Conservation of forests in nature reserves of the Silesian Foothills current state and perspective

Transkrypt

1 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO 193 Lasy w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, D. Marczak, Ł. Tyburski (red.), Izabelin 2015 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO STAN AKTUALNY I PERSPEKTYWY Conservation of forests in nature reserves of the Silesian Foothills current state and perspective Zbigniew Wilczek1, Wojciech Zarzycki2 Katedra Ekologii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Śląski, ul. Jagiellońska 28, Katowice 1wojzarzycki@gmail.com, 2wilczek@us.edu.pl Abstract: The Silesian Foothills is located in the Western Carpathians, on the foreground of the Beskid Śląski and Beskid Mały Mountains. Due to its proximity to the Moravian Gate and limestone bedrocks it is valuable natural area with many rare plant and animal species. Currently there are height nature reserves in this area, but this number is inadequate reserves are small (total area 150 hectares) and located only in the western part of the region. Although eight of the ten main types of natural forest vegetation occurring in the Silesian Foothills are protected, many of them occur in small patches and only in a few reserves. For effective forest conservation, it is necessary to establish new reserves. We proposed seven places for reserve conservation with a total area of 450 hectares. New reserves would be distributed evenly and would protect all types of forest vegetation typical to the Silesian Foothills. Key words: Western Carpathians, Silesian Foothills, nature reserve; forest vegetation WSTĘP Pogórze Śląskie, a zwłaszcza jego skrajnie zachodnia część tzw. Pogórze Cieszyńskie należy do najbardziej interesujących pod względem przyrodniczym obszarów kraju. Wynika to przede wszystkim z bliskości Bramy Morawskiej, będącej ważnym korytarzem migracji roślin i zwierząt z południa Europy, a także ze zróżnicowanej budowy geologicznej. Mimo dużego bogactwa gatunkowego i często dobrego stanu zachowania, lasy Pogórza Śląskiego są chronione w nieznacznym stopniu.

2 194 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki W przeszłości sugerowano utworzenie wielu nowych rezerwatów przyrody na tym obszarze (Celiński i in. 1994, Wilczek i in. 2003), jednakże na Pogórzu Śląskim nadal funkcjonuje jedynie 8 niewielkich rezerwatów, zgrupowanych w zachodniej części, w okolicach Cieszyna. Celem pracy jest ocena stanu ochrony poszczególnych typów zbiorowisk leśnych Pogórza Śląskiego w rezerwatach przyrody i uzasadnienie potrzeby utworzenia kolejnych obszarów chronionych, które przyczynią się do zachowania naturalnego zróżnicowania zbiorowisk leśnych omawianego terenu. TEREN BADAŃ Pogórze Śląskie jest częścią Zewnętrznych Karpat Zachodnich, makroregionu Pogórza Zachodniokarpackiego (Kondracki 2002). Zgodnie z regionalizacją Kondrackiego (2002), Pogórze Śląskie jest mezoregionem położonym na przedpolu Beskidu Śląskiego i Małego, na południe od Kotlin Oświęcimskiej i Ostrawskiej. Mezoregion ten na zachodzie ogranicza dolina Olzy, a na wschodzie Wieprzówki. W dokładniejszej regionalizacji Pogórza Karpackiego (German 1992) za wschodnią granicę Pogórza Śląskiego uznano dolinę Skawy, co przyjęto za obowiązujące w poniższej analizie (ryc. 1). Omawiany obszar znajduje się ponadto w pobliżu Bramy Morawskiej obniżenia pomiędzy Karpatami i Sudetami, stanowiącego naturalny szlak migracji gatunków z południa Europy. Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań Pogórza Śląskiego

3 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO 195 Teren Pogórza Śląskiego wyróżnia się w stosunku do sąsiednich jednostek fizyczno -geograficznych ze względu na budowę geologiczną. Na znacznym jego obszarze występują skały o charakterze węglanowym, tworzące m.in. warstwy cieszyńskie najstarsze osady polskich Karpat fliszowych (Oszczypko 2006, Słomka 1986). Pod względem zróżnicowania orograficznego, omawiany mezoregion jest typowym obszarem podgórskim, osiągającym wysokość 621 m n.p.m. (góra Tuł). Obecność łupków wapiennych, w połączeniu z bliskością Bramy Morawskiej, warunkuje duże bogactwo flory kalcyfilnej. Na obszarze Pogórza Śląskiego występuje szereg gatunków roślin, które właśnie tam mają centrum swojego występowania w kraju, lub takie, które poza tym obszarem niemal nie występują. Przykład stanowią m.in. cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis, storczyk blady Orchis pallens czy kręczynka jesienna Spiranthes spiralis. W przeszłości na jego obszarze występowały także gatunki, których reliktowe stanowiska były jedynymi z kilku w kraju kosaciec trawolistny Iris graminea, storczyk trójzębny Orchis tridentata, koślaczek stożkowaty Anacamptis pyramidalis czy dyptam jesionolistny Dictamnus albus. Wszystkie z wymienionych gatunków występowały na obszarze Góry Tuł, dla ochrony których utworzono w 1948 roku rezerwat przyrody. Z racji jednak braku ochrony czynnej zbiorowisk nieleśnych i nieuregulowanych stosunków prawnych i własnościowych, rezerwat został zlikwidowany (Wilczek i Bernacki 1995). Brama Morawska jest także szlakiem migracji dla interesujących gatunków zwierząt. Sztandarowym przykładem jest występowanie na Pogórzu Cieszyńskim dwóch gatunków gadów, niespotykanych nigdzie indziej w kraju: zaskrońca rybołowa Natrix tessellata (Vlček i in. 2010) oraz jaszczurki zielonej Lacerta viridis (Bielawski i Ramik 1972) (obecnie nie potwierdza się jej występowania). MATERIAŁ I METODY Poniższy artykuł przygotowany został w oparciu o niepublikowane materiały oraz badania terenowe przeprowadzone w latach w ramach projektu: Fitosocjologiczne zróżnicowanie zbiorowisk leśnych Pogórza Śląskiego realizowanego w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody oraz Katedrze Ekologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W trakcie badań terenowych dokonano: weryfikacji walorów istniejących oraz proponowanych wcześniej rezerwatów przyrody, a także inwentaryzacji roślinności leśnej Pogórza Śląskiego. Pozwoliło to ocenić aktualny stan zachowania lasów tego mezoregionu oraz stan ochrony ich różnorodności fitocenotycznej. Inwentaryzacja umożliwiła także wskazanie dobrze zachowanych obszarów, które zasługują na objęcie ochroną rezerwatową. Dla poszczególnych rezerwatów przypisano kody stosując symbole zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska

4 196 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (Dz.U nr 60, poz. 533) oraz zasadami ich zapisu wg Symonides (2007) oraz Wilczka i in. (2008). Kody te, uwzględniają: symbol rodzaju rezerwatu, typ i podtyp rezerwatu przyrody, ze względu na dominujący przedmiot ochrony oraz główny typ ekosystemu. Dominujący typ ekosystemu w rezerwatach określono zgodnie z koncepcją Matuszkiewicza (1974), wg której wyznacznikami ekosystemów są fitocenozy. Przypisanie rezerwatom kodów ułatwia tworzenie bazy danych o tej formie ochrony przyrody oraz ułatwia ocenę stopnia reprezentatywności poszczególnych rezerwatów dla ochrony roślinności leśnej. W niniejszej pracy nomenklaturę jednostek fitosocjologicznych przyjęto za Matuszkiewiczem (2008), a nazewnictwo roślin naczyniowych za Mirkiem i in. (2002). OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROŚLINNOŚCI LEŚNEJ POGÓRZA ŚLĄSKIEGO Lasy Pogórza Śląskiego mają silnie pofragmentowany charakter, nadal jednak w wielu wyspach leśnych zachowały się naturalne zbiorowiska roślinne. Ich płaty reprezentują poniższe zespoły. Grąd subkontynentalny Tilio Carpinetum. Grądy, budowane głównie przez dąb szypułkowy Quercus robur, grab Carpinus betulus i lipę drobnolistną Tilia cordata, są najpospolitszym i podstawowym typem roślinności leśnej na obszarze badań. Ich klasyfikacja jest jednak utrudniona, co wynika z położenia na granicy zasięgu. W ich płatach spośród gatunków charakterystycznych i wyróżniających (Matuszkiewicz 2008) spotykane są tylko: zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides, przytulia Schultesa Galium schultesii (zwykle przy drogach leśnych i w miejscach prześwietlonych) oraz turzyca orzęsiona Carex pilosa. Płaty grądów, zwłaszcza w zachodniej części Pogórza, wyróżniają się stałą obecnością takich gatunków jak: cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis, wilczomlecz słodki Euphorbia dulcis czy klon polny Acer campestre, nawiązują więc one do zespołów, z którymi Tilio Carpinetum graniczy geograficznie Galio Carpinetum oraz Carici pilosae Carpinetum. Co więcej, płaty grądów z czeskiej części Pogórza Śląskiego są zaliczane wprost do drugiego z nich (Chytrý 2013). Na potrzeby poniższej analizy przyjęto jednak, że grądy całego Pogórza Śląskiego reprezentują zespół Tilio Carpinetum, co jest zgodne z pracą Matuszkiewicza (2008). Charakterystyczną cechą wilgotniejszych postaci grądów Pogórza Śląskiego jest masowy udział czosnku niedźwiedziego Allium ursinum, którego płaty mogą zajmować obszar wielu hektarów. Żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae Fagetum. Płaty zespołu występują na szczytach wzgórz i ich stokach oraz na grzbietach między dolinkami, na podłożu

5 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO 197 węglanowym. W ich składzie gatunkowym spotykane są prawie wszystkie gatunki charakterystyczne i wyróżniające żyznej buczyny karpackiej, łącznie z występującym na granicy zasięgu w dolinie Skawy żywokostem sercowatym Symphytum cordatum. Dodatkowo, w zachodniej części Pogórza, płaty zespołu wyróżniają się, często masowym, udziałem żywca dziewięciolistnego Dentaria enneaphyllos. Kwaśna buczyna niżowa Luzulo pilosae Fagetum. Występuje na siedliskach analogicznych do poprzedniego zespołu, jednakże na podłożu kwaśnym np. w obrębie czap piaskowcowych na szczytach wzgórz. Zazwyczaj runo płatów zespołu jest bardzo ubogie, a do najczęściej spotykanych gatunków należą kosmatka owłosiona Luzula pilosa, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, szczawik zajęczy Oxalis acetosella, widłoząbek włoskowy Dicranella heteromalla czy złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. Podgórski łęg jesionowy Carici remotae Fraxinetum. Najczęstszy typ lasu łęgowego Pogórza Śląskiego. Charakteryzuje się dominacją jesionu Fraxinus excelsior lub olchy Alnus glutinosa. Jego płaty wykształcają się zazwyczaj w miejscach silnie zabagnionych, czasem w pobliżu źródlisk. Należą do najbogatszych florystycznie zbiorowisk omawianego obszaru, często stanowiąc ostoję rzadkich gatunków roślin, takich jak np. turzyca zwisła Carex pendula czy turzyca zgrzebłowata Carex strigosa. Łęg jesionowo -olszowy Fraxino Alnetum. Typowy dla obszarów nizinnych Polski las łęgowy. Jego charakterystyczną cechą jest zabagnienie, a w związku z tym obecność gatunków z klasy Alnetea glutinosae. Podgórski łęg gwiazdnicowy Stellario Alnetum łęg przypotokowy. Charakterystyczny dla miejsc bez śladów zabagnienia. Gatunkami budującymi drzewostan są zazwyczaj olcha Alnus glutinosa oraz jesion Fraxinus excelsior. Nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae. Łęg typowy dla górskich rzek, z dominacją olchy szarej Alnus incana i bujnym, ziołoroślowym runem. Na Pogórzu jest zbiorowiskiem stosunkowo rzadkim (Wika i in. 1997). Olsy Carici elongatae Alnetum sensu lato (Sphagno squarrosi Alnetum i Ribeso nigri Alnetum). Są rzadkim elementem szaty roślinnej Pogórza Śląskiego. Zazwyczaj mają charakter częściowo antropogeniczny, w związku ze zmianą warunków wodnych i obecnością licznych stawów (Wika i in. 1996). Wyjątkiem są dobrze zachowane płaty Sphagno squarrosi Alnetum występujące w rezerwacie Dolina Łańskiego Potoku (Wilczek i Zarzycki 2013). Lasy zboczowe Tilio Acerion pseudoplatani. Trudne do klasyfikacji układy typowe dla stromych stoków i urwisk, z obecnością rumoszu skalnego. Na obszarze Pogórza Śląskiego tworzą dwa główne typy zbiorowisk: lasy z dominacją Acer pseudoplatanus (jaworzyny), o bogatym, ziołoroślowym lub paprociowym runie. Część płatów nawiązuje do zespołów Lunario Aceretum, Dryopterido Aceretum lub Adoxo Aceretum;

6 198 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki lasy klonowo -lipowe budowane zazwyczaj przez klon zwyczajny Acer platanoides, lipę szerokolistną Tilia platyphyllos, brzost Ulmus glabra lub jesion wyniosły Fraxinus excelsior. W warstwie zielnej dominują zwykle gatunki z sąsiednich zbiorowisk leśnych. Nawiązują wyraźnie do zespołu Aceri Tilietum. ISTNIEJĄCA SIEĆ REZERWATÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO Dotychczas na obszarze Pogórza Śląskiego utworzono 8 rezerwatów przyrody, z czego 7 znajduje się po stronie polskiej, a 1 po stronie czeskiej (ryc. 2). Wszystkie rezerwaty zgrupowane są w zachodniej części omawianego obszaru, szczególnie w pobliżu Cieszyna. Ryc. 2. Lokalizacja istniejących rezerwatów przyrody Pogórza Śląskiego: 1 Velké doly ; 2 Lasek Miejski nad Olzą ; 3 Lasek Miejski nad Puńcówką ; 4 Kopce; 5 Zadni Gaj ; 6 Skarpa Wiślicka ; 7 Dolina Łańskiego Potoku ; 8 Morzyk W granicach miasta Cieszyn oraz w jego bezpośrednim sąsiedztwie utworzono 4 rezerwaty przyrody: 1. Velké doly 36,5 ha utworzony w 1990 r. (Plán péče ) znajduje się w całości po stronie czeskiej Pogórza Śląskiego, częściowo przylega do granicy kraju. Kod: L/PFizl/ELlgp;

7 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO Lasek Miejski nad Puńcówką 6,86 ha utworzony w 1961 r. (M.P. 1961, nr 87, poz. 371). Kod: Fl/PFlrzk/ELlgp; 3. Lasek Miejski nad Olzą 3,23 ha powołany w 1961 r. (M.P. 1961, nr 84, poz. 352). Kod: Fl/PFlrzk/ELlgp; 4. Kopce 14,77 ha powołany na mocy zarządzenia Ministra Leśnictwa z 1953 r. (M.P nr 1 poz. 21). Kod: L/PFizl/ELlgp; Wszystkie cztery chronią dobrze zachowane lasy porastające wschodnią krawędź doliny Olzy. Głównym powodem utworzenia rezerwatów było liczne występowanie na ich obszarze cieszynianki wiosennej Hacquetia epipactis będącej symbolem Śląska Cieszyńskiego. Głównym typem roślinności omawianych rezerwatów są bogate florystyczne grądy, w kompleksie z płatami lasów stokowych oraz fragmentami łęgów u podnóża skarp. Biorąc pod uwagę niewielką powierzchnię rezerwatów Lasek Miejski nad Puńcówką oraz Lasek Miejski nad Olzą, a także to, że razem z zespołem przyrodniczo -krajobrazowym Lasek w Błogocicach tworzą one jeden kompleks leśny, sugeruje się połączenie wszystkich tych obszarów chronionych w jeden transgraniczny rezerwat przyrody. Zadni Gaj 6,39 ha utworzony w 1957 roku (M.P nr 75 poz.463) chroni naturalne stanowisko cisa pospolitego Taxus baccata, tworzącego formy drzewiaste. Całkowita populacja cisa na obszarze rezerwatu wynosi ok. 40 osobników, z obfitym odnowieniem w miejscach grodzonych. Dominującym typem roślinności w rezerwacie jest buczyna karpacka Dentario glandulosae Fagetum, zniekształcona poprzez nasadzenia świerka Picea abies. Oprócz tego, w północnej części rezerwatu zlokalizowane są dobrze zachowane fitocenozy lasów stokowych. Kod: Fl/PFkd/ELlgp. Skarpa Wiślicka 24,7 ha (M.P. 1996, nr 75, poz. 688) chroni fragment krawędzi doliny Wisły w okolicach Skoczowa. Obejmuje naturalne lasy z licznymi rzadkimi gatunkami (ok. 190 gat. roślin naczyniowych w 7 naturalnych zbiorowiskach roślinnych, Wika i in. 2014, Wilczek i in. 2014). Rezerwat jest ponadto największym na Pogórzu Śląskim skupiskiem brzostu Ulmus glabra. Kod: L/PFizl/ELlgp. Dolina Łańskiego Potoku 47,07 ha utworzony w 1998 r. (Dz.U nr 164 poz. 1187) stanowi kompleks leśny, mający ciągłość z lasami Beskidu Śląskiego. Charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem szaty roślinnej (12 zbiorowisk roślinnych, 198 gatunków) (Wilczek i Zarzycki 2013). Głównym typem roślinności rezerwatu jest podgórski łęg jesionowy Carici remotae Fraxinetum z dominacją olchy czarnej. Charakterystyczną cechą omawianego obszaru jest masowe występowanie ciemiężycy zielonej Veratrum lobelianum w różnych typach zbiorowisk roślinnych, która w płatach łęgów i olsów determinuje fizjonomię warstw zielnych. Kod: L/PFizl/Ellgp. Morzyk 10,25 ha (M.P nr 75 poz. 686) niewielki rezerwat, powołany głównie ze względu na gniazdowanie bociana czarnego Ciconia nigra, który nie

8 200 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki występuje już w rezerwacie. Chroni klasyczny układ zbiorowisk roślinnych Pogórza: łęg grąd buczyna (Wilczek i Orczewska 2003). Kod: L/PFizl/ELlgp. WYNIKI 1. Reprezentacja najcenniejszych typów zbiorowisk leśnych w istniejących rezerwatach Tab. 1. Reprezentacja najcenniejszych zbiorowisk leśnych w poszczególnych rezerwatach przyrody Pogórza Śląskiego Velke Doly Lasek Miejski nad Puńcówką Lasek Miejski nad Olzą Kopce Skarpa Wiślicka Zadni Gaj Dol. Łańskiego Potoku Morzyk Tilio carpinetum x x x x x x x Dentario glandulosae Fagetum x x x x x Luzulo pilosae Fagetum Carici remotae Fraxinetum x x x Stellario Alnetum Fraxino Alnetum x x x x Alnetum incanae x x zb. Acer pseudoplatanus z Tilio Acerion x Aceri tilietum x x x Carici elongatae Alnetum sensu lato x Reprezentację poszczególnych typów zbiorowisk leśnych w istniejących rezerwatach przedstawia tablica 1. Najczęściej występującym w rezerwatach zbiorowiskami są grądy oraz żyzne buczyny, przy czym drugie z nich zwykle na niewielkich powierzchniach, a często w postaci zdegenerowanej. Spośród lasów łęgowych, w rezerwacie Dolina Łańskiego Potoku chroni się największe powierzchnie podgórskiego łęgu jesionowego, którego płaty chronione są także w rezerwatach: Morzyk i Skarpa Wiślicka. Niewielkie fragmenty łęgów jesionowo -olchowych, częściowo w postaci kadłubowej, są chronione w rezerwatach okolicy Cieszyna, gdzie wykształcają się one u podnóża krawędzi doliny Olzy. Z kolei łęg gwiazdnicowy nie jest obecny w żadnym

9 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO 201 z analizowanych rezerwatów. Spośród lasów stokowych, niewielki płat jaworzyny z miesiącznicą trwałą jest chroniony w rezerwacie Lasek Miejski nad Olzą, a płaty lasów klonowo -lipowych w rezerwatach Kopce, Skarpa Wiślicka i Zadni Gaj. Olsy występują tylko w jednym rezerwacie, biorąc jednak pod uwagę rzadkość tego typu układów w skali mezoregionu, ich reprezentację można uznać za wystarczającą. 2. Obszary proponowane do objęcia ochroną rezerwatową Bielowiec ok. 80 ha obszar położony między Bażanowicami a Krasną, w gminach Cieszyn i Goleszów, w nadleśnictwie Ustroń. Charakteryzuje się on obecnością dobrze zachowanych lasów grądowych i łęgowych o zróżnicowanych wiekowo drzewostanach, z licznymi drzewami o wymiarach pomnikowych. Na uwagę zasługuje bardzo liczne występowania cieszynianki wiosennej Hacquetia epipactis oraz innych rzadkich gatunków, takich jak np. ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum czy zimowit jesienny Colchicum autumnale. Kod: L/PFlrzk/ELlgp. Jasieniowa 250 ha (lub więcej) wzgórze o wysokości ok. 520 m n.p.m., położone między Goleszowem, Cisownicą i Dzięgielowem. Wraz z lasami u jej podnóża i na sąsiednim wierzchołku Machowej tworzy najlepiej zachowany kompleks leśny Pogórza Śląskiego. Charakteryzuje się on dużym zróżnicowaniem szaty roślinnej, z wieloma rzadkimi gatunkami roślin. Dominującym typem roślinności Jasieniowej są żyzne buczyny, także z licznym udziałem żywca dziewięciolistnego Dentaria enneaphyllos i okazjonalnie żywca Paxa Dentaria paxiana. Część płatów ma charakter zbliżony do buczyn storczykowych. U podnóża Jasieniowej zachowały się także bogate florystycznie płaty grądów, z licznym udziałem cieszynianki wiosennej Hacquetia epipactis. W obrębie proponowanego do ochrony obszaru znalazłyby się najliczniejsze w kraju stanowiska trzech gatunków storczyków: kruszczyka drobnolistnego Epipactis microphylla, kręczynki jesiennej Spiranthes spiralis oraz storczyka bladego Orchis pallens oraz najbardziej na zachód wysunięte w polskiej części Karpat stanowisko języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium. Część Jasieniowej jest chroniona jako obszar Natura 2000 Cieszyńskie źródła tufowe ze względu na obecność źródeł z martwicą wapienną, z charakterystyczną dla nich roślinnością mszystą. Kod: K/PKrkn/ELlgp. Bucze ok. 30 ha wapienne wzgórze położone w miejscowości Górki Wielkie, nie opodal Brennej. Charakteryzuje się bogatą florą, z bardzo licznym występowaniem storczyka bladego Orchis pallens oraz obrazków wschodnich Arum orentale ssp. oreintale. Do innych interesujący gatunków, proponowanego do ochrony rezerwatowej obszaru, należą m.in. cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis, kruszczyk siny Epipactis purpurea czy paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum. Obecnie

10 202 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki obszar Góry Bucze jest chroniony jako zespół przyrodniczo -krajobrazowy. Kod: Fl/PFlrzk/ELlgp. Grabówka ok. 20 ha wyspa leśna położona między Rudzicą a Bronowem w gminie Jasienica. Wyróżnia się dobrze zachowanymi lasami łęgowymi, z obecnością rzadkich gatunków turzyc: zgrzebłowatej Carex strigosa i zwisłej Carex pendula. Kod: L/PFizl/ELlgp. Las Janowicki ok. 30 ha omawiany kompleks leśny, zlokalizowany w okolicach Janowic, na wschód od Bielska -Białej, charakteryzuje się dobrze zachowanym układem przestrzennym zbiorowisk roślinnych w dolinach rzecznych pogórza: łęgi -jaworzyny -buczyny. Spośród wszystkich proponowanych i istniejących rezerwatów, Las Janowicki chroniłby najwięcej typów zbiorowisk leśnych 8. Kod: K/ PKrkn/ELlgp. Dolina Wieprzówki ok. 20 ha obszar położony na granicy Pogórza Śląskiego i Beskidu Małego (granica mezoregionów trudna do wskazania). Na odcinku rzeki, który jest sugerowany do objęcia ochroną, znajduje się odsłonięcie czarnych łupków wierzowskich, stanowiące wyjątek w skali Pogórza Śląskiego. Oprócz tego, wzdłuż koryta rzeki wykształciły się łęgi gwiazdnicowe. Wśród rzadkich gatunków Doliny Wieprzówki na uwagę zasługuje języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium. Kod: N/PGgte/ELlgp. Ryc. 3. Obszary proponowane do objęcia ochroną w formie rezerwatu przyrody na Pogórzu Śląskim: 1 Bielowiec ; 2 Jasieniowa ; 3 Bucze ; 4 Grabówka ; 5 Las Janowicki ; 6 Dolina Wieprzówki ; 7 Grodzisko w Gorzeniu

11 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO 203 Grodzisko w Gorzeniu ok. 15 ha fragment lasu na wapiennym wzgórzu z czapą piaskowcową, mający częściowo charakter parku angielskiego przy zabytkowym dworze Emila Zegadłowicza. Obecnie zarówno dworek, jak i większa część wzgórza jest w rękach prywatnych. Właściciel jednak jest zwolennikiem idei objęcia wzgórza ochroną. Prywatny i wydzielony charakter umożliwił zachowanie się naturalnych lasów z licznymi okazałymi drzewami. Grodzisko jest ostoją żywokostu sercowatego na najbardziej na zachód wysuniętym stanowisku. Innym interesującym gatunkiem występującym na terenie proponowanym do ochrony jest bluszczyk kosmaty Glechoma hirsuta, którego stanowisko ma charakter izolowany. Na uwagę zasługują także zlokalizowane w południowej części źródła z rozległymi depozycjami martwicy wapiennej, dotychczas nie odnotowywane w literaturze. Oprócz tego, na szczycie wzgórza znajdują się ślady wałów grodziska (stąd nazwa wzgórza). Nagromadzenie atrakcji przyrodniczych i kulturowych czynią ze wzgórza jeden z najciekawszych obiektów turystycznych zachodniej części województwa małopolskiego. Kod: L/Fizl/ELlgp. W nowych rezerwatach przyrody (ryc. 3) byłyby reprezentowane wszystkie najważniejsze typy roślinności leśnej Pogórza Śląskiego (tab. 2), w tym dotychczas nieobjęte ochroną kwaśne buczyny oraz łęg gwiazdnicowy. Tab. 2. Reprezentacja najcenniejszych zbiorowisk leśnych w rezerwatach przyrody sugerowanych do utworzenia na Pogórzu Śląskim Bielowiec Jasieniowa Bucze Grabówka Las Janowicki Dolina Wieprzówki Grodzisko w Gorzeniu Tilio carpinetum x x x x x x x Dentario glandulosae Fagetum x x x x x x Luzulo pilosae Fagetum x Carici remotae Fraxinetum x x x Stellario Alnetum x x x Fraxino Alnetum x Alnetum incanae x zb. Acer pseudoplatanus z Tilio Acerion x x x Aceri tilietum x x x x Carici elongatae Alnetum sensu lato x

12 204 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki DYSKUSJA Zgodnie z art. 14 Ustawy o ochronie przyrody (Dz.U nr 92 poz. 880), niezbędne jest zapewnienie na obszarach cennych przyrodniczo, zróżnicowanych pod względem wartości przyrodniczych, ochrony rezerwatowej oraz wytypowania reprezentatywnej liczby rezerwatów przyrody ze względu na dominujący przedmiot ochrony i główny typ ekosystemu. Biorąc pod uwagę duże zróżnicowanie przyrodnicze Pogórza Śląskiego, wyrażające się zwłaszcza poprzez różnorodną szatę roślinną, konieczna jest ochrona wszystkich najważniejszych typów naturalnych zbiorowisk roślinnych. Spośród 9 najważniejszych zbiorowisk leśnych Pogórza Śląskiego w istniejących rezerwatach występują płaty 7 z nich, dwa zbiorowiska kwaśna buczyna oraz pogórski łęg gwiazdnicowy nie zostały rozpoznane w żadnym z rezerwatów. Co więcej, lasy jaworowe oraz olsy występują tylko w pojedynczych rezerwatach, olszyna nadrzeczna w dwóch rezerwatach, a klonowo -lipowe lasy stokowe mają jedynie po 3 wystąpienia (tab. 1). Biorąc ponadto pod uwagę małe powierzchnie tych rezerwatów, ochrona wskazanych zbiorowisk na obszarze Pogórza jest niewystarczająca. Co więcej, wszystkie rezerwaty są zgrupowane w zachodniej części omawianego obszaru, więc nie chronią pełnego zróżnicowania zbiorowisk w skali całego mezoregionu. Biorąc pod uwagę Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (Dz.U nr 60, poz. 533), na obszarze Pogórza Śląskiego istnieją rezerwaty w dwóch głównych typach: leśne i florystyczne, przy czym drugie z nich chronią także fitocenozy leśne. Wśród zaproponowanych do utworzenia rezerwatów znajdują się także takie, które ze względu na główny przedmiot ochrony miałyby charakter krajobrazowy oraz przyrody nieożywionej. Na potrzebę powołania kolejnych rezerwatów przyrody na Pogórzu Śląskim wskazywano już w przeszłości, w czasach gdy teren ten należał do województwa bielskiego. Łącznie sugerowano utworzenie aż 20 nowych rezerwatów (Celiński i in. 1994). Dla 5 z nich powstały projekty: Hażlaskie Dęby, Parchowiec (Celiński i in. 1994), Łukaszowe Gaje (Wilczek i in. 1996), Łabajska (Wilczek i in. 1997), Grabówka (Wilczek i Cybulski 1995), jednakże ochrona tych obszarów dotychczas nie została zrealizowana. Istotne jest to, że prawie wszystkie obszary proponowane do objęcia ochroną znajdują się w zachodniej części Pogórza Śląskiego. Na omawianym terenie, istniejące rezerwaty są niewielkie i chronią tylko 150 ha lasów (0,0027% powierzchni Pogórza Śląskiego). 7 obszarów, które sugeruje się objąć ochroną, wraz z połączonym, transgranicznym rezerwatem w okolicach Cieszyna, zwiększyłby całkowitą powierzchnię rezerwatów przyrody Pogórza Śląskiego do ok. 600 ha. W skali całego mezoregionu nadal jest to niewielka liczba, jednakże wprowadzenie tych zmian przyczyni się do zachowania najciekawszych przyrodniczo

13 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO 205 fragmentów omawianego obszaru. Jest to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę wyjątkowy charakter Pogórza Śląskiego, a zwłaszcza jego zachodniej części. BIBLIOGRAFIA Bielawski R., Ramik T Jaszczurka zielona, Lacerta viridis viridis (Laurenti, 1758) w Polsce. Przegląd Zoologiczny 16, 4: Celiński F., Czylok A., Trząski L., Gawęda E., Kurek D., Rahmonov O., Serwecińska G Waloryzacja szaty roślinnej i krajobrazu województwa bielskiego. I: część północna. Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Katowice. 65 ss. (wydruk komputerowy). Chytrý M LBB03 Carici pilosae Carpinetum betuli Neuhäusl et Neuhäuslová -Novotná [W:] Vegetace České republiky. 4. Lesní a křovinná vegetace, M. Chytrý (red.), Academia, Praha, German K Typy środowiska przyrodniczego zachodniej części Pogórza Karpackiego. Rozprawy habilitacyjne UJ 246: Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa, 440 ss. Matuszkiewicz W Teoretyczno -metodyczne podstawy badań roślinności jako elementu krajobrazu i obiektu użytkowania rekreacyjnego. Wiadomości Ekologiczne 20: Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszara, 537 ss. Mirek Z., Piękoś -Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, 442 ss. Oszczypko N Late Jurassic -Miocene evolution of the Outer Carpathian fold -and- thrust belt and its foredeep basin (Western Carpathians, Poland). Geological Quarterly 50, 1: Plán péče Plán péče o přírodní rezervaci Velké doly na období Moravskoslezský kraj Informační systém životního prostředí. -sprava. kr-moravskoslezsky.cz/cz/priroda/chranena-uzemi/rezervace/velke-doly-121/ Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 23 grudnia 1998 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Dz.U nr 164 poz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody. Dz.U Nr 60, poz Słomka T Analiza sedymentacji warstw cieszyńskich metodami statystyki matematycznej. Annales Societatis Geologorum Poloniae 56, 3 4: Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U nr 92 poz. 880, z późn. zm.

14 206 Zbigniew Wilczek, Wojciech Zarzycki Vlček P., Najbar B., Jabłoński D First records of the Dice Snake (Natrix tessellata) from the North -Eastern part of the Czech Republic and Poland. Herpetology Notes 3: Wilczek Z., Bernacki L Waloryzacja przyrodnicza zbiorowisk łąkowych i leśnych Góry Tuł gm. Goleszów pod kątem proponowanych form ochrony przyrody. Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Katedra Botaniki Systematycznej, Uniwersytet Śląski w Katowicach, 6 ss. (wydruk komputerowy). Wilczek Z., Cybulski M Projekt rezerwatu przyrody Grabówka. Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Katowice, 27 ss. (wydruk komputerowy). Wilczek Z., Holeksa J., Barć A Rezerwaty przyrody Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego w świetle implementacji rozporządzenia Ministra Środowiska z 30 marca 2005 roku w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody. [W:] Prawo ochrony przyrody. Stan obecny, problemy, perspektywy, D. Kopeć, N. Ratajczyk (red.), Towarzystwo Przyrodników Ziemi Łódzkiej, Łódź, Wilczek Z., Zarzycki W Szata roślinna rezerwatu przyrody Dolina Łańskiego Potoku na Pogórzu Śląskim (Karpaty Zachodnie). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69, 4: Wilczek Z., Cybulski M., Wojtoń T Projekt rezerwatu leśnego Łukaszowe Gaje na Pogórzu Śląskim. Bielsko -Biała, 28 ss. (wydruk komputerowy). Wilczek Z., Płaszczyk -Wilczek B., Cybulski M Projekt rezerwatu Łabajska w Dzięgielowie. Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Katowice, 33 ss. (wydruk komputerowy). Wilczek Z., Orczewska A Szata roślinna rezerwatu przyrody Morzyk na Pogórzu Cieszyńskim. Natura Silesiae Superioris, 7: Wilczek Z., Wika S., Gorczyca M., Bregin M Flora roślin naczyniowych rezerwatu przyrody Skarpa Wiślicka na Pogórzu Śląskim. Acta Botanica Silesiaca 10: Wilczek Z., Sierka E., Płaszczyk -Wilczek B Projektowane rezerwaty przyrody na Pogórzu Śląskim. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 59, 4: Wika S., Płaszczyk -Wilczek B., Wilczek Z Naturalne i półnaturalne zbiorowiska roślinne obszaru od Bielska -Białej -Komorowic po Kęty. Cz. II. Zbiorowiska leśne. Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej Inżynieria, Włókiennictwo i Ochrona Środowoska 40, 12: Wika S., Wilczek Z., Bregin M., Gorczyca M Roślinność rezerwatu przyrody Skarpa Wiślicka na Pogórzu Śląskim. Acta Botanica Silesiaca 10: Zarządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 18 grudnia 1953 w sprawie uznania za rezerwat przyrody. M.P nr 1 poz. 21. Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 sierpnia 1957 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. M.P nr 75 poz.463. Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 21 października 1961 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. M.P nr 87 poz. 371.

15 OCHRONA REZERWATOWA LASÓW POGÓRZA ŚLĄSKIEGO 207 Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 21 października 1961 w sprawie uznania za rezerwat przyrody. M.P nr 84 poz Zarządzenie Ministra Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 listopada 1996 w sprawie uznania za rezerwat przyrody. M.P nr 75 poz Zarządzenie Ministra Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 listopada 1996 w sprawie uznania za rezerwat przyrody. M.P nr 75 poz. 688.