Ewa Cudak. Alwernia 2006

Transkrypt

1 Alwernia 2006 Ewa Cudak

2 1

3 POŁOŻENIE GMINY Gmina Alwernia położona jest w północno-zachodniej części województwa małopolskiego nad rzeką Wisłą oraz w południowo-wschodniej części powiatu chrzanowskiego, do którego należą także gminy: Babice, Chrzanów, Trzebinia i Libiąż. Gmina zajmuje obszar ponad 75 km² i stanowi 20,26% powierzchni powiatu. Liczba ludności gminy waha się w granicach 12,5 tys. LOKALIZACJA POŁOŻENIE GMINY ALWERNIA NA MAPIE POLSKI POŁOŻENIE POWIATU CHRZANOWSKIEGO NA MAPIE WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Źródło: Źródło: HERB POWIATU CHRZANOWSKIEGO POWIAT CHRZANOWSKI FLAGA POWIATU CHRZANOWSKIEGO GMINY POWIATU CHRZANOWSKIEGO Źródło: 2

4 GMINY POWIATU CHRZANOWSKIEGO GMINA HERB GMINY POŁOŻENIE NA MAPIE POWIATU Alwernia Babice Chrzanów Trzebinia Libiąż Źródło herbów i map: Alwernia: Babice: Chrzanów: Libiąż: Trzebinia: 3

5 Alwernia jest gminą miejsko-wiejską. Miasto Alwernia otoczone jest przez 10 sołectw. Należą do nich: Brodła, Grojec, Kwaczała, Mirów, Nieporaz, Okleśna, Podłęże, Poręba Żegoty, Regulice oraz Źródła. Źródło: Gmina położona jest ok. 30 km na zachód od Krakowa przy autostradzie A4 i drodze wojewódzkiej nr 780 Kraków - Oświęcim. To dwa ważne szlaki komunikacyjne. Pierwszy łączy Kraków z Katowicami, a więc także Małopolskę ze Śląskiem, drugi zaś aglomerację krakowską z ziemią oświęcimską. DROGA NR 780 I WIDOK NA AUTOSTRADĘ A4 4

6 W pobliżu Alwerni znajdują się ruiny dwóch znanych zamków - Lipowca w Wygiełzowie oraz Tęczyna - we wsi Rudno niedaleko Krzeszowic. LIPOWIEC Fot: TĘCZYN Fot: B. Buśko 5

7 POŁOŻENIE GEOLOGICZNE GMINY Gmina położona jest na terenie Grzbietu Tenczyńskiego, będącego częścią Jury Krakowsko-Częstochowskiej, a także na obszarze Doliny Górnej Wisły, która należy do Kotliny Oświęcimskiej. Jest to przyczyną znacznego zróżnicowania krajobrazu oraz występowania licznych pomników przyrody ożywionej i nieożywionej na terenie gminy. Jura Krakowsko Częstochowska to olbrzymi, płaski fałd powstały w epoce trzeciorzędowej, otoczony zewsząd terenami leżącymi niżej. Jura dała okolicom masywny wapień tworzący skałki. W niej też znajdują się złoża glinki ogniotrwałej. Główne zarysy dzisiejszej rzeźby terenu są dziełem trzeciorzędu. W tym czasie, zwanym górotwórczym okresem alpejskim, zapadł się Rów Krzeszowicki i wypiętrzył Grzbiet Tenczyński. Powierzchnia utworów budujących Wyżynę Krakowsko Częstochowską tworzy wierzchowinę składającą się z pasów na przemian wzniesionych i obniżonych wzdłuż oddzielających je stref uskokowych. Jednym z nich, wypiętrzonym pasem, jest Grzbiet Tenczyński ( m.n.p.m.). Obszar powiatu chrzanowskiego od południa opada do rowu przedkarpackiego, który jest kolejnym, tym razem obniżonym pasem ( m.n.p.m.) wyzyskanym przez dolinę Wisły. Zachodnia część rowu rozszerza się w stosunkowo niewielką Kotlinę Oświęcimską. Dominujące wapienie dały początek zjawiskom krasowym (jaskiniom, źródłom wywierzyskowym, lejkom, zapadlinom i innym). Gmina leży w dorzeczu górnej Wisły. Wisła przepływa wzdłuż południowej granicy powiatu chrzanowskiego, oddzielając go od powiatów: oświęcimskiego i wadowickiego. Obszar gminy jest częścią dwóch Parków Krajobrazowych: Rudniańskiego oraz Tenczyńskiego. Parki te wchodzą w skład Jurajskiego Parku Krajobrazowego utworzonego w 1981 roku. Stanowi on prawie 2/3 obszaru gminy. Z tego też powodu znajduje się ona w strefie krajobrazu chronionego. Rudniański Park Krajobrazowy Rudniański Park Krajobrazowy leży na terenie gmin: Alwernia, Czernichów oraz Krzeszowice. Ma powierzchnie 5680 ha. W jego skład wchodzi Czarny Las i Las Orlej. Znajdują się w nim dwa rezerwaty (Kajasówka i Dolina Potoku Rudno) oraz liczne pomniki przyrody (tj. park w Porębie Żegoty, Skałki Gaudynowskie). Na jego terenie (między Rybną a Brodłami) utworzony został użytek ekologiczny ostoja bobrów. Tenczyński Park Krajobrazowy Tenczyński Park Krajobrazowy znajduje się na terenie gmin: Alwernia, Babice, Chrzanów, Kraków, Krzeszowice, Liszki, Trzebinia, Wielka Wieś oraz Zabierzów. Na jego obszarze jest 5 rezerwatów przyrody m.in. Dolina Mnikowska oraz Lipowiec. Obejmuje on także Puszczę Dulowską. Park zajmuje obszar 14,046 ha. Atrakcję Gminy Alwernia stanowią zarówno pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej (tj. starodrzew w Alwerni, Skałki Gaudynowskie w Brodłach, araukarie karbońskie w Kwaczale, park w Porębie Żegoty) jak i zabytki architektury (np. klasztor oo. Bernardynów w Alwerni, kościół oraz ruiny pałacu Szembeków w Porębie Żegoty). W Alwerni znajduje się też najstarsze w Polsce Muzeum Pożarnictwa, powstałe w 1953 roku. 6

8 7

9 Historia Alwerni Historia Alwerni jest ściśle związana z historią klasztoru bernardynów. Nazwa miejscowości odnosiła się bowiem pierwotnie do samego klasztoru, który zbudowano na zalesionym wzgórzu o nazwie Podskale. Klasztor został ufundowany przez kasztelana wojnickiego oraz starostę gniewkowskiego, Krzysztofa Korycińskiego herbu Topór, który podczas swojego pobytu we Włoszech przebywał w pustelni La Verna nad rzeką Arno w Toskanii. W tym miejscu św. Franciszek z Asyżu otrzymał w 1224 roku stygmaty. Koryciński jako właściciel Poręby Żegoty i sekretarz królewski pochodzący ze słynnego rodu rycerskiego Toporczyków - Starżów postanowił ufundować na wzór pustelni Alverno (łac.) podobne miejsce na ziemiach polskich. W tym samym czasie w pobliskim Zebrzydowie Mikołaj Zebrzydowski także budował klasztor bernardynów oraz polską Kalwarię. Być może to właśnie skłoniło Korycińskiego do ufundowania klasztoru. Inną przyczyną mogła być wdzięczność za ocalenie z choroby, na jaką zapadł po powrocie z Hiszpanii bądź spełnienie obowiązku szlacheckiego, jako że fundowanie kościołów było wówczas czymś zwyczajnym dla zamożnej szlachty. W realizacji projektu pomagali mu wpływowi zakonnicy: Piotr Bieliński zwany Poznańczykiem oraz Krzysztof Scipio del Campo. PORTRETY KRZYSZTOFA I JANA STANISŁAWA KORYCIŃSKICH Fot. R.Rapcewicz w: Wyczawski H. E. OFM, Alwernia. Dzieje klasztoru oo. Bernardynów, Kraków 1957 Początki Alwerni sięgają 1616 roku, kiedy to w miejscu później wybudowanego murowanego klasztoru i kościoła stanął krzyż, a następnie prosty, drewniany kościółek i mały drewniany klasztor, w którym zamieszkali bernardyni. Budowa murowanego klasztoru datowana jest na lata , kościół natomiast powstawał w latach Formalny dokument erekcyjny datowany jest na 1627 rok. Budowa trwała tak długo, ponieważ pomoc finansowa Korycińskiego była niewystarczająca. O. Poznańczyk zabiegał więc o pozyskanie innych dobrodziejów w celu finansowania budowy świątyni. Po śmierci Korycińskiego (1636) fundację wspierali kolejni właściciele okolicznych dóbr. Zobowiązany został do ukończenia fundacji syn Korycińskiego Jan Stanisław. Nie miał on jednak dostatecznych środków, by szybko ją ukończyć, budował bowiem także kościół w Wilamowicach. Nadal więc budowa klasztoru posuwała się wolno. Nieco później klasztor wspierali materialnie: Franciszek Szwarcenberg - Czerny, a w końcu Szembekowie. 8

10 U stóp klasztoru stopniowo rozwijała się osada obsługująca klasztor i pielgrzymów, która stała się zalążkiem dzisiejszej Alwerni. Jej rozwój nastąpił w związku z napływem pielgrzymów nawiedzających słynący łaskami obraz Pana Jezusa w kościele ojców bernardynów. Najwięcej osób w nowej osadzie trudniło się garncarstwem, kowalstwem, rzeźnictwem i piekarstwem. Byli także kramarze, szewcy, stolarze i inni. Osiedle powstało po wschodniej stronie klasztoru w XVIII wieku. Wzmiankowane jest w źródłach z końca XVIII wieku jako wieś należąca do dóbr Szembeków z Poręby Żegoty. Do końca XVIII w. uznawana była za część wsi Poręba Żegoty. Pierwsze pisemne informacje o miejscowości pochodzą z 1778 roku. Król Stanisław August nadał wówczas Alwerni przywilej odbywania 12 targów w roku. Stanisław August Poniatowski w czasie podróży po kraju przebywał w Alwerni (1787). Odwiedził klasztor i zatrzymał się w pobliskiej Porębie. Wcześniej (1676) w Alwerni był też Jan III Sobieski jadący z Częstochowy do Krakowa. Po trzecim rozbiorze Polski, Alwernia znalazła się pod panowaniem austriackim, w 1809 weszła w skład Księstwa Warszawskiego, natomiast po Kongresie Wiedeńskim, w roku 1815 znalazła się w Rzeczpospolitej Krakowskiej (do 1846). Od 1845 roku miasto posiadało pieczęć miejską, przedstawiającą kościół z wieżą pomiędzy dwoma jodłami. W 1859 roku powstała w Alwerni jednoklasowa szkoła urządzona w wynajętym domu. W tym też czasie (1861) powstała także Szkoła Pszczelarska założona przez Feliksa Florkiewicza. W 1896 roku rozpoczęto budowę linii kolejowej z Trzebini do Oświęcimia. Alwernia uznawana była od 1861 za miasteczko, ale jej status nie był jednoznaczny. Otrzymała prawa miejskie dopiero w 1903 roku i utrzymała je przez 30 lat. W 1926 w pobliżu Alwerni powstała fabryka (dzisiejsze Zakłady Chemiczne). W 1941 Niemcy wysiedlili bernardynów z klasztoru urządzając tam więzienie. Zakonnicy wrócili do Alwerni po wojnie. W tym też czasie Alwernia znów stała się gminą wiejską. W 1993 roku ponownie uzyskała prawa miejskie. 9

11 Warto zobaczyć Kościół i klasztor oo. Bernardynów 10

12 Klasztor oraz kościół pw. Stygmatów św. Franciszka z Asyżu został ufundowany przez Krzysztofa Korycińskiego. Początki fundacji sięgają roku Murowany klasztor zbudowano w latach , kościół natomiast w latach W odpust Matki Bożej Anielskiej 2 sierpnia 1660 biskup krakowski Andrzej Trzebicki dokonał poświęcenia kościoła. Kilka lat później (1667) biskup Mikołaj Oborski, sufragan krakowski konsekrował świątynię. Słynie ona jako miejsce kultu Pana Jezusa Ecce Homo ("Oto człowiek"). Kościół jest murowany, jednonawowy, z transeptem i zakończonym półkoliście prezbiterium. Obecny kościół i klasztor zachowały barokową formę, mimo że przez wieki nawarstwiło się sporo nowych elementów. Wyposażenie wnętrza kościoła jest więc głównie barokowe, ale także rokokowe z elementami klasycystycznymi. WNĘTRZE KOŚCIOŁA Fot: B. Buśko Kościół i zabudowania klasztorne są stosunkowo surowe i skromne pod względem architektonicznym. Zabudowania klasztoru przylegają do kościoła od zachodu. Mimo wielokrotnych przekształceń również one zachowały charakter budowli barokowej, zgrupowanej wokół prostokątnego wirydarza. Sklepienia we wnętrzach są kolebkowe z lunetami. Wirydarz obiegają na parterze krużganki, na piętrze zaś cele zakonne. W klasztorze znajdują się portrety fundatorów i dobrodziejów m.in. Korycińskich oraz nieliczne paramenty i ornaty z XVIII wieku. Jest on objęty klauzurą. Został przebudowany na przełomie XIX i XX w., ale nie została zasadniczo zmieniona jego forma. W latach miała miejsce restauracja kościoła. Zmniejszono liczbę ołtarzy bocznych, zachowując jednak cechy wystroju wczesnobarokowego. Rzeźby z rozebranych ołtarzy umieszczono w narożnikach transeptu. W roku 2006 rozpoczęła się renowacja kościoła. W latach wystawiono wysoką, 55-metrową wieżę na dzwony ufundowaną z ofiar złożonych przez Górnoślązaków. Góruje ona ponad drzewami zalesionego wzgórza klasztornego. Oprócz niej nad dachami wznosi się wieżyczka na sygnaturkę, a także kopuła z latarnią nakrywająca kaplicę boczną. 11

13 WIEŻE KLASZTORNE Kościół we wnętrzu jest sklepiony kolebkowo, ściany ożywione są dekoracją rokokową. Rokokowy kartusz zdobi również chór. Ołtarze reprezentują styl późnobarokowy. W kościele znajdują się rzeźby z XVII wieku i rokokowa ambona z II połowy XVIII wieku ozdobiona figurkami świętych franciszkańskich. Warto zwrócić uwagę na elementy architektoniczne wykonane z czarnych dębnickich marmurów. Wyposażenie kościoła tworzy 7 ołtarzy z XVIII wieku, wśród których na uwagę zasługują zwłaszcza ołtarz główny z 1734 roku oraz boczny ołtarz, w którym mieści się obraz z 1767 roku przedstawiający scenę stygmatyzacji św. Franciszka. Ołtarze boczne pochodzą z II połowy XVIII wieku. W 1661 postawiono w kościele 5 ołtarzy: główny św. Krzyża (z krucyfiksem wykonanym w stylu wczesnobarokowym, umieszczonym jeszcze w starym kościółku w roku 1624) i 4 boczne: Matki Bożej Alwernijskiej (z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem sprzed 1616 roku, ofiarowanym przez Jana Kuciela w 1703 roku), św. Franciszka (z obrazem z 1767 przedstawiającym scenę stygmatyzacji św. Franciszka), św. Antoniego (po prawej stronie nawy z obrazem przedstawiającym świętego, namalowanym w 1633 roku w Krakowie) i św. Anny Samotrzeciej (w lewej części transeptu, z barokową płaskorzeźbą świętej pochodzącą z klasztoru w Przyrowie, podarowaną do Alwerni w 1742 roku). Ołtarz główny, ufundowany przez ks. Jana Franciszka Michlajskiego z Babic w 1684 zastąpiono w 1734 okazalszym, wykonanym przez Macieja Klarę w stylu rokokowym. Umieszczono w nim stary krucyfiks z ołtarzy poprzednich. W 1662 r. przybył ołtarz św. Józefa, a w 1745 św. Jana Nepomucena. Stanęły niedaleko wejścia głównego, a zrobione zostały pierwotnie ze starych ołtarzy, kiedy urządzano wnętrze na styl rokokowy. Obrazy świętych znajdujące się w ołtarzach pochodzą z XVII i XVIII wieku. OŁTARZ GŁÓWNY, OŁTARZ MATKI BOŻEJ I PŁASKORZEŹBA ŚW. ANNY SAMOTRZEĆ Fot. B. Buśko 12

14 Zabytkowe kilkunastogłosowe organy zbudowane przez organmistrza z Zatora Jakuba Stankiewicza w 1789 roku zostały zastąpione w 1953 roku organami znacznie większymi z klasztoru w Sokalu. Warto także zwrócić uwagę na rzeźbione w drewnie lipowym obrazy stacyjne znajdujące się w kościele. Obecne stacje drogi krzyżowej są z początku XX wieku. Równie interesujące są umieszczone w szklanych gablotkach na mensach ołtarzowych woskowe figurki w szatach z tkanin z XVIII w., obrazujące Boże Narodzenie, św. Antoniego i stygmatyzację św. Franciszka. Najcenniejszy jest jednak wspomniany już bizantyjski obraz Ecce Homo. W kościele znajdują się również pomniki i epitafia nagrobne kolejnych fundatorów i dobrodziejów pochodzące z wieków: XVII XIX. Najstarsze są barokowe sarkofagi fundatorów kościoła Krzysztofa i Jana Stanisława Korycińskich (1636, 1667), wykonane z czarnego marmuru dębnickiego, mające kształt trumny. Można również zobaczyć pomniki nagrobne Aleksandra hr. Szembeka i Urszuli z hr. Wielopolskich (1806, 1803) wykonane z marmuru, stiuku, alabastru i drzewa w stylu klasycystycznym. Są także epitafia Aleksandra i Teresy Łaszkowskich (Laszowskich) z XVIII w., z portretami na blasze oraz rozbudowane epitafium Franciszka Szwarcenberga-Czernego, zmarłego w roku 1764 roku. Boczne wejście do kościoła zdobi niezwykle cenny pod względem artystycznym portal, pierwotnie obramowanie nagrobka, zmarłej w roku 1846 Eleonory Karwickiej, wraz z figurą niewiasty-pokutnicy. Jest to przykład kompozycji klasycystycznej, z marmuru i stiuku (styl neogotycki). Krypty do grzebania zmarłych dobrodziejów oraz zakonników urządzone zostały pod kościołem. Od 1855 poczęto chować umarłych zakonników na przykościelnym cmentarzu (nazywanym Rajskim Placem). NAGROBEK ELEONORY KARWICKIEJ POMNIK NAGROBNY ALEKSANDRA SZEMBEKA Warto też zwrócić uwagę na stacje Drogi Krzyżowej na Rajskim Placu przed kościołem. Urządzono je w 1739 roku. Pierwotnie miały one formę 14 małych kapliczek. Obecne stacje malowane są na blasze, ufundowane przez Górnoślązaków i umieszczone w 1894 na murze zewnętrznym kościoła i murze okalającym cmentarz. 13

15 RAJSKI PLAC PRZED KOŚCIOŁEM STACJE DROGI KRZYŻOWEJ NA PLACU Wybudowano również większą kaplicę do odprawiania nabożeństw w czasie odpustów (dlatego też plac nazywany jest także dziedzińcem odpustowym). Obecnie mieści się ona na wschodniej ścianie ogrodzenia placu, przeniesiona z jego środka. W latach plac został powiększony. Pośrodku niego znajduje się kamienny krzyż z 1758 roku oraz mogiła zmarłych zakonników. KAMIENNY KRZYŻ I MOGIŁA ZAKONNIKÓW NA RAJSKIM PLACU Pierwotnie istniała jedna brama z Obecnie są dwie. Na cokołach między bramami postawiono kamienne postacie czterech Ewangelistów z 1758 roku, przeniesione z kaplic Bożego Ciała w lesie. Na placu przed bramą zaś znajduje się pochodząca z 1900 roku rzeźba Chrystusa Frasobliwego umieszczona na kolumnie. Część terenów ukrytych za murem klasztornym zajmuje bernardyński ogród. 14

16 RZEŹBA CHRYSTUSA FRASOBLIWEGO Przy bramie wjazdowej na dziedziniec klasztorny znajduje się nieduży budynek nazywany dawniej Opatówką, zbudowany w 1657 roku jako dom dla gości. Potem był mieszkaniem służby klasztornej. Obecnie wykorzystywany jest dla potrzeb Gminnego Centrum Informacji w Alwerni. Niemało trudu kosztowało urządzenie przy klasztorze studni. Pierwotnie chciano ją wykuć w skale, w wirydarzu klasztornym, twarda skała była jednak nie do pokonania przy ówczesnych narzędziach. Ponieważ dowożenie wody z odległych studzien było niezwykle kłopotliwe poszukano innego miejsca. Na dziedzińcu klasztornym wykuto w latach studnię głęboka na 25 metrów, później znaczenie pogłębioną. ZABYTKOWA STUDNIA KLASZTORNA 15

17 Utrudniony rozwój klasztoru w pierwszych latach jego istnienia wiązał się z jego ubóstwem. Wynikał także z niewielkiego zaludnienia w stosunku do liczby kościołów znajdujących się w okolicy (Babice, Płaza, Regulice, Poręba Żegoty, Tenczyn). Bazując na księdze poborowej z roku 1581, można wnioskować, że Poręba liczyła w 1616 roku nie więcej niż 140 osób, Regulice ok. 220, Grojec-180, natomiast w Kwaczale mogło być w roku ludzi. Przy klasztorze na przestrzeni wieków powstawały bractwa: Bractwo św. Anny (1629) Bractwo Niepokalanego Poczęcia NMP (ok.1750), Trzeci Zakon św. Franciszka, działające aż do okresu panowania austriackiego po rozbiorach i potem odnawiane. Powstało też Bractwo Serca Pana Jezusa związane z kultem Obrazu Ecce Homo. Najcenniejszy w kościele obraz Ecce Homo trafił do Alwerni w Według tradycji został on przewieziony z Konstantynopola na dwór cesarza Ferdynanda III, następnie z Wiednia dostarczono go do Koszyc, a w końcu ofiarowano do Polski. W latach dobudowano do kościoła od strony północnej kaplicę na pomieszczenie obrazu. Umieszczono go w ołtarzu wykonanym z czarnego marmuru pochodzącym z 1712 roku. Kaplica wzniesiona jest na kształcie kwadratu, przykryta kopułą z latarnią. OBRAZ ECCE HOMO Fot: B. Buśko Historia obrazu Obraz Pana Jezusa Ecce Homo podarował klasztorowi proboszcz z pobliskich Babic. Pierwsza wzmianka o obrazie pochodzi z roku Znajdował się on w kaplicy cesarskiej Konstantego XII ( ). Po upadku Konstantynopola obraz dostał się w ręce sułtana Mahometa II ( ), który umieścił obraz wraz z innymi pamiątkami po cesarzach w skarbcu w Konstantynopolu. Dla katolików obraz pozyskał cesarz austriacki z dynastii Habsburgów Ferdynand II ( ) lub Ferdynand III ( ). Obraz przekazał katolikom sułtan Amurat IV ( ). Władca umieścił obraz w swojej kaplicy, gdzie otoczono go kultem. Przed swoją śmiercią podarował go nadwornemu kapelanowi, polecając mu troskę o obraz. Z rąk kapelana został on przekazany wysokiemu urzędnikowi cesarskiemu Zygmuntowi Hollo. Przez niego został ofiarowany kościołowi w Koszycach na Słowacji. Dla celów kultowych ks. Jan Michlajski postanowił nabyć ten obraz dla klasztoru w Alwerni, w pobliżu którego leżała jego druga parafia Babice koło Chrzanowa. Udał się on z obrazem do Krakowa i poprosił biskupa Mikołaja Oborskiego, sufragana krakowskiego o jego poświęcenie. Uroczyste przekazanie obrazu ks. Michalajski urządził w święto Matki Bożej Anielskiej ( ) w otoczeniu księży, szlachty, członków bractw religijnych i licznie zgromadzonych chłopów. Sumę odpustową celebrował ks. Kazimierz Lanckoroński - kanonik krakowski i proboszcz oświęcimski, a kazanie wygłosił ks. Memezius - proboszcz z Chrzanowa. Obraz początkowo był umieszczony w głównym ołtarzu, dopóki nie zbudowano kaplicy i ołtarza w którym został umieszczony. Obraz Pana Jezusa Miłosiernego w Alwerni jest namalowany na płótnie i przyklejony do deski dębowej o wymiarach 65 cm x 50 cm Twarz Pana Jezusa jest bardzo wyrazista i pełna bólu. W roku 1700 na obraz nałożono srebrną sukienkę będącą wotum zbiorowym pielgrzymów Alwerni. W nocy z 12 na 13 stycznia 1984 roku nieznani sprawcy ukradli z obrazu srebrną sukienkę, pozłacaną koronę z głowy Pana Jezusa oraz pozłacaną trzcinę. Historia obrazu wg: 16

18 Od początku istnienia klasztoru obchodzono w nim dwa odpusty: 17 września w dniu Stygmatów św. Franciszka oraz wspólny wszystkim klasztorom bernardyńskim odpust w święto Matki Boskiej Anielskiej 2 sierpnia. Pierwszy z nich nie był nigdy popularny, wierni gromadzili się raczej 4 października w uroczystość św. Franciszka. Niebawem rozwinął się w Alwerni kolejny odpust w niedzielę oktawy Bożego Ciała. Jego punktem kulminacyjnym była procesja z Najświętszym Sakramentem do czterech ołtarzy, ustawionych w lesie w specjalnie w tym celu wzniesionych w 1709 r. kaplicach czterech Ewangelistów. W czasie procesji strzelano z moździerzy stąd odpust ten nazwano niedzielą strzelaną lub strzelanką. Nazwa ta utrzymała się do dziś. Zgodnie z tradycją więc, w niedzielę po Bożym Ciele w Alwerni odbywa się odpust poświęcony czci Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa Pana, tzw. Strzelanka Alwernijska. Niegdyś całe wzgórze Alwerni zajmowały kramy ze słodyczami, karuzele, panował duży hałas od wystrzałów, trąbek i piszczałek. Ta tradycja jest jeszcze w znacznym stopniu kultywowana przez mieszkańców miasta. KRAMY - STRZELANKA Fot: Co roku w okresie Wielkiego Tygodnia odbywa się w Alwerni Misterium Męki Pańskiej wykonywane przez mieszkańców Alwerni, natomiast w Wigilię Bożego Narodzenia ma miejsce uroczysta Pasterka z Misterium Bożonarodzeniowym. 17

19 Wzgórze Podskale Wzgórze, na którym znajduje się klasztor poprzecinane jest licznymi wąwozami. Jeden z nich znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła. Uchodzi on za najgłębszy wąwóz lessowy w Polsce. Na jego stokach rosną liczne buki, graby i paprocie. Najbezpieczniej zwiedzać go schodząc z dziedzińca klasztornego schodami do ul. Bernardyńskiej. Można także wędrując ul. Korycińskiego wejść żółtym szlakiem do lasu. KLASZTOR NA WZGÓRZU PODSKALE Fot. B. Buśko WĄWÓZ LESSOWY 18

20 Małopolskie Muzeum Pożarnictwa To najstarsze w Polsce muzeum gromadzące eksponaty pożarnicze. Powstało w 1953 roku z inicjatywy Zbigniewa Konrada Gęsikowskiego, późniejszego wieloletniego kustosza Muzeum. Oficjalnie otwarte zostało w 2004 roku. Ochotnicza Straż Ogniowa w Alwerni została założona w 1895 roku przez Stanisława Walczyńskiego. Pierwsze wyposażenie, jakim dysponowali strażacy było dziełem miejscowych rzemieślników. To oni tworzyli niezbędne strażakom wiadra, hełmy, toporki itp. Później za pieniądze zebrane od ludności miejscowej zakupiono pierwszą sikawkę ręczną i inny sprzęt. Siedziba Straży mieściła się w remizie niedaleko rynku. Po II wojnie światowej Walczyński rozpoczął budowę strażnicy. Zakupiono też motopompę i samochód Bedford. Powstała inicjatywa ocalenia eksponatów pożarniczych przez założenie muzeum. Jego opiekunem i kustoszem był od początku aptekarz Gęsikowski. W 1959 wybrano go na Prezesa Zarządu OSP. Wpłynęło to na wzrost liczby eksponatów i rozwój OSP. Zbiory zasilały ochotnicze i zawodowe jednostki Straży Pożarnej m.in. z Chrzanowa, Trzebini, Jordanowa, Tarnowa, a nawet z odległych Poznania i Lwowa. Eksponaty prezentowane są w dużej wiacie oraz w kilku pomieszczeniach remizy strażackiej. Obecnie Muzeum zawiera bogaty zbiór eksponatów pochodzących z różnych regionów i okresów historii (24 tys. pozycji archiwalnych tj. kroniki, instrukcje czy podręczniki szkoleniowe i ponad 300 technicznych eksponatów, sięgających XIX wieku). Wśród zbiorów muzealnych pokaźne miejsce zajmują kolekcje medali, odznaczeń, proporczyków, dokumentacje fotograficzne obiektów strażackich, sikawki ręczne, motopompy, toporki, gaśnice, instrumenty muzyczne, hełmy i sztandary z przełomu wieków oraz sprzęt, którym strażacy w różnych okresach historii docierali na miejsce akcji, a także plakaty, afisze, kalendarze strażackie itp. Można zobaczyć: austriackie i pruskie wozy konne z sikawkami z początku XX wieku ( ), motopompy angielskie, samochody strażackie z lat 40. i 50., a także najcenniejsze w kolekcji: fiata z 1936 r. i mercedesa z 1926 r. oraz dodge z 1942 roku. Pod koniec lat 70. wybudowano wiatę na odrestaurowane samochody, działać zaczęła też Biblioteka Muzealna. Za rekonstrukcję i konserwację pojazdów Muzeum otrzymało wyróżnienie w Konkursie na Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 1999 (mercedes) oraz III nagrodę za dokonania w dziedzinie konserwacji Sybilla 2003 (fiat). ZABYTKOWE WOZY STRAŻACKIE PRZED MUZEUM POŻARNICTWA Fot. B. Kucharczyk Muzeum czynne jest po wcześniejszym telefonicznym zgłoszeniu. Tel: (012) ; Kom ospalwernia@alwernia.pl 19

21 Zabytkowy zespół urbanistyczny W Alwerni warto także zatrzymać się na rynku mającym kształt prostokąta, przy którym zachowały się pojedyncze, zabytkowe, drewniane domy. Pochodzą one z XVIII wieku. Charakterystyczna jest ich konstrukcja zrębowa i czterospadowe dachy z podcieniami. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu cały rynek otoczony był domami pochodzącymi z XVIII i XIX wieku, z podcieniami wspartymi na ozdobnie profilowanych słupach. Do wieku XIX zabudowa wokół rynku i w miasteczku była drewniana. ZABYTKOWE DREWNIANE DOMY NA RYNKU Jeden z domów podcieniowych, wybudowany w 1825 został przeniesiony w 1974 do Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego w Wygiełzowie. Pierwszym właścicielem tego budynku była rodzina Chojmanów, następnym aż do końca rodzina Rybarskich. Relikty zabudowy w Alwerni są częścią Szlaku Architektury Drewnianej. 20

22 NAJSTARSZY DOM W ALWERNI lata 50. XX wieku Fot. W. Walczyk w: Wyczawski H. E. OFM, Alwernia. Dzieje klasztoru oo. Bernardynów, Kraków 1957 Podcienie - przestrzeń w dolnej części budynku powstała przez cofnięcie jego ściany zewnętrznej od poziomu terenu do wysokości nie przekraczającej dwóch kondygnacji, zwykle jednak tylko parteru. Konstrukcja zrębowa (wieńcowa) - konstrukcja ścian wznoszonych z poziomych bali drewnianych, połączonych w narożnikach łączeniami ciesielskimi. To niezwykle malownicze miejsce jakim jest rynek w Alwerni jest jednocześnie parkiem z licznymi starymi dębami będącymi pomnikami przyrody. Pod dębami można dostrzec murowaną kapliczkę z barokowym ołtarzykiem we wnętrzu oraz pomnik poległych za Ojczyznę. POMNIK POLEGŁYCH ZA OJCZYZNĘ 21

23 Wspomniana już kapliczka znajdująca się na rynku zbudowana została ok roku. Ufundował ją Żyd Grunbaum, ówczesny przedsiębiorca m.in. współwłaściciel kopalni glinki w Mirowie dla swoich katolickich robotników. Została ona wzniesiona na planie prostokąta, nakrywa ją dach dwuspadowy. Wewnątrz znajduje się ludowy ołtarzyk z obrazem Przemienienia Pańskiego, dawne lichtarze oraz obrazy. Kapliczka otoczona jest przez stare dęby będące pomnikami przyrody. Wśród drzew znajdują się drewniane rzeźby. DREWNIANA RZEŹBA NA RYNKU Na tablicy wmurowanej w ścianę kaplicy widnieje napis: Wybudowano w 1860 roku. Odnowiono z okazji XX rocznicy II wojny światowej staraniem społeczeństwa Alwernia. 1 IX KAPLICZKA NA RYNKU 22

24 ALEJKI PARKOWE Z OKAZAMI STARYCH DĘBÓW Na rynku warto zwrócić także uwagę na głęboką, 70-metrową studnię wybudowaną w latach Studnia przestała być użytkowana po tragicznym wypadku utonięcia. Dopiero ok roku po oczyszczeniu ponownie była czynna. Wodę wydobywano kubłami umieszczonymi na linie napędzanymi ręczną korbą. W 1935 zainstalowano w studni pompę elektryczną. Na początku lat 40. zamontowano hydrofor i pojawiła się pierwsza sieć wodociągowa, którą z czasem rozciągnięto na całą okolicę rynku. Pod koniec lat 70. po wybudowaniu obok starej szkoły hydroforni i studni głębinowych na Brzezinach zaprzestano eksploatacji studni. W pobliżu znajdowała się niegdyś duża karczma zbudowana przez rodzinę Szembeków. STUDNIA NA RYNKU 23

25 Zalew Skowronek To ośrodek rekreacyjno - wypoczynkowy z kąpieliskiem, wypożyczalnią sprzętu wodnego (kajaki, rowery wodne), łowiskiem dla wędkarzy, polem namiotowym, kortami tenisowymi i kawiarnią oraz parkingiem. Tu też odbywają się imprezy tj. Powiatowy Konkurs Przyśpiewek Weselnych czy Międzynarodowe Regaty Kajakowe. Zbiornik wodny spiętrza wody potoku Brodło tuż przed ujściem do Regulki. Powstał jako źródło zaopatrzenia w wodę dla Zakładów Chemicznych. Ośrodek czynny jest w sezonie letnim. Tel. (012) ZALEW SKOWRONEK Fot: Archiwum UM w Alwerni Zakłady Chemiczne w Alwerni W 1924 roku w pobliżu Alwerni (ówczesne terytorium Kwaczały przysiółek Spalona) rozpoczęła się budowa prywatnej fabryki chemicznej (dzisiejsze Zakłady Chemiczne). Na początku była ona spółką z ograniczoną odpowiedzialnością o nazwie Fabryka Wyrobów Chemicznych Potas. W 1927 zmieniła nazwę na Małopolskie Zakłady Chemiczne sp. z o.o. w Kwaczale. Produkowała ona przede wszystkim kwas solny, siarczek sodu i dwuchromian sodu. Przed wojną istniało w całym regionie chrzanowskim ok. 50 zakładów przemysłowych. Zakłady Chemiczne w Alwerni należały do największych. W czasie II wojny światowej fabryka stała się oazą polskości. Mimo że produkcja w fabryce spadła, zatrudnienie wzrosło. Pomagano w ten sposób osobom, którym groziła wywózka na roboty Nieniec. W fabryce w czasie nocnych zmian słuchano polskojęzycznych audycji radia Londyn, kolportowano prasę podziemną. Po wojnie fabryka została upaństwowiona. Aż do 1953 roku przechodziła okres stagnacji. Dopiero po tym roku rozpoczął się jej dynamiczny rozwój. W 1974 roku zatrudnienie przekroczyło 1240 pracowników. Z myślą o nich w latach wybudowano hotel robotniczy, bloki mieszkalne, ośrodek wypoczynkowy Skowronek. W 1978 roku Kwaczała utraciła Zakłady na rzecz Alwerni. Tereny zajmowane przez nie włączono bowiem do Alwerni. Zakłady Chemiczne S.A. są obecnie największą firmą na terenie miasta. Produkują w sposób proekologiczny związki fosforu, nawozy rolnicze, ogrodnicze i dodatki paszowe. Oprócz Zakładów na terenie gminy działa ponad 900 małych i średnich podmiotów gospodarczych. 24

26 TRASY ROWEROWE SZLAKI MIĘDZYNARODOWE EuroVelo R4 EuroVelo R4 to jedna z sieci międzynarodowych tras rowerowych, przebiegająca przez Alwernię i biegnąca dalej, aż po wschodnią granicę Polski. Cała trasa R4 to Europejska Trasa Rowerowa Roscoff - Middelburg - Bonn - Frankfurt - Praga Brno - Kraków - Lwów Kijów o długości 4000 km. Docelowo trasy międzynarodowe w Europie będą miały łącznie ponad km. Ogólna koncepcja sieci tras EuroVelo ( została opracowana przez ECF - European Cyclists' Federation (Europejską Federację Cyklistów - z siedzibą w Brukseli. Greenway Zielony szlak Kraków Morawy Wiedeń OZNACZENIE NA TRASIE EUROVELO I GREENWAY Greenways to zielone szlaki tworzone wzdłuż naturalnych korytarzy przyrodniczych. Łączą one regiony atrakcyjne turystycznie oraz rekreacyjnie. Promują zdrowy styl życia oraz niezmotoryzowane formy transportu. Są szansą na ożywienie gospodarki lokalnej oraz na zachowanie unikalnych wartości przyrody, krajobrazu i kultury. Program Central European Greenways jest inicjatywą środkowoeuropejskiego konsorcjum Environmental Partnership for Central Europe zrzeszającego pięć niezależnych Fundacji w Polsce, Republice Czeskiej, na Słowacji, Węgrzech oraz w Rumunii. Uczestnictwo Alwerni w projekcie przyczyniło się do przeprowadzenia przez gminę międzynarodowych tras rowerowych. 25

27 Kraków Morawy Wiedeń to europejski korytarz przyrodniczy złożony z sieci szlaków przyjaznych dla rowerzystów, turystów oraz amatorów turystyki konnej. Łączy on miejsca cenne przyrodniczo i kulturowo. To prawie 700 km trasy łączącej zabytkowe miasta i wioski charakteryzujące się walorami krajobrazowymi, przyrodniczymi i architektonicznymi. W Polsce szlak biegnie terenami Jury Krakowsko Częstochowskiej, Kotliny Oświęcimskiej, Ziemi Pszczyńskiej, Śląska Cieszyńskiego, Beskidów. Następnie prowadzi przez tereny Moraw Południowych aż do Dolnej Austrii. Trasa przebiega przez: Kraków (Wawel) Kryspinów Mników Rudno Alwernię Wygiełzów Oświęcim Harmęże Wolę Miedźną Pszczynę Goczałkowice Zdrój Zabrzeg Landek - Mazańcowice Bielsko Białą Jaworze Górki Wielkie Nierodzim. Tutaj rozpoczynają się 2 nitki szlaku: - nitka górska: Ustroń Wisła Istebna Łacki Jasnowice - nitka nizinna: Skoczów Goleszów Dzięgielów Cieszyn Na odcinkach Pszczyna Kraków szlak pokrywa się z przebiegiem trasy Eurovelo R4. Długość 227 km. Zarówno Eurovelo jak i Greenway należą do międzynarodowych szlaków rowerowych przebiegających przez gminę. Szlaki te połączone są z istniejącymi już lokalnymi szlakami turystycznymi. 26

28 SZLAKI REGIONALNE Szlak Architektury drewnianej Zachowane do dziś kościoły, dwory, skanseny, pałace, karczmy budowane z drewna a pochodzące z ubiegłych stuleci przypominają historyczną przeszłość. W Małopolsce szczególnie dużo jest zabytków dawnej wsi polskiej. Szlak Architektury Drewnianej ma przypominać o historii, ukazywać bogactwo dawnej kultury, kultywować tradycje sztuki ludowej oraz ocalić przed zapomnieniem to cenne dziedzictwo. W województwie małopolskim szlak ten ma długość 1500 km i obejmuje 237 zespołów architektonicznych od kościołów, cerkwi, kaplic i dzwonnic po spichlerze, wiejskie chałupy i szlacheckie dwory. Wszystkie obiekty na szlaku są oznakowane. Do największych skarbów regionu należą kościoły w Sękowej, Binarowej, Lipnicy Murowanej i Dębnie Podhalańskim, które w 2003 roku zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. Jednym z elementów szlaku w Małopolsce są relikty zabudowy w Alwerni znajdujące się na rynku. Do dzisiaj zachowały się tylko pojedyncze budynki, które należały do grupy pierwszych domów w powstającej osadzie. Trasa przebiega w najbliższej okolicy Alwerni przez Krzeszowice, Babice, Mętków i Oświęcim. Szlak Architektury Drewnianej jest jedyną, zorganizowaną na tak dużą skalę inicjatywą. Szlaki utworzone są w każdym regionie, a jego elementy mają bardzo różnorodny i wielokulturowy charakter. Projekt szlaku jest wspierany przez Państwową Służbę Ochrony Zabytków Biuro Ochrony Zabytków jak również przez lokalne samorządy. W Polsce istnieją regionalne szlaki architektury drewnianej w województwie małopolskim, śląskim i podkarpackim, które dzielą się na pętle, trasy bądź regiony (np. w Małopolsce region Jurajsko Oświęcimski czy Nadwiślański bądź w śląskim pętla częstochowska lub beskidzka). Podobne trasy turystyczne w Europie to np.: Zamki nad Loarą we Francji, trasa Romantischen strasse we Frankonii, Burgenstrasse obejmująca Frankonię i Czechy. Więcej na temat szlaku na stronach:

29 Jurajski Pierścień Jurajski Pierścień jest trasą samochodową mającą za zadanie propagować atrakcyjne turystycznie choć mało znane okolice. Na trasie znajduje się ok. 100 obiektów wartych odwiedzenia. Uczestnictwo Gminy Alwernia w programie Pierścień Jurajski, stworzonym z inicjatywy Zarządu Jurajskich Parków Krajobrazowych, Ojcowskiego Parku Narodowego oraz Fundacji Partnerstwo dla Środowiska, zaowocowało utworzeniem na Rynku w Alwerni tzw. węzła turystycznego, który jest jednym z docelowych punktów turystycznych wędrówek. 28

30 SZLAKI LOKALNE Szlak czerwony Alwernia (Skowronek) Poręba Żegoty (kościół, zespół pałacowo-parkowy) Brodła (Skałki Gaudynowskie) Alwernia (Skowronek). Długość szlaku 9,5 km. Stopień trudności lekki. CZERWONY SZLAK SKAŁKI GAUDYNOWSKIE Szlak pomarańczowy Alwernia (rynek) Rudno (zamek). Przez pewien odcinek prowadzi lasem po nasypie dawnej kolejki wąskotorowej, którą jeszcze w latach 50-tych wożono kamień z kamieniołomu Orlej na stację kolejową w Okleśnej (szlak w tym miejscy zaznaczony jest symbolicznie torem kolejowym w kolorze czarnym). Długość - 31 km. Orlej nieczynny kamieniołom porfiru znajdujący się na pn - zach od Wielkiej Góry. Eksploatację porfiru rozpoczęto tu w 1932 roku w dwóch niewielkich łomach, które po II wojnie światowej połączono i przeprowadzono kolejkę wąskotorową o długości ok. 12 km do stacji kolejowej w Okleśnej. W latach 60. kamieniołom przestał być eksploatowany. Szlak czarny ( Dwa zamczyska i Pierścień Regulic ) Lipowiec (zamek) - Rudno (zamek). Przybliża miejsca atrakcyjne turystycznie i kulturowo tj. Skansen w Wygiełzowie, zamek w Lipowcu, Klasztor i Muzeum Pożarnictwa w Alwerni, platformy widokowe w Kwaczale i w Regulicach, Puszcza Dulowska, zamek Tęczyn w Rudnie. Długość - 38 km. Stopień trudności lekki. CZARNY SZLAK RYNEK W ALWERNI 29

31 PIESZE SZLAKI TURYSTYCZNE Żółty szlak Ziemi Chrzanowskiej i Dolinek Jurajskich" Przebieg szlaku: Chrzanów Lipowiec Alwernia Krzeszowice. To oznakowana trasa prowadząca po Garbie Tenczyńskim. Długość - 38 km. Cały Szlak Dolin Jurajskich oznaczony kolorem żółtym ma długość 86,5 km. Prowadzi przez najciekawsze dolinki jurajskie począwszy od Doliny Prądnika w Ojcowskim Parku Narodowym. Jego przebieg w najbliższej okolicy Alwerni: Czerna Czatkowice Krzeszowice - Tenczynek Grojec Alwernia - Regulice Wygiełzów - Zagórze Pogorzyce Chrzanów. Zielony szlak Przebieg szlaku: Alwernia - Poręba Żegoty - Dolina Wrzosy (rezerwat) Rybna Czułów - Czułówek - Kajasówka (rezerwat) - Nowa Wieś Szlachecka - Czernichów Długość - 23 km. Dolina Wrzosy - Wrzosy stanowią najbardziej na zachód wysunięty przysiółek Rybnej, oddzielony od wsi masywem Wielkiej Góry. Znajduje się on na południowym skraju lasu Orlej, w dolinie Rudna, w miejscu przecięcia się potoku z drogą łączącą Krzeszowice z Brodłami. Część doliny o długości ok. 1 km, leżąca poniżej tego przysiółka nosi nazwę Doliny Wrzosy lub Na Wrzosach, od występujących tu kiedyś dużych obszarów nieużytków pokrytych wrzosami. Kajasówka - jest rezerwatem przyrody nieożywionej utworzonym w 1962 roku, położonym między Przeginią Duchowną i Czułówkiem. Jego powierzchnia wynosi 11,83 ha. Ochronie podlega tutaj unikalny zrąb tektoniczny pokryty roślinnością kserotermiczną Niebieski szlak Przebieg szlaku: Alwernia Skowronek - Kamień - Czernichów. Długość -20 km. Czarny szlak "Rudniański" Przebieg szlaku: Grojec (od żółtego szlaku) - Las Orlej - gajówka Wrzosy - Dolina Wrzosy - przełom Rudna - las Kosiarz - Brodła Podlas - Czarny Las - Kajasówka. Długość 14 km. Orlej (Orley) - jest to nazwa kompleksu leśnego leżącego stokach Wielkiej Góry między Głuchówkami a drogą prowadzącą z Krzeszowic do Brodeł. Teren jest bogato urzeźbiony. Południowy skraj lasu opada do głębokiej doliny o stromych zboczach, w której górnej i środkowej części znajduje się nieczynny kamieniołom porfiru. Eksploatację porfiru rozpoczęto tu w 1932 w dwóch niewielkich łomach, które po II wojnie światowej połączono. Powstała wtedy kolejka wąskotorowa o długości ok. 12 km prowadząca do stacji kolejowej w Okleśnej. W latach 60. kamieniołom został opuszczony. Szlak czerwony Tenczyński Przebieg szlaku: Krzeszowice Tenczynek Bukowa Góra rezerwat Zimny Dół Sanka Leśniczówka Wrzosy Poręba Żegoty Skowronek Okleśna. Długość szlaku: 32,5 km. To szlak o dużych walorach przyrodniczych. Prowadzi przez teren parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody. 30

32 Ekomuzeum Alwernia Ekomuzeum to sieć rozproszonych w terenie obiektów, tworzących żywą kolekcję obrazującą wartości geologiczno - przyrodnicze i kulturowe regionu oraz dorobek jego mieszkańców. Jest to muzeum bez murów, w którym przyroda, kultura i historia prezentowane są wspólnie w miejscu ich występowania. Ekomuzeum łączy autentyczność miejsca, jego mieszkańców i zasobów przyrodniczo-kulturowych z promocją, edukacją i rozwojem regionu przez spotkania ludzi i inicjatyw. Ekomuzeum Alwernia obejmuje: Zespół osobliwości geologiczno- przyrodniczych Jury: - Arkoza kwaczalska- występująca w piaskowcu- największa osobliwość geologiczna występująca na terenie gminy Alwernia, z którego zbudowane są ściany wąwozów wcinających się we wzgórze Kamionka w Kwaczale. W arkozie znajdują się fragmenty skrzemieniełych pni araukarii-drzew szpilkowych, których tkanki zostały zastąpione przez krzemionkę i w tej postaci dotrwały do naszych czasów - Skały Gaudynowskie - Źródła krystalicznie czystej wody w Brodłach i Regulicach Źródełko w Regulicach jest najbardziej znane w regionie. Ze skał wapiennych jurajskich bije bardzo silne wywierzysko o stałej temp. 9,2 C, które zachwyca czystością i smakiem wody. W przeszłości ody ze źródełka miały być wykorzystywane dla krakowskich wodociągów. Warsztat rzemiosła garncarskiego Znajduje się w Regulicach. Obrazuje on dorobek i działalność mieszkańców, historyczną i obecną. Podtrzymuje i kultywuje wymierające już tradycje garncarstwa w gminie Alwernia. Znajduje się tutaj Izba Tradycji Regionalnych Alwerni. Szczegółowe opracowanie elementów Ekomuzeum w rozdziałach dotyczących poszczególnych miejscowości. /Skrót na podstawie folderu/ 31

33 32

34 Historia Brodeł W Brodłach zostały znalezione przez archeologów ślady osadnictwa prehistorycznego. Podobne znaleziska zostały odkryte w Mnikowie, Porębie i Lipowcu. W każdej z tych miejscowości istnieją jaskinie, które służyły pierwotnemu człowiekowi jako mieszkanie. Najstarsza informacja na temat miejscowości pochodzi z 1353 roku. W tym roku biskup krakowski zatwierdził erekcje kościoła w Tłuczani i nadał mu dziesięcinę z jego wsi Brodła. W 1419 roku Piotr Szafraniec, podkomorzy krakowski, zatwierdził szczegółowe rozgraniczenie między Brodłami a Kamieniem. Według księgi poborowej z 1581 roku Brodła liczyły 6,5 łanów kmiecych, 6 zagrodników bez roli, 1 komornika bez bydła, 2 czynszowników. W 1581 roku część Brodeł należała do właścicieli Poręby Żegoty. Dzierżawiona była przez Palczowskiego. Druga część Brodeł była własnością spadkobierców Piotra Zborowskiego, wojewody krakowskiego. W XVII wieku Brodła stały się własnością Korycińskich, potem Szwarcenbergów Czernych, natomiast od XVIII wieku - Szembeków. Z początkiem XX wieku należały jeszcze obok 27 wsi i 1 miasta do hrabstwa tenczyńskiego, którego świetność skończyła się jednak wraz z wybuchem I wojny światowej. W latach według kroniki parafialnej Poręby Żegoty, we wsi Brodła panował tyfus plamisty, który pochłonął 37 ofiar. Brud i nędza sprzyjały rozprzestrzenianiu się zarazy. Ofiarą tyfusu padł też proboszcz Wojciech Stypuła, który zaraził się od chorego w Brodłach. W 1939 władze okupacyjne podzieliły powiat chrzanowski. Większość wsi gminy Alwernia weszła w skład III Rzeszy. Brodła, Mirów i Podłęże znalazły się w Generalnym Gubernatorstwie. Wyzwolenie tego terenu nastąpiło w styczniu 1945 roku. Już ok roku istniała w Brodłach szkoła. Mieściła się w drewnianym budynku za wsią, składającym się z jednej sali. Była to szkoła jednoklasowa licząca początkowo ok. 30 dzieci. Gdy liczba uczniów wzrosła zbudowano nowy budynek, rozbudowany jeszcze w 1880 z powodu stale rosnącej liczby uczniów. Dobudowano też drugą salę lekcyjną i przyznano drugiego nauczyciela. W 1892 placówka stała się szkołą dwuklasową. W 1932 roku składała się już z 4 klas i 3 nauczycieli, a pięć lat później była szkołą powszechną II stopnia mającą 6 klas. Jej kierownikiem był najpierw Władysław Chmura, a od 1937 Janina Czerwiec. W 1944 szkoła zajęta została przez wojsko niemieckie, ale nauka rozpoczęła się tuż po wyzwoleniu ( ). Obecnie patronem szkoły jest Henryk Sienkiewicz. 33

35 Warto zobaczyć Skałki Gaudynowskie Pomiędzy Porębą Żegoty a Brodłami, w dolinie potoku Brodło znajdują się Skałki Gaudynowskie, które uznane zostały za pomnik przyrody nieożywionej o charakterze rezerwatowym. Jest to grupa skalistych wapieni jurajskich mających kształt iglic i prostopadłych ścian wznoszących się nawet na wysokość 20 metrów. Skały podzielone są głębokim, szerokim wąwozem, rozciągają się pasmem długości ok. 600 metrów wzdłuż doliny potoku Brodło. Wypływa z nich krasowe źródełko jurajskiej wody. Wywierzysko znajduje się tuż przy wylocie na drogę nr 780 Kraków Oświęcim i ma wydajność 3 litrów wody na minutę. Woda ta pochodzi z tzw. głębokiego krążenia, co oznacza, że spędza w zakamarkach szczelin co najmniej kilka tysięcy lat. Występuje tu wiele roślin skalnych oraz rzadkie, kwitnące okazy bluszczu. To gatunek bluszcza pospolitego, który wykształca osobniki kwitnące na przełomie września i października. Skałki są jednym z eksponatów Ekomuzeum osobliwości geologiczno-przyrodniczych Jury (obok arkozy kwaczalskiej i źródełka w Regulicach). Wapień, z którego utworzone są Skałki ma kolor biały, po rozłupaniu zaś kremowo-żółty. Biel jest wynikiem korozji biologicznej. Szarozielona barwa skały skutkiem działania porostów. SKAŁKI GAUDYNOWSKIE 34

36 Warsztat garncarski W gminie Alwernia rozpowszechnione było niegdyś rzemiosło garncarskie. Jedną z najliczniejszych grup powstającej wokół klasztoru w XVII wieku osady byli właśnie garncarze. Garncarstwo uprawiane było prawdopodobnie już od XVI wieku. Na pewno też wyrobami tymi handlowano na jarmarkach w Chrzanowie, Alwerni i Krzeszowicach. Powstanie i rozwój tego rodzaju rzemiosła związany był z występowaniem na obszarze surowca w postaci glinki ogniotrwałej. Wyrabiano nie tylko ceramikę użytkową, ale także produkowano cegły i zabawki, używając do tego celu białej i czerwonej gliny oraz glazury kładzionej na wyroby. Ośrodkami garncarstwa były w okolicy: Regulice, Okleśna, Podłęże, Kwaczała, Mirów oraz Alwernia. Obecnie tradycja ta podtrzymywana jest głównie w Brodłach i Regulicach. Aby ją kultywować powstał w Regulicach Warsztat rzemiosła garncarskiego gminy Alwernia wraz z Izbą Tradycji regionalnych Alwerni. Przed wojną krakowskie kwiaciarki zamawiały ozdobne doniczki m.in. u Tadeusza Beraniaka z Brodeł. Twórca ten pochodził ze starej rodziny garncarskiej, w której tradycja tego rzemiosła sięga kilku pokoleń. Tworzy ceramikę czerwoną, glazurowaną, oszczędnie zdobioną. Z gliny oprócz sztuki użytkowej, tj. naczynia i wazony artyści potrafią tworzyć gliniane postaci, a nawet całe sceny rodzajowe. W latach 50. XX wieku wyrabiano przede wszystkim doniczki na kwiaty. (Źródło: Warsztat garncarski: Jan Głuszek, Brodła 344, Tel. (012)

37 36

38 Historia Grojca Wieś położona jest w malowniczej dolinie prawobrzeżnego dopływu Rudna, częściowo na wierzchowinie Garbu Tenczyńskiego. Nazwa miejscowości pochodzi od słowa; grójec, co oznaczało miejsce ogrodzone. Kasztelania chrzanowska powstała z początkiem XIII wieku i pod koniec tego wieku przestała istnieć. Wiadomo, iż jej terytorium nie było duże, a niedaleko Chrzanowa leżały także dwie najbardziej wysunięte na zachód wsie kasztelanii krakowskiej. Jedną z nich był właśnie Grojec. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1229 roku i dotyczy przyznania przez sąd książęcy tej wsi klasztorowi benedyktynów w Tyńcu. W XV wieku Długosz nazywał tę wieś Grodzecz, prawdopodobnie ze względu na bliskie sąsiedztwo z grodem czyli zamkiem Tenczyn. W 1554 roku klasztor benedyktynów wymienił tę wieś ze Stanisławem Tenczyńskim na Kostrzec w pobliżu Tyńca. Pod nazwą Grodziec wieś ta figuruje w księdze poborowej ziemi proszowskiej z roku Należała ona już wtedy do hrabstwa tenczyńskiego i miała 6 łanów kmiecych, jednego czynszownika, jednego komornika z bydłem, jednego komornika bez bydła, jednego rzemieślnika i 1/2 roli. Można więc wnioskować, że wieś zamieszkiwana była wtedy przez ok. 180 osób. W 1855 roku we wsi wybuchła epidemia cholery. Pochłonęła ona wiele ofiar. W 1858 ukończono budowę szkoły ludowej, której kierownikiem został Karol Gadomski. Jeszcze z początkiem XX wieku Grojec należał obok 27 wsi i 1 miasta do hrabstwa tenczyńskiego, którego świetność skończyła się jednak wraz z wybuchem I wojny światowej. W czasie I wojny światowej większość gminy została włączona do Rzeszy. Granica oddzielająca Generalne Gubernatorstwo od Rzeszy przebiegała właśnie w powiecie chrzanowskim na linii od Podłęża przez Mirów, Brodła, Grojec, Rudno do Dulowej. Wschodnia część powiatu od tej linii weszła w skład Generalnego Gubernatorstwa. Z racji bezpośredniego graniczenia Grojca z GG powstały warunki dokonywania przerzutów ludzi i materiałów przez granicę z terenów Rzeszy na bezpieczniejsze nieco tereny GG. Szybko zrodziły się w Grojcu inicjatywy zorganizowania ruchu oporu. Powstała między innymi Grupa Przerzutowa Grojec podlegająca dowódcy Obwodu Chrzanów, a będąca cząstką obwodu AK w Krakowie. Organizatorem tej grupy był Alojzy Jaśko ("Karski"). Zorganizowano w Grojcu kanały przerzutowe. Grupa dokonała kilkudziesięciu przerzutów ludzi z Rzeszy do GG. Byli to przeważnie ludzie zagrożeni aresztowaniem lub uciekający z obozów jenieckich. Gromadzone były też materiały wybuchowe pochodzące z magazynu kamieniołomu w Regulicach. Dokonywano tam wykolejeń wagonów z materiałem wysyłanym do budowy lotnisk. 37

39 Warto zobaczyć Kaplica upamiętniająca ofiary epidemii W 1855 roku we wsi wybuchła epidemia cholery. Pochłonęła ona wiele ofiar. Miejsce ich pochówku upamiętnia stojąca niedaleko szkoły, w centrum Grojca, kapliczka. Podczas szalejącej epidemii mieszkańcy Grojca zwrócili się do ówczesnego proboszcza Regulic ks. Marcina Podgórskiego, aby odprawił mszę na cmentarzu w intencji przebłagalnej. Proboszcz oświadczył, że aby odprawić mszę niezbędna jest chociaż mała kaplica. Wtedy to zrodziła się myśl o budowie w wiosce kaplicy, w której można by było odprawić kilka razy do roku nabożeństwa. Rządca folwarku grojeckiego Ignacy Wenecki był przychylny budowie w związku z czym powstał zarys fundamentów i rozpoczęły się prace. Zofia z Branickich hrabina Potocka z Krzeszowic ofiarowała z dóbr hrabstwa tenczyńskiego materiały budowlane, stała się więc jedną z fundatorek kaplicy. Budowę doprowadzono do końca w 1861 roku. Budowniczym był Ignacy Siewiorek, pochodzący z Poręby-Żegoty. Ołtarz jest dziełem stolarza Wincentego Kowalczyka. Obraz N.M.P umieszczony w kaplicy namalował w 1861 Walery Gadomski, brat ówczesnego kierownika Szkoły Ludowej (której budowę ukończono w 1858), Karola Gadomskiego. Poświęcenie kaplicy odbyło się w 1861 przez wspomnianego już ks. Podgórskiego. W 1862 roku uzyskano pozwolenie na odprawienie czterech, a później dziesięciu mszy w roku. Pierwszą mszę odprawił ten sam proboszcz regulicki w intencji włościan wsi Grojec. Kazanie wygłosił Ksiądz Leopold Blaszczykiewicz z Płazy. Miało to miejsce 3 czerwca 1862 roku. Druga msza została odprawiona w lipcu za dusze zmarłych na cholerę. Kaplica była dwukrotnie odnawiana, w 1932 i 1956 roku. Nieczynny kamieniołom wapienia Od strony północnej Grojca niedaleko autostrady A4 znajduje się wyrobisko nieczynnego kamieniołomu wapienia. Dobrze zachował się fragment pieca do wypalania wapna. KAPLICZKA UPAMIĘTNIAJĄCA OFIARY EPIDEMII FRAGMENT PIECA DO WYPALANIA WAPNA 38