RES POLITICAE. Tom I

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D³ugosza w Czêstochowie RES POLITICAE pod redakcj¹ Henryka ÆWIÊKA Tom I 2006

2 Redaktor naukowy Henryk Æwiêk Recenzent Eugeniusz Ponczek Redaktor Przemys³aw Lasota Korektor Miros³aw apot Redakcja techniczna Jacek Kuku³ka Projekt ok³adki S³awomir Sadowski Copyrihgt by Akademia im. Jana D³ugosza w Czêstochowie Czêstochowa 2006 ISBN Wydawnictwo Akademii im. Jana D³ugosza w Czêstochowie Czêstochowa, ul. Waszyngtona 4/8 tel. (0 34) , fax (0 34) wydawnictwo@ajd.czest.pl Wydanie I. Objêtoœæ 12,75 ark. druk. (B5).

3 Spis treœci Od Redakcji... 5 Jan Walczak Socjalizm przysz³oœci. Lewica europejska wobec przemian wspó³czesnego kapitalizmu i upadku komunizmu w Europie (fragment miêdzynarodowej dyskusji)... 7 Jerzy Zdañski ycie spo³eczno-polityczne w Czêstochowie w 1945 roku Zdzis³aw Cutter Si³y zbrojne Polski w okresie demokracji parlamentarnej ( ) Ma³gorzata Kuœ Rola spo³ecznoœci lokalnej w kreowaniu postaw sprzyjaj¹cych zdrowiu Janusz Pfaff Zimna wojna a nastroje i postawy Œl¹zaków na obszarze województwa katowickiego w latach Joanna Kulska Wspó³praca Stolicy Apostolskiej z Rad¹ Europy w dziedzinie kultury Marlena Karnówka Z badañ nad problematyk¹ koncepcji pañstwa i spo³eczeñstwa w programach polskiej chadecji w latach II Rzeczypospolitej Henryk Æwiêk O niektórych aspektach bezpieczeñstwa na obszarze województwa œl¹skiego w latach dwudziestych Andrzej Sepkowski Cz³owiek w epoce ponowoczesnej Tadeusz Panecki Polska w Uk³adzie Warszawskim Wac³aw êcki Koncepcja pañstwa w programie Chrzeœcijañsko-Demokratycznego Stronnictwa Pracy po jego reaktywacji na prze³omie lat Andrzej Dubicki Nicolae Titulescu o europejskim dziedzictwie kulturowym Anna Porczyñska Stanowisko prezydenta USA Johna F. Kennedy ego w ONZ podczas kryzysu berliñskiego w sierpniu 1961 r Recenzje Marcin Halkiewicz Ewa Frankiewicz, Gwarancje procesowe strony w postêpowaniu przed konsulem. Wydawnictwo Wy szej Szko³y Pedagogicznej w Czêstochowie. Czêstochowa Stron

4

5 Od Redakcji Szanowny Czytelniku, oddajemy w Twoje rêce pierwszy numer Zeszytów Naukowych Res Politicae, które bêd¹ wydawane przez Akademiê im. Jana D³ugosza w Czêstochowie pod patronatem nowo powsta³ego w tej Uczelni Instytutu Nauk Politycznych. Zeszyt zosta³ przygotowany przez grupê pracowników INP przy znacznym wspó³udziale autorów z innych oœrodków naukowych w kraju. Chcemy, eby tak by³o dalej, poniewa jesteœmy otwarci na wspó³pracê z innymi œrodowiskami naukowymi. Zakres problemowy Res Politicae jest szeroki, albowiem nasze zeszyty maj¹ s³u yæ ca³emu zespo³owi ludzi pracuj¹cych na potrzeby doœæ rozleg³ego kompleksu dyscyplin sk³adaj¹cych siê na kierunek politologia ; bierzemy pod uwagê tak e dziedziny zbli one, po to, by czerpaæ bodÿce z ró nych Ÿróde³. Pierwszy numer zawiera teksty ró norodne i po czêœci wykraczaj¹ce poza ramy nauk politycznych, co niew¹tpliwie podnosi jego walory poznawcze. Licz¹c na zainteresowanie, bêdziemy wdziêczni za krytyczn¹ yczliwoœæ i wspó³pracê. Dyrektor INP AJD Prof. zw. dr hab. Jan Walczak

6

7 PRACE NAUKOWE Seria: RES POLITICAE Akademii im. Jana D³ugosza w Czêstochowie 2006, z. I Jan Walczak Socjalizm przysz³oœci. Lewica europejska wobec przemian wspó³czesnego kapitalizmu i upadku komunizmu w Europie (fragment miêdzynarodowej dyskusji) Wiek XX zaznaczy³ siê wielkimi zwyciêstwami socjaldemokracji i komunizmu, ale skoñczy³ tryumfem neoliberalizmu (liberalizmu konserwatywnego). Nie jest rzecz¹ ³atw¹ oceniæ konsekwencje, trwa dyskusja, jej wyniki w sferze ideowo-programowej s¹ niepewne 1. Losy socjaldemokracji i komunizmu w Europie potoczy³y siê ca³kowicie odmiennie. Socjaldemokracja zachodnia i wschodnia nieodwo³alnie zaakceptowa³a wspó³czesny kapitalizm, uznaj¹c, i przekszta³ci³ siê on tak dalece, e jej dotychczasowe koncepcje prze y³y siê. Jest to stanowisko przewa aj¹cej wiêkszoœci. Istnieje jednak pokaÿna mniejszoœæ, która nie podziela pogl¹du, e ruch socjaldemokratyczny (socjaldemokracja) zrealizowa³ ju sw¹ historyczn¹ misjê. Ale i ona przyznaje, i wizje socjalizmu wymagaj¹ gruntownego przemyœlenia i ca³kowicie nowej formu³y. Oczy reformatorów upadaj¹cego komunizmu zwróci³y siê ku socjaldemokracji, której historia przyzna³a racjê 2. Przy³¹czyli siê wiêc chêtnie do dyskusji o socjalizmie przysz³oœci. Podjêto wspóln¹ miêdzynarodow¹ (europejsk¹) debatê. Dalszy bieg wypadków, przede wszystkim rozpad ZSRR i jego nastêpstwa, mocno os³abi³ ten kierunek poszukiwañ, którego sens mo na okreœliæ jako próbê dostosowania tradycji socjalistycznej do wymogów nowych czasów z zachowaniem jakiegoœ minimum zasadniczych wartoœci. Obecnie widaæ oznaki o ywienia myœlenia, a nawet dzia³ania w tym kierunku (np. nowa Partia Lewicy w Niemczech). Warto przypomnieæ niezmiernie ciekawy fakt powstania fundacji Sistema, grupuj¹cej przedstawicieli ró nych nurtów lewicy w Europie, której celem by³o popieranie 1 2 Zob. np. A. Giddens, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, KiW, Warszawa 1999; Spory wokó³ Nowej Trzeciej Drogi, wybór i oprac. T. Kowalik, Scholar, Warszawa 2001; J.J. Wiatr, Socjaldemokracja wobec wyzwañ XXI wieku, Scholar, Warszawa 2000; W poszukiwaniu innych œwiatów. Europa, lewica, socjaldemokracja wobec zmian globalnych, pod red. P. uka, Scholar, Warszawa M. Gorbaczow, Przebudowa i nowe myœlenie dla naszego kraju i dla ca³ego œwiata, PIW, Warszawa 1988; A. Schaff, Ruch komunistyczny na rozdro u, SOW ZSP Alma Press, Warszawa 1989; idem, Perspektywy wspó³czesnego socjalizmu, Glob, Szczecin 1990.

8 8 Jan Walczak badañ i dyskusji nad przysz³oœci¹ socjalizmu. Jej za³o yciele wyszli z za³o enia, e uzyskanie pomyœlnych wyników zale y przede wszystkim od podjêcia szerokiego, niczym nie ograniczonego dialogu z udzia³em przedstawicieli mo liwie wielu od³amów socjalizmu pojmowanego jako myœl i ruch. Odrzucili wszelkie tabu, uznali, e aden kierunek lewicy nie mo e uchyliæ siê od krytycznego os¹du swej teorii i praktyki. Negacja wszelkich dogmatów, twórcze badanie maj¹ w ostatecznym rachunku s³u yæ socjalistycznemu kszta³towaniu spo³eczeñstwa. Pierwsze efekty tej inicjatywy zawiera specjalny numer wydawnictwa Die Neue Gesellschaft Frankfurter Hefte z 1990 roku w³aœnie pod tytu³em Socjalizm przysz³oœci (Sozialismus der Zukunft) 3. Redakcja zapowiedzia³a, e bêdzie staraæ siê o wydawanie pisma nie tylko w jêzykach zachodnioeuropejskich, lecz tak e w niektórych wschodnioeuropejskich. Ju sam sk³ad zespo³u autorskiego dowodzi³, i inicjatorzy wydawnictwa z ca³¹ powag¹ potraktowali zamiar prowadzenia dialogu bez granic i ograniczeñ. I tak numer pisma otwieraj¹ teksty przywódcy ZSRR i KPZR, Michai³a Gorbaczowa oraz b. przywódcy SPD i Miêdzynarodówki Socjalistycznej, kanclerza RFN, Willy Brandta (w tej w³aœnie kolejnoœci). Obok znanych dzia³aczy lub naukowców z partii socjaldemokratycznych Niemiec (RFN), Szwecji i Hiszpanii, Oskara Lafontaine a (SPD), Ulfa Himmelstranda (profesora Uniwersytetu w Uppsali), Alfonso Guerry, Jose Felixa Tezanosa (PSOE), wyst¹pili autorzy z krêgu partii eurokomunistycznych, jak Georgio Napolitano (W³. PK) i Fernando Claudin (KPH). Oprócz tego belgijski profesor ekonomii Ernest Mandel, przywódca IVMiêdzynarodówki (neotrockistów) i w³oski profesor Luciano Pellicani, wydawca anarchosyndykalistycznego pisma Mondoperaio. Osobno trzeba podkreœliæ obecnoœæ dwóch autorów polskich Adama Schaffa i Andrzeja Werbalna. * * * Wielu z tych autorów zaczê³o swe diagnozy i propozycje od oceny drogi przebytej przez ruch socjalistyczny. Bankructwo komunizmu czy triumfy konserwatywnego liberalizmu w ró nych czêœciach œwiata nie by³y dla nich dominuj¹cymi elementami samooceny dzisiejszego po³o enia socjalizmu. Przy ca³ej ró norodnoœci pogl¹dów, odmiennej optyki bo trudno oczekiwaæ identycznego podejœcia na przyk³ad ze strony Michai³a Gorbaczowa i Willy Brandta autorzy omawianego zbioru nie byli sk³onni poddawaæ siê nastrojom pesymizmu czy zw¹tpienia, co jednak nie oznacza³o braku krytycyzmu i samokrytycyzmu. Odmiennoœæ s¹dów wynika³a g³ównie z ró nicy w ocenie stopnia urzeczywistnienia idea³ów socjalizmu. Willy Brandt poprzesta³ na ogólnym uznaniu wielkoœci dokonañ demokratycznego socjalizmu, chocia nie przeczy³, i jego historia odnotowa³a równie b³êdy i klêski 4. Alfonso Guerra, ówczesny zastêpca Sekretarza Generalnego PSOE (Hiszpañska Socjalistyczna Partia Robotnicza) i wicepremier Hiszpanii, by³ zdania, e socjalizm oczywiœcie demokratyczny wype³ni³ zadanie, którego siê podj¹³, a mianowicie zmieni³ œwiat 5. Jego towarzysz partyjny, Jose F. Tezanos, sekretarz PSOE i profesor socjologii, da³ Die Neue Gesellschaft Frankfurter Hefte, Sonderheft 1, Friedrich Ebert Stiftung, (Zastanawiaj¹ce, e powy sze wydawnictwo nie jest cytowane w publikacjach poœwiêconych myœli lewicowej, m.in. w wymienionych w przypisie 1. Równie nie zosta³ zauwa ony niniejszy artyku³ zamieszczony w nieco innej wersji w Dziœ. Przegl¹d Spo³eczny 1992, nr 4, s ). W. Brandt, Die Zukunft des demokratischen Sozialismus, [w:] Die Neue..., s A. Guerra, Der alte und neue Sozialismus, [w:] Die Neue..., s

9 Socjalizm przysz³oœci. Lewica europejska wobec przemian wspó³czesnego kapitalizmu... 9 ocenê przeciwn¹; wed³ug niego zadania socjalizmu s¹ po wiêkszej czêœci zadaniami niespe³nionymi 6. Szwedzki profesor Ulf Himmelstrand uzna³, i tylko Skandynawia stanowi przyk³ad wzglêdnie pomyœlnej realizacji socjalistycznych idea³ów. Niemniej, zdaniem Himmelstranda, tak e radykalna wg niego socjaldemokracja skandynawska osi¹gnê³a granicê swych historycznych mo liwoœci 7. Najdalej w samokrytycyzmie posun¹³ siê ówczesny wiceprzewodnicz¹cy SPD Oskar Lafontaine, który na przyk³adzie w³asnej partii wykazywa³, i demokratyczny socjalizm utraci³ dynamikê spo³eczn¹; po prostu przesta³ byæ ruchem 8. Rzecz jasna, socjaldemokraci zachodni byli doœæ zgodni w ocenie sytuacji komunizmu, zw³aszcza komunizmu w Europie œrodkowej i wschodniej. Konstatuj¹c jego bankructwo, wstrzymywali siê raczej z wnioskami, jeœli chodzi o dalsze losy krajów realnego socjalizmu. Na ogó³ oczekiwali, e rz¹dz¹ce lub do niedawna sprawuj¹ce w³adzê partie komunistyczne przejd¹ na pozycje bliskie socjaldemokracji zachodniej. Nadzieje na taki rozwój wydarzeñ wyra a³ m.in. Willy Brandt. Michai³ Gorbaczow wyszed³ naprzeciw tym oczekiwaniom, ale z pozycji partnera, nie zaœ nawróconego grzesznika. Twierdzi³ wiêc, e socjaldemokracja i komunizm na równi wywodz¹ siê z marksizmu. Z jego punktu widzenia o bankructwie komunizmu nie mo e byæ mowy, poniewa w Rosji po Rewolucji PaŸdziernikowej górê wziê³a sprzeczna ze stanowiskiem W. Lenina linia stalinowska, która doprowadzi³a nie tylko do zerwania z ideologi¹ socjalistyczn¹, lecz tak e z europejsk¹ tradycj¹ humanistyczn¹, w ³onie której powsta³ i rozwin¹³ siê marksizm. Powsta³ system zwany m.in. socjalizmem pañstwowym, nie bêd¹cy kapitalizmem, ale nie bêd¹cy równie socjalizmem zgodnym z pierwotnymi zadaniami. Zdemaskowanie stalinizmu na XX ZjeŸdzie KPZR nie spowodowa³o odejœcia od systemu administracyjnego komenderowania. Dopiero pierestrojka pisa³ Gorbaczow przywróci³a wspólne Marksowi i Leninowi pojmowanie cz³owieka jako celu, a nie œrodka do celu. ZSRR otwar³ siê na ca³y œwiat, na wykorzystanie wszystkich wartoœci. Wiele cennych inspiracji znajdowa³ w teorii i praktyce socjaldemokracji. Gorbaczow opowiedzia³ siê za przezwyciê eniem historycznych podzia³ów w ruchu robotniczym, poniewa mia³oby to olbrzymie znaczenie dla losów œwiata. By³ przekonany, e obydwa g³ówne od³amy lewicy zbli ¹ siê do siebie dziêki przemianom w krajach socjalistycznych i zmianom w partiach socjaldemokratycznych. Gorbaczow nie mówi³, czego oczekuje od socjaldemokracji zachodniej, stwierdza³ jednak jasno: komuniœci poddali swe s³aboœci i b³êdy bezlitosnej krytyce. Przestrzega³ socjaldemokracjê przed samouwielbieniem i krytykowa³ za to, e dot¹d nie sformu³owa³a koncepcji spo³ecznej alternatywy kapitalizmu. Jej s³aboœci wykorzysta³ liberalizm 9. Socjaldemokraci na ogó³ stanowczo odrzucili leninizm; nie omieszka³a zaznaczyæ tego wyraÿnie redakcja zbioru Socjalizm przysz³oœci, krytykuj¹c odpowiedni fragment wywodów Gorbaczowa 10. Poœrednio wspiera³ przywódcê radzieckiego tylko Andrzej Werblan, który podobnie jak on, nie chcia³ uznaæ rewolucji paÿdziernikowej za b³¹d lub przy J.F. Tezanos, Sozialismus und gesellschaftlicher Fortschritt, [w:] Die Neue..., s U. Himmelstrand, Die Zukauft des Sozialismus. Perspektiven aus Skandinavien und Afrika, [w:] Die Neue..., s O. Lafontaine, Der Sozialismus und die neuen sozialen Bewegungen, [w:] Die Neue..., s M. Gorbatschow, Die Welt der Zukunft und der Sozialismus, [w:] Die Neue..., s Editorial, [w:] Die Neue..., s. 3.

10 10 Jan Walczak padek. Jeœli Schaff dowodzi³, e w krajach realnego socjalizmu nie by³o za³o onych przez Marksa warunków zniesienia kapitalizmu, st¹d stalinizm, a po nim kolejne wcielenia systemu niedemokratycznego i wreszcie œmiertelny kryzys, Werblan przeciwnie w zacofaniu Rosji, Chin, Wietnamu, a nawet tych krajów Europy, gdzie socjalizm zosta³ narzucony z zewn¹trz, upatrywa³ przes³anek powodzenia rewolucji. Zosta³a ona poparta przez olbrzymie bezwzglêdnie wyzyskiwane i uciskane masy nie tylko robotnicze, lecz przede wszystkim ch³opskie. W zwi¹zku z tym Werblan nie odmawia³ realnemu socjalizmowi sporych osi¹gniêæ w cywilizacyjnym podniesieniu najbiedniejszych warstw ludnoœci 11. Fernando Claudin, zmar³y wówczas dzia³acz KP Hiszpanii, twierdzi³ kategorycznie, e po wydarzeniach w Europie œrodkowej i wschodniej, oraz wskutek kryzysu partii komunistycznych zachodu, socjaldemokracja pozosta³a jedyn¹ znacz¹c¹ si³¹, która realizuje socjalistyczne idea³y. Historia przyzna³a racjê temu kierunkowi ruchu robotniczego, który wybra³ demokracjê. Myœl tê podziela³ i szeroko uzasadnia³ A. Schaff. Zdaniem Claudina nast¹pi³ tym samym koniec zapocz¹tkowanego w 1917 r. roz³amu na nurt socjaldemokratyczny i komunistyczny. Z wypowiedzi Claudina nie nale y bynajmniej wnioskowaæ, e eurokomuniœci zwyczajnie zwinêli chor¹giewkê. W ka - dym razie nie wszyscy 12. Uznaj¹c fiasko drogi rewolucyjnej Giorgio Napolitano, dzia³acz W³oskiej Partii Komunistycznej postawi³ niezmiernie wa ne, wprost dramatyczne pytanie: czy demokracja (jako œrodek dzia³ania) podo³a problemom spo³ecznym, które zrodzi³y, a zarazem zmog³y komunizm. Trzeba zaznaczyæ, e Napolitano odnosi³ siê do sytuacji w Europie zachodniej, do bogatych krajów, gdzie 1/3 spo³eczeñstw nie korzysta lub s³abo korzysta z dobrobytu. Od odpowiedzi na to pytanie uzale nia³ przysz³oœæ socjalizmu 13. Kwestia podniesiona przez Napolitano nabra³a okreœlonego sensu w postulacie Claudina, by partie socjaldemokratyczne dokona³y ideologicznej odnowy. Napolitano i Claudin mieli zapewne na myœli to, czego domaga³ siê O. Lafontaine: socjaldemokracja powinna znów staæ siê ruchem. A. Schaff doda³, e odrzucaj¹c marksizm partie socjaldemokratyczne zachodu pozbawi³y siê ideologii, czyli busoli. Wspomniany ju J.F. Tezanos zaproponowa³ coœ w rodzaju dialektycznego rozstrzygniêcia dziejowych sporów w ruchu robotniczym. Jego zdaniem, dzie³o E. Bernsteina, K. Kautsky ego, R. Luksemburg, W.I. Lenina, angielskich fabianów itd. to nic innego, jak trud dostosowania ogólnych zasad socjalizmu do konkretnej historycznej rzeczywistoœci. Tezanos zdecydowanie sprzeciwia³ siê takiemu spojrzeniu na przesz³oœæ socjalizmu, które polega na ci¹g³ym wyszukiwaniu b³êdów poprzedników. Miêdzy innymi nie odpowiada³o mu traktowanie realnego socjalizmu jako karykatury socjalizmu. Odosobniony by³ natomiast g³os belgijskiego profesora Ernesta Mandela, przywódcy IV Miêdzynarodówki (neotrockistów), który twierdzi³, e socjalizm poniós³ fiasko, poniewa socjaldemokracja i komunizm odesz³y w praktyce od teorii marksistowskiej. Owszem, odniesiono powa ne czêœciowe sukcesy, ale w konsekwencji elity ruchu socjalistycznego zapomnia³y o socjalizmie, integruj¹c siê z kapitalizmem b¹dÿ nomenklatura w krajach rz¹dzonych przez komunistów budowa³a go tylko dla siebie A. Werblan, Was folgt auf den Stalinismus?, [w:] Die Neue..., s F. Claudin, Kommunismus und Sozialdemokratie, [w:] Die Neue..., s G. Napolitano, Der Sozialismus der Zukunft, [w:] Die Neue..., s E. Mandel, Zur Lage und Zukunft des Sozialismus, [w:] Die Neue..., s

11 Socjalizm przysz³oœci. Lewica europejska wobec przemian wspó³czesnego kapitalizmu * * * Niektórzy autorzy omawianego zbioru mówili o kryzysie socjalizmu, maj¹c na myœli b¹dÿ jego ideologiê, b¹dÿ praktykê, lub nawet socjalizm w ogóle, a przynajmniej pewne istotne elementy sk³adaj¹ce siê na pojêcie socjalizmu, ale chodzi³o im g³ównie o koniecznoœæ dostosowania starych idei do wymogów niedalekiej przysz³oœci. Inni, jak Willy Brandt czy Michai³ Gorbaczow, woleli mówiæ o wyzwaniach czasu. Wszyscy, oprócz mo e Ernesta Mandela, doœæ zgodni byli co do jednego: idee zrodzone w XIX wieku nie w pe³ni odpowiadaj¹ realiom szybko zmieniaj¹cego siê œwiata, nowym potrzebom, które nale y w porê rozpoznawaæ i uwzglêdniaæ w praktycznym dzia³aniu. Socjalizm stan¹³ w obliczu wielkich, czêsto nieznanych wyzwañ, ludzkoœæ bowiem znalaz³a siê na kolejnym zakrêcie dziejowym. Wœród autorów omawianego zbioru nie ma ró nicy w ocenie sytuacji globalnej i jej determinant. Niebywa³y rozwój techniki, nauki, ogromny rozrost gospodarki, zagro enie œrodowiska cz³owieka, ciê ar zbrojeñ, groÿba wojny atomowej, eksplozja demograficzna i gro ¹ca wybuchem nêdza trzeciego œwiata sprawi³y, e znaleÿliœmy siê jako ludzkoœæ w po³o eniu wzbudzaj¹cym tyle nadziei, co obaw. Szczególnie wnikliwie rozpatrywa³ ten aspekt W. Brandt, wiele podobnych myœli zawiera³ tekst Michai³a Gorbaczowa. Socjalizm to postêp tak mo na streœciæ motyw przewodni rozwa añ wszystkich w³aœciwie autorów. Problem jednak w tym, e pojêcie postêpu straci³o w obecnych realiach jednoznacznie dawniej pozytywny sens. Rewolucja naukowo-techniczna nie tylko ogromnie spotêgowa³a mo liwoœci cz³owieka; po raz pierwszy w historii dysponujemy œrodkami, które mog¹ spowodowaæ zag³adê ludzkoœci. ZnaleŸliœmy siê równie w œmiertelnym konflikcie z przyrod¹. Wiele procesów spo³ecznych i gospodarczych umyka spod kontroli wskutek umiêdzynarodowienia, globalizacji. To tak e przyczyna licznych, powa nych zagro eñ. Jednoczeœnie rewolucja naukowo-techniczna prowadzi do niewyobra alnych wprost zmian w spo³eczeñstwach wysoko rozwiniêtych krajów. Szybko i gruntownie przekszta³ca siê ich struktura. Znikaj¹ stare klasy spo³eczne, a szczególnie klasyczni robotnicy, którzy stanowili do niedawna podstawow¹ czêœæ bazy spo³ecznej socjalizmu. W. Brandt i U. Himmelstrand mocno podkreœlali, e nowe grupy spo³eczne s¹ nastawione bardziej indywidualistycznie, co czyni je mniej podatnymi na idee socjalistyczne. Narastaj¹cy problem indywidualizmu we wspó³czesnych spo³eczeñstwach dostrzega³ równie Gorbaczow. Niektórzy autorzy, jak Jose F. Tezanos czy Oskar Lafontaine, a przede wszystkim Adam Schaff, zwracali uwagê, e postêpy informatyki, automatyzacji i robotyzacji prowadz¹ do ca³kowitego zniesienia pracy w tradycyjnym sensie. Przeciwne zdanie uzasadnia³ szerzej jedynie E. Mandel, który twierdzi³, e proletariat roœnie, a nie s³abnie, zaliczaj¹c do niego powiêkszaj¹ce siê szeregi najemnych pracowników s³u b publicznych. Dotychczasowe doœwiadczenia i nowe uwarunkowania sk³oni³y autorów socjaldemokratycznych i eurokomunistycznych do twierdzenia, e socjalizmu nie nale y d³u ej uto - samiaæ z uspo³ecznieniem, a zw³aszcza z upañstwowieniem œrodków produkcji. Problem w³asnoœci schodzi na dalszy plan b¹dÿ jak stwierdzi³ Ulf Himmelstrand myœl socjalistyczna w ogóle powinna go zaniechaæ. Autorzy marksistowscy przyznali, e samo uspo- ³ecznienie œrodków produkcji nie prowadzi do powstania rzeczywistych socjalistycznych stosunków spo³ecznych, nie zapewnia nawet efektywnoœci gospodarczej. M. Gorbaczow opowiedzia³ siê wiêc za dopuszczeniem w³asnoœci prywatnej, a przede wszystkim za ró -

12 12 Jan Walczak nymi formami w³asnoœci spo³ecznej. Jeszcze dalej w tym kierunku sz³y sugestie A. Schaffa. Tradycyjnie na w³asnoœæ prywatn¹ jako przyczynê z³a patrz¹ nadal jedynie E. Mandel i L. Pellicani. Krytyka totalnego uspo³ecznienia œrodków produkcji, szczególnie w formie upañstwowienia, a przynajmniej dominacji w³asnoœci spo³ecznej lub pañstwowej mia³a dwoiste pod³o e. Gorbaczow szuka³ przede wszystkim Ÿróde³ nieefektywnoœci gospodarczej krajów realnego socjalizmu, pozostali autorzy widzieli ten aspekt sprawy, ale eksponowali drugi: uspo³ecznienie, a jeszcze bardziej upañstwowienie ³¹czy siê z centralnym planowaniem, tzn. takim rozrostem funkcji pañstwa, który wyklucza wolnoœæ i demokracjê, nie gwarantuje te równoœci i sprawiedliwoœci, czyli pe³nego urzeczywistnienia idea³ów socjalizmu. St¹d akceptacja, choæ z ró nych pozycji, gospodarki rynkowej. Zwi¹zek Radziecki stan¹³ przed problemem stworzenia takiej gospodarki, dlatego mo - na zrozumieæ, e M. Gorbaczow poprzesta³ na ogólnym stwierdzeniu, i normalne funkcjonowanie gospodarki bez rynku, konkurencji i zysku jest nie do pomyœlenia. Z tego nie wynika, by negowa³ on gospodarcz¹ rolê pañstwa b¹dÿ planowanie. A. Schaff by³ zdania, e dopiero osi¹gniêcia nauki i techniki (komputery ze sztuczn¹ inteligencj¹) stworz¹ podstawy racjonalnego planowania. Zdecydowanie opowiedzia³ siê za ³¹czeniem planowania z rynkiem. Podobnie jak Schaff, równie pozostali autorzy kwestionowali realnoœæ wolnego rynku w sensie liberalnym. Nie istnieje on w adnym rozwiniêtym kraju œwiata. Socjaldemokracja zachodnia jest dumna z tego, e ucywilizowa³a kapitalizm, lecz dokona³a tego przede wszystkim dziêki okie³znaniu samowoli w³asnoœci prywatnej. Wspomniany wielokrotnie Ulf Himmelstrand, m.in. jako przeciwnik dogmatu o koniecznoœci uspo³ecznienia œrodków produkcji, dobitnie wy³uszczy³ wady gospodarki rynkowej: a) wytwarza nierównoœci i sprzecznoœci spo³eczne, b) przedsiêbiorstwo kapitalistyczne, aby zachowaæ zdolnoœæ konkurencyjn¹, w normalnym trybie nie podejmie problemu i kosztów zachowania œrodowiska naturalnego, c) ca³y rozleg³y obszar spraw nie mo e byæ uregulowany samoczynnie w trybie umowy dostawca odbiorca. Jak pisa³ W. Brandt, demokratyczny socjalizm na równi wyklucza wszechw³adzê pañstwa ³¹cznie z centralistyczn¹ dyspozycj¹ œrodkami produkcji, jak i samowolê niekontrolowanej w³asnoœci prywatnej. Jedno i drugie nie daje siê pogodziæ z nadrzêdnymi ideami socjalizmu: wolnoœci, demokracji, równoœci, sprawiedliwoœci i solidarnoœci. Realizacjê tych idei, czêœæ socjalistów, zgodnie z tradycj¹ wytyczon¹ przez Edwarda Bernsteina i Karola Kautsky ego, wi¹ e z demokratycznym pañstwem. Alfonso Guerra twierdzi³, e dawniej pañstwo rzeczywiœcie by³o instrumentem w s³u bie bur uazji, wraz z demokracj¹ przekszta³ci³o siê w instrument gwarancji dla warstw najs³abszych socjalnie i w ogóle spe³nia rolê ogólnospo³eczn¹, integruj¹c¹ interesy zbiorowe. Ulf Himmelstrand uspo³ecznieniu czy upañstwowieniu œrodków produkcji przeciwstawi³ skandynawski model socjaldemokratycznego zarz¹dzania kapitalizmem. Niektórzy socjaliœci dostrzegli jednak granice interwencjonizmu pañstwowego. Himmelstrand na przyk³adzie Szwecji wykaza³ niezdolnoœæ instytucji urzêdowych do takiego dzia³ania, które by odpowiada³o coraz bardziej zindywidualizowanym potrzebom ludzi. Nie chodzi bynajmniej o k³opoty przedstawiciela kraju, który stanowi szczytowy wzór pañstwa opiekuñczego. Nadmierne rozbudowanie funkcji pañstwa, tak e demokratycznego, sprawia, e jego efektywnoœæ maleje, co wiêcej, stoi w sprzecznoœci z socjalistycznym idea³em wyzwolenia cz³owieka; aby byæ wolnym, musi byæ odpowiedzialnym za siebie.

13 Socjalizm przysz³oœci. Lewica europejska wobec przemian wspó³czesnego kapitalizmu Jak wspomniano, chodzi równie i o takie rozumienie socjalizmu, które wychodzi naprzeciw bezprzyk³adnemu wg Brandta rozrostowi indywidualizmu w wysoko uprzemys³owionych krajach zachodu. A. Schaff wyci¹ga³ ogólny wniosek, e socjalizm nie powinien braæ na siebie zbyt wiele. M. Gorbaczow chcia³ pañstwa, które bêdzie s³u y³o ludziom, a nie zastêpowa³o ich. Pragn¹³ przywróciæ dawny sens leninowskiemu rozumieniu socjalizmu jako ywej twórczoœci samych mas. Wprost lub poœrednio autorzy omawianego zbioru decyduj¹c¹ rolê w urzeczywistnianiu idea³ów socjalizmu przyznali czynnikowi moralnemu, œwiadomoœciowemu. Przede wszystkim trzeba trafiæ do umys³ów i serc ludzi. Socjalizmu nie mo na nikomu narzuciæ. Socjaldemokraci i eurokomuniœci nie chcieli s³yszeæ wiêcej o adnej rewolucji. M. Gorbaczow nie zanegowa³ wprawdzie sensu minionych rewolucji spo³ecznych, odrzuci³ jednak rewolucyjn¹ niecierpliwoœæ oraz d¹ enia do napêdzania i przyœpieszania biegu historii. Socjalizm przemocy stwierdzi³ on jest upadkiem i profanacj¹ idei socjalistycznej. Jej realizacja musi byæ nieustannie konfrontowana z demokratycznie ujawnian¹ wol¹ narodu. Za rewolucj¹, ale jedynie w sensie Marksowskim, wypowiedzia³ siê tylko E. Mandel. Nie lekcewa ¹c problemu zmian struktury spo³eczeñstw, Adam Schaff widzia³ socjalizm przysz³oœci przede wszystkim jako udoskonalony system wartoœci, na którym ukszta³tuje siê nowy cz³owiek, urzeczywistniaj¹cy idea³ socjalistycznego humanizmu swoj¹ postaw¹ i dzia³alnoœci¹. Aby nie byæ pos¹dzonym o konstruowanie idealistycznej utopii, Schaff zaznaczy³, e jego wizja bêdzie mo liwa dziêki bazie ekonomicznej, bogatszej ni kiedykolwiek w historii. * * * W nowych, jakoœciowo odmiennych warunkach trzeba inaczej formu³owaæ kryteria postêpu, a tym samym pojêcie socjalizmu. Jeden kurcz¹cy siê œwiat, takie same problemy, wspólne szanse i zagro enia, wymagaj¹ zespolenia wysi³ków ludzkoœci. To decyduje zdaniem niemal wszystkich autorów omawianego zbioru o koniecznoœci wyeksponowania w socjalizmie wartoœci ogólnoludzkich, postawienia ich ponad interesami klasowymi (grupowymi), narodowymi, regionalnymi. Autorzy ci poza E. Mandelem nie ujmuj¹ wiêcej wzajemnego stosunku socjalizm kapitalizm w kategoriach negacji. Dla socjaldemokratów nie by³a to myœl specjalnie nowa, z tego zapewne powodu w ich krêgu jedynie J.F. Tezanos szerzej podj¹³ tê sprawê, charakteryzuj¹c socjalizm jako integralny element ludzkich d¹ eñ do wolnoœci, demokracji, równoœci, godnego ycia, siêgaj¹cy wstecz a do pocz¹tków tych pojêæ w staro ytnej Grecji, a rozwijanych stopniowo w Europie Zachodniej. Zbli on¹ myœl znajdujemy w interpretacji M. Gorbaczowa, który twierdzi³, e socjalizm wzi¹³ od liberalizmu to, co by³o w nim trwa³e, i po³¹czy³ pojêcie wolnoœci z zasadami spo³ecznej równoœci i sprawiedliwoœci. Rewolucja PaŸdziernikowa by³a kontynuacj¹ i bohatersk¹ prób¹ realizacji podniesionych przez rewolucjê francusk¹ 1789 r. hase³ wolnoœci, równoœci i braterstwa. Wiêkszoœæ autorów wyra a³a przekonanie, i dzisiejszy kapitalizm liberalno-demokratyczny w krajach wysoko rozwiniêtych ró ni siê ca³kowicie od swego pierwowzoru z XIX w. Cechy socjalizmu, dowodzi³ M. Gorbaczow, jak w³asnoœæ spo³eczna, planowanie i ubezpieczenia spo³eczne, sta³y siê w tej czy innej formie pe³noprawnym elementem ycia w postêpowych spo³eczeñstwach zachodnich. I socjalizm nie jest zaprzeczeniem i odrzu-

14 14 Jan Walczak ceniem tego wszystkiego co by³o przed nim i co jest obecnie w innych spo³eczeñstwach, lecz przyswojeniem wszystkiego co najlepsze w ludzkiej myœli i praktyce. Poprzez pierestrojkê dowodzi³ Gorbaczow usi³ujemy skierowaæ nasz kraj na wspólne drogi cywilizacji. W zmieniaj¹cym siê œwiecie kontynuowa³ przywódca radziecki uzasadnienie socjalizmu jako gospodarczej koniecznoœci, jako konsekwencji nieuchronnego rozwoju sprzecznoœci kapitalizmu, nie jest wystarczaj¹ce. Myœl socjalistyczna tryska z ró nych Ÿróde³ i rozwija siê w ró nych formach. Powstaje na gruncie ró nych procesów spo³eczno-ekonomicznych, nierzadko na bazie przekonañ humanistycznych i artystycznego pojmowania œwiata. To wszystko konkludowa³ Gorbaczow pozwala mówiæ o socjalizmie jako procesie œwiatowym, którego nie daje siê zamkn¹æ w granicach pañstw socjalistycznych. Ujêcie M. Gorbaczowa bliskie by³o temu, co mówi³ W. Brandt, który akcentowa³, e w kwestii okreœlenia podstawowych wartoœci demokratyczni socjaliœci id¹ ró nymi drogami: wynikaj¹ one z doœwiadczeñ ruch robotniczego, ruchów narodowowyzwoleñczych, z kulturowych tradycji, wzajemnej pomocy i solidarnoœci w wielu czêœciach œwiata, z ró - nych tradycji religijnych i humanistycznych. A. Schaff wzywa³ do zdecydowanego odrzucenia dawnego antyreligijnego nastawienia socjalizmu (maj¹cego co prawda swoje historyczne uzasadnienie), poniewa zasady etyczne chrzeœcijañstwa, islamu, buddyzmu i innych religii zbie ne s¹ z socjalistycznym idea³em, nowego cz³owieka. Œciœle z kwesti¹ wieloœci Ÿróde³ socjalizmu ³¹czy³a siê druga naczelna teza wiêkszoœci autorów omawianego zbioru, którzy dowodzili, e trzeba uwolniæ siê od dotychczasowego w¹skiego pojmowania socjalizmu. Ulf Himmelstrand postulowa³ to w prosty sposób, proponuj¹c rozwodnienie pierwotnych idei i przesuniêcie siê socjaldemokracji ku politycznemu centrum. Tê sam¹ myœl innymi s³owami, choæ mniej skrajnie, wyrazi³ Jose F. Tezanos, wg którego socjalizm musi byæ rozumiany tak szeroko i tak otwarcie, jak to tylko mo - liwe. O stanowisku M. Gorbaczowa nie mo na powiedzieæ, e by³o identyczne, jednak równie i on stwierdzi³: dzisiaj traktujemy wiele podstawowych zagadnieñ socjalizmu znacznie szerzej i g³êbiej, realistyczniej i bardziej racjonalnie. Dotyczy to stosunków w³asnoœciowych, towarowo-pieniê nych (rola rynku), demokracji i politycznego pluralizmu. Ca³kowicie odrêbne pozycje zajêli Ernest Mandel i Luciano Pellicani, którzy nie znaleÿli potrzeby rewizji swych dotychczasowych koncepcji. Jednak ten drugi stwierdzi³ koniecznoœæ wynalezienia nowego socjalizmu, opartego na podstawowych zasadach g³oszonych przez anarchio-syndykalistów. Szerokie lub przynajmniej szersze pojmowanie socjalizmu logicznie prowadzi³o do nakazu dzia³ania œciœle pragmatycznego lub bardziej pragmatycznego. Tezê tê najmocniej podnosili socjaldemokraci zachodni, a odrzuci³ j¹ Mandel. Jak pisa³ W. Brandt: rola w³asnoœci prywatnej, spó³dzielczoœci, zrzeszeñ, form wspó³decydowania i ramy planowania, mierz¹ socjaldemokraci ró n¹ wag¹. To sprawa specyfiki danego kraju. Myœl¹ podstawow¹, która przewija siê w prawie wszystkich wypowiedziach, jest twierdzenie o koniecznoœci sta³ej weryfikacji socjalistycznej teorii i praktyki celów, idei, polityki, przekonanie, e wszelkie ostateczne ustalenia s¹ szkodliwe. Najdalej w tym kierunku poszed³ Himmelstrand, który postulowa³ og³oszenie przejœciowego moratorium na dyskusje dotycz¹ce socjalistycznego rozwi¹zania, czyli wizji przysz³ego socjalizmu. Jego zdaniem, nale y skupiæ siê na stawianiu problemów i na diagnozie, co w konsekwencji pozwoli znaleÿæ odpowiedzi w duchu socjalistycznych idea³ów.

15 Socjalizm przysz³oœci. Lewica europejska wobec przemian wspó³czesnego kapitalizmu Alfonso Guerra wskazywa³, e dawne marksistowskie d¹ enie do syntezy prowadzi³o do uproszczeñ, a pod wp³ywem judeo-chrzeœcijañstwa do pojmowania socjalizmu jako quasireligijnej koncepcji zbawienia koñca historii. M. Gorbaczow nastêpuj¹co scharakteryzowa³ nowe, szersze rozumienie socjalizmu: okreœlmy tylko ogólny kierunek. Reszty dokona doœwiadczenie i praktyka. Skoro nie istnieje jedna przyczyna z³a spo³ecznego, skoro socjalizm ma wiele Ÿróde³, zauwa y³ Jose F. Tezanos, to musi odst¹piæ on od pracocentryzmu i zerwaæ z nastawieniem ekonomicznym. Ale w konsekwencji odrzucenia to samoœci socjalizmu z kolektywn¹ w³asnoœci¹ œrodków produkcji, akceptacji gospodarki rynkowej, itd. trudno jest jak zauwa y³ Georgio Napolitano zdefiniowaæ spo³eczeñstwo socjalistyczne. Z tego typu rozumowania wynika³y bardzo ogólne, niemal abstrakcyjne definicje socjalizmu. Dla Fernando Claudina socjalizm by³ niczym wiêcej ni realnym ruchem, który zmienia istniej¹ce spo³eczeñstwo w duchu coraz wiêkszej wolnoœci i sprawiedliwoœci spo³ecznej. Zbli on¹, ale bardziej rozwiniêta definicjê da³ Tezanos i wed³ug niego, socjalizm jest idea³em wyzwolenia, nakierowanym na zniesienie przeszkód stoj¹cych na drodze stopniowego rozszerzania siê i pog³êbiania wolnoœci i równoœci. Socjalizm jest wiêc d¹ eniem do praktycznego rozwoju ludzkich mo liwoœci, rozwoju ludzkiego potencja³u wolnoœci, twórczoœci, innowacji, braterstwa, wspó³pracy, tj. ludzkiego postêpu. Dla innych autorów socjalizm sprowadza siê do urzeczywistnienia demokracji. Wed³ug Willy Brandta, politycznie zabezpieczona i spo³ecznie pe³na demokracja jest i pozostaje j¹drem wizji demokratycznego socjalizmu. W tym samym duchu wypowiada³ siê G. Napolitano, któremu wydawa³a siê mo liwa definicja socjalizmu jako kompozycja celów i wartoœci nierozdzielnie zwi¹zanych z rozwojem demokracji. Jak wynika z powy szego, zarówno eurokomuniœci, jak i socjaldemokraci formu³owali na równi radykalne lub bardziej umiarkowane definicje nowego socjalizmu. Z tego punktu widzenia nie da siê umieœciæ ich po jednej b¹dÿ po drugiej stronie. Niektórzy autorzy pojmowali socjalizm po prostu jako coœ przeciwnego liberalnemu indywidualizmowi. Tak go rozumia³ przede wszystkim Ulf Himmelstrand. Identyczne ujêcie podzieli³ Michai³ Gorbaczow, ale tylko w aspekcie uniwersalnym. W tym aspekcie znaczenie opcji socjalistycznej pisa³ on polega w pierwszej linii na tym, e wysuwa na plan pierwszy wartoœci ogólne. W ujêciu Gorbaczowa socjalizm owszem odzwierciedla wspólnoœæ interesów ludzi w odró nieniu od osobistych, zarazem jednak stawia na czo³o uwolnienie cz³owieka od wszelkiego wyzysku i ucisku, kieruj¹c uwagê na stosunki spo³eczne gwarantuj¹ce swobodny rozwój mo liwie najwiêkszej iloœci ludzi. Najkrótsz¹ ogóln¹ definicjê ³¹cz¹c¹ wszystkie strony socjalizmu, da³ Adam Schaff, który dowodzi³, e istnieje jeden podstawowy element socjalizmu zniesienie wszelkiego ucisku cz³owieka przez cz³owieka. Reszta jest drugorzêdna, tzn. dope³nieniem lub interpretacj¹ tej podstawowej zasady. Schaff (i Gorbaczow) nie wyobra a³ jednak sobie, by socjalizm przysz³oœci nie by³ oparty na jakimœ typie gospodarki kolektywnej. W tej ostatniej kwestii podobny pogl¹d reprezentowa³ Ernest Mandel. Nowa, szeroka definicja socjalizmu, eksponuj¹c to, co wspólne dla ludzi i spo³eczeñstwa, jednoczeœnie wnosi³a istotne uzupe³nienie: socjalizm przysz³oœci musi umieæ godziæ interesy zbiorowe z potrzebami jednostek. Jak pisa³ M. Gorbaczow, chodzi o wolny rozwój osobowoœci w wolnym spo³eczeñstwie. Przy najszerszych nawet ujêciach, nacisku na ogólnoludzki charakter socjalizmu przysz³oœci, aden z autorów nie kwestionowa³, e w centrum idei socjalistycznej znajduje siê cz³owiek yj¹cy z pracy w³asnej, nie wyzyskuj¹cy i nie uciskaj¹cy drugiego cz³owieka.

16 16 Jan Walczak * * * Ogólny kierunek, w którym zmierza socjalizm z myœl¹ o przysz³oœci, by³ ujmowany przez wszystkich autorów omawianego zbioru podobnie, wrêcz identycznie. Podstawowym zadaniem socjalizmu, pisa³ np. A. Guerra musi byæ usuniêcie wszelkich oznak zniewolenia cz³owieka ekonomicznych, politycznych, kulturalnych i etnicznych. Socjalizm d¹ y do ca³kowitej wolnoœci, równoœci, harmonii i spo³ecznej równowagi. Wed³ug W. Brandta, demokratyczny socjalizm chce spo³ecznej sprawiedliwoœci i daleko id¹cej demokratyzacji spo- ³eczeñstwa, tak e demokratyzacji efektywnego ³adu gospodarczego na bazie bezwarunkowego poszanowania praw cz³owieka i na gruncie nienaruszalnej praworz¹dnoœci. Pragnie spo³eczeñstwa wolnych i równych. Podobnie uj¹³ cele prawdziwego socjalizmu M. Gorbaczow, który pisa³, e istot¹ pierestrojki jest zgodnie z has³ami rewolucji paÿdziernikowej przezwyciê enie alienacji cz³owieka od œrodków produkcji, w³adzy i kultury. Zadania socjalizmu, zdaniem prawie wszystkich autorów, polegaj¹ na ci¹g³ym poszerzaniu sfery wolnoœci cz³owieka, wnoszeniu zasad demokracji do wszystkich dziedzin ycia spo³ecznego ³¹cznie z gospodark¹, zapewnieniu standardu yciowego wszystkim ludziom oraz równoœci szans. Realizacja tych zadañ czêsto warunkuje siê wzajemnie. Dostêp do kultury o ywia ducha demokracji, zwiêkszenie wolnego czasu i ruchliwoœci spo³ecznej sprzyja rozwojowi zdolnoœci ludzkich. Bardzo szeroko nale y rozumieæ zadania zniesienia dyskryminacji ludzi z tytu³u cech osobistych, jak p³eæ, wiek (równouprawnienie kobiet, m³odzie bez pracy, emeryci z niskimi emeryturami) lub nieuzasadnionego upoœledzenia, na przyk³ad wskutek zamieszkiwania obszarów zagro onych ekologicznie. Wielu autorów wskazywa³o, e niektóre problemy nabior¹ w niedalekiej przysz³oœci specjalnego znaczenia. Tak wiêc wskutek postêpów nauki i techniki powstanie cywilizacja wolnego czasu. Cz³owiek nie mo e byæ tylko bezmyœlnym konsumentem dóbr materialnych. W. Brandt zaliczy³ tê kwestiê do czo³owych wyzwañ, przed którymi stoi socjalizm. W parze z ni¹ idzie sprawa strukturalnego bezrobocia wskutek powszechnej automatyzacji i robotyzacji. Jak przypomina³ O. Lafontaine, projekt nowego programu SPD zdefiniowa³ pracê jako dzia³alnoœæ spo³ecznie sensown¹, wychodz¹c poza tradycyjnie rozumian¹ pracê zarobkow¹; ³¹cznie z konsekwencjami dla ycia gospodarczego i rodzinnego. Przedstawiciele wszystkich kierunków wykluczali osi¹gniêcia zasadniczych celów socjalizmu bez nadania im wymiaru ponadnarodowego. Wolnoœæ, demokracja, równoœæ musz¹ mieæ zastosowanie we wspó³ yciu wszystkich spo³eczeñstw naszej planety. Ludzkoœæ nie ma szans przetrwania, jeœli nie zespoli swych wysi³ków dla osi¹gniêcia rozbrojenia, zapewnienia trwa³ego pokoju, zapewnienia równego bezpieczeñstwa narodom, ustanowienia sprawiedliwego miêdzynarodowego ³adu gospodarczego, trwa³ej regulacji ponadnarodowych procesów ekonomicznych, likwidacji nêdzy krajów trzeciego œwiata, uratowania œwiata przed katastrof¹ ekologiczn¹. W. Brandt mówi³ o koniecznoœci odrodzenia idei internacjonalizmu. A. Guerra twierdzi³, e internacjonalizm to obowi¹zek socjalizmu. Wspó³brzmia³ z nimi g³os M. Gorbaczowa opowiadaj¹cego siê za miêdzynarodow¹ regulacj¹ sprzecznoœci w œwiecie. Dla Brandta wzorcowym przyk³adem w skali regionalnej by³a Wspólnota Europejska. W³aœciwie wszyscy autorzy omawianego zbioru zanegowali koncepcjê socjalizmu w postaci gotowego, ostatecznego projektu spo³eczeñstwa przysz³oœci. Z drugiej strony przeciwnik poszukiwania socjalistycznego rozwi¹zania, Szwed Ulf Himmelstrand, przestrzega³ przed zagubieniem istoty socjalistycznej idei. J.F. Tezanos obrazowo przedstawi³

17 Socjalizm przysz³oœci. Lewica europejska wobec przemian wspó³czesnego kapitalizmu koncepcjê leninowsk¹ jako plan zdobycia bajkowego zamku (bajkowego, czyli nieistniej¹cego), ale krytykowa³ te socjaldemokratyczne chodzenie we mgle. M. Gorbaczow zdecydowanie podkreœli³ naukowoœæ socjalizmu, czyli potrzebê teorii. W. Brandt, choæ ogólnie, mówi³ o koniecznoœci kszta³towania przysz³oœci. Himmelstrand zaproponowa³ najbardziej rozci¹gliw¹ koncepcjê drogi do socjalizmu. Jego zdaniem, œrodkiem do celu jest rozpoznawanie i stawianie w³aœciwej diagnozy problemów spo³ecznych. Socjaldemokracja nie powinna znosiæ kapitalizmu, lecz odkrywaæ i ³agodziæ sprzecznoœci spo³eczeñstwa kapitalistycznego przez wnoszenie do niego wartoœci socjalistycznych. Wed³ug Himmelstranda, kapitalizm jest nader elastyczny, dlatego potrafi przystosowaæ siê do rygorów narzuconych przez socjalizm. Postêpowi kapitaliœci i przedsiêbiorcy tak e bêd¹ œwiadomi potencjalnych korzyœci wynikaj¹cych z uregulowania miêdzynarodowego ³adu gospodarczego. Sens jego koncepcji sprowadza siê do doskonalenia socjaldemokratycznego zarz¹dzania kapitalizmem, m.in. zaleca³ on, by pañstwo jak najwiêcej swych zadañ zleca³o zrzeszeniom obywateli. Powo³uj¹c siê na Karola Marksa, twierdzi³, e formu³owanie jakiejœ wizji przysz³oœci grozi popadniêciem w utopiê. Z kolei Gorbaczow zaznaczy³ wyraÿnie, i odrodzone spo³eczeñstwo radzieckie nie przyjmie logiki kapitalizmu, nie bêdzie kopi¹ spo³eczeñstwa kapitalistycznego. Ten punkt rozwa añ przywódcy ZSRR i KPZR, niektórzy socjaldemokraci przyjêli z rezerw¹ lub zgo³a nie zaakceptowali powy szej tezy. Redakcja zbioru Socjalizm przysz³oœci wprost zakwestionowa³a koncepcjê najogólniej bior¹c gospodarki rynkowej, która nie by³aby kopi¹ kapitalizmu. Gruntowniej nad dalszymi losami krajów realnego socjalizmu, na przyk³adzie Polski, zastanawia³ siê Andrzej Werblan. Jego zdaniem grozi³ im nie kapitalizm, lecz karykatura kapitalizmu. Dostrzega³ zarazem dwie istotne przes³anki odrodzenia siê socjalizmu, oczywiœcie socjalizmu wolnoœciowo-demokratycznego. Krótko mówi¹c, uzna³ on za ma³o realn¹ prywatyzacjê wiêkszoœci gospodarki. Jeszcze wiêksz¹ barier¹ dla kapitalizmu w Polsce by³y wed³ug Werblana nieodwracalne konsekwencje przemian œwiadomoœciowych spo³eczeñstwa w okresie PRL, które okreœli³ jako syndrom egalitarno-populistyczny. Jednoczeœnie obawia³ siê, e najpierw Polska bêdzie musia³a przejœæ przez etap chaosu i dyktatur prawicowych. Konstatacje A. Werblana, w¹tpliwe w szczegó³ach, wydawa³y siê nader przekonywaj¹ce. Nawiasem mówi¹c, w pewnym sensie podobne diagnozy i prognozy stawiali zwolennicy kapitalizmu. Na przyk³ad Aleksander Legatowicz nie wyklucza³ groÿby neokomunizmu pod has³ami antykomunistycznymi 15. Równie niektórzy socjaldemokraci nie chcieli poprzestaæ na koncepcjach samego tylko doskonalenia spo³eczeñstwa kapitalistycznego (i œwiata) w duchu idea³ów wolnoœci, demokracji, równoœci, sprawiedliwoœci, solidarnoœci i dobrobytu dla wszystkich. A. Guerra, J.F. Tezanos i O. Lafontaine dowodzili, e nadszed³ czas sformu³owania projektu spo- ³ecznej alternatywy kapitalizmu. Wed³ug Lafontaine a sta³ siê on teraz bardzo potrzebny lewicy, by zrekompensowaæ skutki bankructwa komunizmu. On, a tak e A. Schaff, nie obawiali siê zarzutu konstruowania utopii. Obaj byli zdania, e ruch socjalistyczny nie mo e istnieæ i rozwijaæ siê bez jakiejœ ogólnej wizji przysz³oœci, tj. koncepcji spo³eczeñstwa lepszego ni istniej¹ce. 15 A. Legatowicz, Miêdzy Wschodem i Zachodem. Perspektywy rozwoju Polski, G³os 1990, nr 64/66, IX XI 1990, s. 63.

18 18 Jan Walczak Aby socjaldemokracja sta³a siê ruchem, tzn. uzyska³a zdolnoœæ praktycznego urzeczywistniania swych celów, Lafontaine zaleca³ coœ w rodzaju sojuszu partii socjaldemokratycznej z nowymi (w stosunku do ruchu robotniczego) spontanicznymi ruchami spo³ecznymi, jak ekologiczny, kobiecy, pokojowy. Wg Lafontaine a przez wejœcie do rz¹du, czego nie odrzuca³, SPD utraci³a dawn¹ dynamikê. Rozwi¹zanie polega na tym, dowodzi³ Lafontaine, eby obecnoœæ w instytucjach w³adzy ³¹czyæ z pozaparlamentarn¹ (ale nie antyparlamentarn¹) aktywnoœci¹ tych ruchów spo³ecznych, które wyznaj¹ wartoœci bliskie czy zbli one do socjaldemokratycznych lub które maj¹ zbli yæ siê do socjaldemokracji. E. Mandel s¹dzi³, e prawdziwie rewolucyjnym krokiem, rozstrzygaj¹cym o zwyciêstwie socjalizmu na œwiecie, by³oby skrócenie czasu pracy do po³owy dnia. Tradycyjnie mówi³ on o zasadniczym celu socjalizmu stworzeniu spo³eczeñstwa opartego na zrzeszeniu wolnych wytwórców. Jego zdaniem, kapitalizm stworzy³ ju materialne przes³anki takiego spo³eczeñstwa. Wed³ug Mandela, kapitalizm traci swe zdolnoœci adaptacyjne, co coraz bardziej przybli a kwestiê jego zniesienia. L. Pellicani alternatywê kapitalizmu widzia³ w bezpañstwowym spo³eczeñstwie opartym na samorz¹dzie wolnych wytworów, ³¹cz¹cym spo³eczn¹ w³asnoœæ œrodków produkcji z demokracj¹, pluralizmem i konkurencj¹. Adam Schaff stanowczo zanegowa³ pogl¹d zak³adaj¹cy obumieranie pañstwa. Twierdzi³, e odpowiednia teza marksizmu nie by³a dot¹d odpowiednio zrozumiana. Widzia³ natomiast kwestiê zmiany charakteru pañstwa. Schaff najdalej wybiega³ w przysz³oœæ, przewiduj¹c, i w perspektywie kilkudziesiêciu lat powszechna automatyzacja i robotyzacja produkcji oraz us³ug nie tylko umo liwi, lecz wrêcz postawi kwestiê zast¹pienia kapitalizmu przez socjalizm. Jednoczeœnie obawia³ siê on, e nowa baza techniczno-ekonomiczna mo e doprowadziæ do powstania systemu, który nazywa³ komuno-faszystowskim. Autorów zbioru Socjalizm przysz³oœci cechowa³ optymizm. Wprawdzie zagro eñ wci¹ przybywa, staj¹ siê one coraz powa niejsze, jednoczeœnie jednak ludzkoœæ dysponuje œrodkami zapewniaj¹cymi przetrwanie i niebywa³y postêp. Wszystko zale y od ludzi. Szanse socjalizmu to przede wszystkim wiêksza ni kiedykolwiek wiedza, jak¹ dysponuje cz³owiek, wy szy ni kiedykolwiek stopieñ oœwiaty i kultury, a tym samym œwiadomoœci. * * * Z perspektywy kilkunastu lat mo na stwierdziæ, e optymizm uczestników dyskusji nad socjalizmem przysz³oœci by³ nadmierny; jedni przecenili szanse na reformê realnego socjalizmu, drudzy zdolnoœæ kapitalizmu do samodoskonalenia siê bez nacisku z zewn¹trz (ze strony komunizmu). Akceptuj¹c liberalny kapitalizm, socjaldemokracja zostawi³a sobie niewiele przestrzeni na realizacjê w³asnych koncepcji czy wizji. Najchêtniej mówi o demokracji w najrozmaitszych wymiarach, ale prawie nie œmie dostrzec kwestii demokratyzacji gospodarki kapitalistycznej; jest to w³aœciwie milkn¹ce echo dawnych idei. Sama demokracja polityczna, choæby najszerzej pojêta, wyraÿnie wskazuje na granice w³adzy pañstwowej. Tylko niektórzy z dyskutantów wspomnieli o tym aspekcie sprawy. Reszcie wystarcza wiara w samorzutny rozwój i postêp. Przypadek Oskara Lafontaine`a wskazuje, e niektórzy z socjaldemokratów szczerze opowiadaj¹ siê za postaw¹ aktywistyczn¹. Jego zadziwiaj¹cy powrót na scenê polityczn¹ Niemiec po dramatycznym zerwaniu z SPD dowodzi, i lewica ponownie ró nicuje siê ideowo. Czy to jest tendencja trwa³a? Rzeczywistoœæ s³abo poddaje siê diagnozom, a tym bardziej prognozom. Dyskusje s¹ jednak konieczne.

19 PRACE NAUKOWE Seria: RES POLITICAE Akademii im. Jana D³ugosza w Czêstochowie 2006, z. I Jerzy Zdañski ycie spo³eczno-polityczne w Czêstochowie w 1945 roku Na temat wyzwolenia Czêstochowy istnieje zgodna opinia, e odby³o siê ono sprawnie i zaskakuj¹co szybko. Ofensywa wojsk sowieckich by³a zdecydowana, a oddzia³y niemieckie wycofa³y siê, unikaj¹c powa niejszych dzia³añ wojennych. Taki obrót zdarzeñ przyniós³ miastu konkretn¹ korzyœæ, w postaci braku dalszych strat ludnoœci i zniszczeñ. W chwili wyzwolenia Czêstochowy na przejêcie i sprawowanie w³adzy przygotowana by- ³a jedynie Polska Partia Robotnicza (PPR) 1. Pozosta³e ugrupowania przyjê³y postawê wyczekuj¹c¹. Dzia³acze PPR natychmiast przyst¹pili do oficjalnego przejêcia w³adzy oraz opanowania pod swym przewodnictwem sytuacji w mieœcie. S³u y³y temu powo³ane jeszcze w trakcie dzia³añ wojennych komitety obrony maj¹tku zak³adowego, których g³ównym zadaniem by³o zabezpieczenie maszyn i surowców przed kradzie ¹ przez uciekaj¹cych Niemców. Z inicjatywy PPR w opanowanych zak³adach utworzono komitety fabryczne i powo³ano w nich tymczasowe zarz¹dy pañstwowe. 16 stycznia wieczorem odby³o siê posiedzenie czêstochowskiego Komitetu Miejskiego PPR. Jej cz³onkowie byli w pe³ni przygotowani na sprawowanie w³adzy w wolnym mieœcie. Dlatego te nastêpnego dnia zwo³ano nadzwyczajne posiedzenie Miejskiej Rady Narodowej (MRN), na którym podjêto uchwa³ê o wyjœciu z konspiracji i wydano odezwê do spo³eczeñstwa, w którym witano Armiê Czerwon¹ jako wyzwolicielkê. Spo³eczeñstwu nakazano natomiast zachowanie ³adu i porz¹dku, na stra y którego mia³a staæ œwie o powo³ana w miejsce dotychczasowej granatowej policji Milicja Obywatelska stycznia dosz³o do spotkania przedstawicieli MRN z radzieckimi w³adzami wojskowymi 3. Prowadz¹cy rozmowy z ramienia MRN Roman Baran zadeklarowa³ chêæ wspó³pracy ze stron¹ sowieck¹ i zg³osi³ sw¹ gotowoœæ do dzia³añ. W pierwszej kolejnoœci przyst¹piono do zabezpieczenia i uruchomienia wodoci¹gów, elektrowni i kanalizacji. W przedsiêbiorstwach tych powo³ano nowe kierownictwo. Dla rannych o³nierzy Armii Czerwonej zorganizowano szpital. W pierwszych powojennych dniach pojawi³y siê trudnoœci. Dzia³acze PPR przyst¹pili, wiêc do dzia³añ organizacyjnych. Priorytetami dzia³aczy PPR sta³y siê : normalizacja sytu G³os Narodu, , nr 1. M. Kotarski, Pocz¹tki w³adzy ludowej w powiecie czêstochowskim ( ), Czêstochowa 1985, s.19. H. Ryter, W walce o w³adzê ludow¹.partie robotnicze dzia³aj¹ce na ziemi czêstochowskiej w latach , Czêstochowa 1988, s. 36

20 20 Jerzy Zdañski acji, uruchomienie przemys³u i sta³e powiêkszenie szeregów partii. W celu rozszerzenia szeregów partii postanowiono przeprowadziæ rozmowy z dzia³aczami SL, SL Wola Ludu i Polskiej Partii Socjalistycznej Wolnoœæ, Równoœæ, Niepodleg³oœæ (PPS WRN). Przyst¹piono tak e do zorganizowana pierwszego po wojnie jawnego posiedzenia Miejskiej Rady Narodowej 4. W momencie wyzwolenia Czêstochowy PPR liczy³a 211 cz³onków. Wizytuj¹cy w podjasnogórskim grodzie w koñcu stycznia 1945 roku dzia³acze Komitetu Wojewódzkiego PPR wyrazili zaniepokojenie tak nielicznymi szeregami partii. W celu pozyskania nowych jednostek powo³ano w ³onie Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej (KM PPR) wydzia³ propagandy, na czele którego stan¹³ Ryszard Rasiñski, do komitetów dzielnicowych skierowano odpowiednio przeszkolonych ludzi 5. Rezultat tych dzia³añ to wzrost liczby cz³onków czêstochowskiej PPR do 288. Nie mo na jednak ustaliæ, ile w tym zas³ugi dzia³añ propagandowych. Spo³eczeñstwo odnosi³o siê bowiem do nowej w³adzy z du ¹ rezerw¹, któr¹ pog³êbia³a wyczekuj¹ca postawa partii opozycyjnych. Zarówno cz³onkowie Armii Krajowej, Polskiej Partii Socjalistycznej WRN oraz cz³onkowie Batalionów Ch³opskich pozostawali w konspiracji. Zmusza³a ich do tego szeroka fala represji ze strony stacjonuj¹cych w³adz sowieckich wspomaganych przez NKWD i dzia³aczy polskiej bezpieki 6. Ostatecznie 19 stycznia Komendant G³ówny AK gen. Leopold Okulicki wyda³ ostatni rozkaz, który zwalnia³ o³nierzy z przysiêgi, i oficjalnie rozwi¹za³ szeregi Armii Krajowej. Korzystaj¹c z zamieszania, jakie wywo³a³a wkraczaj¹ca Armia Czerwona, gen. Okulicki opuœci³ Czêstochowê. Wiadomo, e pojawi³ siê w Czêstochowie jeszcze raz w towarzystwie swojego stryjecznego brata Stanis³awa. W archiwum klasztoru na Jasnej Górze z³o y³ dokumenty dotycz¹ce dzia³alnoœci Komendy G³ównej AK. Dokumenty dotycz¹ce Obwodu Inspektoratu Armii Krajowej w Czêstochowie zosta³y w lutym 1945 roku zamurowane w œcianie jednego z domów przy ul. Kiliñskiego. Odnaleziono je podczas rozbiórki domu dopiero w 1988 roku 7. Podobnie jak AK na wspó³pracê z PPR nie godzi³a siê PPS WRN i SL Roch. W szeregach PPS dosz³o jednak do roz³amu. Czêœæ dzia³aczy PPS ostatecznie udzieli³a poparcia PPR wstêpuj¹c do tzw. Odrodzonej PPS. Przewodnicz¹cym Tymczasowego Komitetu Miejskiego PPS zosta³ Józef KaŸmierczak, przedwojenny dzia³acz PPS, który nie uczestniczy³ jednak w dzia³aniach konspiracyjnej PPS WRN. Cieszy³ siê du ym poparciem i szacunkiem w spo³eczeñstwie. Wspó³pracê z PPR opiera³ na zasadach równorzêdnoœci. Jego zastêpc¹ mianowano Józefa Bia³ka, a sekretarzem Jana Gronkiewicza. Natychmiast przyst¹piono do organizowania dzielnicowych i fabrycznych komórek oraz zwi¹zków zawodowych tej e partii. Dzia³alnoœæ odrodzonej PPS spotka³a siê oczywiœcie z krytyk¹ czêœci cz³onków PPS WRN. Zorganizowane grupy przeciwników odrodzonej PPS dawa³y o sobie znaæ przede wszystkim na terenie zak³adów i fabryk. G³ównym ich celem by³o zwalczanie PPR i zwolenników odrodzonej PPS. Na terenie zak³adów Czêstochowianka i Huty Raków dosz³o nawet na tle G³os Narodu r., nr 1. R. Baran, Gdy nadesz³a wolnoœæ, Nad Wart¹ 1976, nr 4. S. Korboñski, Polskie Pañstwo Podziemne. Przewodnik po podziemiu z lat , Bydgoszcz [b.r.], s A.W. Ga³a, Niepodleg³oœciowe podziemie zbrojnie Czêstochowa i okolic r. Okruchy historii, Czêstochowa 1993, s. 20.