CENTRALA KRAJOWYCH ZARZĄDÓW WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI DS. WYJAŚNIENIA ZBRODNI NARODOWO- SOCJALISTYCZNYCH W LUDWIGSBURGU. Broszura informacyjna

Transkrypt

1 CENTRALA KRAJOWYCH ZARZĄDÓW WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI DS. WYJAŚNIENIA ZBRODNI NARODOWO- SOCJALISTYCZNYCH W LUDWIGSBURGU Broszura informacyjna stan: 1 stycznia 2016 r. strona I. Powstanie i zadania Centrali 2 II. Przyczyny powstania Centrali 3 III. Metodyka pracy 5 IV. Personel 7 V. Centrala a Archiwum Federalne 8 VI. Działalność Centrali w liczbach 10 VII. Przyszłość Centrali 13 Adres korespondencyjny: Adres: Dojazd autobusem: Homepage: Postfach 11 44, Ludwigsburg Schorndorfer Straße 58, Ludwigsburg 425, 426, 431, przystanek Schorndorfer Tor oraz przystanek Klinikum poststelle@zst.justiz.bwl.de 1

2 I. GENEZA I ZADANIA Centrala Krajowych Administracji Wymiaru Sprawiedliwości ds. Wyjaśnienia Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu powstała przed 58 laty na mocy umowy administracyjnej ministrów sprawiedliwości krajów związkowych Republiki Federalnej Niemiec. Jest ona wspólną instytucją wszystkich krajów związkowych RFN. Swoją działalność Centrala rozpoczęła 1 grudnia 1958 r. Jej siedziba znajduje się w Ludwigsburgu (w kraju związkowym Badenia-Wirtembergia). Zgodnie z umową zawartą 6 listopada 1958 r. początkowo do zadań Centrali należało wyłącznie ściganie zbrodni nazistowskich popełnionych poza terytorium Republiki Federalnej Niemiec. Poza tym kompetencje Centrali ograniczały się do ścigania zbrodni nazistowskich popełnionych na ludności cywilnej w trakcie wojny (za wyjątkiem zrodni popełnionych w trakcie właściwych działań zbrojnych). Centrala ścigała zatem przede wszystkim zbrodnie popełnione w obozach koncentracyjnych i podobnych. Zakres kompetencji Centrali rozszerzono znacznie na mocy decyzji ministrów sprawiedliwości krajów związkowych podjętych na konferencjach 22 listopada 1964 r. oraz 27 i 28 kwietnia 1966 r. Uprawnienia Centrali zostały wówczas rozszerzone także na ściganie zbrodni popełnionych na terytorium obecnej Republiki Federalnej Niemiec. Szczególny nacisk położono na ściganie funkcjonariuszy najwyższych organów państwowych Trzeciej Rzeszy oraz władz partyjnych NSDAP, a także personelu obozów koncentracyjnych, które znajdowały się na terenie dzisiejszych Niemiec. Zasada, według której ściganiu podlegały wyłącznie zbrodnie popełnione na ludności cywilnej uległa zmianie w ten sposób, że odtąd ściganiu podlegają również (niektóre) zbrodnie na jeńcach wojennych.

3 II. PRZYCZYNY POWSTANIA CENTRALI Niemiecki wymiar sprawiedliwości już od 1945 r. prowadził zakrojone na szeroką skalę śledztwa dotyczące zbrodni nazistowskich. Świadczą o tym statystyki federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości sporządzone w ramach trwającej na przełomie lat 1964/65 debaty o wydłużeniu okresu przedawnienia. Wynika z nich, że sądy i prokuratury w zachodnich strefach okupacyjnych, a następnie w Republice Federalnej Niemiec przeprowadziły do tego czasu postępowania przeciwko ponad osób wnosząc akt oskarżenia w przypadkach oraz skazując prawomocnym wyrokiem ok osób (aktualne dane - por. rozdz. VI. broszury na końcu). Ponadto trybunały wojskowe oraz sądy okupacyjne trzech zachodnich mocarstw zwycięskich skazały na terenie RFN osób, a sądy w radzieckiej strefie okupacyjnej oraz w NRD ponad Wiele osób zostało skazanych przez sądy radzieckie w radzieckiej strefie okupacyjnej, w NRD, a także w samym Związku Radzieckim (dokładne liczby nie są znane do dziś). Ponad wyroków wydano w Polsce i w Czechosłowacji, ponad w innych krajach. Postępowania w radzieckiej strefie okupacyjnej oraz w NRD często nie spełniały wymogów państwa prawa, a faktycznym celem większości z nich była denazyfikacja. W połowie lat 50-tych powstało zatem częściowo wrażenie, że kwestia ścigania zbrodni nazistowskich została zasadniczo rozwiązana. W rzeczywistości jednak na przeszkodzie do ich wszechstronnego wyjaśnienia w pierwszych latach po upadku Trzeciej Rzeszy stał nie tylko dotkliwy brak doświadczonych pracowników, lecz także poważne problemy materiałowe i lokalowe, podział Niemiec na strefy okupacyjne, brak centralnych struktur policyjnych oraz utrata milionów dokumentów stanu cywilnego i dokumentów meldunkowych. Pod uwagę należy wziąć również ograniczenia niemieckiego wymiaru sprawiedliwości ze strony władz okupacyjnych. Z względu na brak znajomości struktur organizacyjnych Trzeciej Rzeszy organy śledcze nie były w stanie weryfikować zeznań podejrzanych, co z kolei utrudniało uzyskanie istotnych informacji o ich udziale w zbrodniach lub o rozkazach wydawanych przez zwierzchników.

4 Największą przeszkodą na drodze do wszechstronnego wyjaśnienia zbrodni nazistowskich były jednak obowiązujące zasady właściwości miejscowej prokuratur i sądów karnych. W myśl niemieckiego kodeksu postępowania karnego (StPO) do ich kompetencji należy wyłącznie ściganie przestępstw popełnionych w obrębie ich jurysdykcji lub popełnionych w innym miejscu przez sprawców zamieszkujących na terenie ich właściwości. Dlatego też kwestia ścigania osób odpowiedzialnych za masowe zbrodnie przede wszystkim na terenach okupowanych poza granicami Niemiec była przed powstaniem Centrali często dziełem przypadku. Aby wypełnić tę lukę w podziale kompetencji niezbędne było więc stworzenie centralnej instytucji działającej na szczeblu poprzedzającym prokuraturę. Bezpośrednią przyczyną powstania Centrali w Ludwigsburgu był tzw. proces grup operacyjnych SS w Ulm (tzw. Ulmer Einsatzgruppenprozess), w którym dziesięciu członków oddziału specjalnego Tilsit (EK Tilsit) oskarżono o udział w masowych egzekucjach głównie ludności żydowskiej na terenach przygranicznych Litwy po napaści Niemiec na Związek Radziecki. 29 sierpnia 1958 r. Sąd przysięgłych w Ulm skazał wszystkich oskarżonych na długoletnie kary więzienia. W trakcie procesu światło dzienne ujrzały nieznane wcześniej dokumenty, które dawały podstawy do podejrzeń, że nadal nie wyjaśniono wielu innych podobnych zbrodni. Dotyczyło to przede wszystkim tzw. Raportów o zdarzeniach Policji i Służby Bezpieczeństwa (Ereignismeldungen der SiPo und des SD) dotyczących działalności grup operacyjnych (Einsatzgruppen) oraz ich pododdziałów (Einsatzkommandos) w czasie wojny ze Związkiem Radzieckim. Ponadto okazało się, że nadal nie wyjaśniono masowych zbrodni popełnionych w obozach koncentracyjnych i w obozach zagłady na terenie okupowanej Polski.

5 III. METODYKA PRACY Zadaniem Centrali w Ludwigsburgu jest gromadzenie i analiza wszelkich dostępnych materiałów dotyczących zbrodni nazistowskich popełnionych na terytorium Niemiec i innych krajów. Chodzi w szczególności o wykrycie nieznanych do tej pory kompleksów przestępstw, usystematyzowanie ich według miejsca i czasu popełnienia oraz grupy sprawców, a następnie ustalenie, którzy spośród nich nadal mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Po stwierdzeniu, czy możliwe jest ściganie sprawców oraz ustaleniu właściwej prokuratury Centrala w Ludwigsburgu zamyka śledztwo wstępne i przekazuje akta sprawy do tejże prokuratury, której zadaniem jest rozpoznanie całego kompleksu przestępstw. Centrala okazuje prokuraturze pomoc prawną w dalszym śledztwie. Dzięki tej procedurze prokuratury nie prowadzą już śledztw dotyczących pojedynczych przestępstw, jak to było do roku 1958, lecz wielowątkowe postępowania, których celem jest systematyczne i wszechstronne wyjaśnienie całości zdarzeń. Ze względów prawnych od maja 1960 r. ściganiu podlegają zasadniczo już tylko zbrodnie nazistowskie noszące znamiona morderstwa w myśl 211 niemieckiego kodeksu karnego (StGB), a więc zabójstwa popełnione ze szczególnym okrucieństwem, w sposób podstępny i z użyciem środków powszechnie niebezpiecznych, spowodowane żądzą mordowania lub innymi niskimi pobudkami. Wszystkie inne wykroczenia i przestępstwa (włącznie z przestępstwem zabójstwa w myśl 212 niemieckiego kodeksu karnego) nie są ścigane już od dawna ze względu na ich przedawnienie. W tak określonych granicach ściganie sprawców pozostaje ustawowym obowiązkiem oraz najważniejszym zadaniem Centrali. Każdy sprawca podlega odpowiedzialności karnej aż do śmierci - pod warunkiem, że będzie w stanie poddać się przesłuchaniu i wziąć udział w procesie sądowym. Jest to niezwykle ważne dla osób, które przeżyły wojnę oraz członków rodzin ofiar. Dla przyszłych pokoleń jest to natomiast przestroga, że tego typu zbrodnie będą ścigane aż do końca. Ma to na celu zapewnić pokój prawny, a jednocześnie stanowi wyróżnik państwa prawa.

6 Centrala w Ludwigsburgu od dawna współpracuje z instytucjami zagranicznymi, do których zadań również należy ściganie zbrodni nazistowskich. Są wśród nich przede wszystkim Wydział Praw Człowieka i Specjalnych Spraw Karnych (Human Rights and Special Prosecutions Section (HRSP)) - wcześniejsze Specjalne Biuro Śledcze (Office for Special Investigations (OSI)) - przy amerykańskim Departamencie Sprawiedliwości, szczególny wydział Ministerstwa Sprawiedliwości Kanady oraz Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (IPN). Ponadto w ramach pomocy prawnej prowadzona jest nadal współpraca z włoskimi organami wymiaru sprawiedliwości oraz wieloma krajami spoza Unii Europejskiej. Do głównych zadań Centrali należy także praca w archiwach na Białorusi oraz w Rosji. Po zmianach politycznych, które zaszły w państwach byłego bloku wschodniego, Centrala uzyskała możliwość dostępu do znajdujących się tam materiałów archiwalnych, które w okresie zimnej wojny były w większości niedostępne. Ponadto bezpośrednio po zjednoczeniu Niemiec ministrowie sprawiedliwości krajów związkowych RFN zlecili Centrali przejrzenie obszernych zasobów archiwalnych byłego Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego NRD (Ministerium für Staatssicherheit) dotyczących zbrodni nazistowskich. Nie było to możliwe wcześniej, gdyż władze NRD przez dekady konsekwentnie odmawiały współpracy z Centralą. W swej działalności pracownicy Centrali koncentrują się również na krajach Ameryki Południowej. Ma to związek z podejrzeniem, że zbrodniarze nazistowscy wyemigrowali do tych krajów w zamiarze ukrycia się.

7 IV. PERSONEL Zadania Centrali wypełniają oddelegowani do niej na czas określony prokuratorzy i sędziowie z różnych krajów związkowych Niemiec. Aktualnie w Centrali pracuje 19 osób. Poza dyrektorem jest wśród nich sześciu referentów (sędziów, prokuratorów oraz policjantów), dwóch tłumaczy (języka rosyjskiego i polskiego), a także personel odpowiedzialny za kartotekę główną (Zentralkartei - ZK), bazę danych śledztw Centrali (Verfahrensübersicht - VÜS) oraz personel administracyjny. W czasie największego natężenia pracy w latach Centrala prowadziła równocześnie ponad 600 postępowań wstępnych. Wówczas liczba jej pracowników wynosiła 121 osób, w tym 49 sędziów i prokuratorów. Ministerstwo Sprawiedliwości Badenii-Wirtembergii powołuje dyrektora Centrali w porozumieniu z ministerstwami sprawiedliwości wszystkich krajów związkowych. Od roku 1958 na czele Centrali stali następujący dyrektorzy: Erwin Schüle (od grudnia 1958 r. do sierpnia 1966 r.), Adalbert Rückerl (od września 1966 r. do maja 1984 r.), Alfred Streim (od czerwca 1984 r. do sierpnia 1996 r.), Wilhelm Dreßen (od sierpnia 1996 r. najpierw komisarycznie, oraz od czerwca 1997 r. do sierpnia 2000 r.), Kurt Schrimm (od września 2000 r. do września 2015 r.). Od 26 października 2015 r. dyrektorem Centrali jest Nadprokurator Kierujący (Leitender Oberstaatsanwalt) Jens Rommel.

8 V. CENTRALA A ARCHIWUM FEDERALNE (BUNDESARCHIV) Część rozmaitych zadań wypełnianych dotychczas przez Centralę w kwietniu 2000 r. przeszła w gestię Archiwum Federalnego. Na podstawie umowy administracyjnej między krajami związkowymi finansującymi Centralę a Rządem Federalnym dokumenty niepotrzebne w bieżącej pracy Centrali przeszły w posiadanie Archiwum Federalnego. Specjalnie w tym celu w budynku Centrali utworzono jego filię. Odtąd Centrala powróciła do wypełniania swych pierwotnych zadań prawnych, do których należy przede wszystkim prowadzenie postępowań wstępnych i sprawdzających w sprawie zbrodni nazistowskich oraz gromadzenie i analiza dokumentów z kraju i zagranicy. W ramach swej działalności Centrala zachowuje przywilej pierwszeństwa dostępu do materiałów przekazanych do Archiwum Federalnego. Z wyłączeniem prowadzenia postępowań karnych do zadań Archiwum Federalnego należy przede wszystkim udzielanie informacji o zasobach archiwalnych oraz ich udostępnianie badaczom i innym zainteresowanym osobom. Dostęp do dokumentów odbywa się na zasadach określonych w Ustawie o Archiwum Federalnym. Okres ochronny dokumentów móże zostać skrócony w uzasadnionych przypadkach osobistych lub też dla celów naukowych (por. 5 ustawy (Bundesarchivgesetz)). Kontakt z filią Archiwum Federalnego w Ludwigsburgu można nawiązać drogą telefoniczną pod numerem +49-(0) i faksu +49-(0) , drogą elektroniczną pod adresem ludwigsburg@bundesarchiv.de lub pod adresem pocztowym analogicznym do adresu Centrali. O wglądzie do tzw. akt ogólnych(generalakten) decyduje nadal Centrala.

9 W posiadaniu Centrali znajdują się przede wszystkim akta śledztw (wstępnych) oraz postępowań sprawdzających, które były prowadzone przez nią samą lub przez niemieckie prokuratury od chwili jej powstania w roku Zasoby archiwalne dają jednak dość pełny i zarazem unikalny obraz postępowań dotyczących zbrodni nazistowskich prowadzonych w Republice Federalnej Niemiec od 1958 r. Po zakończeniu śledztwa wstępnego oraz przekazaniu akt do właściwej prokuratury Centrala zachowuje duplikat akt śledztwa. Zgodnie z umową administracyjną duplikat ten jest następnie uzupełniany odpisami dokumentów wytworzonych w dalszym toku postępowania. W ten sposób możliwe jest prześledzenie pełnego toku sprawy na podstawie akt znajdujących się w Centrali. W przypadku, gdy śledztwo wszczęła inna prokuratura, kopie akt również przekazywane są do Centrali. Dokumenty te są archiwizowane w tzw. aktach korespondencyjnych sprawy i wchodzą w poczet zarejestrowanych postępowań.

10 VI. DZIAŁALNOŚĆ CENTRALI W LICZBACH Liczba postępowań wstępnych wszczętych przez Centralę. Należy wziąć pod uwagę, że w wielu przypadkach chodzi o postępowania zbiorowe przeciwko kilku podejrzanym jednocześnie oraz/ lub w sprawie szeregu przestępstw Liczba postępowań wstępnych Centrali zakończonych głównie przekazaniem do właściwych prokuratur w celu wszczęcia postępowania przygotowawczego. 7 Liczba aktualnie prowadzonych przez Centralę postępowań wstępnych. Nie obejmuje ona licznych tzw. postępowań sprawdzających, a także czynności administracyjnych związanych z kwerendą w archiwach, przede wszystkim za granicą Liczba postępowań w sprawie zbrodni nazistowskich przeprowadzonych od 1958 r. przez niemieckie prokuratury i sądy zarejestrowanych w wykazie postępowań (VÜS). Także postępowania wszczęte przez inne organy są przeważnie pośrednio związane z działalnością Centrali Liczba postępowań prowadzonych przez prokuratury zarejestrowanych w bazie danych postępowań (VÜS) nie posiadających sygnatury Centrali. Chodzi o postępowania przeprowadzone przed jej powstaniem Liczba spraw opatrzonych sygnaturą AR (zapytania o charakterze ogólnym itp.) załatwionych przez Centralę od roku 1958 (włącznie z tzw. postępowaniami sprawdzającymi) Liczba kart kartoteki centralnej (ZK). Składa się ona z kartoteki nazwisk, kartoteki miejscowości oraz kartoteki jednostek wojskowych. Zawiera m. in nazw miejscowości i innych nazw geograficznych oraz nazw jednostek i instytucji. ok Liczba kopii w zbiorze dokumentów Centrali (Dokumentensammlung) usystematyzowanych w specjalnej liczącej wpisów kartotece z zapisanymi ponad jednostek archiwalnych (kartoteka zawiera również dane o miejscu przechowywania oryginałów dokumentów).

11 Celem uzupełnienia należy wymienić statystykę Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości, która podaje następujące dane dotyczące postępowań prowadzonych przez tamtejsze prokuratury i sądy: Prokuratury niemieckie - z wyłączeniem organów mocarstw zwycięskich oraz radzieckiej strefy okupacyjnej i NRD - przeprowadziły od 8 maja 1945 r. śledztwa przeciwko konkretnym podejrzanym. Dane te pochodzą z roku Na tym statystyka się kończy, gdyż zaprzestano jej prowadzenia w późniejszym okresie. Aktualna jest natomiast statystyka osób skazanych z 1 stycznia 2012 r.: Prawomocnym wyrokiem skazano oskarżonych, w tym: - na karę śmierci (przed uchwaleniem ustawy zasadniczej): 13 oskarżonych, - na karę dożywotniego więzienia: 169 oskarżonych, - na karę pozbawienia wolności: oskarżonych, - na karę grzywny: 115 oskarżonych, - zrezygnowano z wymierzenia kary w stosunku do jednego oskarżonego, - upomnieniem na mocy prawa dla nieletnich ukarano jednego oskarżonego. Specjalna baza danych stworzona w ramach projektu Instytutu Historii Współczesnej Uniwersytetu w Monachium (Institut für Zeitgeschichte) wykazała, że liczby te w rzeczywistości są o wiele wyższe (por.: Eichmüller, Die Strafverfolgung von NS- Verbrechen durch westdeutsche Justizbehörden seit Eine Zahlenbilanz, Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte, Heft 4/ 2008, Seite 621ff (Ściganie zbrodni nazistowskich przez organa wymiaru sprawiedliwości w Niemczech Zachodnich po 1945 r. Bilans, w: Kwartalnik historyczny, nr 4/ 2008, str. 621 i kolejne)):

12 Według tych danych od roku 1945 do roku 2005 włącznie prowadzono śledztwa przeciwko łącznej liczbie podejrzanym, w tym w latach przeciwko podejrzanym, a w latach przeciwko podejrzanym; oskarżenie wniesiono przeciwko łącznej liczbie podejrzanych, w tym za zabójstwo przeciwko podejrzanym; prawomocny wyrok zapadł w stosunku do podejrzanych, w tym: wyrok uniewinniający w stosunku do conajmniej podejrzanych, umorzorzenie postępowania w stosunku do conajmniej podejrzanego, wyrok skazujący w stosunku do conajmniej podejrzanych, w tym za zabójstwo w stosunku do conajmniej podejrzanych.

13 IV. PRZYSZŁOŚĆ CENTRALI Liczba postępowań prowadzonych przez Centralę w Ludwigsburgu maleje wraz z upływem czasu, który minął od zakończenia wojny i upadku Trzeciej Rzeszy. Ministrowie sprawiedliwości krajów związkowych RFN na konferencji przeprowadzonej w dniach czerwca 2015 r. w Stuttgarcie zgodnie stwierdzili, że Centrala ds. wyjaśnienia zbrodni narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu będzie kontynuować działalność w obecnej formie, dopóki prowadzone będą postępowania karne. Stwierdzili oni też, że można aktualnie stwierdzić, kiedy działalność śledcza Centrali zostanie zakończona. Dlatego też instytucja ta będzie nadal podejmować starania w celu ścigania sprawców morderstw popełnionych w okresie dyktatury nazistowskiej. Przekazane niedawno do prokuratur rezultaty śledztw (prowadzonych głównie przeciwko personelowi obozów koncentracyjnych) dowodzą, że śledztwa prokuratorskie oraz postępowania karne z procesami sądowymi włącznie są nadal możliwe. Szefowie resortów sprawiedliwości stwierdzili, że Centrala oraz jej siedziba w Ludwigsburgu także po zakończeniu pracy śledczej pozostaną miejscem pamięci, edukacji i nauki oraz symbolem-przestrogą (...). Istnieje więc szansa, że w miejscu, w którym niegdyś mieściło się więzienie dla kobiet, w przyszłości może powstać centrum dokumentacyjne, naukowe oraz edukacyjne opierające się na bogatych doświadczeniach Centrali, Archiwum Federalnego oraz obecnej tu także filii Uniwersytetu w Stuttgarcie.