Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną torfowiska wysokiego Puścizna Wielka w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie)

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 25 44, ANNA KOCZUR Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną torfowiska wysokiego Puścizna Wielka w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie) Wstęp Po przystąpieniu Polski do Wspólnoty Europejskiej prawo unijne w zakresie ochrony przyrody nakłada na nasz kraj obowiązek ochrony siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 1992), wśród których znajdują się między innymi torfowiska wysokie porośnięte przez roślinność klasy Oxycocco- Sphagnetea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Herbich 2004). Siedliska te uznano za tak cenne, że wymogiem ochrony objęto nie tylko obiekty najlepiej zachowane, ale także torfowiska zdegradowane, które zachowały jeszcze jakieś elementy pierwotnej roślinności, lub istnieje nadzieja na ich renaturalizację. Dlatego całe torfowisko Puścizna Wielka, wraz z terenem zdegradowanym przez odkrywkową kopalnię torfu, znalazło się w sieci Natura Na decyzję tę wpłynął również fakt, iż każde torfowisko stanowi integralną całość i nawet niewielkie zmiany w jednej jego części powodują zmiany w obrębie całego kompleksu. Zwolennicy eksploatacji torfu nie zgadzają się z tym twierdząc, że działalność gospodarcza prowadzona we fragmencie torfowiska nie ma większego wpływu na cały obiekt. Celem 25

2 A. Koczur pracy jest analiza przemian zachodzących w obrębie roślinności torfowiska wysokiego Puścizna Wielka w wyniku eksploatacji torfu. Charakterystyka terenu Torfowisko Puścizna Wielka jest największym torfowiskiem wysokim w Polskich Karpatach. Znajduje się ono na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, położonej w obrębie Centralnych Karpat Zachodnich, w Obniżeniu Orawsko-Podhalańskim (ryc. 1), oddzielającym łańcuch Tatr od Beskidów Zachodnich (Kondracki 2000). Panujący tu specyficzny klimat charakteryzuje się częstymi inwersjami temperatur, spowodowanymi zastoiskami zimnego powietrza spływającego z otaczających gór, dużym zachmurzeniem, częstymi mgłami i długim zaleganiem Dzia³y Orawskie Beskid Orawsko- Podhalañski G o r c e Beskid S¹decki Kotlina Orawsko-Nowotarska Pieniny 0 5 km Pogórze Spisko-Guba³owskie Rów Podtatrzañski Tatry Zachodnie Tatry Wschodnie a ñ c u c h T a t r z a ñ s k i Ryc. 1. Położenie torfowiska Puścizna Wielka na tle podziału fizjograficznego Karpat Polskich (wg Kondrackiego 2000): 1 granice mezoregionów, 2 granica makroregionów, 3 granica podprowincji, 4 granica państwa. Fig. 1. Location of the Puścizna Wielka peat bog (the physiographic division of the Polish Carpathians according to Kondracki 2000): 1 mesoregion borders, 2 macroregion borders, 3 sub-province borders, 4 state borders. 26

3 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej pokrywy śnieżnej (Staszkiewicz, Szeląg 2003). W przeszłości warunki takie sprzyjały powstaniu torfowisk a obecnie umożliwiają ich przetrwanie. Torfowisko Puścizna Wielka, tak jak inne torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, powstało pod koniec epoki lodowcowej (około 10 tysięcy lat temu) na obszarach stożków fluwioglacjalnych, pozostałych po lodowcach tatrzańskich (Baugmart-Kotarba 1992). Prowadzona w XX wieku eksploatacja torfu spowodowała zmniejszenie powierzchni torfowiska z 620 do 466 ha (o 24,8%). Obecnie ponad 356 ha przypada na kopułę torfowiska, podczas gdy pierwotnie jej powierzchnia wynosiła koło 427,5 ha (Łajczak 2001). Duża część kopuły (ponad 100 ha) została silnie przekształcona w wyniku prowadzonej do dziś wielkopowierzchniowej eksploatacji torfu. Pomimo tych zniszczeń, pozostała część stanowi najlepiej zachowane torfowisko wysokie Polskich Karpat. Charakterystyka flory i roślinności torfowiska Torfowisko Puścizna Wielka jest nie tylko największym torfowiskiem wysokim na terenie Karpat Polskich, ale również najbogatszym i najcenniejszym pod względem porastającej je szaty roślinnej (Koczur 2006a, 2006b). Panujące tu od tysiącleci specyficzne warunki siedliskowe i klimatyczne, a także położenie w sąsiedztwie wysokich pasm górskich, wpłynęły na wykształcenie się tu jedynej w swoim rodzaju, nie spotykanej nigdzie indziej roślinności. Na tę niezwykłą kombinację składają się między innymi liczne relikty glacjalne (tab. 1), czyli rośliny typowe dla obszarów podbiegunowych, które osiedliły się tu w czasie epoki lodowcowej i przetrwały do dzisiaj. Specyfiką roślinności torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (w tym Puścizny Wielkiej) jest obecność zwykle nie spotykanych głębiej w górach gatunków niżowych. Występuje tu największa w Polskich Karpatach populacja sosny zwyczajnej Pinus sylvestris stanowiąca odrębną rasę tzw. rasa podhalańska (Madeyski 1956). Obok gatunków niżowych rosną taksony typowo górskie (kosodrzewina Pinus mugo), a także mieszańce, powstałe dzięki zetknięciu się zasięgów tych roślin (sosna błotna Pinus rhaetica; Staszkiewicz, Tyszkiewicz 1969). 27

4 A. Koczur Tabela 1. Rośliny naczyniowe Puścizny Wielkiej zaliczane do gatunków rzadkich i zagrożonych, reliktów glacjalnych oraz objęte ochroną gatunkową. Table 1. Threatened, protected and relict vascular plants recorded in the Puścizna Wielka peat bog. Kategorie zagrożenia 1 Threat categories 1 Gatunki chronione 2 Protected species 2 Relikty glacjalne Glacial relicts Gatunki rosnące na kopule torfowiska Species growing on bog dome Bagnica torfowa Scheuchzeria palustris E + Bagno zwyczajne Ledum palustre + Bażyna czarna Empetrum nigrum V + Malina moroszka Rubus chamaemorus V(EN) + Modrzewnica pospolita Andromeda polifolia + Przygiełka biała Rhynchospora alba + Rosiczka długolistna Drosera anglica E + Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia V + Rosiczka owalna Drosera obovata Sosna błotna Pinus rhaetica V(VU) Sosna kosodrzewina Pinus mugo Turzyca bagienna Carex limosa V(LR) + Żurawina błotna Oxycoccus palustris + Żurawina drobnolistkowa Oxycoccus microcarpus V + 28

5 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej Gatunki rosnące na okrajkach i potorfiach Species growing on bog margins and post-exploitation areas Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata Czermień błotna Calla palustris + Gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica Kruszyna pospolita Frangula alnus Siedmiopalecznik błotny Comarum palustre + Wełnianka delikatna Eriophorum gracile (CR) + 1 Kategorie zagrożenia według Zarzyckiego i Szeląga (2006), w nawiasach według Kaźmierczakowej i Zarzyckiego (2001): E wymierające (CR krytycznie zagrożone, EN zagrożone), V (VU) narażone, LR niższego ryzyka. 2 gatunki objęte ochroną ścisłą, gatunki objęte ochroną częściową. 1 Threat categories following Zarzycki and Szeląg (2006), in parenthesis according to Kaźmierczakowa and Zarzycki (2001): E in the process of extinction (CR critically endangered, EN endangered), V (VU) vulnerable, LR lower risk. 2 strict protection, partial protection. 29

6 A. Koczur Flora torfowiska obfituje w gatunki rzadkie i zagrożone wymarciem, figurujące w polskiej czerwonej księdze (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001) i na czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006). Licznie występują tu również rzadkie i zagrożone w skali Polski mszaki (Ochyra 1992), przede wszystkim torfowce (torfowiec brodawkowaty Sphagnum papillosum, brunatny S. fuscum, cieniutki S. tenellum, pokrewny S. affine). Wiele z rosnących tu roślin podlega prawnej ochronie (Rozporządzenie 2004). Oprócz roślin naczyniowych (tab. 1) należą do nich liczne mchy. Przede wszystkim objęte ochroną ścisłą torfowce: brodawkowaty Sphagnum papillosum, brunatny S. fuscum, cieniutki S. tenellum, czerwony S. rubellum, Girgensohna S. girgensohnii, magellański S. magellanicum, pokrewny S. affine, Russowa S. russowii, szorstki S. compactum, szpiczastolistny S. cuspidatum, wąskolistny S. angustifolium i inne, a także objęte ochroną częściową: rokitnik pospolity Pleurozium schreberi, płonnik cienki Polytrichum strictum, płonnik pospolity P. commune, próchniczek błotny Aulacomnium palustre, torfowiec kończysty S. fallax i torfowiec nastroszony S. squarrosum. Niektóre z występujących tu roślin mają na Puściźnie Wielkiej jedyne w Karpatach Zachodnich, oderwane od zwartego zasięgu stanowiska. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje malina moroszka Rubus chamaemorus, gdyż jej reliktowe stanowisko na tym torfowisku to nie tylko jedyne w całych Karpatach, ale też najdalej wysunięte na południe na terenie Europy (Koczur 2004a, 2005). Występujące tu rośliny budują specyficzne zbiorowiska, o skomplikowanej strukturze i rozmieszczeniu, często układające się mozaikowo. Silnie uwodnione zagłębienia dolinki, porośnięte przez zespoły z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae, otoczone są przez zbiorowiska z klasy Oxycocco-Sphagnetea, typowe dla bardziej suchych, wyniesionych kępek. Z zespołów zaliczanych do kępkowych występują tu: mszar kępowy z torfowcem magellańskim Sphagnetum magellanici, zespół bagna zwyczajnego i torfowca magellańskiego Ledo-Sphagnetum magellanici, zespół wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego Eriophoro vaginati-sphagnetum recurvi, zbiorowisko górskich 30

7 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej torfowisk z sosną błotną Pino rhaeticae-sphagnetum oraz, na najbardziej przesuszonych częściach kopuły, sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum. W centralnej części Puścizny Wielkiej przetrwały typowo wykształcone dolinki, porośnięte przez mszar z turzycą bagienną Caricetum limosae i zbiorowisko z przygiełką białą Rhynchosporetum albae (Koczur 2004b). Specyficznym zbiorowiskiem, wyróżniającym Puściznę Wielką spośród innych torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, jest mszar z torfowcem brunatnym Sphagnum fuscum, którego płaty przetrwały jedynie w najlepiej zachowanej, centralnej części Puścizny Wielkiej. Czynniki wpływające na stan zachowania roślinności torfowiska Stan zachowania roślinności torfowiska jest zróżnicowany. Głównym czynnikiem, który spowodował te różnice i zadecydował o obecnej kondycji roślinności jest eksploatacja torfu, prowadzona tu zarówno na skalę przemysłową, jak i w systemie chałupniczym. Podstawowe znaczenie dla równowagi hydrologicznej torfowiska i w konsekwencji dla porastającej je roślinności ma nie tylko sama eksploatacja, ale przede wszystkim towarzyszące jej odwadnianie różnych części złoża. Szczególnie istotny jest poziom wód gruntowych, a przede wszystkim zakres jego okresowych wahań. Roślinność torfowisk wysokich gwałtownie reaguje nawet na najmniejsze zmiany w hydrologii złoża. Mchy torfowce rozwijają się jedynie w sytuacji, gdy poziom wody przez cały rok utrzymywany jest na powierzchni lub bezpośrednio pod powierzchnią torfowiska (Ilnicki 2002). Wahania nie mogą tu przekroczyć głębokości 0 0,15 m (Heathwaite 1995). Gdy poziom wód gruntowych waha się w zakresie 0,1 0,2 m poniżej powierzchni, rozwija się zbiorowisko z wełnianką pochwowatą Eriophorum vaginatum, a po pewnym czasie na jego miejsce zaczyna wkraczać las (Pfadenhauer 1998). Gdy poziom wody gruntowej waha się w granicach 0,15 0,95 m powierzchnię opanowuje zbiorowisko z dominacją wrzosu Calluna vulgaris (Heathwaite 1995). 31

8 A. Koczur Zmiany w roślinności wywołane eksploatacją chałupniczą W latach pięćdziesiątych XIX w. na torfowiskach Kotliny Orawsko-Nowotarskiej rozpoczęła się eksploatacja torfu prowadzona przez miejscową ludność (Jostowa 1963). Wykorzystywano go jako materiał opałowy, nawóz i ściółkę dla zwierząt (Lubicz-Niezabitowski 1922, Korczyńska 1952). Wydobycie na dużą skalę prowadzone było do 1994 r., kiedy torf został włączony do kopalin pospolitych; od tego czasu na jego eksploatację potrzebna jest zgoda wojewody (Koczur 1996). W większości przypadków okoliczni mieszkańcy pozyskiwali torf poczynając od brzegów torfowisk, systematycznie ścinając część kopuły torfowiska (Koczur 1996). Torfowisko Puścizna Wielka eksploatowane było przede wszystkim przy północnym i zachodnim brzegu, przez mieszkańców wsi Piekielnik i Jabłonka (Gawłowska 1964). W tych częściach granica torfowiska cofnęła się co najmniej o 0,5 km (Łajczak 2006). Obecnie na miejscu dawnych potorfii znajdują się głównie łąki. Chałupnicza eksploatacja, prowadzona przez mieszkańców okolicznych wsi, obecnie jest nielegalna i w związku z tym jej rozmiary znacznie się zmniejszyły. Także straty w stanie ro- Ryc. 2. Stan zachowania roślinności torfowiska Puścizna Wielka. 1 brzegi kopuły podcięte w wyniku chałupniczej eksploatacji, 2 miejsca gdzie w ostatnich latach prowadzona była nielegalna eksploatacja, 3 główne rowy odwadniające (strzałki wskazują kierunek odprowadzania wody), 4 tory kolejki wąskotorowej, 5 granice powierzchni eksploatacyjnych, 6 mszar torfowcowy z dobrze zachowaną strukturą kępkowo-dolinkową, 7 przesuszone części torfowiska, zarastające borem bagiennym, 8 powierzchnie w przeszłości pozbawione roślinności, obecnie porośnięte wrzosem i sosną, 9 powierzchnia aktualnie eksploatowana, całkowicie pozbawiona roślinności. Fig. 2. Condition of vegetation of the Puścizna Wielka peat bog: 1 dome cut off in result of private exploitation, 2 places where illegal exploitation was carried out in last years, 3 main drainage ditches (darts show direction of water flow), 4 narrow gauge railway, 5 borders of peat extraction fields, 6 Sphagnum moss cover with well developped hummock-hollow structure, 7 dry part of peat bog overgrown by coniferous bog forest, 8 surfaces on which vegetation cover was formerly removed, presently overgrown by heather and pine, 9 currently exploited surface with all vegetation stripped away. 32

9 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej ślinności wywołane tym procederem nie rosną już tak szybko jak dawniej, jednak skutki wcześniejszej działalności są nieodwracalne. Jej efektem jest przede wszystkim zmniejszenie powierzchni torfowiska. Wyeksploatowanie brzeżnej części kopuły po stronie północnej i (częściowo) zachodniej (ryc. 2) spowodowało przesuszenie terenów kopuły powyżej skarpy poeksploatacyjnej. Skutkiem jest wycofywanie się z tego obszaru bardziej wymagających gatunków roślin torfowiskowych i w konsekwencji ubożenie flory. Obecnie dominuje tam najbardziej odporne na wahania poziomu wód gruntowych zbiorowisko torfotwórcze z wełnianką pochwowatą i torfowcem kończystym. Znacznie niższy niż pierwotnie, a przede wszystkim ulegający dużym wahaniom poziom wód gruntowych spowodował dobre a b m D 1 C 1 D C F B A E 33

10 A. Koczur warunki rozwoju także dla sosny zwyczajnej, czego efektem jest porastanie tych części kopuły lasem. W skrajnych przypadkach prowadzi to do całkowitej eliminacji roślinności torfotwórczej (takie laski sosnowe znajdują się powyżej północno-zachodniego brzegu kopuły torfowiska). Przemiany te sięgają różnie głęboko w różnych częściach torfowiska. Najbardziej widoczne są w części zachodniej, gdzie potęgują je czynniki naturalne, przede wszystkim niewielkie wyniesienie tej części torfowiska względem położonych bardziej na wschód części centralnych. Powoduje to niekorzystne warunki hydrologiczne tej części kopuły. Przy północnym brzegu torfowiska negatywne zmiany wywołane drenażem podciętej kopuły są mniejsze dzięki zasilaniu tej części w wodę pochodzącą ze spływów powierzchniowych (jest to najniżej położona część torfowiska). Typowe zbiorowiska wysokotorfowiskowe porastają centralną część Puścizny Wielkiej, a raczej jej północnego kompleksu (ryc. 2). Jest to najlepiej zachowane, najbogatsze siedlisko roślinności torfowiskowej nie tylko na terenie Kotliny Orawsko- Nowotarskiej, ale całych Karpat Polskich. Jego utrzymanie się było możliwe jedynie dzięki bardzo dużej powierzchni torfowiska. 34 Zmiany w roślinności na terenach objętych eksploatacją przemysłową Od 1967 r. w południowej części torfowiska prowadzona jest eksploatacja przemysłowa (Koczur 1996). Pod wydobycie przeznaczono około 100 ha torfowiska (Gawłowska 1964) i wykonano tam sieć rowów odwadniających (ryc. 2). Pierwotnie eksploatację rozpoczęto na powierzchni 70 hektarów (Denisiuk, Tobolski 1995), pozbawiając cały ten obszar roślinności. Następnie powierzchnię eksploatacyjną zawężono do 10 ha, a w późniejszym czasie starano się o ponowne powiększanie powierzchni wyrobiska. Obecnie eksploatacja torfu odbywa się na powierzchni 13,2 ha. Południowa część torfowiska, na której zlokalizowana jest kopalnia odkrywkowa, praktycznie w całości odwadniana jest przez sieć rowów należących do kopalni. Stopień zachowania występującej tu roślinności jest zróżnicowany, jednak w całości

11 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej odbiega od stanu pierwotnego. Najlepiej zachowane są, znajdujące się poza terenem kopalni, brzeżne części torfowiska oraz ten fragment w obrębie terenu kopalni, na którym nie rozpoczęto wydobycia (pole oznaczone literą F ryc. 2). W tych częściach nie była zdjęta pierwotna pokrywa roślinna, są one jednak odwadniane przez system rowów. Wywołało to niekorzystne zmiany siedliskowe, czego wynikiem są przemiany roślinności. Obserwuje się tu zanikanie struktury kępkowo-dolinkowej, zwiększony udział sosny zwyczajnej, wełnianki pochwowatej oraz krzewinek. W bezpośrednim sąsiedztwie rowów całkowicie zanika warstwa mchów (akrotelm), a okresami wysychający torf opanowuje wrzos. Większa część terenu kopalni (pola A, B, C, D, C 1 i D 1 ryc. 2) w przeszłości była całkowicie pozbawiona pokrywy roślinnej; wraz z nią zdjęto powierzchniową warstwę torfu (około 60 cm). Obszar ten pocięty jest bardzo gęstą siecią wypłyconych obecnie rowów. Wyniesienia pomiędzy rowami porasta prawie wyłącznie wrzos, dość licznie rozwija się też sosna zwyczajna. Jedynie sporadycznie spotyka się charakterystyczne dla torfowisk krzewinki (bagno zwyczajne Ledum palustre, bażynę czarną Empetrum nigrum i borówkę bagienną Vaccinium uliginosum). Miejscami na odkrytym torfie występują porosty; mszaków nie spotyka się tu wcale. Tylko w obrębie rowów i lokalnych obniżeń pojawiają się płaty roślinności torfowiskowej, zwykle wielkości 0,5 do 2 m 2. Występują tu pojedyncze kępy wełnianki pochwowatej, niewielkie darnie torfowców, odnaleziono także rosiczkę okrągłolistną Drosera rotundifolia i wełniankę wąskolistną Eriophorum angustifolium. Taki układ roślinności wskazuje na fakt, że teren ten jest bardzo silnie drenowany, a lustro wody w złożu torfowym okresowo spada bardzo nisko (zbiorowisko z dominacją wrzosu rozwija się na terenach, gdzie poziom wód gruntowych waha się w granicach 0,15 do 0,95 m poniżej powierzchni terenu). Rozwój roślinności w obrębie rowów ograniczają dodatkowo spływy powierzchniowe erodujące powierzchnię torfu. Obszar aktualnie objęty eksploatacją torfu (pole E ryc. 2) jest całkowicie pozbawiony roślinności, a jego powierzchnia obniżona w stosunku do terenów otaczających i zapadnięta w części centralnej. W częściach peryferyjnych, przede wszystkim w otoczeniu torów kolejki wąskotorowej, można zaobserwować 35

12 A. Koczur pojedyncze grupy roślin. Wśród nich jedynie znikomą część stanowią gatunki torfowiskowe (pojedyncze okazy bagna zwyczajnego, borówki bagiennej i żurawiny błotnej Oxycoccus palustris). Najczęściej spotykane są zawleczone tu rośliny łąkowe, takie jak: mietlica psia Agrostis canina, ostrożeń błotny Cirsium palustre, sit skupiony Juncus conglomeratus, bliźniczka psia trawka Nardus stricta i pięciornik kurze ziele Potentilla erecta. Roślinność południowej części torfowiska jest bardzo zmieniona, jednak po zastosowaniu odpowiednich zabiegów, polegających przede wszystkim na podniesieniu i ustabilizowaniu lustra wody w złożu, może się z powodzeniem zregenerować. 36 Oddziaływanie kopalni na roślinność pozostałej części torfowiska Wielkopowierzchniowa eksploatacja torfu ma duży wpływ nie tylko na tą część torfowiska, gdzie zlokalizowana jest kopalnia, ale na całe torfowisko. W ramach przygotowania do eksploatacji zostały wykopane rowy odwadniające, część z nich jest bardzo głęboka i praktycznie rozdziela całe złoże na mniejsze części. Szczególnie duże znaczenie ma rów oddzielający część pierwotnie przeznaczoną pod eksploatację od północnej części torfowiska (rów a b ryc. 2). Ma on do 4,5 m głębokości, przecina całe torfowisko odprowadzając wodę w dwóch przeciwnych kierunkach do potoków Borowy i Grunik (Puścizna Wielka położona jest na terenach wododziałowych rozdzielających te potoki). W wyniku tej inwestycji torfowisko zostało rozdzielone na dwa odrębne kompleksy. Rów ten odwadnia również sąsiadujące z nim tereny nie objętej eksploatacją północnej części kopuły. Jego niekorzystne oddziaływanie potęgowane jest przez specyficzne ukształtowanie terenu, na którym powstało torfowisko (Puścizna Wielka położona jest na stoku o ekspozycji północno-zachodniej). Rów uniemożliwia spływ powierzchniowy wód opadowych z południowej, wyżej położonej części torfowiska, co zmniejsza uwodnienie północnej i centralnej, najlepiej zachowanej części torfowiska. Efektem tego są niekorzystne zmiany roślinności. Bezpośrednio sąsiadującą z rowem, przesuszoną część kopuły (pas o szerokości ponad 5 m) porasta głównie wrzos. Praktycznie brak tam torfowców, co sprawia, że torfo-

13 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej wisko nie tylko nie przyrasta, ale okresowo silnie przesuszana wierzchnia warstwa torfu narażona jest na murszenie. Dalej od rowu, za obszarem porośniętym wrzosem rozwinął się bór sosnowy. Dobrze zachowane płaty roślinności torfowiskowej (w tym typowej dla dolinek) można odnaleźć dopiero w odległości powyżej 100 m od rowu. Skutki ograniczenia zasilania w wody spływające z wyżej położonych części kopuły na roślinność centralnej części torfowiska są obecnie trudne do oszacowania ze względu na brak dokładnych danych sprzed wykonania inwestycji. Co dalej z torfowiskiem? Powstanie i późniejsze funkcjonowanie kopalni odkrywkowej na terenie Puścizny Wielkiej od początku budziło silny sprzeciw przyrodników. W 1963 r. zdecydowano się na wydzielenie terenu do eksploatacji ze względu na potrzeby gospodarcze, równocześnie postulując objęcie ochroną rezerwatową możliwie dużej części torfowiska (Gawłowska 1964). Eksploatacja miała się odbywać pod warunkiem, że nie zostaną naruszone stosunki wodne na nie eksploatowanym obszarze torfowiska. Torf miał być pozyskiwany tylko do głębokości 1,2 m (Gawłowska 1964 l.c). W 1994 r., po wygaśnięciu kontraktu uprawniającego do użytkowania torfowiska, właściciel zakładu produkcji torfowej Nowosądeckie Przedsiębiorstwo Produkcji Leśnej Las starało się o przedłużenie koncesji na następne 15 lat (Denisiuk, Tobolski 1995). W sprawie tej wypowiedziały się dwie komisje powołane przez Państwową Radę Ochrony Przyrody. Wyraziły one zgodę na przedłużenie okresu wydobycia, jednak o okres nie dłuższy niż trzy lata, pod warunkiem ograniczenia prac wydobywczych do wcześniej osuszonego pokładu torfu i równoczesnego prowadzenia prac rekultywacyjnych (Denisiuk, Tobolski 1995). Po odwołaniu się do Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, pomimo negatywnych opinii, zakład otrzymał koncesję na wydobycie torfu na następne 15 lat. Obecnie zakład, który w międzyczasie przeszedł w ręce prywatne, posiada koncesję na wydobycie torfu do 2010 roku i kolejny raz stara się o jej przedłużenie. Dotychczas żadne prace rekultywacyjne nie zostały przeprowadzone, czyn- 37

14 A. Koczur ne obecnie wyrobisko (pole E ryc. 2) tworzy już obniżenie o głębokości od 2 do 4 m (nie licząc znacznie głębszych rowów), a plany eksploatacyjne przewidują pozostawienie tylko 50 cm warstwy złoża (Łajczak 2006). Utworzenie rezerwatu przyrody na nie objętej eksploatacją przemysłową części torfowiska również nie doszło do skutku. Dzika eksploatacja brzegów kopuły pomimo zakazu jest prowadzona do chwili obecnej. Do niedawna teren ten nie był objęty żadną formą ochrony, dopiero w ostatnich latach Puścizna Wielka oraz inne torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej zostały wyznaczone do sieci obszarów Natura Przyszłość pokaże, czy to ochroni je przed zagładą. 38 Prognozy przekształceń roślinności Torfowisko Puścizna Wielka jest obiektem niezwykle cennym przyrodniczo, jednak na skutek eksploatacji torfu i towarzyszącego jej odwodnienia naturalna równowaga siedliska została zachwiana. Mądre i konsekwentne postępowanie może w przyszłości doprowadzić do regeneracji naturalnych zbiorowisk torfowiskowych, a dalsza eksploatacja lub brak rekultywacji zniszczonych terenów do nieodwracalnego zniszczenia torfowiska. Z dużym stopniem prawdopodobieństwa można obecnie przewidzieć, co będzie się działo z roślinnością poszczególnych części Puścizny Wielkiej, w zależności od dalszych działań zakładu produkcji torfu i właścicieli terenu. Jeśli dzika eksploatacja przy brzegach północnej części kopuły będzie trwała nadal, doprowadzi do dalszego zmniejszania jej rozmiarów i postępującej degradacji roślinności aż do zaniku najcenniejszych pierwotnych zbiorowisk roślinnych znajdujących się w centralnej części torfowiska. W przypadku dalszej eksploatacji przemysłowej południowej części kopuły w granicach obecnie czynnego wyrobiska (pole E ryc. 2) aż do wyczerpania złoża, powiększający się lej depresyjny powstały na eksploatowanej powierzchni będzie powodował stopniowe pogarszanie się warunków siedliskowych na terenach otaczających. Prawdopodobnie wywoła to zamieranie gatunków typowych dla torfowisk wysokich i znacznie szybsze przekształcenie się południowej części torfowiska w

15 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej bór bagienny. W obrębie obecnie nie wykorzystywanych powierzchni eksploatacyjnych (przede wszystkim pola A, C i C 1, ryc. 2) może nastąpić całkowity zanik opornie regenerującej się w rowach i lokalnych obniżeniach roślinności torfowiskowej. Prawdopodobnie jedynymi gatunkami zdolnymi się tam utrzymać będą wrzos i sosna zwyczajna, a wraz ze stopniowym uwalnianiem związków mineralnych z murszejącej powierzchni torfu, wzrośnie udział brzozy brodawkowatej Betula pendula. Negatywne oddziaływanie kopalni na północną część torfowiska może się jeszcze bardziej zwiększyć. Ewentualne wznowienie eksploatacji na kolejnych polach (powierzchnie A, B, C, C 1, D, D 1 ryc. 2) w praktyce doprowadziłoby do całkowitego, nieodwracalnego zniszczenia południowej części torfowiska. Pogorszyłoby też warunki rozwoju roślinności torfowiskowej w części północnej. Zarówno z punktu widzenia ochrony przyrody, jak i prawa dotyczącego ochrony przyrody w Unii Europejskiej, wariant ten jest nie do przyjęcia. W przypadku zaprzestania eksploatacji i porzucenia zagospodarowanego terenu kopalni bez wykonania na nim jakichkolwiek działań rekultywacyjnych przemiany w obrębie roślinności nie doprowadziłyby do oczekiwanej renaturalizacji torfowiska. Część północna kopuły pozostawałaby nadal pod oddziaływaniem granicznego rowu (a b ryc. 2). Oznaczałoby to utrzymanie się istniejących obecnie negatywnych oddziaływań aż do czasu, kiedy skarpa stanowiąca brzeg rowu osiądzie. W międzyczasie ta część torfowiska przekształciłaby się w bór sosnowy. W części południowej, wraz ze stopniowym wypłycaniem się rowów, poprawiałby się stan uwodnienia otoczenia kopalni. Na porzuconych powierzchniach eksploatacyjnych (pola A, B, C, C 1, D, D 1 ryc. 2) przez długi czas utrzymywałoby się zbiorowisko z wrzosem, a wraz z wypłycaniem rowów i osiadaniem torfu stopniowo zwiększałby się udział sosny aż do powstania boru sosnowego. Jedynie zaprzestanie eksploatacji i równoczesna rekultywacja terenu mogłyby doprowadzić do regeneracji roślinności torfowiskowej. W przypadku całkowitego zahamowania odpływu wody z torfowiska (przez zasypanie całych rowów lub jedynie ich kilkumetrowych odcinków rozmieszczonych w pewnej odległości od siebie wzdłuż ciągu rowu) i zniwelowanie skarp, które 39

16 A. Koczur utworzyły się na granicy części eksploatowanej, zdegradowane tereny torfowiska mogłyby ulec samoczynnej regeneracji. Na znacznej ich powierzchni mógłby rozwinąć się mszar torfowcowy, a w obrębie najniższej części eksploatowanej obecnie powierzchni E (ryc. 2) zbiorowiska typowe dla dolinek (w pierwszym etapie utworzyłyby się pływające po powierzchni kożuchy torfowców tzw. pło torfowcowe). Całkowite zasypanie rowów ograniczyłoby parowanie z powierzchni wody, co poprawiłoby warunki siedliskowe, natomiast zasypywanie jedynie odcinków rowów tak, aby powstały oczka wodne doprowadziłoby do większego zróżnicowania siedlisk. Oczka wodne prawdopodobnie zostałyby zasiedlone przez roślinność typową dla najbardziej uwodnionych części torfowiska, głównie przez zbiorowiska dolinkowe Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae. Negatywne oddziaływanie granicznego rowu na północną część torfowiska zostałoby zahamowane, co znacznie polepszyłoby jej stan. 40 Wnioski Chałupnicza eksploatacja torfu prowadzona przy północnym i zachodnim brzegu spowodowała zmniejszenie powierzchni torfowiska i negatywne zmiany w roślinności brzeżnych części kopuły. Przekształcenia te sięgają różnie głęboko, jednak nie mają znaczącego wpływu na roślinność bardzo dobrze zachowanej centralnej części torfowiska. Wielkopowierzchniowa eksploatacja torfu spowodowała rozdzielenie torfowiska na dwa kompleksy. W części południowej całkowicie zniszczono centrum torfowiska, co doprowadziło do degradacji zależnych od niego obrzeży. Zmiany te wywołały pogorszenie warunków w północnej części kopuły. Zarówno dalsza eksploatacja, jak i pozostawienie terenu bez przeprowadzenia rekultywacji miałyby katastrofalne skutki dla siedlisk torfowiskowych południowej części kompleksu. Wpłynęłyby też negatywnie na jego część północną. Zakład produkcji torfowej posiada koncesję na wydobycie torfu do 2010 r. Nałożono też nań obowiązek rekultywacji terenu tak, aby doprowadzić do wznowienia procesów torfotwórczych. Najbliższe lata pokażą, jaka będzie przyszłość tego niezwykle cennego torfowiska ochrona i renaturalizacja, czy dalsza eks-

17 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej ploatacja i nieodwracalna dewastacja torfowiska? Mam nadzieję, że obecny właściciel poważniej podejdzie do problemu rekultywacji zniszczonych obszarów torfowiska pozostawionych mu w spadku przez nowosądeckie przedsiębiorstwo. Ciągle jeszcze istnieje możliwość, proponowanego od dawna, przekwalifikowania na działalność związaną z turystyką (Denisiuk, Tobolski 1995). Obiekt ten może jeszcze stać się główną atrakcją turystyczną regionu. SUMMARY Koczur A. Influence of peat exploitation on vegetation of the Puścizna Wielka peat bog in the Kotlina Orawsko-Nowotarska Basin (Western Carpathians, S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 25 44, The Puścizna Wielka (49 26 N, E) is the largest peat bog in the Polish portion of the Carpathians. It is located 16 km west of Nowy Targ in the Western Carpathians (Fig. 1). The local habitat and climatic conditions formed through millennia an unique vegetation composed of both lowland and mountain species with numerous glacial relicts (Table 1). Flora of the Puścizna Wielka is also rich in rare, threatened and protected species. The peat extraction operations started in the southern part of the bog in Peat was extracted on the surface of 70 hectares. Now the extraction is proceeded on the area of 13.2 ha. These practices effected in separation of the bog into two complexes (Fig. 2). Center of the dome in southern part of bog was entirely destroyed, and border zone degraded. A deterioration of habitat conditions in the northern part also occurred. Additionally, a small-scale peat extraction by private owners at northern and western borders led to reduction of the bog area and affected vegetation of side-part of the dome. However, the private extraction do not have significant influence on vegetation of the central part of the bog (Fig. 2). In spite of these alterations the Puścizna Wielka still has the richest bog vegetation within the Polish Carpathians. However, both the continuation of current extraction practices and their cessation without adequate reclamation of exploited area will have catastrophic 41

18 A. Koczur results for the bog, especially for its southern part. Only the possibly soon cessation of peat extraction, filling up drainage ditches and reshaping the exploited area could cause regeneration of natural vegetation. 42 PIŚMIENNICTWO Baumgart-Kotarba M Rozwój geomorfologiczny Kotliny Orawskiej w warunkach ruchów neotektonicznych. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcanica 25 26: 3 28 Denisiuk Z., Tobolski K Stanowisko w sprawie ochrony torfowisk wysokich i krajobrazu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, przyjęte przez Komisję Parków Narodowych i Rezerwatów oraz Komisję Ochrony Obszarów Torfowiskowo-Wodnych PROP na wyjazdowym posiedzeniu w Zakopanem w dniu 14 czerwca 1994 r. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51(3): Dyrektywa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Załącznik I. Typy siedlisk naturalnych będących w kręgu zainteresowań wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. [ natura2000/pl/?s=42] Gawłowska J W sprawie torfowiska Puścizna Wielka. Chrońmy Przyr. Ojcz. 20(3): Heathwaite A.L Problems in the hydrological management of cut-over raised mires, with special reference to Thorne Moors, South Yorkshire. W: Wheeler B.D., Shaw S.C., Fojt W.J., Robertson R.A. (red.). Restoration of temperate wetlands. Wiley, Chichester: Herbich J. (red.) Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 2. [ mos.gov.pl/natura2000/pl/poradnik.php#2] Ilnicki P Torfowiska i torf. Wyd. AR w Poznaniu, Poznań. Jostowa W Materiały do zagadnienia gospodarki chłopskiej w Borach Orawskich. Lud 49(2): Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. IB PAN, IOP PAN, Kraków.

19 Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej Koczur A Zmiany powierzchni i stanu zachowania torfowisk wysokich koło Ludźmierza w ostatnim stuleciu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 52(5): Koczur A. 2004a. Newly discovered relic population of Rubus chamaemorus L. in the Western Carpathians. Acta Soc. Bot. Pol. 73(2): Koczur A. 2004b. Rośliny torfowisk wysokich w Kotlinie Orawsko- Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie). I. Gatunki charakterystyczne dla związku Rhynchosporion albae. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11(2): Koczur A Porównanie wybranych cech morfologicznych maliny moroszki Rubus chamaemorus L. na reliktowym stanowisku w Karpatach Zachodnich z innymi populacjami europejskimi. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61(5): Koczur A. 2006a. Importance of vegetation in the Orawsko-Nowotarskie peat bogs to biological diversity in the Polish Carpathians. Acta Agrophysica 7(2): Koczur A. 2006b. Relikty glacjalne we florze torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. W: Mirek Z., Cieślak E., Paszko B., Paul W., Roniker M. (red.). Rzadkie, ginące i reliktowe gatunki roślin i grzybów. Problemy zagrożenia i ochrony różnorodności flory Polski. Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej. IB PAN, AR, Kraków: 92. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Korczyńska E Bory i puścizny Podhala i Orawy. Prace Zakł. Dendr. i Pomol. w Kórniku: Lubicz-Niezabitowski E Wysokie torfowiska Podhala i konieczność ich ochrony. Ochr. Przyr. 3: Łajczak A Historyczne formy użytkowania torfowisk Orawsko- Podhalańskich i zmiana ich powierzchni w XIX i XX w. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 47: Łajczak A Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozwój, antropogeniczna degradacja, renaturyzacja i wybrane problemy ochrony. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. Madeyski C Sosna podhalańska. Chrońmy Przyr. Ojcz. 12(2): Ochyra R Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce (wyd. 2). IB im. W. Szafera PAN, Kraków:

20 A. Koczur Pfadenhauer J Grundsätze und Modelle der Moorrenaturierung in Süddeutschland. Telma 28: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz Staszkiewicz J., Szeląg Z Flora i roślinność rezerwatu Bór na Czerwonem w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 10: Staszkiewicz J., Tyszkiewicz M Naturalne mieszańce Pinus mugo Turra Pinus silvestris L. w Kotlinie Nowotarskiej. Fragm. Flor. Geobot. 15(2): Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: