłowym i komunikacyjnym centrum rejonu jest Izmir - trzecie, co do wielkości miasto Turcji, w którym znajdują się interesujące muzea archeologiczne i etnograficzne. Nieco bardziej na pd. wsch. od Izmiru zobaczyć można jeden z przyrodniczych cudów świata - Pamukkale - słynne wapienne tarasy rozciągające się na górskim zboczu. Są one celem licznych wycieczek. Tuż obok znajduje się Hierapolis - ruiny starożytnego uzdrowiska. W Sardes, stolicy dawnej

20 Lidii, warto zwiedzić ruiny świątyni Artemidy i Marmurową Drogę. Dynamicznie rozwijają się centra turystyki wypoczynkowej, m.in. Kusadasi - główny port morski regionu, Bodrum z zamkiem św. Piotra - słynną XV-wieczną twierdzą joannitów; Knidos; Datca, a w pn. części wybrzeża Ayvalik, Edremit, Cesme, Foca. Wybrzeże Morza Egejskiego posiada liczne zatoki, klify, piaszczyste plaże, które sprzyjają rozwojowi turystyki wypoczynkowej. Rejon śródziemnomorski Obejmuje wybrzeże Morza Śródziemnego i sąsiadujące z nim południowe stoki gór Taurus. Najbardziej znany i ceniony jest odcinek wybrzeża pomiędzy Antalyą i Alanyą - jest to tzw. Riwiera Turecka. Obszar ten charakteryzuje się sprzyjającym klimatem, krystalicznie czystymi wodami morza i pięknym, zróżnicowanym krajobrazem. Antalya jest komunikacyjnohandlowym centrum regionu. Na uwagę zasługuje Brama Hadriana z IIw. Z Antalyą sąsiadują liczne antyczne miasta: Perge, Aspendos, Side ze znanym teatrem rzymskim oraz świątyniami Ateny i Apollina. Najatrakcyjniejszym zabytkiem Alanii jest XIII-wieczna twierdza z ruinami bizantyjskiego kościoła. Anamur - najbardziej na pd. wysunięte miejsce na całym wybrzeżu - słynie z Mamure Kale, twierdzy krzyżowców z XIIIw. i ruin Anamurium z IIIw. Do atrakcji przyrodniczych rejonu należą m.in.: wodospad Manavgat, jaskinie Piekło i Niebo w miejscowości Kiz Kalesi i samoistny ogień Chimery. We wsch. części rejonu największym ośrodkiem turystycznym jest Antakya - dawna Antiochia, gdzie znajduje się muzeum z jedną z najbogatszych kolekcji mozaik na świecie. Warto zwiedzić też najstarszy kościół chrześcijański - Grotę Św. Piotra i starożytne miasto Dafne - dziś Harbiye. Do najbardziej znanych kąpielisk rejonu południowego zalicza się: Marmaris, Kas, Fethiye wraz z sąsiadującą laguną Óludeniz; Patarę, Kekovę i Kemer. Rejon centralny Obejmuje Wyż. Anatolijską. Komunikacyjnym i handlowym centrum regionu jest stolica kraju - Ankara, w której na uwagę zasługują liczne meczety z XIII - XVIIIw., bizantyjska twierdza, kolumna cesarza Juliana z IIIw., ruiny rzymskich łaźni, a także bogate Muzeum Starożytnych Cywilizacji i Mauzoleum Atatiirka. Najbardziej znana i atrakcyjna turystycznie jest Kapadocja - kraina otoczona wysokimi stożkami wulkanów z krajobrazem bogatym w jaskinie, formy eoliczne, wąwozy. Największy z nich to Ihlara. W miękkich tufach ludzie przez lata drążyli i ciosali swoje domy, a nawet całe podziemne miasta, które dziś są udostępnione do zwiedzania np. Derinkuyu. W Góreme, Uchisar, Cavusin, Zelve znajdują się liczne kościoły bizantyjskie (również z tufów) z zachowanymi freskami, a także całe wioski zbudowane w miękkich skałach. Na południu rejonu leży Konya, a w niej Zielone Mauzoleum i związana z nim sekta tańczących derwiszy; medresa Karatay; i karawanseraj Sultanhani. W miejscowości Catalhóytik znajdują się ruiny jednego z najstarszych na świecie miast neolitycznych. W rejonie tym znajduje się wiele atrakcji turystycznych związanych z antycznym królestwem Komagene. Należą do nich: zamek w Eski Kahta, liczne ukryte w górach reliefy i wspaniałe mauzoleum Antiocha I Kommageńskiego z Iw. p.n.e. na górze Nemrut (2150m n.p.m), gdzie obok posągów króla i jego syna stoją ogromne figury bogów. Rejon Armeńsko-Kurdyjski Najbardziej znanym miastem rejonu jest Van leżące nad ogromnym, słonym jeziorem o tej samej nazwie. W Van znajduje się cytadela, meczet z XVI w. i muzem archeologiczne. W pobliżu miasta, na wyspie Ahtamar, obejrzeć można bizantyjski kościół z Xw. Atrakcją przyrodniczą rejonu jest endemiczny gatunek kotów Van. Na północy rejonu na uwagę zasługują: Kars, a w nim zamek i kościół z XII w. oraz