CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI. Tom 65, zeszyt 3 maj/czerwiec 2009

Transkrypt

1 CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI Tom 65, zeszyt 3 maj/czerwiec 2009 AKTUALNOŚCI NEWS Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grzegorz Cierlik, Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska: Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków w Polsce w latach Monitoring of selected natural habitat types and species in Poland in ARTYKUŁY ARTICLES Tadeusz Zwijacz: Naturalne odnawianie się cisa pospolitego Taxus baccata L. w Tatrzańskim Parku Narodowym The natural regeneration of the European yew Taxus baccata L. in the Tatra National Park Maciej Bonk, Joanna Kajzer: Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Mantis religiosa L. na Wyżynie Małopolskiej Increase of number of new localities of the Praying Mantis Mantis religiosa L. in Małopolska Upland Marta Potoczek: Uwarunkowania siedliskowe populacji języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium (L.) Newman w Roztoce Wielkiej na terenie Popradzkiego Parku Krajobrazowego Habitat requirements of Hart s-tongue Fern Phyllitis scolopendrium (L.) Newman population in the Roztoka Wielka Valley (the Popradzki Landscape Park, S Poland) Katarzyna Piórek, Janusz Krechowski: Bogate stanowisko mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus L. na terenie Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego (Nizina Południowopodlaska) Rich stand of Gladiolus imbricatus L. in the Nadbużański Landscape Park (Nizina Południowopodlaska Lowland) Barbara Gumińska: Aksamitka złota Pholiota aurea: grzyb rzadki w Polsce Phliota aurea: a rare fungus in Poland Justyna Jaworska, Janusz Łuszczyński: Gwiazdosz bury Geastrum elegans Vittad. drugie stwierdzenie w Polsce Geastrum elegans Vittad. the second locality in Poland Tomasz Hetmański, Oleg Aleksandrowicz, Marek Ziółkowski: Bycznik Typhaeus typhoeus L. (Coleoptera, Geotrupidae) w pokarmie sowy uszatej Asio otus L. na Pomorzu Środkowym Minotaur Beetle Typhaeus typhoeus L. (Coleoptera, Geotrupidae) in food of Long-eared owl Asio otus L. in the middle part of Pomerania (N Poland) Agnieszka Pierścińska: Kruszczyk siny Epipactis purpurata Sm. nowe stanowisko na Wyżynie Małopolskiej Purple epipactis Epipactis purpurata Sm. a new locality in the Wyżyna Małopolska Upland

2 Katarzyna Wszałek-Rożek: Soliród zielny Salicornia europaea L. nowe stanowisko na Pomorzu Gdańskim Common glasswort Salicornia europaea L. a new locality in the Gdańskie Pomerania (N Poland) Michał Falkowski, Krystyna Nowicka-Falkowska: Ponikło jajowate Eleocharis ovata na Nizinie Południowopodlaskiej Eleocharis ovata in the Nizina Południowopodlaska Lowland (E Poland) Jan Krzysztof Kowalczyk, Tadeusz Kurzac, Bogusław Soszyński: Porobnica paskowana Amegilla quadrifasciata (Villers, 1789) (Hymenoptera, Apoidea) nowe stanowisko rzadkiej polilektycznej pszczoły w Polsce Amegilla quadrifasciata (Villers, 1789) (Hymenoptera, Apoidea) a new locality of a rare polilectic bee in Poland RECENZJE REVIEWS Piotr Skórka: Piotr Tryjanowski, Stanisław Kuźniak, Krzysztof Kujawa, Leszek Jerzak Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego WSPOMNIENIE OBITUARY Zygmunt Głowaciński: Zmarł Andrzej Nekanda-Trepka ( )

3 AKTUALNOŚCI Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków w Polsce w latach Monitoring of selected natural habitat types and species in Poland in MAŁGORZATA MAKOMASKA JUCHIEWICZ, GRZEGORZ CIERLIK, WOJCIECH MRÓZ, JOANNA PERZANOWSKA Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, al. Mickiewicza 33 juchiewicz@iop.krakow.pl Słowa kluczowe: monitoring, gatunki o znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej, siedliska przyrodnicze, stan ochrony, Dyrektywa Siedliskowa, Polska. W latach Instytut Ochrony Przyrody PAN koordynował projekt, zlecony przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, p.t. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura Głównym celem tego zadania było wypracowanie podstaw organizacyjnych i metodycznych systemu monitoringu przyrodniczego, zgodnego z wymogami prawa unijnego i potrzebami krajowej ochrony przyrody. W artykule omówiono założenia i sposób prowadzenia prac oraz ich wyniki, pozwalające na ocenę stanu ochrony wybranych siedlisk przyrodniczych i gatunków na poziomie badanych stanowisk, obszarów Natura 2000 i regionów biogeograficznych. Wstęp Wiedza na temat aktualnego stanu określonych składników przyrody, a także o kierunkach i tempie zmian w nich zachodzących, jest podstawą planowania działań w ochronie przyrody. Takiej wiedzy dostarczają regularne obserwacje i pomiary wybranych cech przedmiotów ochrony, czyli ich monitoring. Konieczność prowadzenia monitoringu przyrodniczego wynika z Ustawy o ochronie przyrody: W ramach Państwowego Monitoringu Środowiska prowadzi się monitoring przyrodniczy różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Monitoring przyrodniczy polega na obserwacji i ocenie stanu oraz zachodzących zmian w składnikach różnorod- ności biologicznej i krajobrazowej, w tym typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, ze szczególnym uwzględnieniem typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu priorytetowym, a także na ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony przyrody (Art. 112 znowelizowanej Ustawy o ochronie przyrody Dz.U. 2008, Nr 201, poz. 1237). Zapis ten uwzględnia postanowienia Dyrektywy Rady 92/43/EEC, zwanej Dyrektywą Siedliskową, podstawowego aktu prawnego Unii Europejskiej w zakresie ochrony przyrody. Art. 11 tej dyrektywy nakłada na kraje członkowskie UE obowiązek nadzoru (monitoringu) stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków wymienionych w 163

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, załącznikach I, II, IV i V, a Art. 17 obowiązek składania Komisji Europejskiej co 6 lat raportów, obejmujących m.in. wyniki tego nadzoru. Szczegółowe założenia co do organizacji i sposobu prowadzenia monitoringu, koordynacji prac i przepływu danych każdy z krajów członkowskich Unii Europejskiej wypracowuje indywidualnie. Natomiast zakres monitoringu wyznaczają wymagania Komisji Europejskiej, określające sposób oceny stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu dla Wspólnoty, opisane w opracowaniu Explanatory Notes & Guidelines for Assessment, monitoring and reporting under Article 17 of the Habitats Directive (2006). Ocena ta przeprowadzana jest w kontekście tzw. właściwego stanu siedlisk i gatunków 1. Wymaga gromadzenia w ramach monitoringu informacji dotyczących zasięgu, powierzchni oraz struktury i funkcji 2 siedlisk przyrodniczych, oraz zasięgu, populacji i stanu siedlisk gatunków. Ponadto, zbierane powinny być dane na temat aktualnych oddziaływań i prognozowanych zagrożeń, a także dotychczasowych sposobów ochrony. Pierwszy raport ze stanu ochrony siedlisk i gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty został przez Polskę złożony w 2007 r. (por. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 faza pierwsza, listopad 2006; Opracowanie części raportu dla Komisji Europejskiej z wdrażania Dyrektywy Siedliskowej w zakresie dotyczącym monitoringu stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków z załączników Dyrektywy Siedliskowej dla regionu biogeograficznego kontynentalnego i bałtyckiego, 2007). Raport ten był oparty o wszelkie dostępne źródła informacji. Kolejne raporty (najbliższy w 2013 r.) powinny już się opierać na wynikach monitoringu. Stworzenie podstaw organizacyjnych i metodycznych dla wdrożenia w Polsce systemu monitoringu, zgodnego z wymogami prawa unijnego i potrzebami krajowej ochrony przyrody, było głównym celem realizowanego w latach zadania p.t. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 faza pierwsza i faza druga, zleconego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Instytutowi Ochrony Przyrody PAN w Krakowie (Cierlik i in. msc). Zadanie finansowane było ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska oraz budżetu GIOŚ. Należy podkreślić, że monitoring siedlisk przyrodniczych przeprowadzono w Polsce po raz pierwszy. Założenia i organizacja prac Prace nad system monitoringu oparto na następujących założeniach: 1 Celem działań podejmowanych w oparciu o Dyrektywę Siedliskową jest utrzymanie lub odtworzenie właściwego stanu ochrony typów siedlisk przyrodniczych i gatunków, uznanych za najważniejsze dla zachowania różności biologicznej na terytorium UE (Art. 2.2 DS.). Stan ochrony siedliska przyrodniczego jest to jego aktualna kondycja, będąca wypadkową oddziaływań na siedlisko i typowe dla niego gatunki. Stan ten jest właściwy, jeśli (1) naturalny zasięg siedliska i jego powierzchnia zajmowana w obrębie zasięgu jest stabilna lub się powiększa, (2) siedlisko utrzymuje swoją specyficzną strukturę i funkcje, decydującą o jego istnieniu, i prawdopodobnie utrzyma ją w dającej się przewidzieć przyszłości, (3) stan ochrony typowych dla niego gatunków jest również właściwy. Stan ochrony gatunku jest to jego aktualna kondycja, będąca wypadkową oddziaływań na ten gatunek. Stan ten jest właściwy, jeśli (1) naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się ani nie ulegnie zmniejszeniu w dającej się przewidzieć przyszłości, (2) dynamika liczebności gatunku wskazuje, że jest on trwałym składnikiem właściwego dla niego siedliska, (3) istnieje i prawdopodobnie nadal będzie istnieć odpowiednio duże siedlisko dla utrzymania się populacji tego gatunku. 2 Pojęcie struktura i funkcje siedliska obejmuje biotyczne i abiotyczne elementy siedliska (jak: rodzaj podłoża, stopień uwodnienia, skład gatunkowy, wysokość poszczególnych warstw roślinności, czy udział gatunków obcych) oraz zachodzące w nim procesy (np. naturalne odnowienie, dekompozycja), decydujące o jego istnieniu. 164

5 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków 1. Dostosowanie zakresu oraz zapisu informacji gromadzonej w ramach monitoringu do potrzeb sprawozdawczości wymaganej przez Dyrektywę Siedliskową (zbieranie danych pozwalających na ocenę przyjętych parametrów stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków na poziomie regionów biogeograficznych 3 ). 2. Opracowanie i zastosowanie jednolitej metodyki badań dla poszczególnych typów siedlisk i gatunków. 3. Zastosowanie wspólnego standardu zapisu danych i gromadzenie ich w jednej bazie danych. 4. Powiązanie monitoringu stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków na poziomie kraju z monitoringiem na obszarach Natura 2000, gdzie obowiązek prowadzenia monitoringu wynika z prawa krajowego. 5. Włączenie niezależnie prowadzonych badań monitoringowych gatunków. 6. Łączenie monitoringu siedlisk i gatunków z innymi rodzajami monitoringu. 7. Łączenie w miarę możliwości monitoringu różnych podmiotów ochrony. Prace wykonane w ramach zadania monitoringowego obejmowały m.in. opracowanie metodyki monitoringu wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków, przede wszystkim tych o znaczeniu priorytetowym 4, przeprowadzenie badań monitoringowych tych siedlisk i gatunków na wybranych stanowiskach, ocenę stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków na poziomie badanych stanowisk i obszarów Natura 2000 oraz, w miarę możliwości, całych regionów biogeograficznych. Prace zostały zorganizowane na 3 poziomach: instytucja koordynująca, koordynatorzy krajowi oraz eksperci lokalni. Instytucja koordynująca odpowiedzialna była za organizację prac, opracowanie formatu gromadzenia informacji, nadzór i kontrolę realizacji prac, sprawozdawczość. Koordynatorzy krajowi odpowiedzialni byli za opracowanie metodyki i realizację badań poszczególnych siedlisk i gatunków, a eksperci lokalni za wykonanie badań terenowych. Wykonawcami badań w ramach wstępnego monitoringu byli przede wszystkim specjaliści, zwłaszcza pracownicy naukowi, a także pracownicy służb ochrony przyrody (parków narodowych, krajobrazowych), pracownicy LP, członkowie organizacji pozarządowych, studenci kierunków przyrodniczych, a także inne osoby, w tym przyrodnicy-amatorzy. Łącznie, w pracach monitoringowych w latach wzięło udział ponad 150 ekspertów. Metodyka prac Stanowiska monitoringowe Badania prowadzono na stanowiskach, wybranych w miarę możliwości tak, aby stanowiły odpowiednią reprezentację miejsc występowania siedliska przyrodniczego lub gatunku w obrębie zasięgu, zarówno co do liczby, jak i rozmieszczenia (por. ryc. 1). W przypadku rzadkich siedlisk i gatunków monitoringiem objęto wszystkie (lub przynajmniej najważniejsze) miejsca ich występowania. Stanowiska zlokalizowane były przede wszystkim w obrębie projektowanych specjalnych obszarów ochrony siedlisk sieci Natura 2000 (zarówno obszarów oficjalnie zgłoszonych do Komisji Europejskiej, jak i obszarów z tzw. listy cieni opracowanej przez organizacje pozarządowe), a także poza nimi, zgodnie z wymogami Dyrektywy Siedliskowej. 3 Geograficzne jednostki używane do opisu siedlisk przyrodniczych i gatunków występujących w podobnych warunkach środowiskowych w różnych krajach. W Europie wyróżniono 11, a na terytorium UE 9 regionów biogeograficznych (por. h p:// ons/report_2002_0524_154909/). 4 Gatunek lub siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym, to takie, za których ochronę Wspólnota Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność. 165

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, A B Stanowiska monitoringowe Monitoring localities Zasięg siedliska (wg Raportu dla KE 2007) Range of habital (according to 2007 raport under Article 17) Stanowiska monitoringowe Monitoring localities Zasięg gatunku (wg Raportu dla KE 2007) Range of species (according to 2007 raport under Article 17) Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk monitoringowych wybranych typów siedlisk i gatunków na tle zasięgu ich występowania: A jaworzyny lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach Tilio platyphyllis- Acerion pseudoplatani; B obuwik zwyczajny Cypripedium calceolus Fig. 1. Loca on of monitoring locali es of selected natural habitat types and species versus their ranges of occurrence: A 9180 Tilio-Acerion forests of slopes, screes and ravines 9180; B Cypripedium calceolus 5 Siedliska przyrodnicze identyfikuje się przy użyciu kodu, składającego się z 4 cyfr lub cyfr i liter alfabetu łacińskiego; np. kod 2140 oznacza nadmorskie wrzosowiska bażynowe (Empetrion nigri) a 91I0 ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescen -petraeae). 166

7 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków Siedliska przyrodnicze. Stanowisko obejmowało w miarę jednolity płat danego siedliska, w którym wyznaczano transekt badawczy. Jednak w przypadku siedlisk występujących na niewielkich powierzchniach (np. piargi 8160 czy źródliska 7220), badano po kilka płatów położonych w sąsiedztwie, sumując ich powierzchnię. Wielkość badanych stanowisk wahała się od kilku arów do kilku hektarów w zależności od typu siedliska. Gatunki roślin. W przypadku większości gatunków stanowiskiem był płat odpowiedniego siedliska, stanowiący łatwą do wyodrębnienia całość, np. jezioro lub jego zatoka, torfowisko, polana reglowa, oddział leśny itp. Wielkość stanowisk była zróżnicowana, od kilkudziesięciu m 2 (w przypadku stanowisk gatunków związanych z siedliskami o niewielkich powierzchniach) do kilku ha (w przypadku gatunków występujących w większych obszarowo ekosystemach). Uwzględniano przy tym zarówno stanowiska z mocnymi populacjami, jak i stanowiska populacji niewielkich, także na skraju zasięgu. Gatunki zwierząt. Stanowisko monitoringowe określano indywidualnie dla każdego gatunku. Powierzchnia stanowisk wahała się od kilkudziesięciu m 2 (letnie i zimowe schronienia nietoperzy, stanowiska niektórych bezkręgowców i płazów) do kilkudziesięciu tysięcy ha (stanowiska żubra, wilka, rysia). Liczba badanych stanowisk zależała od kosztochłonności prac i możliwości wykonawców. Zgodnie z wstępnym charakterem tego monitoringu, polegał on przede wszystkim na testowaniu metodyki i organizacji prac. Dlatego tylko dla części gatunków można mówić o wyborze odpowiedniej reprezentacji stanowisk, umożliwiającej wnioskowanie o stanie ochrony gatunku na poziomie regionu biogeograficznego. Zakres gromadzonych danych Zakres oraz zapis informacji gromadzonej dla gatunku i siedliska przyrodniczego na stanowisku dostosowano do potrzeb sprawozdawczości wymaganej przez Dyrektywę Siedliskową, tak aby wyniki monitoringu pozwalały na ocenę stanu ochrony gatunku/siedliska. Stan ochrony siedliska przyrodniczego na stanowisku oceniany był na podstawie trzech parametrów: powierzchnia, struktura i funkcje oraz perspektywy zachowania, a stan ochrony gatunku na podstawie parametrów: populacja, siedlisko gatunku i perspektywy zachowania (por. ryc. 2). Stan parametrów: struktura i funkcje siedliska przyrodniczego oraz populacja i siedlisko gatunku określano w oparciu o badanie wybranych wskaźników. Wybór ten opierał się o znajomość autekologii gatunków oraz charakterystyki ekologicznej siedlisk przyrodniczych. Do badań wybierano przede wszystkim takie cechy siedliska przyrodniczego czy populacji i siedliska gatunku, które są wrażliwe na oddziaływanie różnych czynników. Przykładowe wskaźniki struktury i funkcji siedlisk przyrodniczych to: Kombinacja florystyczna Obce gatunki inwazyjne Gatunki ekspansywne roślin zielnych Gatunki synantropijne Martwe drewno Wiek drzewostanu (obecność starodrzewu) Zwarcie podszytu Zwarcie koron drzew (dostęp światła) Gatunki obce w drzewostanie Uwodnienie Naturalne odnowienie drzewostanu Obecność nasadzeń drzew Ocenę stanu populacji gatunków opierano głównie na wskaźnikach dotyczących liczebności i rozrodu. W przypadku roślin jednostką, w której określano wielkość populacji mogły być osobniki, kępy, pędy, pędy generatywne, różyczki liściowe itp. Liczono osobniki kwitnące i wydające nasiona (ewentualnie produkowane nasiona), notowano obecność siewek i stan zdrowotny osobników. W przypadku zwierząt, określano liczbę osobników dorosłych lub innych stadiów rozwojowych, liczbę zasiedlonych drzew, nor itp., a niekiedy 167

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, A Monitoring siedlisk przyrodniczych Monitoring of habitat types Powierzchnia Area Struktura i funkcje (Ocena w oparciu o wybrane wskaźniki) Structure and functions (based on selected indices) Perspektywy zachowania Future prospects Ocena ogólna stanu ochrony siedliska Overall assessment of conservation status B Monitoring gatunków Monitoring of species Siedlisko gatunku (Ocena w oparciu o wybrane wskaźniki) Habitat of species (based on selected indices) Populacja (Ocena w oparciu o wybrane wskaźniki) Population (based on selected indices) Perspektywy zachowania Future prospects Ocena ogólna stanu ochrony siedliska Overall assessment of conservation status Ryc. 2. Elementy monitoringu siedlisk przyrodniczych (A) i gatunków (B) Fig. 2. Elements of the monitoring of natural habitat types (A) and species (B) 168

9 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków notowano jedynie samą obecność gatunku na stanowisku. Stan siedliska gatunku oceniany był w oparciu o charakterystyki siedliska, kluczowe dla jego występowania, zarówno biotyczne (np. baza pokarmowa, dostępność odpowiednich miejsc rozrodu, dostępność schronień, występowanie drapieżników bądź gatunków konkurencyjnych, sukcesja), jak i abiotyczne (np. nasłonecznienie, wilgotność, czystość wód). W przypadku gatunków roślin silnie związanych z określonym typem siedliska przyrodniczego, stan siedliska rośliny określano w oparciu o wskaźniki struktury i funkcji siedliska przyrodniczego. Wartości wskaźników struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz stanu populacji i siedliska gatunku, określone liczbowo lub opisowo, były waloryzowane w kilkustopniowej skali: FV stan właściwy; U1 stan niewłaściwy/niezadowalający; U2 stan niewłaściwy/zły; ewentualnie określono ich stan jako nieznany XX. Jest to skala przyjęta przez Komisję Europejską na potrzeby określania stanu ochrony gatunków i typów siedlisk na poziomie regionów biogeograficznych. W wielu przypadkach waloryzacja wskaźników będzie wymagała dopracowania, np. uwzględnienia zmienności regionalnej. W ramach prac monitoringowych zbierane były także dodatkowe informacje o aktualnych i spodziewanych oddziaływaniach na siedlisko przyrodnicze/gatunek, o istniejących formach ochrony, o prowadzonych działań ochronnych i ich skuteczności. Te informacje były wykorzystywane przy ocenie perspektyw zachowania siedliska przyrodniczego/gatunku. Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego lub gatunku na stanowiskach monitoringowych była podstawą oceny ich stanu ochrony na poziomie obszarów Natura 2000, a także całych regionów biogeograficznych (alpejskiego lub kontynentalnego), o ile badane stanowiska obejmowały reprezentatywną część stanowisk danego siedliska czy gatunku. Wyniki monitoringu wprowadzane były do wspólnej bazy danych. Format zapisu danych monitoringowych dla stanowiska opracowano w oparciu o format raportów ze stanu ochrony siedlisk przyrodniczych/gatunków na poziomie regionu biogeograficznego. Metody monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków, prowadzonego w latach , zostały opisane w raporcie p.t. Opracowanie tekstów przewodników metodologicznych dla gatunków i siedlisk przyrodniczych (2008). Stosowne poradniki metod powinny ukazać się drukiem w 2010 r. Wyniki badań monitoringowych Wyniki badań monitoringowych przeprowadzonych w latach dostępne są na stronie internetowej h p:// pl/gios/monitoring/ Siedliska przyrodnicze W latach monitoringiem objęto 20 typów siedlisk przyrodniczych, w większości o charakterze priorytetowym. Ich lista przedstawiona jest poniżej. Na liście tej znalazły się m.in. siedliska nadmorskie, murawowe, torfowiskowe, a także liczne siedliska leśne. Część z nich to siedliska rzadkie, występujące na niewielu izolowanych stanowiskach (np źródliska wapienne czy 8160 rumowiska wapienne), a część to siedliska szeroko rozpowszechnione (np murawy napiaskowe, 91E0 lasy łęgowe). Analiza zgromadzonych danych wskazuje na duże zróżnicowanie stanu ochrony monitorowanych typów siedlisk przyrodniczych na badanych stanowiskach. Nie ma przy tym siedliska przyrodniczego, które na choćby jednym stanowisku nie pozostawało w złym stanie (U2), co przemawia za pilną potrzebą działań ochronnych. Generalnie, stan siedlisk przyrodniczych oceniono jako właściwy (FV) tylko na około 30% stanowisk zlokalizowanych w obrębie obszarów Natura 2000 i zaledwie 20% stanowisk położonych poza tymi obszarami. Niepokojący jest przy tym fakt, że na większości monitorowanych stanowisk perspektywy ochrony siedlisk przyrodniczych oceniono 169

10 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Lista siedlisk przyrodniczych objętych monitoringiem w latach List of habitat types selected for monitoring in Kod siedliska Habitat code Typ siedliska przyrodniczego Type of habitat 1150* Zalewy i jeziora przymorskie (laguny) 1340* Śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary (Glauco-Puccinietalia, część zbiorowiska lądowe) 2130* Nadmorskie wydmy szare Helichryso-Jasonietum litoralis 2140* Nadmorskie wrzosowiska bażynowe 4070* Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo) 6110* Skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską (Alysso-Sedion) 6120* Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) 6210* Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) 6230* Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia płaty bogate florystycznie) 7110* Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 7210* Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumi, Schoenetum nigricantis) 7220* Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati 8160* Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis 9180* Jaworzyny lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis-acerion pseudoplatani) 91D0* Bory i lasy bagienne 91E0* Łęgi wierzbowe, topolowe olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) 91I0* Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescentis-petraeae) 91P0 91Q0 91T0 Jodłowy bór świętokrzyski (Abietetum polonicum) Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) Śródlądowy bór chrobotkowy *gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk 170

11 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków jako niewłaściwe (niezadowalające U1 lub złe U2). Świadczy to o zidentyfikowaniu negatywnych oddziaływań i zagrożeń (np. postępująca zabudowa, plany inwestycyjne). Niezadowalający (U1) lub zły (U2) stan ochrony stwierdzano często na stanowiskach siedlisk półnaturalnych, których istnienie zależy od ekstensywnego użytkowania kośno- -pasterskiego. Jego zarzucenie prowadzi do sukcesji wtórnej roślinności zaroślowej i leśnej, a w konsekwencji do szybkiego zmniejszania się powierzchni tych siedlisk, bądź też niekorzystnego przekształcenia ich struktury. Jest to podstawowe zagrożenie dla monitorowanych w latach muraw bliźniczkowych (6230), muraw kserotermicznych (6210) i muraw napiaskowych (6120) oraz słonych łąk i pastwisk (1340). Spektakularnym przykładem są murawy bliźniczkowe w regionie biogeograficznym alpejskim, niegdyś tam pospolite, a obecnie występujące w postaci niewielkich (liczonych w metrach lub arach) rozproszonych płatów o silnie zaburzonym składzie gatunkowym. Niewłaściwy stan ochrony stwierdzono na wielu stanowiskach siedlisk wrażliwych na zmiany w stosunkach wodnych (osuszanie, obniżanie poziomu wód gruntowych, odcinanie od regularnych zalewów), takich jak siedliska torfowiskowe i źródliskowe (7110, 7210, 7220), słone łąki, pastwiska i szuwary (1340) oraz niektóre siedliska leśne, jak bory bagienne (91D0) i lasy łęgowe (91E0). Na niewłaściwy stan tego ostatniego typu siedliska wskazywała też neofityzacja (ekspansja gatunków obcych) oraz silna fragmentacja. W przypadku siedlisk leśnych, o ich niewłaściwym stanie decydowały też takie wskaźniki jak nieodpowiednia ilość martwego drewna (w przypadku borów jodłowych 91P0 nadmierne usuwanie, natomiast w borach chrobotkowych 91T0 pozostawianie), ekspansja buka (w borach jodłowych 91P0), obecność gatunków zacieniających dno lasu i ograniczających występowanie ciepłolubnych składników flory (w świetlistych dąbrowach 91I0), czy też niewłaściwa struktura wiekowa drzewostanów. Niektóre siedliska są bezpośrednio niszczone w wyniku działalności gospodarczej czy turystyczno-rekreacyjnej. Przykładem są tu wspomniane lasy łęgowe (91E0) wycinanie przy okazji regulacji koryt rzecznych czy budowy zbiorników zaporowych, a także ze względów przeciwpowodziowych, wydmy szare (2130) i wrzosowiska bażynowe (2140) wydeptywane, a lokalnie zarośla kosodrzewiny (4070) mechanicznie uszkadzane przez ślizgi nart i obłamywanie pędów. Generalnie, właściwy stan ochrony (FV) wykazywały siedliska o charakterze wysokogórskim, stosunkowo stabilne lub związane ze specyficznym podłożem i inymi warunkami abiotycznymi, występujące w regionie alpejskim, głównie na obszarach chronionych jako parki narodowe czy rezerwaty. Poniżej przedstawiono podsumowanie wyników monitoringu priorytetowego typu siedliska przyrodniczego 7110 torfowiska wysokie na 13 stanowiskach zlokalizowanych w regionie biogeograficznym alpejskim (Karpaty) (ryc. 3). Liczba badanych stanowisk była wystarczająca, aby wnioskować o stanie ochrony siedliska w całym regionie biogeograficznym. Oceniono go jako niewłaściwy/niezadowalający (U1). Najsłabiej oceniono stan specyficznej struktury i funkcji siedliska, o czym zadecydowały takie wskaźniki, jak: uwodnienie, melioracje odwadniające oraz obecność krzewów i drzew na kopułach. Dobrze oceniono parametr perspektywy zachowania, ponieważ w regionie alpejskim torfowiska wysokie występują w obszarach objętych różnymi formami ochrony w Bieszczadach oraz na Torfowiskach Orawsko- Nowotarskich. Główne zagrożenia związane są z postępującym odwadnianiem torfowisk (może to być konsekwencja wcześniejszych melioracji) oraz ekspansją drzew (głównie sosny) i krzewów. Wskazana jest ochrona czynna, polegająca na blokowaniu starych rowów odwadniających, podniesieniu poziomu wody na torfowiskach, usuwaniu drzew i krzewów z kopuły torfowisk i ochrona bierna ścisłe przestrzeganie zakazu eksploatacji torfu. 171

12 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Struktura i funkcje Structure and func ons 9 (69,23%) 2 (15,38%) 2 (15,38%) Powierzchnia Area 10 (76,92%) 3 (23,08%) Perspektywy zachowania Future prospects 3 (30,00%) 7 (70,00%) Ocena ogólna Overall assessment 9 (69,23%) 2 (15,38%) 2 (15,38%) FV U1 U2 Ryc. 3. Wyniki monitoringu typu siedliska 7110* torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) w regionie biogeograficznym alpejskim. Zaznaczono liczbę i procentowy udział stanowisk siedliska w różnym stanie ochrony. Ocena stanu ochrony: FV właściwy, U1 niewłaściwy/niezadowalający, U2 niewłaściwy/zły Fig. 3. Results of the monitoring of ac ve raised bogs 7110* in the alpine biogeographical region. Number and percentage of locali es of 7110* in different conserva on status were given. Conserva on status assessement: FV favorable, U1 unfavorable/inadequate, U2 unfavorable/bad 172

13 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków Lista gatunków roślin objętych badaniami monitoringowymi w latach List of species selected for monitoring in Aldrovanda vesiculosa Campanula bohemica* Campanula serrata* Carlina onopordifolia* Cochlearia polonica* Cochlearia tatrae* Cypripedium calceolus Erysimum pieninicum* Galium sudeticum* Gentianella bohemica* Liparis loeselii Luronium natans Pedicularis sudetica* Pulsatilla slavica* Saxifraga hirculus Serratula lycopifolia* aldrowanda pęcherzykowata dzwonek karkonoski* dzwonek piłkowany* dziewięćsił popłocholistny* warzucha polska* warzucha tatrzańska* obuwik pospolity pszonak pieniński* przytulia sudecka* goryczuszka czeska* lipiennik Loesela elisma wodna gnidosz sudecki* sasanka słowacka* skalnica torfowiskowa sierpik różnolistny* *gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Gatunki roślin W latach monitoringiem objęto 16 gatunków roślin, w tym 11 priorytetowych, reprezentujących stosunkowo szeroką gamę środowisk. Większość to gatunki skrajnie rzadkie, znane z 1 lub najwyżej kilku stanowisk w kraju, obejmujących przeważnie niewielkie populacje. Tylko kilka gatunków ma stosunkowo szerokie rozmieszczenie i liczne stanowiska. Otrzymane wyniki wskazują, że blisko 40% gatunków priorytetowych, w tym kilka uważanych za zagrożone w kraju, utrzymuje się we właściwym stanie ochrony (FV). Trzeba jednak podkreślić, że część tych gatunków związanych jest ze stosunkowo najlepiej zachowanymi w kraju ekosystemami górskimi. Stąd dobre oceny ich stanu. Dość duża grupa gatunków (20%) jest silnie zagrożona (oceny U2). Niewłaściwy stan ochrony tych gatunków związany jest przede wszystkim z niewłaściwym stanem ich siedlisk i słabymi perspektywami zachowania. Zgromadzone dane pozwalają na wytypowanie stanowisk, które wymagają szczególnej uwagi i pilnego wdrożenia ochrony czynnej. Właściwy stan siedlisk (FV) stwierdzano najczęściej w przypadku roślin wodnych: aldrowandy (100% stanowisk) i elismy (50% stanowisk), a także roślin występujących w stabilnych siedliskach, jak sasanka słowacka, czy też mało specyficznych, jak pszonak pieniński. Zły stan siedlisk gatunków związany był z odkładaniem się martwej materii organicznej i eutrofizacji siedliska oraz brakiem miejsc do kiełkowania, eutrofizacją jezior lobeliowych, procesami sukcesji, wypieraniem przez inne gatunki (konkurencja), a także zmianami w uwodnieniu. Poniżej przedstawiono podsumowanie wyników monitoringu obuwika pospolitego Cypripedium calceolus na 19 stanowiskach zlokalizowanych w regionie biogeograficznym kontynentalnym (ryc. 4). Jest to gatunek stosunkowo szeroko rozpowszechniony w kraju (znany aktualnie z stanowisk), z tendencją do wycofywania się. Tylko 30% badanych populacji jest we właściwym stanie ochrony. Na większości stanowisk (70%) stan gatunku określono jako niewłaściwy (niezadowalający U1 lub zły U2). Jest to związane ze zmianami zachodzącymi w siedliskach obuwika w następstwie sukcesji naturalnej, połączonej z zarzuceniem gospodarowania. W efekcie następuje wzrost ocienienia stanowisk, zwarcie pokrywy roślinnej i jej przekształcenia. Obuwik pospolity jest szczególnie wrażliwy na warunki świetlne, więc wycofuje się w wyniku takich zmian. Na poziomie całego regionu kontynentalnego stan gatunku można ocenić na niezadowalający (U1), z tendencją do złego (U2). Gatunki zwierząt Badaniami monitoringowymi objęto 20 gatunków zwierząt, w tym wszystkie priorytetowe z załącznika II Dyrektywy 173

14 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Populacja Popula on 7 (36,84%) 5 (26,32%) 7 (36,84%) Siedlisko Habitat 9 (47,37%) 3 (15,79%) 2 (10,53%) 5 (26,32%) Perspektywy zachowania Future prospects 5 (26,32%) 6 (31,58%) 1 (5,26%) 7 (36,84%) Ocena ogólna Overall assessment 7 (36,84%) 6 (31,58%) 6 (31,58%) FV U1 U2 XX Ryc. 4. Wyniki monitoringu obuwika pospolitego Cypripedium calceolus na 19 stanowiskach w regionie biogeograficznym kontynentalnym. Zaznaczono liczbę i procentowy udział stanowisk gatunku w różnym stanie ochrony. Ocena stanu ochrony: FV właściwy, U1 niewłaściwy/niezadowalający, U2 niewłaściwy/zły, XX nieznany Fig. 4. Results of the monitoring of Cypripedium calceolus at 19 locali es in the con nental biogeographical region. Number and percentage of locali es of C. calceolus in different conserva on status were given. Conserva on status assessement: FV favorable, U1 unfavorable/inadequate, U2 unfavorable/bad, XX unknown 174

15 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków Lista gatunków zwierząt objętych badaniami monitoringowymi w latach List of animal species selected for monitoring in Chrząszcze Bezkręgowce Osmoderma eremita* Phryganophilus ruficollis* Pseudogaurotina excellens* Rosalia alpina Motyle Euphydryas aurinia Euplagia (=Callimorpha) quadripunctaria* Xylomoia strix* Ważki Ophiogomphus cecilia Mięczaki Unio crassus Ryby Cottus gobio Eupallasella (=Phoxinus) percnurus* Płazy Triturus cristatus Ssaki Kręgowce pachnica dębowa* konarek tajgowy* sichrawa karpacka* nadobnica alpejska* przeplatka aurinia krasopani hera* sówka puszczykówka* trzepla zielona skójka gruboskorupowa głowacz białopłetwy strzebla błotna* traszka grzebieniasta Bison bonasus* żubr* Canis lupus* wilk* Lynx lynx ryś Marmota marmota świstak tatrzański* latirostris Myotis myotis nocek duży Rupicapra rupicapra tatrica* kozica tatrzańska* Spermophilus suslicus* Ursus arctos* suseł perełkowany* niedźwiedź brunatny* *gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Siedliskowej. Są wśród nich zarówno gatunki szeroko rozmieszczone w kraju, liczne i znane z wielu stanowisk i obszarów (np. trzepla zielona, głowacz białopłetwy, traszka grzebieniasta, nocek duży), jak i gatunki rzadkie, o bardzo ograniczonym występowaniu (np. konarek tajgowy, sichrawa karpacka, świstak, kozica), a nawet takie, których aktualne występowanie w Polsce jest niepewne i wymaga potwierdzenia (sówka puszczykówka). Wybrane gatunki reprezentowały dość szerokie spektrum środowisk. W przypadku niektórych gatunków bezkręgowców (np. nadobnicy alpejskiej, krasopani hera, sichrawy alpejskiej, sówki puszczykówki), monitoring sprowadzał się głównie do prac inwentaryzacyjnych poszukiwań w prawdopodobnych miejscach występowania. Na większości stanowisk stan ochrony monitorowanych gatunków określono jako niezadowalający (U1). Stan siedlisk pewnych gatunków (nocek duży, strzebla błotna) oceniono gorzej niż stan samych populacji. Prawdopodobnie zareagują one z opóźnieniem na pogarszające się warunki środowiska. W przypadku gatunków o skrytym trybie życia (np. krasopani hera, pachnica dębowa i nadobnica alpejska) na części stanowisk nie udało się jednoznacznie ocenić stanu ich populacji; ocena ogólna opierała się na ocenie stanu siedliska i perspektyw zachowania (jeśli możliwe było ich określenie). Zdarzało się, że o niewłaściwej ocenie ogólnej decydowała słaba ocena perspektyw zachowania gatunku, pomimo, że aktualny stan zarówno populacji, jak i siedliska określono jako dobry. Dotyczyło to nocka dużego, rysia czy żubra. Dla 13 gatunków dobór stanowisk monitoringowych pozwolił na ocenę stanu ochrony na poziomie odpowiednich regionów biogeograficznych. Tylko w przypadku 4 gatunków (trzepla zielona, konarek tajgowy, krasopani hera i świstak) oceniono go jako właściwy (FV). Stan jednego gatunku (suseł perełkowany) określono jako zły (U2), a pozostałych 8 jako niezadowalający. Dla większości monitorowanych gatunków wyniki prac potwierdzają oceny stanu ochrony, przedstawione w raporcie do Komisji Europejskiej w 2007 r. 175

16 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Populacja Popula on 16 (38,10%) 1 (2,38%) 11 (26,19%) 14 (33,33%) Siedlisko Habitat 20 (47,62%) 1 (2,38%) 21 (50,00%) Perspektywy zachowania Future prospects 6 (14,29%) 4 (9,52%) 1 (2,38%) 31 (73,81%) Ocena ogólna Overall assessment 17 (40,48%) 11 (26,19%) FV U1 U2 14 (33,33%) XX Ryc. 5. Wyniki monitoringu skójki gruboskorupowej Unio crassus na 42 stanowiskach w regionie biogeograficznym kontynentalnym. Zaznaczono liczbę i procentowy udział stanowisk gatunku w różnym stanie ochrony. Ocena stanu ochrony: FV właściwy, U1 niewłaściwy/niezadowalający, U2 niewłaściwy/zły, XX nieznany Fig. 5. Results of the monitoring of Unio crassus at 42 locali es in the con nental biogeographical region. Number and percentage of locali es of U. crassus in different conserva on status were given. Conserva on status assessement: FV favorable, U1 unfavorable/inadequate, U2 unfavorable/bad, XX unknown 176

17 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków Poniżej przedstawiono podsumowanie wyników monitoringu jednego z badanych gatunków skójki gruboskorupowej Unio crassus (ryc. 5). Ten słodkowodny gatunek mięczaka uważany jest za silnie zagrożony w kraju (EN). Do monitoringu wybrano 10 cieków, położonych w różnych częściach zasięgu gatunku (ale tylko w regionie kontynentalnym), na których przebadano 42 stanowiska. Stan ochrony gatunku oceniono jako niewłaściwy (U1 lub U2) na większości badanych stanowisk. Niezadowalający stan siedlisk wiąże się z zanieczyszczeniem wód i przekształceniami koryt rzecznych. Ponadto, część stanowisk jest zagrożona planami, których realizacja skutkowałaby poważnymi zmianami hydrotechnicznymi w korycie rzeki. W efekcie perspektywy utrzymania się obecnego stanu gatunku na części obszarów oceniane są jako słabe. Monitorowane w latach stanowiska nie stanowią jeszcze wystarczającej reprezentacji miejsc występowania gatunku w regionie kontynentalnym. Gdyby jednak tylko na ich podstawie wnioskować o stanie ochrony skójki gruboskorupowej w regionie kontynentalnym, należałoby go określić jako niezadowalający (U1). W raporcie 2007 określono go jako zły (U2). Wykorzystanie wyników monitoringu Wyniki monitoringu zostaną wykorzystane na potrzeby kolejnego raportu o stanie ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu dla Wspólnoty, który zostanie przedłożony Komisji Europejskiej w 2013 r. Przede wszystkim jednak, wyniki te powinny być wykorzystane do zaplanowania i wdrożenia działań, zmierzających do przywrócenia właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków na tych stanowiskach, gdzie jest on niewłaściwy. W warunkach ograniczonych środków przeznaczanych na ochronę przyrody wyniki monitoringu stanowią dobre narzędzie do optymalizacji działań ochronnych. W przypadku niektórych gatunków zwierząt (np. suseł perełkowany, żubr, nocek duży, przeplatka aurinia) i roślin (dziewięćsił popłocholistny), a także siedlisk (torfowiska wysokie) działania ochronne są już prowadzone. Dotyczy to stanowisk, które wcześniej objęte były monitoringiem. Jednym z przykładów bezpośredniego zastosowania wyników monitoringu przyrodniczego w skali całego regionu biogeograficznego jest wykorzystanie oceny ogólnej stanu siedliska przyrodniczego lub gatunku jako kryterium selekcji projektów przewidzianych do finansowania w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (priorytet V ochrona przyrody i kształtowanie postaw przyrodniczych, Instytucja Wdrażająca Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych). Monitoring wskazuje też na potrzebę równoległego prowadzenia badań podstawowych, niezbędnych dla uzupełniania luk w wiedzy o pewnych gatunkach i doskonalenia metodyki badań monitoringowych. Badania takie powinny koncentrować się na poznaniu zarówno szczegółów biologii, jak i wymagań siedliskowych gatunku. Należałoby dokładniej zbadać cykliczność pojawów niektórych gatunków (np. nadobnicy alpejskiej), co jest istotne dla zaplanowania badań monitoringowych. Wyniki przeprowadzonych badań monitoringowych należy ponadto wykorzystać do zweryfikowania dokumentacji zatwierdzonych już przez Komisję Europejską Obszarów o Znaczeniu dla Wspólnoty sieci Natura Ważnym efektem monitoringu jest poprawa stanu wiedzy o występowaniu w Polsce kilku badanych gatunków zwierząt (sichrawa karpacka, nadobnica alpejska, krasopani hera, czy traszka grzebieniasta) oraz roślin (sierpik różnolistny, przytulia sudecka, warzucha tatrzańska, dzwonek piłkowany, pszonak pieniński, lipiennik Loesela). W latach planowane jest objęcie monitoringiem kolejnych siedlisk przyrodniczych i gatunków, będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. 177

18 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, PIŚMIENNICTWO Cierlik G., Makomaska-Juchiewicz M., Mróz W., Perzanowska J., Król W., Zięcik A Raport końcowy z zadania zrealizowanego w ramach umowy nr 48/2006/F z dnia 15 grudnia 2006 r. GIOŚ, Warszawa (msc.). Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Dz.U. UE.L Nr 206, poz. 7. Explanatory Notes & Guidelines for Assessment, monitoring and reporting under Article 17 of the Habitats Directive. Final draft October [ documents/themen/natura2000/ec_guidance_ 2006_art17.pdf]. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 faza pierwsza. Raport z zadania zrealizowanego w ramach umowy nr 8/2006/B z dnia 10 sierpnia 2006 r. GIOŚ, Warszawa, listopad 2006 (msc.). Opracowanie części raportu dla Komisji Europejskiej z wdrażania Dyrektywy Siedliskowej w zakresie dot. monitoringu (tj. stanu zachowania, zwanego zamiennie stanem ochrony, siedlisk przyrodniczych i gatunków z załączników Dyrektywy Siedliskowej) dla regionu biogeograficznego kontynentalnego i bałtyckiego. Raport z zadania zrealizowanego w ramach umowy nr 48/2006/F z dnia 15 grudnia 2006 r. GIOŚ, Warszawa, maj 2007 (msc.). Opracowanie tekstów przewodników metodologicznych dla gatunków i siedlisk przyrodniczych. Raport z zadania zrealizowanego w ramach umowy nr 48/2006/F z dnia 15 grudnia 2006 r. GIOŚ, Warszawa, wrzesień 2008 (msc.). Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody i niektórych innych ustaw. Dz.U. 2008, Nr 201, poz

19 M. Makomaska-Juchiewicz i in. Monitoring wybranych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków SUMMARY Makomaska-Juchiewicz M., Cierlik G., Mróz W., Perzanowska J. Monitoring of selected natural habitat types and species in Poland in Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , According to the Council Directive 92/43/EEC on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora (Habitats Directive), the Member States of the European Community are obliged to undertake the surveillance of the conservation status of the natural habitat types and species covered by the Annexes I, II, IV and V of this Directive and report on the results of this surveillance each 6 years. To meet these requirements the project entitled Monitoring of species and natural habitats, with particular reference to the special areas of conservation of the Natura 2000 network phase I and II was carried out in Poland in the years The project was supervised by the Chief Inspectorate of Environmental Protection, financed by the National Fund of Environmental Protection, and coordinated by the Institute of Nature Conservation PAS in Kraków. The main goals of the project were to develop and implement monitoring schemes for selected habitat types and species, especially those defined as priority ones, and assess their conservation status on the basis of monitoring results. Studies were carried out in localities situated mostly in the proposed sites of Community importance of the Natura 2000 network but also outside the network. The scope of data collected at a locality level was based on guidelines for reporting under Article 17 of the Habitats Directive. Conservation status of a habitat type at a monitoring locality was determined on the basis of three parameters: habitat area, structure and functions and future prospects, while conservation status of species, on such parameters as population, habitat of species and future prospects. Selected indices were used do assess the current status of habitat structure and functions, population of species and habitat of species. Future prospects were judged by experts on the basis of e.g. identified main pressures and threats, current conservation status, already applied conservation measures etc. Indices and parameters of conservation status were valuated in a three-level scale: FV favorable, U1 unfavorable/inadequate, U2 unfavorable/bad. The monitoring was the first monitoring of habitat types in Poland. It covered 20 habitat types, including grey dunes, raised bogs, various types of grasslands and forests. These were both rare habitat types occurring locally at isolated sites and widely spread habitat types. Generally, the conservation status has been assessed as favorable only at 30% of the investigated localities situated within the Natura 2000 area and at mere 20% of the localities situated outside the Natura 2000 sites. In addition, future prospects have been assessed as inadequate (U1) or bad (U2) at 60% of the localities within the Natura 2000 sites, which suggests that many negative pressures and threats have been identified. Unfavorable (U1 or U2) conservation status was often assessed for semi-natural habitats, whose maintenance requires extensive mowing or grazing. Unfavorable conservation status was also determined for habitat types vulnerable to changes in water conditions (drainage, lowering of groundwater level, lack of regular flooding). The 16 plant species, included in the monitorning, represented various types of environments. Most of them are extremely rare. The monitoring results showed that almost 40% of the priority species, including some considered as threatened in the country, were in favorable conservation status (FV). Yet, it should be stressed that some of the investigated priority species are connected with relatively well preserved, mountain habitats. Generally, at most localities the status of plant species was assessed as inadequate (35%) or bad (18%). Most often, it was the status of habitat of species that decided about the overall unfavorable conservation status of the species. The data collected allow to indicate these localties, which require special attention and urgent conservation measures. The monitoring studies contributed much to the knowledge about the occurrence of some species (i.e. Serratula lycopifolia, Galium sudeticum, Cochlearia tatrae, Campanula serrata, Erysimum pieninicum, Liparis loeselii). 179

20 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, The monitoring programme was focused on 20 animal species, including the widely distributed species, still abundant and known from numerous localities (Ophiogomphus cecilia, Triturus cristatus), as well as rare species of very restricted distribution (Phryganophilus ruficollis, Pseudogaurotina excellens), and even species of uncertain occurrence in Poland (Xylomoia strix). The results of the monitoring revwealed the inadequate (U1) conservation status of most species at most localities, which was an effect of inadequate status of both population and habitat of species. For some invertebrates of elusive, cryptic lifestyle (Callimorpha quadripunctaria, Osmoderma eremita, Rosalia alpina) it was impossible to assess unambiguously their population status at certain localities. In the case of 13 animal species, the selection of monitoring localities allowed to draw conclusions on their conservation status at a biogeographical region level. Four of these species (Ophiogomphus cecilia, Phryganophilus ruficollis, Callimorpha quadripunctaria, Marmota marmota) were found to be in favourable conservation status (FV), eight species in inadequate (U1) and one species (Spermophilus suslicus) in bad (U2). One of the significant results of the monitoring programme was an improvement of the knowledge of the occurrence of some species (Pseudogurotina excellens, Rosalia alpina, Callimorpha quadripunctaria, Triturus cristatus). The results of the monitoring will be used for elaboration of the report on the conservation status of habitat types and species of Community interest in Foremost, these results should be used for planning and implementing conservation measures aimed to improve the conservation status of habitats and species at these localities where it is unfavorable. In view of the limited financial resources for nature conservation, monitoring results could be a useful tool for the optimisation of conservation actions regarding both the subject and place of the planned activity. 180

21 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Naturalne odnawianie się cisa pospolitego Taxus baccata L. w Tatrzańskim Parku Narodowym The natural regenera on of the European yew Taxus baccata L. in the Tatra Na onal Park TADEUSZ ZWIJACZ Tatrzański Park Narodowy Obwód Ochronny Strążyska Zakopane, ul. Strążyska 34 tadzwijacz@tpn.pl Słowa kluczowe: cis pospolity, naturalne odnowienia, siewki, nalot. W Tatrzańskim Parku Narodowym w latach odnaleziono stanowiska cisa pospolitego i określono warunki naturalnego odnawiania się tego gatunku. Stwierdzono odnowienia w Dolinie Strążyskiej na trzech stanowiskach w masywie Łysanek, Suchego Wierchu oraz Grzybowca. W każdym z tych miejsc cis występuje grupowo, gdzie obok siebie rosną osobniki żeńskie i męskie. Umożliwia to obradzanie nasion i w konsekwencji naturalne odnawianie się gatunku. Chociaż warunki klimatyczne są niekorzystne dla wzrostu i rozwoju cisa, stwierdzono obecność 15 młodych osobników, w tym pięciu w wieku 5 lat i więcej. W celu ochrony przed zwierzyną płową zaproponowano ogrodzenie tych stanowisk. Wstęp Cis pospolity Taxus baccata L. został umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunek narażony na wyginięcie na stanowiskach naturalnych VU (Kruszelnicki 2001). W Polsce jest objęty całkowitą ochroną gatunkową. Działania ochronne prowadzone są na kilku płaszczyznach: chroni się pojedyncze okazy, siedliska, jak również miejsca występowania, aby zapobiec dalszemu regresowi gatunku na terenie Polski, w tym również w naszych Tatrach. Na terenie polskich Tatr naturalne stanowiska cisa znajdują się w strefie ochrony ścisłej. Cały obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego objęty jest również europejskim programem Natura Siedliska, na których występuje tutaj cis, wymienione są w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. W literaturze dotyczącej występowania cisa w polskich Tatrach znajduje się niewiele informacji o naturalnym odnawianiu się tego gatunku. W badaniach prowadzonych w latach stwierdzono pojawienie się kilku niedojrzałych nasion na jednym osobniku (Zembrzuski 1968, 1975). Odnalezienie siewek ze względu na zróżnicowaną rzeźbę terenu nie jest łatwe. Pomimo dość częstych wzmianek na temat występowania cisa jego stanowiska opisywali między innymi Stecki (1920), Sokołowski (1921, 1936), Myczkowski (1957), Zembrzuski (1968, 1975), Piękoś, 181

22 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Tumidajowicz (1969), Piękoś-Mirkowa, Mirek (1996) pojawianie się siewek stwierdzono dopiero w 2002 roku (Zwijacz 2003). Teren badań i metody Badania prowadzono w Dolinie Strążyskiej, która jest głównym miejscem występowania cisa w polskich Tatrach (ryc. 1). Powierzchnia doliny wynosi około 4 km² (Cywiński 1994). Stanowiska cisa położone są na podłożu dolomitowym i wapiennym, na glebach brunatnych, rędzinach brunatnych, próchnicznych, butwinowych oraz inicjalnych (Komornicki, Skiba 1985). Znajdują się tutaj trzy miejsca grupowego występowania cisa: zbocza góry Łysanki (1447 m), Koński Żleb w masywie Suchego Wierchu (1539 m) oraz Mały Bacuch w masywie Grzybowca (1507 m). Miejsca występowania cisa na Łysankach i Grzybowcu znajdują się po tej samej stronie doliny, na jej wschodnim zboczu. Odległość między nimi wynosi 800 m w linii prostej. Stanowisko w Końskim Żlebie jest położone na zachodnim zboczu doliny, w odległości 600 m od Grzybowca i nieco ponad 1000 m od Łysanek. W masywie Łysanek cis rośnie na wysokości m n.p.m. Oprócz pojedynczych okazów, występuje tam stanowisko grupowe z dwoma osobnikami żeńskimi i dwoma męskimi na stromym stoku ze skałkami śródleśnymi, porośniętymi częściowo kosodrzewiną, a także borem mieszanym regla dolnego Galio-Piceetum i murawą nawapienną Carici- Festucetum tatrae. Łagodniejsze stoki porasta zespół buczyny karpackiej Dentario glandulosae-fagetum. W Końskim Żlebie cis występuje w przedziale wysokości m n.p.m. Owocujące okazy stwierdzono na czterech spośród 9 sta km S Ł O W A C J A Ryc. 1. Występowanie cisa na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Stanowiska grupowe, na których znaleziono siewki i nalot. 1 Łysanki, 2 Koński Żleb, 3 Mały Bacuch Fig. 1. The occurrence of the European yew in the Tatra Na onal Park. The sites where the seedlings and saplings were found: 1 Łysanki, 2 Koński Żleb, 3 Mały Bacuch 182

23 T. Zwijacz Naturalne odnawianie się cisa pospolitego w TPN nowisk (Zwijacz 2005). Dominuje tutaj las mieszany górski z fragmentami boru górskiego z zespołem Galio-Piceetum na rędzinie butwinowej (Komornicki, Skiba 1985). Poza dominującym świerkiem Picea abies występuje tutaj m.in. buk Fagus sylvatica, jodła Abies alba, jarzębina Sorbus aucuparia, jarząb mączny Sorbus aria, jawor Acer pseudoplatanus, kosodrzewina Pinus mugo, goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea i ostrożeń lepki Cirsium erisithales. W masywie Grzybowca, w przedziale wysokości m n.p.m., występuje sześć stanowisk cisa, w tym cztery z obradzającymi osobnikami. Na tej wysokości niemal wyłącznie występuje górnoreglowa świerczyna karpacka Plagiothecio-Piceetum (Matuszkiewicz 2002). Na wszystkich wymienionych stanowiskach spotyka się również płaty kosodrzewiny. Inwentaryzację oraz pomiary odnowień cisa wykonano w latach W celu odnalezienia siewek i nalotu przeszukiwano teren w promieniu 5 m od badanych okazów. Następnie mierzono wysokość, średnicę przy podstawie oraz roczne przyrosty na wysokość. Na tej podstawie określono wiek poszczególnych osobników. W przeprowadzonej analizie wykorzystano również wyniki wcześniejszych badań (Zwijacz 2003, 2005). Naturalne odnowienia w Dolinie Strążyskiej Naturalne odnowienia cisa zostały odnalezione we wszystkich trzech głównych miejscach występowania cisa (tab. 1). W masywie Łysanek nad Kominami (oddz. 214 h, wysokość 1035 m n.p.m., stok o wystawie południowej i nachyleniu 35 ; w tym miejscu rosną cztery dorosłe cisy) nalot występuje na stanowisku nr 7 pod okazami nr 8 i 11 (Zwijacz 2005). W marcu 2002 r., w odległości 1,5 m od okazu nr 11 zaobserwowano pojedynczy 2-letni okaz, rosnący na erozyjnym miejscu, osłoniętym od strony południowej. Zauważono tam ślady i tropy jeleni. W sierpniu nalotu tego już nie było, natomiast stwierdzono tegoroczną siewkę, która później również zanikła. Blisko dwa metry dalej, pod osłoną cisa, stwierdzono sześć tegorocznych siewek, z których pięć rosło w skupisku, a jedna kilkanaście centymetrów od nich. Osobnik macierzysty oraz rosnąca przy nim kosodrzewina zapobiegają erozji podłoża. Miejsce to, pomimo pełnego ocienienia siewek, wydaje się być bardziej korzystne dla rozwoju od poprzedniego, o czym świadczą siewki, które przetrwały. Biorąc pod uwagę dane z 2006 r. (tab. 1), pod tym samym cisem występują dwa okazy w wieku 4 5 lat oraz jeden dwuletni. Dane z lat 2002 i 2006 ukazują, że spośród 6 siewek rosnących w tym miejscu dwie przeżyły. Włączając kolejne dwie wcześniej opisane siewki (Zwijacz 2003), które wyrosły obok tego samego macierzystego okazu, na ścieżce jeleni, przeżywalność siewek przy osobniku nr 11 w latach wyniosła 25%. Należy dodać, że pod osobnikiem nr 13 stwierdzono dwa okazy. Nie ma jednak obserwacji z ubiegłych lat, dlatego przeżywalność pojawiających się tutaj siewek jest nieznana. Żadne z tych odnowień nie posiadało odgałęzień bocznych. Na całym stanowisku wśród zarośli kosodrzewiny rosną cztery okazy cisa: trzy żeńskie i jeden męski. W Końskim Żlebie (oddz. 211 j, wysokość 1155 m n.p.m., stok o wystawie południowej), przy osobniku wcześniej zinwentaryzowanym pod nr 30 na stanowisku nr 19 (Zwijacz 2005) zaobserwowano siewki i nalot w wieku 1 8 lat (tab. 1). Występują one w odległości do 186 cm poniżej osobnika macierzystego, na powierzchni 5 m². Cis macierzysty jest trzecim co do wysokości okazem w TPN, osiągnął 5,80 m (Zwijacz 2005). Na tym stanowisku odnowienie było najliczniejsze (60% wszystkich odnotowanych przypadków). W masywie Grzybowca (oddz. 216 f, wysokość 1222 m n.p.m., stok o wystawie wschodniej), na stanowisku nr 13 w pobliżu okazu nr 21 został odnaleziony młody osobnik w wieku około 15 lat (ryc. 2). Ten młody cis wyrósł na skraju płatu kosodrzewiny, na skale z glebą inicjalną. Ma trzy boczne gałązki, dwie dwuletnie i trzyletnią. W odległości 3,5 m znajduje się dorosły obradzający cis, a w pobliżu rosną dwa osobniki męskie. Jest to najwyżej położone znane naturalne odnowienie cisa w Polsce. 183

24 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Tabela 1. Charakterystyka naturalnych odnowień cisa w Dolinie Strążyskiej w latach Table 1. The characteris cs of natural regenera on of the European yew in the Dolina Strążyska Valley in Nr Oddział Forest division Wysokość Height (mm) Średnica przy podstawie Diameter (mm) Wiek (lata) Age (years) Przyrost na wysokość w kolejnych latach Growth in consecu ve years (mm) j 98 1, j 31 1, j 33 0, j 53 1, j 55 1, j 89 1, j 78 1, j 26 0, j 54 1, h 31 1, h 65 0, h 34 0, h 28 0, h 32 1, f 90 3, Odnowienie zinwentaryzowane w polskich Tatrach stanowi 38,5% populacji cisa. W słowackich Tatrach Zachodnich, Čajka (1969) zinwentaryzował 116 osobników o wysokości 0,1 0,5 m, co stanowiło 30,85% tamtejszej populacji. Na podstawie badań tego autora można wnioskować, że na opisywanych stanowiskach w dolinach Jałowieckiej i Suchej cis odnawiał się dobrze. Ponieważ autor skupił się na inwentaryzacji osobników dorosłych, nie inwentaryzując nalotu niższego od 0,1 m, nie można wyciągnąć pełniejszych wniosków na temat odnawiania się cisa w tych dolinach. Cis doskonale odnawia się w paśmie Łysej Góry w Beskidzie Niskim. Na stanowisku tym liczba cisów o wysokości co najmniej 1,3 m wynosiła 1585, a całą populację wraz z odnowieniem szacowano na osobników (Bodziarczyk, Zator 2004). Autorzy stwierdzili obecność najmłodszego pokolenia wokół 337 osobników (21,3% populacji), w odróżnieniu do Tatr Polskich, gdzie występuje ono przy trzech osobnikach stanowiących 7,7% dorosłej populacji. Ponieważ populacje cisa z Beskidu Niskiego i słowackich Tatr Zachodnich są wielokrotnie liczniejsze od tej z naszych Tatr, porównania te mogą mieć charakter jedynie orientacyjny. Niektóre czynniki warunkujące rozwój siewek Głównym czynnikiem warunkującym pojawienie się siewek jest współobecność okazów żeńskich i męskich. W Obwodzie Ochronnym Strążyska w ostatnich dwóch latach na 27 stanowiskach cisa stwierdzono 18 osobników żeńskich (Zwijacz 2005). Większość z nich obradzała bardzo słabo, wykształcając po kilka lub kilkanaście nasion. Najmocniej obradzały 184

25 T. Zwijacz Naturalne odnawianie się cisa pospolitego w TPN Ryc. 2. Młody cis znaleziony w masywie Grzybowca na wysokości 1222 m n.p.m ( r.; fot. T. Zwijacz) Fig. 2. A young specimen of European yew found on the slope of the Grzybowiec Mount at an al tude of 1222 m (12 May 2008; photo by T. Zwijacz) 185

26 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, okazy nr 11 i 20, położone w masywie Łysanek oraz Małego Bacucha, w oddziałach 214 h i 216 f. Na tych osobnikach w latach stwierdzono nasion. Obserwacje były prowadzone we wrześniu i październiku. Część nasion była już wyłuskana przez ptaki. Pod cisem nr 11 widoczne były zielone części osnówek, co nasuwa przypuszczenie, że część nasion była wyłuskiwana zanim dojrzała. W Końskim Żlebie na osobniku nr 30 znaleziono w grudniu 2007 roku 7 nasion. Na okazie nr 32 w grudniu 2004 roku obserwowano również kilka nasion. We wszystkich tych przypadkach cisy wykształcające nasiona występują na stanowiskach grupowych, gdzie oprócz okazów żeńskich, znajdują się również okazy męskie. Istotnym czynnikiem, mającym wpływ na rozwój siewek i nalotu jest klimat. Cis najlepiej rośnie w klimacie morskim i suboceanicznym (Dobrowolska, Farfał 2002 za Siniscalco, Montacchini 1989), gdzie tworzy gęste drzewostany, w odróżnieniu od izolowanych stanowisk pod okapem innych drzew, co ma miejsce najczęściej w strefie klimatów kontynentalnych (Thomas, Polwart 2003). Uwarunkowania gatunku dotyczące wysokiej wilgotności powietrza wydają się być w Tatrach spełnione ze względu na wysokie opady. Natomiast średnia roczna temperatura, która w Tatrach w strefie umiarkowanie chłodnej, rozciągającej się od podnóży do 1200 m n.p.m, wynosi od 4 do 6 C (Hess 1996), jest zbyt niska, gdyż cis znajduje optymalne warunki rozwoju przy temperaturze 9 10 C (Dobrowolska, Farfał 2002 za Siniscalco, Montacchini 1989). Biorąc pod uwagę strefy klimatyczne, dwa wymienione stanowiska odnowień, w Łysankach i Końskim Żlebie, położone są w strefie chłodnej. Stanowisko w Grzybowcu znajduje się w strefie zimnej. Stanowiska w paśmie Łysej Góry w Beskidzie Niskim położone są w piętrze pogórza na wysokości m n.p.m. (Bodziarczyk, Zator 2004), czyli głównie w strefie umiarkowanie ciepłej (Obrębska-Starklowa i in. 1995). W słowackich Tatrach Zachodnich cis występował w reglu dolnym na wysokości m n.p.m., przy czym najwięcej młodych okazów było notowanych w przedziale m (Čajka 1969). Warunki klimatyczne na tych stanowiskach są bardziej korzystne w porównaniu do tych z Doliny Strążyskiej. W latach zaznaczyły się tendencje wzrostowe średniej temperatury rocznej, a także zimy i lata (Niedźwiedź 2005). Ten trend może wpływać na polepszenie się warunków do obradzania, kiełkowania nasion oraz rozwoju siewek i naturalnych odnowień cisa w polskich Tatrach. Zwłaszcza, że skala ekologiczna, w jakiej cis znajduje korzystne warunki do rozmnażania się i wzrostu w Polsce jest szeroka (Król 1975). Biorąc pod uwagę przyrost siewek na grubość i na wysokość, wydaje się, że w ramach stanowiska ważnym czynnikiem są warunki mikrosiedliskowe. U siewek z tego samego roku zaobserwowano znaczne różnice w wysokości i średnicy (tab. 1). Nasuwa się przypuszczenie, że warunki mogą być odmienne dla siewek czy nalotu nawet na tym samym stanowisku. Potwierdzają to obserwacje terenowe. Niektóre siewki są ocienione przez płożące się drzewa lub krzewy, inne rosną w ocienieniu wysokich świerków. W miejscach silnie ocienionych przez kosodrzewinę stwierdzono zamieranie siewek. Występowanie w miejscach erozyjnych, na glebie inicjalnej, naraża siewki na zniszczenie. Wnioski 1. Niewielka liczba pojawiających się siewek i nalotu nie rokuje obecnie większych nadziei na bardziej intensywne odnawianie się cisa w polskich Tatrach. Należy jednak kontynuować monitoring stanowisk pod kątem pojawiania się siewek i nalotu oraz dokumentować ich przeżywanie w odniesieniu do warunków mikrosiedliskowych. 2. W okolicach występowania siewek i nalotów znajdują się liczne ślady i tropy jeleni; w celu zabezpieczenia naturalnych odnowień cisa pospolitego w Tatrzańskim Parku Narodowym należy ogrodzić stanowiska, aby uchronić młode osobniki przed zgryzaniem. 186

27 T. Zwijacz Naturalne odnawianie się cisa pospolitego w TPN 3. Celowe jest odsłanianie nalotów, jak zaleca Gieruszyński (1961), który badał drzewostany w rezerwacie cisowym Wierzchlas. 4. Istnieje również potrzeba wykonania badań składu mikroorganizmów glebowych w miejscach występowania cisa w Tatrzańskim Parku Narodowym. Pozwoliłoby to stwierdzić wpływ mykoflory na rozwój siewek i ewentualną obecność Cylindrocarpon radicola, patogenu powodującego zgorzel siewek (Król 1969), a także grzybów antagonistycznych do niego. PIŚMIENNICTWO Bodziarczyk J., Zator A Rozmieszczenie, struktura i warunki występowania populacji Taxus baccata L. w paśmie Łysej Góry w Beskidzie Niskim. Acta Agraria et Silvestria 42: Cywiński W Tatry. Przewodnik szczegółowy. 1. Masyw Giewontu. Wyd. Górskie Miłosza Martynowicza. Poronin. Čajka J Príspevok k prirodzenému rozšireniu tisu obyčajného (Taxus baccata L.) v Liptovských Holiach. Zborník prác o Tatranskom národnom parku 11: Dobrowolska D., Farfał D Cis pospolity Taxus baccata L. w naszych lasach wczoraj i dziś. Sylwan 7: Gieruszyński T Struktura i dynamika rozwojowa drzewostanów rezerwatu cisowego w Wierzchlesie. Ochrona Przyr. 27: Hess M.T Klimat. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. TPN, PAN, Kraków Zakopane: Komornicki T., Skiba S Mapa Gleb TPN. W: Trafas K. (red.). Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zakopane Kraków. Król S Badania nad naturalnym odnawianiem się cisa w rezerwatach cisowych w Polsce. Sylwan 2: Król S Zarys ekologii. Cis pospolity. Nasze drzewa leśne III, PWN: Kruszelnicki J Taxus baccata L. Cis pospolity. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN. Kraków. Matuszkiewicz J.M Zespoły leśne Polski. PWN, Warszawa. Myczkowski S Osobliwości przyrodnicze rezerwatu ścisłego pod Wołoszynem w Tatrach. Chrońmy Przyr. Ojcz. 13 (2): Niedźwiedź T Zmienność temperatury powietrza w Tatrach w porównaniu z Karpatami Południowymi i Alpami. W: A. Kotarba, W. Borowiec (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek T. I : Wyd. TPN, Zakopane. Obrębska-Starklowa B., Hess M., Olecki Z., Trepińska J., Kowanetz L Klimat. Karpaty Polskie. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Piękoś H., Tumidajowicz D Nowe stanowisko cisa w Tatrach Polskich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 25 (3): Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Zbiorowiska roślinne. W: Mirek Z. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. TPN, PAN, Kraków Zakopane: Siniscalco C., Montacchini F Taxus baccata L. e Ilex aquifolium in Piemonte: distribuzione e considerazione ecologiche. Allionia 29: Sokołowski S Cis na ziemiach polskich i w krajach przyległych. Ochrona Przyr. 2: Sokołowski S Las tatrzański. Wyd. Popularno-Naukowe Muzeum Tatrzańskiego Nr 2. Warszawa Stecki K Ostatnie cisy w Tatrach. Ochrona Przyr. 1: Thomas P.A., Polwart A Biological flora of the British Isles. Taxus baccata L. Journal of Ecology 91: Zembrzuski J Rozsiedlenie cisa pospolitego Taxus baccata L. w Tatrach Polskich. Praca magisterska. SGGW, Warszawa. Zembrzuski J Cis Taxus baccata L. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 4, 2: Zwijacz T Obserwacje cisa pospolitego Taxus baccata w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59 (3): Zwijacz T Stan aktualny stanowisk cisa pospolitego Taxus baccata L. w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61 (6):

28 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, SUMMARY Zwijacz T. Natural regenera on of European yew, Taxus baccata L. in the Tatra Na onal Park (S Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , There was not any evidence of the successful yew regeneration in the Polish Tatra Mountains in the past. However, during the last four years, the seedlings were noticed at some sites. The inventory performed in November 2006 revealed 15 young specimens recorded on three sites. Their age ranged from 1 to 15 years and the only one specimen was more than 10 years old. The successful generative regeneration, which is occurring now, gives the hope for the further natural regeneration at these sites. The regeneration is so little in number at present that we should not expect a substantial increase in number of T. baccata in the Tatra National Park. Also the source of the seeds is very limited. The influence of the deer population, which is grazing on the yew, cannot be neglected. Therefore, in order to protect the natural regeneration against the deer, it is proposed to fence off the sites of yew. It is also proposed to perform the research on the soil mycoflora to find whether the pathogenic microorganisms, such as Cylindrocarpon radicola, are present. 188

29 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Man s religiosa L. na Wyżynie Małopolskiej Increase of number of new locali es of the Praying Man s Man s religiosa L. in Małopolska Upland MACIEJ BONK 1, JOANNA KAJZER 2 1 maciej.bonk@gmail.com 2 Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński Kraków, ul. Gronostajowa 7 joanna.kajzer@uj.edu.pl Słowa kluczowe: Mantis religiosa, ekspansja, Niecka Połaniecka, południowa Polska. Modliszka zwyczajna Mantis religiosa L. jest w Polsce gatunkiem rzadkim i zagrożonym ekstynkcją. W pracy przedstawiono nowe informacje o występowaniu modliszki na Wyżynie Małopolskiej. Podczas rekonesansu przyrodniczego w Niecce Połanieckiej w latach wykryto pięć nowych stanowisk tego gatunku (koło Połańca i Osieka). Obecność modliszek stwierdzano znajdując kokony jajowe, larwy oraz osobniki dorosłe, głównie w miejscach suchych, na skraju lasów sosnowych i mieszanych. Podstawowym zagrożeniem opisywanych populacji modliszek jest zalesianie gruntów oraz zarastanie nasłonecznionych miejsc przez nawłocie Solidago sp. Nasze obserwacje potwierdzają hipotezę o rozprzestrzenianiu się tego gatunku w Polsce. Istnieje potrzeba badań nad wpływem zmian klimatu na występowanie modliszki zwyczajnej. Rodzina modliszek Mantoidea, blisko spokrewniona z prostoskrzydłymi Orthoptera oraz karaczanami Blattodea, obejmuje łącznie około 2500 gatunków (Witkowski 1992). Pomimo to, na polskiej liście przedstawicieli tego taksonu figuruje tylko jeden gatunek modliszka zwyczajna Mantis religiosa L., należąca do podgatunku M. r. polonica. Gatunek ten jest szeroko rozpowszechniony na świecie, występuje w Europie, Afryce i Azji (Bazyluk 1960), został również introdukowany w Ameryce Północnej (Nutting 1950). W Europie północna grani- ca jego zasięgu przebiega przez południowo- -wschodnią Polskę. Modliszka charakteryzuje się specyficznymi wymaganiami siedliskowymi. Jako gatunek ciepłolubny (wykazuje aktywność w temperaturze wyższej niż 10 C), preferuje siedliska dobrze nasłonecznione i suche. W Polsce wymagania takie spełniają zbiorowiska kserotermiczne, polany leśne i młodniki sosnowe. Dorosłe osobniki można obserwować od sierpnia do września, a nawet w sprzyjających warunkach w październiku (Bazyluk 1977). 189

30 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Długość ciała modliszki osiąga kilka centymetrów (4 7). Cechą wyróżniającą są przekształcone w narząd chwytny przednie odnóża złożone jakby do modlitwy (gr. mantis prorok ). Mimo swego rozmiaru oraz charakterystycznej, silnie wydłużonej sylwetki, są dość trudne do wykrycia z powodu kryptycznego, jasnozielonego lub brązowego ubarwienia. Zarówno larwy, jak i dorosłe formy to drapieżniki, polujące głównie na inne owady oraz pajęczaki. Powszechnie znane jest również zachowanie samic, polegające na zjadaniu samca podczas kopulacji lub tuż po jej zakończeniu, co zdarza się w około 1/3 przypadków (Lawrence 1992). Pod koniec lata, a nawet wczesną jesienią, na roślinach, na wysokości do 20 cm nad ziemią, samice składają jaja w ootekach, specjalnych kokonach jajowych (łac. ootheca, l. mn. oothecae) o długości ok. 3 cm. Powstają one z wydzieliny gruczołów dodatkowych, twardniejącej w kontakcie z powietrzem. W tej postaci jaja stosunkowo bezpieczne zimują. Późną wiosną z kokonów jajowych wylęgają się larwy, przypominające kształtem dorosłe osobniki. W związku z tym, przy braku pokrywy śnieżnej, obecność modliszek może być wykryta nawet zimą. Pozostałości kokonów, ze względu na ich trwałość, można znaleźć jeszcze przez kilka miesięcy po wykluciu larw. Modliszka zwyczajna jest w Polsce gatunkiem bardzo rzadkim, silnie zagrożonym wyginięciem. Z tego powodu w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt zaliczona została do kategorii EN (Liana 2004). Jednak w ostatnich latach obserwuje się ekspansję i rozszerzenie zasięgu modliszki w Polsce w kierunku północno-zachodnim (Liana 2007). Znanych jest dotąd ponad 200 stanowisk, położonych w południowo-wschodniej części kraju, z czego większość znajduje się w Kotlinie Sandomierskiej (Kata 2004, Zięba 2004). Znane są również stanowiska z Karpat (Kata 2004, Pawelec 2003) oraz północnej części woj. świętokrzyskiego (Sępioł 2005). Informacje historyczne dotyczą również Ponidzia (Witkowski 1992), a nawet okolic Warszawy (Waga 1843; za Liana 2007) i Zamojszczyzny (Bazyluk 1947). W niniejszej pracy prezentowane są dane dotyczące nowych stanowisk występowania modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej. W latach modliszki wykryto na pięciu stanowiskach na terenie Niecki Połanieckiej (okolice Połańca i Osieka; UTM: EA19 i EA39; tab. 1, ryc. 1). W lipcu 2006 w okolicach Połańca na stanowisku we wsi Ruda znaleziono larwę Tabela 1. Obserwacje różnych stadiów rozwojowych modliszki Man s religiosa na pięciu nowych stanowiskach w Niecce Połanieckiej (południowa Polska) Table 1. Observa ons of various life-stages of Man s religiosa in the five new sites in Połaniec Basin (southern Poland) Miejscowość Locality Data Date Obserwowane stadia rozwojowe Development stages Ruda larwa Ruda ootheca Ruda ootheca, osobniki dojrzałe Ruda ootheca, larwa Wymysłów ootheca Kamieniec ootheca Osiek ootheca Grabowiec ootheca Wisła San 50 km Ryc. 1. Rozmieszczenie modliszki w Polsce (kolor szary; Liana 2004 i 2007) oraz nowe stanowiska gatunku na terenie Niecki Połanieckiej: 1 Ruda, 2 Wymysłów, 3 Kamieniec, 4 Osiek, 5 Grabowiec Fig. 1. Distribu on of the Praying Man s in Poland (grey; Liana 2004 i 2007) and new sites in Połaniec Basin: numbers and names as above 190

31 M. Bonk i J. Kajzer Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej Ryc. 2. Kokon jajowy (ooteka) modliszki znaleziony w Rudzie koło Połańca ( r.; fot. M. Bonk) Fig. 2. Ootheca of Praying Man s found in the environs of Połaniec (25 July 2006; photo by M. Bonk) 191

32 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, przebywającą na nawłoci Solidago sp. Dalsze poszukiwania modliszek na tym terenie przyniosły efekty w postaci kilkunastu kokonów jajowych (ryc. 2), a od końca sierpnia do października obserwowano również osobniki dorosłe o ubarwieniu jasnozielonym lub brązowym (ryc. 3). Najpóźniejsze stwierdzenie pięciu dorosłych samic miało miejsce w pierwszej dekadzie października 2006 (tab. 1). W lipcu 2008 potwierdzono występowanie modliszki na tym terenie obserwacjami jednej larwy oraz kilku kokonów jajowych (tab. 1). Ruda to miejsce najliczniejszego stwierdzenia gatunku spośród opisywanych w niniejszej pracy nowych stanowisk. Pojedyncze kokony jajowe obecne były w odległości ok. 3 km na południe (Wymysłów) oraz 2 km na zachód (Kamieniec) od omawianego stanowiska w Rudzie (tab. 1, ryc. 1). W przypadku wszystkich trzech stanowisk (Ruda, Wymysłów, Kamieniec) siedlisko modliszek stanowiły obrzeża monokultur sosnowych i lasów mieszanych, rosnących na glebach piaszczystych. Modliszki znajdywano w miejscach suchych i nasłonecznionych (ugory, murawy napiaskowe) porośniętych nalotem sosny i brzozy lub zarastających nawłocią (ryc. 4). W obrębie stanowisk poszczególne płaty siedlisk porozdzielane są młodnikami sosnowymi i niewielkimi polami uprawnymi. Dwa pozostałe stanowiska odkryte w maju i czerwcu 2007 r. znajdują się w okolicach miejscowości Osiek oraz Grabowiec, położonych ok. 17 km na wschód od stanowiska w Rudzie Ryc. 3. Samica modliszki barwy brązowej w Rudzie koło Połańca ( r.; fot. M. Bonk) Fig. 3. A brown female of Praying Man s in Ruda near Połaniec (8 October 2006; photo by M. Bonk) 192

33 M. Bonk i J. Kajzer Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej (tab. 1, ryc. 1). Zaobserwowano na nich odpowiednio jeden oraz trzy kokony jajowe. Siedlisko na stanowisku w pobliżu Grabowca nie różni się znacząco od wyżej opisanych stanowisk w okolicach Połańca. Natomiast stanowisko w Osieku jest nietypowe. Ooteka została znaleziona w miejscu podmokłym, w pobliżu zbiornika wodnego na terenie wyrobiska piasku. W bezpośrednim otoczeniu stanowiska brak jest terenów zalesionych. Głównym zagrożeniem populacji modliszek na opisywanym terenie jest gospodarka leśna, tj. zalesianie terenów odsłoniętych. Działania takie, oprócz utraty siedlisk, mogą zagrażać również bezpośrednio osobnikom lub jajom. Podczas prac przygotowujących grunt pod nasadzenia (zaorywanie powierzchni) może dojść do zakopywania i mechanicznego uszkadzania kokonów jajowych. W taki sposób została zniszczona część stanowiska w Rudzie, na której najczęściej obserwowano różne stadia rozwojowe modliszki. Ponadto, stwierdzono również zarastanie muraw napiaskowych i ugorów nawłocią (ryc. 4). W początkowych stadiach zarastania obecność nawłoci może być korzystna, ponieważ stanowi ona kryjówki dla larw. Jednak zwarta pokrywa nawłoci powoduje zanik niższej roślinności, gdzie najczęściej bytują dorosłe modliszki. Równocześnie, ze względu na znaczną wysokość roślin, zmniejszony zostaje udział powierzchni nasłonecznionej. Znalezione w rejonie Niecki Połanieckiej stanowiska znajdują się w niewielkiej odległości od znanych już miejsc występowania gatunku w okolicach Staszowa oraz Łoniowa (Liana 2007). Wraz z nimi powiększa się obecny znany zasięg modliszki na Wyżynie Małopolskiej w kierunku zachodnim, jeśli nie uwzględniać uznawanego już za historyczne stanowiska w Chotlu Czerwonym (Liana 2007). Próby odszukania modliszki na tym stanowisku w latach zakończyły się niepowodzeniem (Bonk, dane niepubl.). Natomiast jej obecność w okolicach Osieka świadczy o ciągłości występowania we wschodniej części Wyżyny Małopolskiej. Przedstawione powyżej dane potwierdzają powiększanie się zasięgu tego gatunku w Polsce. Obecna, obserwowana w krótkim czasie ekspansja modliszki oraz sugerowana przez Lianę (2007) struktura metapopulacyjna wskazuje na pilną potrzebę prowadzenia badań nad rozprzestrzenianiem się gatunku i strukturą jego lokalnych populacji. Modliszka, jako gatunek w ekspansji i na granicy zasięgu geograficznego, powinien zatem stać się modelowym w badaniach nad zagadnieniami kolonizacji nowych stanowisk oraz różnych typów metapopulacji (Liana 2007). Monitoring może też dostarczyć wiedzy na temat wpływu zmian klimatu na rozmieszczenie gatunku. PIŚMIENNICTWO Ryc. 4. Miejsce stwierdzenia kokonów jajowych, larw oraz form dojrzałych modliszki nieużytek zarastający nawłocią, a od 2007 roku obsadzony również sosną ( r.; fot. M. Bonk) Fig. 4. A site where oothecae, larvae and imagines of Praying Man s were observed wasteland overgrown by goldenrods Solidago sp. turned into a pine planta on in 2007 (25 July 2006; photo by M. Bonk) Bazyluk W Szarańczaki (Orthoptera, Saltatoria) okolic Zwierzyńca (Zamojszczyzna). Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol. 7: Bazyluk W Rozprzestrzenienie geograficzne i zmienność Mantis religiosa (L.) (Mantodea, Mantidae) oraz opisy nowych podgatunków. Ann. Zool. 15: Bazyluk W Blattodea et Mantodea. Karaczany i modliszki (Insecta). W: Fauna Polski 6:

34 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Kata K Nowe informacje o występowaniu modliszki zwyczajnej Mantis religiosa L. na Podkarpaciu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4: Lawrence S.E Sexual cannibalism in the praying mantid, Mantis religiosa: a field study. Anim. Beh. 4: Liana A Mantis religiosa (Linnaeus, 1758). Modliszka zwyczajna. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, AR im. Cieszkowskiego, Kraków: Liana A Distribution of Mantis religiosa (L.) and its changes in Poland. Fragm. Faun. 2: Nutting W. L The European Mantis (Mantis religiosa L.) in New England. Psyche 57: 28. Pawelec J Inwazja modliszek w Magurskim Parku Narodowym. Parki Narodowe 4: 1 2. Sępioł B Nowe stanowisko modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Linnaeus 1758) na północy Krainy Gór Świętokrzyskich. Kulon 1 2: Witkowski Z Manthis religiosa (Linne 1758). Modliszka zwyczajna. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: Zięba K Stanowisko modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Linné 1758) w południowowschodniej Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4: SUMMARY Bonk M., Kajzer J. Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Man s religiosa L. na Wyżynie Małopolskiej Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , The Praying Mantis Mantis religiosa L. is a rare and endangered species in Poland. Due to its endangered status it has been given legal protection. In this paper we present new data about occurrence of the Praying Mantis in Małopolska Upland (southern Poland) on the northern border of its range. During field trips in five new sites of the species were found in Połaniec Basin (Połaniec and Osiek environs; UTM: EA19 and EA39 respectively). The Praying Mantis was detected by observing oothecae, larvae and adults, mostly in dry areas on the edges of coniferous and mixed forests. The main threat to mantis populations in these sites are reforestation and overgrowth with Solidago sp. Our data supports the hypothesis of the mantis expansion in Poland. Research on geographical range spread and influence of climate change on the Praying Mantis occurrence is demanded. 194

35 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Uwarunkowania siedliskowe populacji języcznika zwyczajnego Phylli s scolopendrium (L.) Newman w Roztoce Wielkiej na terenie Popradzkiego Parku Krajobrazowego Habitat requirements of Hart s-tongue Fern, Phylli s scolopendrium (L.) Newman popula on in the Roztoka Wielka Valley (the Popradzki Landscape Park, S Poland) MARTA POTOCZEK Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, al. A. Mickiewicza 33 potoczek@iop.krakow.pl Słowa kluczowe: wymagania siedliskowe, paprotniki Pteridophyta, zespół jaworzyny górskiej Phyllitido Aceretum, rumowiska skalne, Popradzki Park Krajobrazowy. Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium jest rzadką paprocią występującą na południu Polski. Rośnie w drzewostanach bukowych z udziałem jawora i jodły, wśród rumoszu skalnego, w zespole jaworzyny górskiej Phyllitido Aceretum. Jego występowanie badano w sieci 234 kwadratów każdy o boku 2 m. W każdym kwadracie policzono osobniki paproci oraz zmierzono długość najdłuższego liścia każdego okazu. Oszacowano także udział powierzchni zajmowanej przez: ściółkę, runo, podszyt, luźne fragmenty skał oraz zwarcie warstwy koron drzew. W celu oszacowania wpływu rozdrobnienia skał na występowanie języcznika, w każdym kwadracie wykonano pomiary największego fragmentu skały, mierząc jego najdłuższy bok. Stwierdzono, że wielkość osobników (długość najdłuższego liścia) dodatnio korelowała z zagęszczeniem populacji. Kwadraty, w których występowały języczniki, charakteryzowały się znacznie większymi rozmiarami rumoszu skalnego, wyższym udziałem podszytu i mniejszym pokryciem runem zielnym od kwadratów, na których języcznika nie stwierdzono. Liczebność osobników w obrębie kwadratu wykazywała istotny dodatni związek z obecnością podszytu i wielkością fragmentów skalnych. Wielkość osobników nie wykazywała związków z żadną z badanych cech środowiskowych. W pracy omówiono też zależność występowania języcznika od rodzaju podłoża na którym rośnie. Wstęp Szeroko rozumiane procesy osuwiskowe przekształcające rzeźbę obszarów górskich powodują także istotną transformację podłoża (w tym gleb, stosunków wodnych etc.), wpływając na powstawanie unikalnych siedlisk, zasiedlanych przez rzadkie gatunki flory. Z dotychczasowych badań wynika, że tego rodzaju procesy mogą mieć duży wpływ na różnorodność biologiczną obszarów górskich, mimo że powierzchnia form osuwiskowych jest zwy- 195

36 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, kle niewielka, zaś występowanie rozproszone (Alexandrowicz i in. 2003, Margielewski, Alexandrowicz 2004). Przykładem gatunku związanego z tego rodzaju siedliskami jest języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (ryc. 1), rzadka paproć objęta w Polsce ochroną prawną. Występuje ona głównie w Karpatach oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, pojedyncze stanowiska można znaleźć na przedgórzu Sudetów (Zając A., Zając M. 2001). Na obszarze Karpat fliszowych języcznik występuje w zespole jaworzyny górskiej Phyllitido- Aceretum, dla której jest gatunkiem charakterystycznym, oraz w żyznej buczynie karpackiej Dentario glandulosae-fagetum w wariancie rozwiniętym na glebach kamienistych z dużym udziałem rumoszu skalnego. Występowanie języcznika stwierdzono m.in. w Popradzkim Parku Krajobrazowym, gdzie towarzyszy wyżej wymienionym zespołom leśnym, zasiedlającym blokowiska i rumowiska skalne, występujące u podnóży stoków charakteryzujących się dużym nachyleniem i, zazwyczaj, ekspozycją północno-wschodnią (Staszkiewicz 2000). Celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu podstawowych czynników siedliska, takich jak: ocienienie (szacowane na podstawie zwarcia w warstwie koron drzew), pokrycie podszytem, runem, ściółką i rumoszem skalnym na liczebność populacji oraz wielkość osobników języcznika na zboczach doliny Roztoki Wielkiej w Paśmie Radziejowej Beskidu Sądeckiego, na terenie Popradzkiego Parku Krajobrazowego. Ryc. 1. Typowy przedstawiciel języcznika zwyczajnego w badanej populacji w Roztoce Wielkiej w Popradzkim Parku Krajobrazowym ( r.; fot. T. Zając) Fig. 1. The typical representa ve of the Hart s Tangue Fern in examined popula on in Roztoka Wielka in Popradzki Landscape Park (10 September 2003; photo by T. Zając) 196

37 M. Potoczek Uwarunkowania siedliskowe populacji języcznika zwyczajnego Materiał i metody Badane stanowisko języcznika zwyczajnego ( ,8 N, ,3 E) to nowe, trzecie stanowisko w dolinie Roztoki Wielkiej. Znajduje się przy szlaku prowadzącym na Przehybę (pasmo Radziejowej) na wysokości m n.p.m. Znane są jeszcze dwa stanowiska tej paproci w Roztoce Wielkiej, leżące również w paśmie Radziejowej, objęte ochroną prawną jako pomniki przyrody (Rozporządzenie 1994), o powierzchni ok. 1 ha każde. Pierwsze stanowisko, Jastrzębska Góra, leży na stromym stoku (ekspozycja S E) po lewej stronie potoku dopływu Roztoczanki, około 1 km od drogi dolinowej w Roztoce Wielkiej. Drugie stanowisko, Baniska, leży na bardzo stromym stoku po lewej stronie potoku płynącego wzdłuż Doliny Baniska (M. Styczyński, mat. niepubl.). Stanowisko języcznika opisane w niniejszej pracy znajduje się na stromym stoku o nachyleniu ok. 60, porośniętym starodrzewem buczyny karpackiej, z dość dużą luką w środkowej części stanowiska. W górnej części stoku znajduje się wychodnia litej skały, w części środkowej rumosz skalny, a w dolnej niewielki wał osuwiskowy z ok. 0,5 m warstwą gleby. Na terenie całego stanowiska wyznaczono sieć kwadratów, rozpoczynając od podnóża wychodni litej skały i kończąc u podnóża stoku. Przez środek stanowiska, wzdłuż stoku, przeprowadzono główną oś o długości 36 m, podzieloną na 18 odcinków o długości 2 m. Następnie na każdym odcinku wyznaczono 13 kwadratów o wymiarach 2 2 m, po obu stronach głównej osi. W ten sposób wyznaczono 234 kwadraty. W każdym kwadracie policzono osobniki paproci oraz zmierzono długość najdłuższego liścia każdego okazu. Oszacowano także udział powierzchni zajmowanej przez: ściółkę, runo, podszyt, luźne fragmenty skał oraz zwarcie warstwy koron drzew. W celu oszacowania wpływu rozdrobnienia skał na występowanie języcznika, w każdym kwadracie wykonano dodatkowe pomiary największego fragmentu skały, mierząc jego najdłuższy bok. Analizę statystyczną wyników wykonano korzystając z pakietu statystycznego JMP IN wersja 5.1 (SAS Institute). Zgodność danych z rozkładem normalnym sprawdzono testem Kołmogorowa-Smirnowa. Następnie oceniono istotność statystyczną różnic badanych cech środowiska między kwadratami zajętymi przez języcznika i kwadratami bez tej rośliny, przy użyciu testu Kruskala-Wallisa w przypadku zmiennych, których rozkład odbiegał od rozkładu normalnego i analizy wariancji dla zmiennych o rozkładzie normalnym. Siłę związku między cechami środowiska, a cechami populacji języcznika badano przy użyciu współczynnika korelacji rang Spearmana (r S ). Wyniki i dyskusja Stwierdzono występowanie 426 osobników języcznika w 124 kwadratach. Powierzchnia zajmowana przez populację miała kształt zbliżony do elipsy o powierzchni około 5 arów. Średnie zgęszczenie osobników wynosiło 1,85 osobnika na kwadrat (SD = 2,41, zakres 1 11 osobników), a średnia długość najdłuższego liścia 23,79 cm (SD = 7,57, zakres 5 45 cm). Wielkość osobników (długość najdłuższego liścia) dodatnio korelowała z zagęszczeniem osobników (r=0,43, N=124, p<<0,0001). Wyróżniono dwa szczyty występowania osobników paproci znajdujące się na wysokości 10 i 30 metrów licząc od podnóża stoku. Nie stwierdzono osobników pozbawionych zarodni na spodniej stronie liścia (nawet najmniejsze mierzone liście posiadały zarodnie). Kwadraty, na których stwierdzono występowanie języcznika, charakteryzowały się znacznie większymi rozmiarami rumoszu skalnego, wyższym udziałem podszytu i mniejszym pokryciem runem zielnym od kwadratów, na których języcznika nie stwierdzono (tab. 1). Liczebność osobników w obrębie kwadratu wykazywała istotny dodatni związek z obecnością podszytu i wielkością fragmentów skalnych. Wielkość osobników nie wykazywała związków z żadną z badanych cech środowiskowych. 197

38 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Tabela 1. Badane czynniki siedliska (wartości średnie dla kwadratu o boku 2 2 m ±S.D.) i ich związek z występowaniem, liczbą i wielkością osobników języcznika na stanowisku w Roztoce Wielkiej Table 1. Habitat factors (mean values for a 2 2 m square ±SD) and their correla ons with the occurrence, number, and individual size of Phylli s scolopendrium at the studied site in the Roztoka Wielka Valley Związek z występowaniem języcznika Rela on with the occurrence of P. scolopendrium Współczynnik korelacji, r S (P) Correla on coefficient r S (P) Czynnik Factor Kwadraty z języcznikiem Squares with P. scolopendrium (N=124) Kwadraty bez języcznika Squares without P. scolopendrium (N=110) Istotność różnicy średnich Significance of difference Liczba osobników Number of individuals Długość najdłuższego liścia Length of the longest leaf Zwarcie koron drzew (%) The tree canopy (%) Pokrycie podszytem (%) Cover of undergrowth (%) Pokrycie runem (%) Cover of herbaceous plants (%) Pokrycie ściółką (%) Cover of li er (%) Pokrycie skałą (%) Cover of rock (%) Największy fragment skały (cm) The largest rock fragment (cm) 46,93 ±45,43 54,53 ±45,78 ns ns ns 3,00 ±10,62 0,99 ±4,39 0,004 0,17 (0,008) ns 25,22 ±20,04 32,57 ±22,04 0,02 ns ns 51,31 ±25,83 55,71 ±22,04 ns ns ns 72,56 ±26,59 74,96 ±23,89 ns ns ns 111,87 ±75,45 78,68 ±55,41 <0,001 0,23 (0,0004) ns Badania przeprowadzone przez Bodziarczyka (1992) wykazały podobne zależności, czyli wysoki dodatni związek liczby osobników i stopnia pokrycia podłoża rumoszem skalnym oraz ujemny związek z obecnością roślinności zielnej i ściółki. W obydwóch badanych populacjach wykazano istotny dodatni związek zagęszczenia osobników języcznika z jego rozmiarem (Bodziarczyk 1992). Przeprowadzone analizy pozwalają stwierdzić, iż głównym czynnikiem sprzyjającym powstaniu siedliska odpowiedniego dla języcznika jest występowanie blokowisk i rumowisk skalnych, tworzących zwarte pokrywy na stokach lub występujących w formie hałd lub stożków usypiskowych (piargów) u podnóża ścian skalnych. Takie nagromadzenia rumoszu skalnego powstawały zazwyczaj wskutek wietrzenia fizycznego skał w warunkach peryglacjalnych w plejstocenie tworząc tzw. gołoborza (Klimaszewski 1978). Mogły one również być efektem znacznej dezintegracji pakietów skał fliszowych tworzących koluwia osuwisk, następującej w trakcie gwałtownych przemieszczeń grawitacyjnych (Margielewski, Alexandrowicz 2004). Niekiedy, również współcześnie, rumowiska mogą się tworzyć w efekcie stopniowej dezintegracji ścian skal- 198

39 M. Potoczek Uwarunkowania siedliskowe populacji języcznika zwyczajnego nych (zazwyczaj nisz osuwiskowych) wskutek odpadania materiału skalnego (rzadziej obrywów) powodującego ich cofanie. U podnóża nierozczłonkowanych ścian skalnych powstają wówczas hałdy usypiskowe, zaś w przypadku formowania żlebów stożki usypiskowe (stożki piargowe) rozbudowywane u ich wylotu. Zwykle rumowiska skalne charakteryzują się znaczną mobilnością. W górnych partiach stoku są one zazwyczaj czynne, nie są zabliźniane wskutek pokrycia drobniejszym materiałem stokowym, czemu sprzyja częściowe odprowadzanie drobnej zwietrzeliny przez wodę, jej transport w dół stoku i akumulacja drobnych cząstek u podnóży stoków. Tak więc w górnych partiach rumowisk skalnych pokrywa glebowa jest płytka i silnie szkieletowa, zaś dalsze niszczenie i cofanie ścian skalnych wskutek odpadania materiału powoduje nadbudowywanie rumowisk formowanych u ich podnóża. Wyniki badań wskazują, że ten rodzaj szkieletowego podłoża sprzyja występowaniu języcznika. Z kolei dolne partie stoku, gdzie następuje akumulacja materiału zwietrzelinowego (stokowego) i powstawanie zwartych pokryw glebowych, są łatwiej kolonizowane przez roślinność zielną, która prawdopodobnie wypiera języcznika. Jak dotąd, procesy geologiczne kształtujące powierzchnię ziemi, szczególnie zaś transformujące podłoże skalne, były w niewielkim stopniu uwzględniane w praktyce ochrony przyrody żywej. Ich rola w tworzeniu siedlisk odpowiednich dla języcznika zwyczajnego zwraca uwagę na konieczność interdyscyplinarnego podejścia do analizy czynników odpowiedzialnych za różnorodność biologiczną (vide Alexandrowicz i in. 2003, Margielewski, Alexandrowicz 2004). Podziękowania Pragnę bardzo serdecznie podziękować Dyrekcji i pracownikom Popradzkiego Parku Krajobrazowego za umożliwienie wykonania prac badawczych na terenie Parku, za cenne informacje oraz udostępnienie literatury fachowej. Szczególnie dziękuję panu dr. Tadeuszowi Zającowi za pomoc i liczne cenne wskazówki, zarówno techniczne, jak i merytoryczne, ułatwiające wykonanie badań. PIŚMIENNICTWO Alexandrowicz Z., Margielewski W., Perzanowska J European ecological network Natura 2000 in relation to landslide areas diversity: a case study in the Polish Carpathians. Ekologia (Bratislava) 22: Bodziarczyk J The structure of selected Hart s tongue, Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. populations, as related to ecological factors. Ekologia polska 40: Klimaszewski M Geomorfologia. PWN, Warszawa. Margielewski W., Alexandrowicz Z Diversity of landslide morphology as a part of geoconservation pattern in the Polish Carpathians. Polish Geological Institute, Special Papers 13: Rozporządzenie Rozporządzenie Nr 1 Wojewody Nowosądeckiego z dnia r. Staszkiewicz J Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego. Wyd. Popradzkiego Parku Krajobrazowego, Stary Sącz. Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków. 199

40 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, SUMMARY Potoczek M. Habitat requirements of Hart s-tongue Fern, Phylli s scolopendrium (L.) Newman popula on in the Roztoka Wielka Valley (the Popradzki Landscape Park, S Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , The Hart s-tongue Fern is a rare and protected species in Poland, occurring in uplands and mountains. In order to examine its habitat requirements the selected site of occurrence was covered by a grid of m squares. In each square the number and size of individuals of Phyllitis scolopendrium (leaf length) and selected habitat characters (maximum rock fragment size, and the cover of litter, undergrowth, herbaceous plants and tree canopy) were recorded. It was found that the population occupies an area of about 5 ares, the mean density was 1.85 ±2.41 ind. per square (range: 1 11 specimens), and average length of the largest leaf ±7.57 cm (range: 5 45 cm). The leaf length positively correlates with the number of individuals (r=0.43, N=124, p<<0,0001). The only significant correlations with occurrence and a number of the Hart s-tongue Fern have the size of rock fragments and the undergrowth cover. Its occurrence was negatively related with herbaceous plant covering. The size of individuals does not show any significant relationships with analyzed site features. 200

41 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Bogate stanowisko mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus L. na terenie Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego (Nizina Południowopodlaska) Rich stand of Gladiolus imbricatus L. in the Nadbużański Landscape Park (Nizina Południowopodlaska Lowland) KATARZYNA PIÓREK 1, JANUSZ KRECHOWSKI 2 Zakład Botaniki Akademii Podlaskiej w Siedlcach Siedlce, ul. B. Prusa katarynka@wp.pl, 2 krechow@op.pl Słowa kluczowe: Gladiolus imbricatus, rezerwat Biele, Nadbużański Park Krajobrazowy. W artykule przedstawiono charakterystykę nowego stanowiska Gladiolus imbricatus na terenie rezerwatu florystycznego Biele (Nadbużański Park Krajobrazowy). Stanowisko położone w prześwietlonym lesie łęgowym (Fraxino-Alnetum) liczy 112 okazów generatywnych i należy do najbogatszych w regionie. Zaproponowano aktywną ochronę gatunku polegającą na ograniczaniu rozwoju warstwy krzewów. Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus to objęty ochroną ścisłą geofit o wysokości (100) cm, wyrastający z podziemnej bulwocebuli o średnicy 1 2 cm. Na pojedynczej, nierozgałęzionej łodydze osadzonych jest kilka (2 4) całobrzegich, mieczowatych liści, o długości cm. Mieczyk kwitnie w czerwcu-lipcu, a jego grzbieciste kwiaty o długości ok. 2,5 cm zebrane są w groniaste, jednostronne kwiatostany. Okwiat składa się z sześciu purpurowoczerwonych działek, zrośniętych u nasady w krótki kieliszek. Owocem jest trójkanciasta torebka. Roślina rozmnaża się głównie za pomocą nasion. Rozmnażanie wegetatywne zachodzi stosunkowo rzadko i ma mniejsze znaczenie (Moora i in. 2007). Gladiolus imbricatus zwykle rośnie na wilgotnych łąkach ze związku Molinion caeruleae, preferując mezo- i eutroficzne, wilgotne gleby o odczynie obojętnym (Zarzycki i in. 2002). Mieczyk dachówkowaty zasięgiem swym obejmuje Centralną i Wschodnią Europę, region śródziemnomorski, Kaukaz i Zachodnią Syberię (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). W Polsce najczęściej spotykany jest na terenie gór i wyżyn południowej Polski (Zając A., Zając M. 2001), szczególnie na łąkach górskich Gladiolo-Agrostietum (Matuszkiewicz 2005). Na niżu występuje na nielicznych, rozproszonych stanowiskach. W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się szybki spadek liczby stanowisk w związku z osuszaniem łąk, wzrostem intensywności zabiegów agrotechnicznych (kilkakrotne w ciągu roku koszenie, nawożenie) lub wtórną sukcesją nieużytkowanych łąk. Na terenie Niziny Południowopodlaskiej 201

42 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, mieczyk dachówkowaty należy do gatunków krytycznie zagrożonych CR (Głowacki i in. 2003). W czasie badań nad florą rezerwatu florystycznego Biele (Nadbużański Park Krajobrazowy), prowadzonych w 2007 roku, natrafiono na bogate stanowisko mieczyka dachówkowatego. Gatunek ten nie był dotychczas podawany w żadnym opracowaniu dotyczącym flory rezerwatu (Falkowski i in. 2005). Wynika to z faktu, że badania florystyczne ograniczały się zwykle do monitoringu stanowisk pełnika europejskiego Trollius europaeus, będącego głównym przedmiotem ochrony. Ze względu na późniejszy okres kwitnienia mieczyka dachówkowatego, trudnego do identyfikacji w stanie wegetatywnym, nie został on dotąd odnotowany. Najbliższe stanowisko Gladiolus imbricatus odnalezione w latach 70-tych ubiegłego wieku w tym samym kompleksie leśnym, przy drodze z Ceranowa do Garnka (Głowacki 1985), nie zostało obecnie potwierdzone. Rezerwat Biele (pow. 27,8 ha) utworzony został w 1989 roku w celu ochrony stanowiska pełnika europejskiego i innych chronionych i rzadkich gatunków roślin (Ciosek i in. 1995). Położony jest w gminie Ceranów (powiat Sokołów Podlaski), ok. 1 km na południowy wschód od wsi Noski (kwadrat ATPOL FC74). Garnek Noski Rez. Biele 1 16 Ceranów ,5 1 km Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus na terenie rezerwatu przyrody Biele. 1 stanowisko Gladiolus imbricatus Fig. 1. Loca on of the stand of Gladiolus imbricatus in the Biele nature reserve. 1 Gladiolus imbricatus stand Obejmuje cały oddział 15 leśnictwa Ceranów (ryc. 1). Mieczyk dachówkowaty występuje w prześwietlonych miejscach w łęgu jesionowo- -olszowym Fraxino-Alnetum we wschodniej części rezerwatu Biele (ryc. 2). Stanowisko należy do najbogatszych na terenie Niziny Południowopodlaskiej. W 2007 roku liczyło ono 112 okazów kwitnących, skupionych w 5 płatach złożonych z 4 38 osobników. Drzewostan o niewielkim zwarciu (30%) buduje wiąz szypułkowy Ulmus laevis, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, topola osika Populus tremula oraz w niższej warstwie grab zwyczajny Carpinus betulus. Urozmaicony gatunkowo podszyt osiąga niewielkie pokrycie (30%). Tworzą go: kruszyna pospolita Frangula alnus, leszczyna pospolita Corylus avellana, czeremcha zwyczajna Padus avium, kalina koralowa Viburnum opulus, trzmielina zwyczajna Euonymus europaea, porzeczka czerwona Ribes spicatum i podrost wiązu szypułkowego. W runie (zwarcie 90%) dominują gatunki łąk wilgotnych z rzędu Molinietalia: mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, przytulia bagienna Galium uliginosum, sit rozpierzchły Juncus effusus, czyściec błotny Stachys palustris, niezapominajka błotna Myosotis palustris, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi i trzęślica modra Molinia caerulea. Częste są także rośliny innych siedlisk wilgotnych: jaskier rozłogowy Ranunculus repens, przytulia błotna Galium palustre i rutewka wąskolistna Thalictrum lucidum. Równie istotną grupę stanowią gatunki związane z wilgotnymi lasami liściastymi z rzędu Fagetalia sylvaticae: czyściec leśny Stachys sylvatica, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora i pospolity I. noli-tangere, kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea, dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans, fiołek leśny Viola reichenbachiana, prosownica rozpierzchła Milium effusum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas, trędownik bulwiasty Scrophularia nodosa, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. Widoczne jest 202

43 K. Piórek i J. Krechowski Gladiolus imbricatus w Nadbużańskim Parku Krajobrazowym Ryc. 2. Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus w rezerwacie przyrody Biele ( r.; fot. J. Krechowski) Fig. 2. Gladiolus imbricatus in Biele nature reserve ( ; photo by J. Krechowski) odnawianie się wiązu szypułkowego i jesionu wyniosłego. Znaczny jest też udział gatunków z rzędu Glechometalia hederaceae, takich jak: bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, przytulia czepna Galium aparine, trybula leśna Anthriscus sylvestris, kuklik pospolity Geum urbanum, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica bodziszek cuchnący Geranium robertianum, kłobuczka pospolita Torilis japonica oraz czosnaczek pospolity Alliaria petiolata. W związku z lokalizacją populacji mieczyka dachówkowatego na terenie istniejącego rezerwatu przyrody nie ma potrzeby wprowadzania innej formy ochrony stanowiska. Celowe są jednak zabiegi ochrony czynnej, polegające na ograniczeniu rozwoju warstwy krzewów, poprzez ich regularne wycinanie. 203

44 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, PIŚMIENNICTWO Ciosek M.T., Kot H., Kaszuba Z Obszary i obiekty prawnie chronione. W: Kot H. (red.). Przyroda województwa siedleckiego. Urząd Wojewódzki w Siedlcach: Falkowski M., Górski P., Kajzer K., Bistuła- Prószynski G., Woźniak A Projekt planu ochrony rezerwatu przyrody Biele. Część dokumentacyjna. NFOŚ, Warszawa. Głowacki Z Notatki florystyczne z Mazowsza i Podlasia. Zesz. Nauk. WSRP w Siedlcach, Ser. Nauki Przyr. 4: Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., Marciniuk J., Marciniuk P., Nowicka- Falkowska K., Wierzba M Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59 (2): Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Moora M., Kose M., Jõgar Ü Optimal management of the rare Gladiolus imbricatus in Estonian coastal meadows indicated by its population structure. Applied Vegetation Science 10: Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Multico, Warszawa. Zając A, Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. SUMMARY Piórek K., Krechowski J. Rich stand of Gladiolus imbricatus L. in the Nadbużański Landscape Park (Nizina Południowopodlaska Lowland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , Gladiolus imbricatus is a strictly protected species in Poland. It is considered to be critically endangered in the Nizina Południowopodlaska Lowland. The main reason of extinction of the species in the region is decrease in water table, athropopressure (frequent mowing, application of a large doses of fertilizers) and on the other hand a secondary succession due to cessation of meadow exploitation. The station of G. imbricatus in the same forest complex, recorded in the early 70 s of XX century, was not confirmed at present. In July 2007 a new site of G. imbricatus was found in a forest clearing in Biele nature reserve (the Nadbużański Landscape Park). The site is situated about 1 km south-east from Noski village, in the eastern part of the reserve (ATPOL square FC74). The stand consists of 112 flowering specimens. The plant community accompanying the species is dominated by meadow species of Molinion alliance (e.g. Lysimachia vulgaris, Filipendula ulmaria, Ranunculus repens, Galium uliginosum, Stachys palustris, Lychnis flos-cuculi, Myosotis palustris), forest plants of Fagetalia sylvaticae order (e.g. Stachys sylvatica, Stellaria nemorum, Impatiens noli-tangere, Festuca gigantea, Scrophularia nodosa, Dryopteris filix-mas, Milium effusum) and species from Glechometalia hederaceae order (e.g. Glechoma hederacea, Galium aparine, Anthriscus sylvestris, Geranium robertianum, Urtica dioica, Geum urbanum). Active protection of G. imbricatus by reduction of shrub development is suggested. 204

45 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Aksamitka złota Pholiota aurea: grzyb rzadki w Polsce Pholiota aurea: a rare fungus in Poland BARBARA GUMIŃSKA Instytut Botaniki UJ Kraków, ul. Kopernika 27 Słowa kluczowe: Pholiota aurea, rozmieszczenie stanowisk w Polsce. Artykuł przedstawia opis owocników Pholiota aurea i opisuje siedlisko, w jakim grzyb ten występuje. Podaje również rozmieszczenie dotychczas znanych stanowisk tego gatunku grzyba na terenie Polski. Zwraca też uwagę na konieczność ochrony prawnej tego rzadkiego taksonu na terenie naszego kraju. Wstęp Pholiota aurea (Matt.) Maire aksamitka złota (aksamitkówka) [synonimy: Cystoderma aurea (Matt.) Kühner, Pholiota aurea (Matt.) Pers., P. vahlii Weinm., Togaria aurea (Matt.) W.G. Sm.] należy do gromady Basidiomycota, klasy Agaricomycetes, rzędu Agaricales i rodziny Tricholomataceae. Jest jednym z piękniejszych grzybów w Polsce. Ze względu na rzadkość występowania zasługuje na szczególną uwagę. Do znanych dotąd stanowisk tego grzyba na terenie naszego kraju dochodzą obecnie nowe stanowiska z południowej Polski. Opis owocników Kapelusz o średnicy 5 20 (25) cm, początkowo kulisto sklepiony, po dojrzeniu szeroko rozpostarty i na brzegach pofalowany, grubomięsisty, z uwypukleniem na szczycie, na powierzchni suchy, mączysty (aksamitny), koloru ochrowożółtego. Blaszki różnej długości, niezbyt szerokie, cienkie, dość gęsto ustawione, na brzegu równe, przy trzonie wąsko przyrośnięte, u młodych okazów bladoochrowe, po dojrzeniu ciemniejące, aż do rdzawożółtych. Trzon masywny, cylindryczny lub rozszerzający się ku dołowi, czasem u podstawy lekko bulwiasty, na powierzchni delikatnie prążkowany i pokryty drobnymi gruzełkami lub ziarenkami, zabarwiony tak jak powierzchnia kapelusza. Na trzonie znajduje się bardzo charakterystyczny, duży pierścień, który u młodych okazów dość długo przyrośnięty jest do brzegu kapelusza. Po dojrzeniu owocnika odrywa się od jego brzegów i odgina się ku dołowi. Zewnętrzna powierzchnia pierścienia gruzełkowata, czasem prążkowana i zabarwiona tak jak trzon. Wewnętrzna powierzchnia pierścienia, jak również szczytowa część trzonu ponad pierścieniem jest biaława lub kremowa, po dojrzeniu owocnika oprószona brązowymi zarodnikami. Miąższ dość zwarty, białawy, pod skórką kapelusza ochrowy, po przekrojeniu lekko żółknący, o smaku łagodnym i słabym, nieokreślonym zapachu. Zarodniki elipsoidalne, na powierzchni gładkie lub drobnopunktowane, o wymiarach µm, pod mikroskopem bladoochrowe. Wysyp ochrowy do rdzawobrązowe- 205

46 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, go. Podstawki 4-zarodnikowe. Bardzo dobrą, kolorową fotografię tego grzyba publikuje Cetto (1978), na stronie 157. Gatunki podobne Aksamitka złota ma owocniki o tak charakterystycznej budowie, że trudno grzyb ten pomylić z innymi gatunkami. Może najbardziej podobne owocniki ma płachetka kołpakowata Rozites caperata (Pers.) P. Karst. Zasadnicze różnice w wyglądzie obu gatunków przedstawiono w tabeli 1. Siedlisko Grzyb ten jest saprobiontem, pojawiającym się od sierpnia do listopada, najczęściej w terenach odkrytych, w miejscach ruderalnych, przy brzegach dróg, w parkach, w zaroślach, nad potokami, często wśród pokrzyw. Rzadziej znajdowany był w jasnych, prześwietlonych lasach liściastych lub szpilkowych (Cetto 1978, Dermek 1987, Watling, Gregory 1993). Wszędzie jest podawany jako grzyb rzadki. Występowanie w Polsce Stanowiska opublikowane po II Wojnie Światowej: 1. Puszcza Białowieska, woj. podlaskie (Bujakiewicz 2002). 2. Okolice Sanoka, woj. podkarpackie (Wojewoda 2003). 3. Rytro w Beskidzie Sądeckim, woj. małopolskie (Wojewoda 2003). 4. Arboretum Kórnickie, woj. wielkopolskie (Lisiewska 2004). 5. Okolice Olsztyna, woj. warmińsko-mazurskie (Kubiak, Dynowska 2006). Nowe stanowiska dotąd nie publikowane: 1. Beskid Sądecki, Roztoka Mała w okolicy Rytra, na wys. ok. 400 m n.p.m., woj. małopolskie, w lesie nad potokiem, w zaroślach wśród pokrzyw, lg. A. Pacyna (wrzesień 1977 r.), det. B. Gumińska (zbiory Instytutu Botaniki UJ, KRA). 2. Gorce, okolice Lubomierza (woj. małopolskie), w pobliżu szosy w kierunku Szczawy, w odległości ok. 1,5 km od leśniczówki Wiatrówki, wśród trawy, na brzegu Rybiego Potoku, na wys. ok. 600 m n.p.m., październik 1980 r. (ryc. 1), lg. et det. B. Gumińska (zbiory Instytutu Botaniki UJ, KRA). 3. Gorce, woj. małopolskie dolina Jaszcze (Duże Jaszcze), na wys. ok. 800 m n.p.m. przy południowej granicy Gorczańskiego Parku Narodowego, w zaroślach lepiężnika, przy potoku (wrzesień 2005 r.; obserwowany na tym stanowisku przez kilka lat), lg. et det. P. Mleczko (zbiory Instytutu Botaniki UJ, KRA). Tabela 1. Różnice między Pholiota aurea i Rozites caperata Table 1. Differences between Pholiota aurea and Rozites caperata Pholiota aurea Rozites caperata Średnica kapelusza 6 20 (25) cm 5 10 (12) cm Pierścień na trzonie Szeroki, płatowaty, zwisający wokół trzonu w postaci falbany Wąski, skórzasty, w postaci obrączki czasem odstającej od trzonu Występowanie Brzegi dróg, polany, miejsca ruderalne, zarośla, często wśród pokrzyw (rzadziej w lasach) Lasy jodłowe, świerkowe (rzadziej liściaste), w parkach, często wśród borówek 206

47 B. Gumińska Nowe stanowiska aksamitki złotej Pholiota aurea (1987) pisze, że grzyb ten znajdowany był w całej Eurazji i w Ameryce Północnej. Serżanina (1984) wymienia go z Kaukazu i Zachodniej Syberii. Z Dalekiego Wschodu notuje ten grzyb Wasiliewa (1973). Konieczność ochrony Ze względu na piękny i okazały wygląd owocników oraz na rzadkość występowania, aksamitka złota powinna być objęta na terenie Polski ochroną prawną. Nie ma jej jednak, jak dotąd, na liście grzybów prawnie chronionych w Polsce (Rozporządzenie 2004). Na konieczność jej ochrony wskazuje szereg autorów, umieszczając często ten gatunek na czerwonych listach grzybów zagrożonych wyginięciem (Grzywacz 1989, Wojewoda 2003, Wojewoda, Ławr ynowicz 2006). Ryc. 1. Owocnik aksamitki złotej z okolic Lubomierza (stanowisko 2) na trzonie dobrze widoczny duży, płatowaty pierścień (październik 1980 r.; fot. B. Gumińska) Fig. 1. Fruit body of Pholiota aurea found at the site 2 in the neighbourhood of Lubomierz (on the s pe the big, well developed ring is visible) (October 1980; photo by B. Gumińska) Występowanie w Europie Aksamitka złota podawana była sporadycznie z różnych krajów Europy Środkowej wszędzie jako gatunek rzadki. Wymieniana była między innymi ze Szwajcarii (Peter 1964), z Estonii (Kalamees 1971), z Ukrainy (Zerowa 1974), z Włoch (Cetto 1978), z Białorusi (Serżanina 1984), z Niemiec (Runge 1986), ze Słowacji (Dermek 1987), z Holandii (Arnolds 1989), ze Szwecji (Ryman, Holmåsen 1992) i z Anglii (Watling, Gregory 1993). Oprócz Europy grzyb ten bywał również notowany w innych częściach świata. Dermek Podziękowania Dziękuję uprzejmie pani doc. dr hab. Annie Pacynie oraz panu dr. Piotrowi Mleczko za przekazanie do zbiorów Instytutu Botaniki UJ własnych okazów P. aurea zebranych na stanowiskach przedstawionych w artykule. PIŚMIENNICTWO Arnolds E A preliminary red data of macrofungi in the Netherlands. Persoonia, 14: Bujakiewicz A New, rare and endangered fungi in the Białowieża Primeval Forest (E Poland). Polish Botanical Journal 47, 2: Cetto B Der grosse Pilzführer. Band 1. BLV Verlagsgesellschaft, München Bern Wien. Dermek A Fungorum Rariorum Icones Coloratae 17. J. Cramer, Berlin Stuttgart. Grzywacz A Grzyby chronione. PWRiL, Warszawa. Kalamees K Eesti Seente Määraja 1. Riiklik Ulikool, Tartu. Kubiak D., Dynowska M Nowe stanowiska aksamitkówki złotej Phaeolepiota aurea w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 2:

48 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Lisiewska M Zmiany w składzie gatunkowym i ilościowości Macromycetes Arboretum Kórnickiego po 25 latach. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią B, 53: Peter J Pilzbuch der Büchergilde. Gutenberg, Frankfurt, Zürich Wien. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz. U. Nr 168 (2004), poz Runge A Neue Beiträge zur Pilzflora Westfalens. Westf. Mus. Naturkunde, Landschaftsverband Westfalen-Lippe. Münster. Ryman S., Holmåsen I Pilze. Bernhard Thalacker Verlag, Braunschweig. Serżanina G.I Szlapocznyje griby Biełorusi. Nauka i Technika, Mińsk. Wasiliewa Ł Agarikowyje szlapocznyje griby (por. Agaricales) Primorskowo Kraja. Nauka. Leningrad. Watling R., Gregory N.M Cortinariaceae. British Fungus Flora. Agarics and Boleti. 7. Royal Botanic Garden, Edinburgh. Wojewoda W Checklist of Polish larger Basidiomycetes. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Wojewoda W., Ławrynowicz M Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Zerowa M.J Atlas gribiw Ukrainy. Naukowa Dumka, Kijów. SUMMARY Gumińska B. Pholiota aurea: a rare fungus in Poland Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , All hitherto known localities of Pholiota aurea in Poland are described and three new localities, not previously published, are given. All new stands are situated in Western Carpathians (southern Poland): in Roztoka Mała near Rytro in the Beskid Sądecki Mts, near Lubomierz in the Gorce Mts, and in the valley of the Jaszcze Duże stream also in the Gorce Mts. P. aurea is included in the red list of threatened macrofungi in our country (Wojewoda, Ławrynowicz 2006), however, it is certainly worthy to be included in the list of macromycetes protected by law in Poland. 208

49 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Gwiazdosz bury Geastrum elegans Vi ad. drugie stwierdzenie w Polsce Geastrum elegans Vi ad. the second locality in Poland JUSTYNA JAWORSKA, JANUSZ ŁUSZCZYŃSKI Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego Kielce, ul. Świętokrzyska 15 jluszcz@ujk.kielce.pl Słowa kluczowe: Geastrum elegans, Góry Świętokrzyskie, Kielce, grzyby zagrożone, ochrona gatunkowa grzybów. Gwiazdosz bury należy do bardzo rzadkich składników mikobioty w Polsce. Do tej pory jedyne stanowisko tego gatunku było znane z Roztocza. Drugie stanowisko w Polsce zostało znalezione w 2004 roku w Kielcach ( N, E, kwadrat ATPOL Ee 74). Geastrum elegans rozwinęło grzybnię i owocniki w młodym lesie sosnowym pochodzenia antropogenicznego, na suchej, piaszczystej glebie wykształconej na podłożu wapiennym. Wstęp Rodzaj Geastrum w Polsce reprezentowany jest przez 17 gatunków. Tylko niektóre z nich, jak G. fimbriatum, G. minimum, G. quadrifum i G. rufescens, można uznać za pospolite lub relatywnie częste, podczas gdy pozostałe należą do rzadkich bądź bardzo rzadkich składników mikobioty Polski. Wszystkie gatunki z rodzaju Geastrum od roku 2004 podlegają w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004). Grupa ta z uwagi na charakterystyczną budowę morfologiczną owocników jest stosunkowo łatwa do rozpoznania. Ich nazwa, gwiazdosz, wynika z gwiaździstego kształtu egzoperydium zewnętrznej warstwy owocnika. W literaturze krajowej obok nazwy gwiazdosz (Teodorowicz 1939), spotyka się również inne polskie określenia jak: promiennik (Jundziłł 1830), promieniak (Błoński 1890), gwiazda (Teodorowicz 1932) i geaster (Teodorowicz 1933). Z taksonomicznego punktu widzenia szczególne znaczenie mają: kształt egzoperydium, sposób osadzenia endoperydium, budowa perystomu oraz budowa i wielkość zarodników. Grzyby te rosną w różnych zbiorowiskach roślinnych, w lasach, a także poza nimi, w zaroślach i w suchych murawach trawiastych, na wydmach oraz w murawach kserotermicznych. Przez długi czas gwiazdosze były uważane za saproby rosnące na szczątkach roślinnych, a całkiem niedawno stwierdzono, że przynajmniej część z nich, jest także grzybami mikoryzowymi (Agerer, Beenken 1998). Wśród występujących w Polsce gwiazdoszy na szczególną uwagę zasługują gatunki bardzo rzadkie w kraju. Gwiazdosz bury G. elegans na- 209

50 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, leży do najcenniejszych składników mikobioty w Polsce i w związku z tym każda informacja, zwłaszcza o nowym stanowisku tego grzyba jest godna odnotowania. Synonimika Geastrum elegans Vitt., Monogr. Lycoperd. p. 15, 1842 (ut. Geaster). G. badium Pers., J. Bot. (Desvaux) 2: 31 (1809). G. smithii Lloyd [as Geaster ], Mycol. Notes (Cincinnati) 23: 287 (1906). G. umbilicatus sensu Smith (Gard. Chron.: 469, 1873); fide Saccardo, Syll. fung. 21b: 478). G. umbilicatus Fr. [as Geaster ], Syst. mycol. (Lundae) 3(1): 14 (1829). G. umbilicatus var. smithii (Lloyd) W.G. Sm., Syn. Brit. Basidiomyc.: 469 (1908). G. umbilicatus, Syst. mycol. (Lundae) 3(1): 14 (1829) var. umbilicatus. Zewnętrzna warstwa owocnika jest barwy kremowej, ochrowej lub jasnoorzechowej z odcieniem brązowym. Kuliste, siedzące endoperydium jest koloru szarobeżowego, o gładkiej powierzchni. Na jego szczycie wykształca się perystom, który ma kształt stożkowaty. Otwór ujściowy jest albo grzebieniasto postrzępiony albo tępo zakończony. Na powierzchni perystomu widoczne są, w liczbie od 8 do 18, wyraźnie wykształcone żeberka i bruzdy (ryc. 1). Barwa Pozycja systematyczna Geastraceae, Lycoperdales, Gastromycetes (Jülich 1984), Geastraceae, Lycoperdales, Basidiomycetes (Rudnicka-Jezierska 1991), Geastraceae, Lycoperdales, Basidiomycetes, Basidiomycota (Hawsworth i in. 1995), Geastraceae, Lycoperdales, Hymenomycetidae, Hymenomycetes, Basidiomycota (Hansen, Knudsen 1997), Geastraceae, Phallales, Agaricomycetidae, Basidiomycetes, Basidiomycota (Kirk i in. 2001), Geastraceae, Geastrales, Phallomycetidae, Agaricomycetes, Basidiomycota, Fungi (Kirk 2008). Opis budowy morfologicznej owocnika Gwiazdosz bury wytwarza owocniki typowe dla rodzaju Geastrum. We wczesnym okresie rozwoju są one kuliste, zamknięte, a dopiero później egzoperydium pęka gwiaździście. Zamknięte owocniki są pokryte cienką warstewką grzybni koloru białego niekiedy z odcieniem różowawym. Niedojrzałe owocniki osiągają rozmiary od 1 do 1,5 cm. Egzoperydium po pęknięciu dzieli się na 4 8 płatów silnie podginających się pod spód owocnika, a ich średnica wówczas wynosi od 1,5 do 4 cm. Ryc. 1. Owocniki gwiazdosza burego na stanowisku w Kielcach ( ; fot. J. Łuszczyński) Fig. 1. Fruitbodies of Geastrum elegans: at locality in Kielce (20 October 2004; photo by J. Łuszczyński) perystomu jest ciemnobrązowa, ciemniejsza od reszty perydium. Dojrzała gleba ma kolor ciemnobrązowy. Włośnia wykazuje budowę typową dla Geastraceae strzępki nie rozgałęzione, o grubości do 6 µm (ryc. 2). Zarodniki mają kształt kulisty, 5 6,5 µm średnicy, z wyraźnymi brodawkami na powierzchni. Gwiazdosz bury wykazuje duże podobieństwo morfologiczne do pospolitego gwiazdosza frędzelkowatego G. fimbriatum. Obydwa gatunki mają siedzące endoperydium, dość ciasno otoczone ramionami egzoperydium. Różnica jest jednak widoczna w budowie perystomu. Perystom u gwiazdosza frędzelkowatego jest płaski lub co najwyżej słabo wzniesiony i frędzelkowato postrzępiony na szczycie, podczas gdy w gwiazdosza burego jest on ostro stożkowaty i pokryty wyraźnymi karbami. 210

51 J. Jaworska i J. Łuszczyński Nowe stanowisko Geastrum elegans w Polsce 54 ul. Krakowska ul. Biesak m Ryc. 2. Zarodniki (a) i strzępki włośni (b) gwiazdosza burego (skala w µm) (oryg.) Fig. 2. Spores (a) and hyphae of capillicium (b) of Geastrum elegans (scale bars in µm) Warunki siedliskowe Gwiazdosz bury odznacza się przywiązaniem do siedlisk suchych, ciepłych, nasłonecznionych o charakterze stepowym. Rośnie również w lasach i zaroślach pochodzenia antropogenicznego szczególnie w borach sosnowych (Rudnicka-Jezierska 1991, Wojewoda 2003). Występuje na piaszczystych glebach wapiennych i wapieniu (Hansen, Knudsen 1997). W Niemczech znajdowany był w lasach świerkowych, sosnowych, a także pod dębami (Kreisel 1987). Rozmieszczenie geograficzne Ryc. 3. Położenie stanowiska Geastrum elegans w Kielcach Fig. 3. Locality of Geastrum elegans in Kielce Obszar występowania gwiazdosza burego obejmuje swoim zasięgiem Europę, Azję i Amerykę. W Europie zanotowano go między innymi w Austrii, Niemczech, Danii, Hiszpanii, Estonii, Finlandii, Francji, Holandii, Norwegii, Portugalii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Włoszech, na Węgrzech, w Republice Czeskiej, Słowenii, Ukrainie i Turcji (Jülich 1984). W Polsce był dotąd znany tylko z jednego stanowiska w Zwierzyńcu na Roztoczu, gdzie został znaleziony w roku 1966 tylko jeden jego owocnik (Domański 1997). W październiku 2004 r. w Kielcach przy ul. Biesak (kwadrat ATPOL Ee 74; ryc. 3), znaleziono ponad 20 owocników gwiazdosza burego. W latach 2005, 2006 i 2007 grzyb był ponownie obserwowany w tym samym miejscu, jednakże liczba owocników była znacznie mniejsza i wahała się od jednego do czterech. Stanowisko znajduje się w młodym drzewostanie sosnowym pochodzącym z nasadzenia. Gleba jest piaszczysta, wykształcająca się na podłożu wapiennym. Mimo szerokiego zasięgu należy wszędzie do grzybów rzadkich. W większości krajów gdzie zanotowano jego występowanie znajduje się na czerwonej liście gatunków zagrożonych. W Austrii i Holandii umieszczono go w kategorii 3 (gatunki zagrożone), w Niemczech w kat. 2 (silnie zagrożone), w Danii, Estonii, Wielkiej Brytanii w kat. V, Szwecji kat. VU, a w Finlandii, Polsce i Norwegii w kat. E (Wojewoda 2003, Wojewoda, Ławrynowicz 2006). PIŚMIENNICTWO Agerer R., Beenken L Geastrum fimbriatum Fr. + Fagus sylvatica L. Descriptions of Ectomycorrhizae 3: Błoński F Wyniki poszukiwań florystycznych skrytokwiatowych dokonanych w ciągu lata r w obrębie 5-ciu powiatów Królestwa Polskiego. Pam. Fizjogr. 10, 3: Domański Z Nowe stanowiska rzadkich i interesujących grzybów w Polsce. Wyd. prywatne, Warszawa. 211

52 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Hansen L., Knudsen H. (red.) Heterobasidioid, aphyllophoroid and gastromycetoid Basidiomycetes. Nordic macromycetes. 3: Nordsvamp, Copenhagen. Hawksworth D.L., Kirk P.M., Sutton B.C., Pegler D Ainsworth & Bisby s Dictionary of the Fungi. 8th ed. Intern. Mycol. Inst., University Press, Cambridge. Jundziłł J Opisanie roślin w Litwie, na Wołyniu, Podolu i Ukrainie dziko rosnących, jako i oswojonych. Wilno, Józef Zawadzki, własnym nadrukiem. Jülich W Die Nichtblätterpilze Gallertpilze und Bauchpilze. Aphyllophorales, Heterobasidiomycetes, Gasteromycetes. Kleine Kryptogamenflora. VEB G. Fischer Verl., Jena. Kirk P.M., Cannon P.F., David J.C., Stalpers J.A. (red.) Dictionary of the Fungi, 9th Edition. CAB International, Wallingford. Kirk P.M Index Fungorum [ indexfungorum.org/names/names.asp]. Kreisel H. (red.) Pilzflora der Deutschen Demokratischen Republik. Basidiomycetes (Gallert-, Hut- und Bauchpilze). VEB G. Fischer Verl., Jena. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U. Nr 168 (2004), poz Rudnicka-Jezierska W Purchawkowate (Lycoperdales), Tęgoskórowe (Sclerodermatales), Pałeczkowate (Tulostomatales), Gniazdnicowate (Nidulariales), Sromotnikowate (Phallales), Osiakowe (Podaxales). W: Skirgiełło A. (red.). Grzyby (Mycota) 23. PWN, Kraków. Teodorowicz F Osobliwości flory grzybów wyższych Wielkopolski. Wyd. Okręg. Komit. Ochr. Przyr. Wielkp. 3: Teodorowicz F Grzyby zachodniej i południowej Polski w zbiorze Zakładu Botaniki Ogólnej Uniwersytetu Poznańskiego. Wyd. Okr. Kom. Ochr. Przyr. Wielkop. Pomorze 4: l 34. Teodorowicz F Nowe dla flory polskiej podrzędy, rodziny, rodzaje i gatunki wnętrzniaków (Gasteromycetes). Kosmos 64, 1: Wojewoda W Checklist of Polish larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. Bioróżnorodność biologiczna Polski 7: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Wojewoda W., Ławrynowicz M Red list of the macrofungi in Poland. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów w Polsce. W. Szafer Instytute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: SUMMARY Jaworska J., Łuszczyński J. Geastrum elegans Vi ad. the second locality in Poland Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , Geastrum elegans belongs to very rare elements of Polish mycobiota. Until now it was know from only one locality on the Roztocze Upland. A new site of Geastrum elegans was found by the first author in October 2004 in Kielce, and it successively observed every year since. In 2004 near Biesak street ( N, E; square ATPOL Ee 74; Fig. 3), 20 Geastrum elegans fruit bodies were found. In the years the fungus was again observed in the same place, but the number of fruit bodies was considerably lower and it ranged from one to four. The site is situated in the planting of young Scottish pine forest. The soil there is sandy developed on the limestone substratum. 212

53 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Bycznik Typhaeus typhoeus L. (Coleoptera, Geotrupidae) w pokarmie sowy uszatej Asio otus L. na Pomorzu Środkowym Minotaur Beetle Typhaeus typhoeus L. (Coleoptera, Geotrupidae) in food of Long-eared owl Asio otus L. in the middle part of Pomerania (N Poland) TOMASZ HETMAŃSKI, OLEG ALEKSANDROWICZ, MAREK ZIÓŁKOWSKI Zakład Zoologii, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Akademia Pomorska w Słupsku Słupsk, ul. Arciszewskiego 22B t.hetmansk@onet.eu Słowa kluczowe: bycznik, Typhaeus typhoeus, sowa uszata, Asio otus, dieta, Pomorze Środkowe. Rozmieszczenie bycznika na Pomorzu jest słabo poznane. Ten chrząszcz o wysokiej zimowej aktywności jest typowym koprofagiem. Jego nowe stanowisko odkryto badając skład pokarmu sowy uszatej na Pomorzu Środkowym. Sowy zlokalizowano w młodniku sosnowym blisko wsi Brzeziniec (gmina Słupsk, województwo pomorskie). W 261 wypluwkach zebranych zimą 2007/ 2008 i 40. wypluwkach z wiosny 2008 roku bycznik stanowił 7,8% zimowej i 1,8% wiosennej liczby ofiar sowy uszatej. W wypluwkach zawierających szczątki bycznika znacznie częściej występowały szczątki kostne nornika burego i nornicy rudej. Może to sugerować, że chrząszcz ten był łowiony przez sowy uszate w siedliskach ekotonalnych: na skraju lasu i pól uprawnych preferowanych przez te gryzonie. Wstęp Bycznik jest wyspecjalizowanym koprofagiem z rodziny Geotrupidae i rodzaju Typhaeus Leach, Niegdyś jego obecność wiązano z występowaniem królika europejskiego Oryctolagus cuniculus, a rzadziej z ssakami kopytnymi, takimi jak sarna Capreolus capreolus i jeleń Cervus elaphus. Odchody tych zwierząt transportuje do swoich norek, gdzie larwy wykorzystują je jako pokarm (Stebnicka 1976, Brussaard 1983). W Polsce występowanie tego żuka ogranicza się głównie do terenów zachodniej części kraju (Dobosz, Palaczyk 1984). Najwięcej stanowisk odkryto na Śląsku, ale również znane są z Wielkopolski (Karg 2008). Dane o występowaniu bycznika na Pomorzu pochodzą z ubiegłego stulecia i obecnie brak ich aktualizacji (Dobosz, Palaczyk 1984). Bycznik został wprowadzony na polską czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w kategorii bliski zagrożenia (Pawłowski i in. 2002), lecz od 2001 r. już nie podlega ochronie gatunkowej. Okazało się, że lokalnie może być dosyć liczny, jak np. koło Szamotuł (por. Karg 2008). Bycznik zamieszkuje głównie otwarte tereny piaszczyste, gdzie buduje norki o średnicy ok. 14 mm i sięgające nawet do 1,5 m głęboko- 213

54 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, ści, zakończone gniazdem. Imagines są aktywne od jesieni do wiosny. Czas życia jednego pokolenia wynosi 2 lata, a chrząszcze rozmnażają się tylko raz w życiu (Brussaard 1983, Karg 2008). Samiec i samica współdziałają ze sobą, przebywając razem w okresie rozrodczym,m. in. transportują odchody królika lub jeleniowatych do swoich jamek i nor, przy czym samiec transportuje je na powierzchni gleby, zaś samica wewnątrz norki. Kilkanaście aktywnych osobników obu płci w Parku Krajobrazowym im. gen. D. Chłapowskiego (Wielkopolska) r. odnotował Karg (2008). Również w Holandii T. typhoeus wykazuje najwyższą aktywność od października do listopada, wtedy to osobniki intensywnie żerują, zaś rozród ma miejsce od lutego do kwietnia (Brussaard 1983). W innych krajowych publikacjach są tylko fragmentaryczne dane o aktywności sezonowej bycznika. Dobosz i Ratajczyk (1984) podają, że pojaw imagines przypada na kwiecień i trwa do czerwca. W materiałach ze Słowińskiego Parku Narodowego zebranych w lipcu 2003 r. wykazano obecność tylko martwych suchych okazów, zlokalizowanych w zagłębieniach pomiędzy wydmami (Aleksandrowicz i in. 2004) oraz pojedyncze okazy z okolic Lęborka ( ), Osowa ( ) i Kępic ( ) (Aleksandrowicz i in. w druku). Wałczak (2006) w okolicach Zielonej Góry znalazł martwe wysuszone okazy w lutym, lipcu i sierpniu oraz żywego osobnika w marcu. Z kolei Bunalski (1996) chwytał byczniki od końca marca do drugiej połowy kwietnia oraz w październiku. Niewiele jest zatem informacji z kraju o aktywności tego gatunku w ciągu roku. Nasze obserwacje pozwoliły odnotować zimową aktywność tego owada. Wydaje się, że jest to pierwsze stwierdzenie bycznika w wypluwkach sowy uszatej, której dietę stanowią przede wszystkim drobne gryzonie. Teren i metody badań W roku 2008 zebrano wypluwki sów uszatych zasiedlających młody zagajnik sosnowym, około 1 km na południowy wschód od miejscowości Brzeziniec (54 o 30 N, 17 o 10 E, gmina Dębnica Kaszubska, powiat słupski, woj. pomorskie) (ryc. 1). Według Kondrackiego (2001), teren ten położony jest w mezoregionie Wysoczyzny Damnickiej należącym do makroregionu Pobrzeża Koszalińskiego i podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckiego. Wysoczyzna Damnicka znajduje się pomiędzy dolinami Słupi i Łeby, wznosząc się na wysokość do m, a miejscami nawet do 100 m. Dzięki większemu wzniesieniu i stromym zboczom rozgraniczających dolin, Wysoczyzna Damnicka wyraźnie wyodrębnia się z otaczających ją regionów. Przez środek obszaru przepływa rzeka Łupawa. Gleby są przeważnie bielicoziemne na piaskach i brunatnoziemne na glinach. Dominuje typ gospodarki rolnej (Kondracki 2001). Zagajnik (ryc. 2), w którym występowały sowy uszate, powstał prawdopodobnie z samosiewu w rezultacie zaprzestania gospodarki rolnej i naturalnych procesów sukcesji roślinnej. Na południu przylegał do zwartego kompleksu leśnego, złożonego głównie z borów sosnowych. W sąsiedztwie zagajnika znajdowały się także tereny otwarte, tworzące mozaikę środowisk. Największą powierzchnię zajmowały uprawy zbożowe lub ugorowane pola. Dodatkowymi elementami środowiska były: niewielkie kompleksy lasów sosnowych, trzy śródpolne torfowiska o powierzchniach od 2 do 6 ha z oczkami wodnymi, otoczone zadrzewieniami wierzb, olch i brzóz, zadrzewienia przydrożne oraz śródpolne oczka wodne. Sowy uszate wykorzystywały gęste gałęzie młodych sosen jako miejsca odpoczynku dziennego. Było ono wykorzystywane głównie w okresie polęgowym i zimowania. Wypluwki omawianego gatunku zebrano dwukrotnie. Pierwszy zbiór miał miejsce 15 marca 2008 r. Zebrano wtedy 261 wypluwek pod 14 kilkunastoletnimi sosnami, tworzącymi luźny zagajnik na skraju boru sosnowego (ryc. 2). Po miesięcznej przerwie w tym samym miejscu dokonano drugiego zbioru wypluwek, których było 40. W laboratorium preparowano każdą wypluwkę oddzielnie. Za pomocą pęset wybierano 214

55 T. Hetmański i in. Bycznik w wypluwkach sowy uszatej na Pomorzu Środkowym Borzęcinko Brzeziniec Borzęcino 1 km A B C Ryc. 1. Teren badań, z zaznaczonym miejscem zbioru wypluwek sowy uszatej. Czarne kółko (A) oznacza stanowisko zbioru wypluwek (B lasy, C zabudowania) Fig. 1. Study area. Solid circle (A) occurrence of the long-eared owl s pellets (B forests, C build-up areas) Ryc. 2. Zagajnik sosnowy, w którym zebrano wypluwki sowy uszatej zawierające szczątki bycznika ( r.; fot. Marek Ziółkowski) Fig. 2. Young pine forest near Brzeziniec village where pellets of the long-eared owl s were found (20 April 2008; photo by Marek Ziółkowski) 215

56 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, kości drobnych ssaków (żuchwy, czaszki) oraz szczątki chitynowe owadów. Szczątki owadów, które były dobrze zachowane. Poszczególne części ciała były często nienaruszone, dlatego wykluczono możliwość, że owady mogły pochodzić z przewodu pokarmowego gryzoni, którymi odżywiała się sowa. Do oznaczania ssaków korzystaliśmy z kluczy (Pucek 1984, Ruprecht 1979). Bycznika rozpoznawano po charakterystycznych cechach ich chitynowego pancerzyka (fotografie bycznika w: Karg 2008). Wyniki i dyskusja Przeanalizowano łącznie 301 wypluwek sowy uszatej. Bycznik był jedynym gatunkiem owada odnotowanym w wypluwkach. W zbiorze zimowym stwierdzono 31 osobników, co daje 7,9% udziału w liczbie ofiar sowy z tego okresu (n=393). W wypluwkach z okresu wiosennego stwierdziliśmy tylko 1 bycznika, a udział w liczbie ofiar wynosił zaledwie 1,8% (n=56). Wyniki analiz wskazują, że bycznik był znacznie łatwiejszy do złowienia przez sowy w okresie zimowym, niż wiosną. Mogło to być spowodowane zwiększoną aktywnością tego chrząszcza w zimie. Brussaard (1983) ustalił, że byczniki są szczególnie aktywne w okresie jesienno-zimowym, kiedy intensywnie żerują na odchodach królika. Na terenie badań nie wykazano obecności dzikich królików, natomiast często rejestrowano sarny, dziki i zające. Odchody tych ssaków również stanowią bazę pokarmową byczników, o czym pisali Stebnicka (1976), Dobosz i Palaczyk (1984) oraz Bunalski (1996) i Karg (2008). Wśród wypreparowanych szczątków bycznika znaleźliśmy 20 samic i 9 samców, pozostałe resztki chitynowe nie pozwoliły na oznaczenie płci. Teren występowania bycznika pokrywał się z areałem łowieckim sowy uszatej. Jest to sowa, która poluje na terenach otwartych, jednak najchętniej na granicy lasu i pól uprawnych (Henrioux 2000). Chętnie zasiedla też młode drzewostany sosnowe (Dombrowski i in. 1991). Oba gatunki zasiedlały zatem podobne środowisko, charakteryzujące się lekkimi glebami. Interesującym zagadnieniem jest strategia łowiecka, jaką sowa zapewne stosowała w celu schwytania tego okazałego (długość ciała: mm), lecz wolno poruszającego się chrząszcza. Sowa uszata, podobnie jak inne gatunki sów, do chwytania ofiar wykorzystuje słuch, ale przy lokalizacji bycznika sowa musiała posługiwać się wzrokiem. Sugeruje to, że chrząszcze były zbierane z powierzchni ziemiprzez sowy chodzące pieszo. W literaturze brak jest informacji o stwierdzeniach bycznika w diecie sowy uszatej. Wyniki analiz wypluwek tej sowy w różnych miejscach zasięgu jej występowania pokazują, że uszatka specjalizuje się w łowieniu drobnych ssaków, zwłaszcza nornikowatych i myszowatych (Tome 1994, Shao, Liu 2006). Mniej licznie natomiast chwyta ssaki owadożerne (Riga, Capizzi 1999, Hetmański in. 2008). W miejscach, w których jest niedostatek gryzoni, sowa uszata może wymiennie polować m.in. na małe ptaki (Bartolino i in. 2001, Kiat i in. 2008). Owady nie stanowią podstawy diety tej sowy, a mogą być zjadane wiosną i latem, kiedy wzrasta ich dostępność (Lode 1994). Nasze obserwacje pokazują, że owady mogą być zjadane również zimą, jednak tylko te gatunki które są wtedy aktywne. Stwierdziliśmy, że w wypluwkach ze szczątkami bycznika częściej występowały szkielety nornika burego Microtus agrestis niż nornika zwyczajnego Microtus arvalis, mimo że udział tego ostatniego był znacznie wyższy w ogólnym bilansie diety sowy. W całym zbiorze wypluwek nornik zwyczajny stanowił aż 49,6% zaś nornik bury 27,7% ofiar (n=393). Natomiast w zrzutkach, w których znaleziono szczątki bycznika, udział nornika burego wynosił 48,4%, a nornika zwyczajnego 29,0% ofiar. Może to wskazywać na fakt, że na terenie łowieckim, na którym sowa polowała na byczniki, częściej występowały norniki bure niż norniki zwyczajne. Również w wypluwkach z bycznikiem znacznie częściej spotykano nornicę rudą Clethrionomus glareous. Zarówno nornik bury, jak i nornica ruda preferują siedliska ekotonalne i z tego powodu często można je spotkać na granicy lasu 216

57 T. Hetmański i in. Bycznik w wypluwkach sowy uszatej na Pomorzu Środkowym i terenów otwartych. Takie środowiska chętnie też penetruje sowa uszata (Henrioux 2000). Nasze obserwacje są pierwszymi, które podają tak wysoki udział tego gatunku chrząszcza w diecie sowy uszatej. Ze względu na małe rozmiary ciała (w relacji do gryzoni), bycznik nie jest cenną ofiarą dla uszatki, niemniej jego rola w zaspokajaniu potrzeb energetycznych mogła być istotna w zimie. Z analiz opublikowanych w książce Uttendörfera (1939) wynika, iż Europie Środkowej owady należą do nielicznie odławianych zwierząt przez uszatki. Obok odnotowanych w wypluwkach drobnych kręgowców doliczono się tylko około 150 owadów głównie chrząszczy z rodzaju Geotrupes i Melolontha. Przynależności gatunkowej owadów nie ustalano i z tego powodu nie jest możliwe wykazanie, czy wśród ofiar uszatki były również byczniki. Warto dodać, że w owym czasie omawiany gatunek chrząszcza był zaliczany do rodzaju Geotrupes. Niemniej jednak już wtedy byczniki rejestrowano w pokarmie innej dość pospolicie u nas występującej sowy puszczyka Strix aluco. Spośród ofiar tej sowy Uttendörfer (1939) wyodrębnił szczątki ponad 3000 chrząszczy gnojarzowatych z rodzaju Geotrupes, w tym też typhoeus. Swoiste jest, iż owada tego uważano za pierwszego zwiastuna wiosny bowiem znajdowano go w wypluwkach puszczyka już w grudniu i styczniu zwłaszcza w czasie łagodnych zim. Spośród 5898 ofiar wypreparowanych z wypluwek uszatek, odnalezionych w zimie 1929/ 1930, koło Strzegomia (Dolny Śląsk) Kramer (1932) wykazał tylko jednego owada. Był to chrząszcz z rodzaju Geotrupes, lecz nie podano jego przynależności gatunkowej. Stwierdzenie bycznika w pokarmie sowy uszatej może być interesujące dla entomologów i ornitologów, zwłaszcza, że dotyczy to okresu zimowego. Jednak głównym celem tej pracy jest uzupełnienie informacji o występowaniu tego dość rzadkiego gatunku owada na terenie Pomorza Środkowego. Dotychczas brakowało danych o występowaniu bycznika na Pomorzu. Gatunek ten został niedawno stwierdzony na Pomorzu Zachodnim (Wolender, Zych 2007), ale większość znanych stanowisk z Pomorza Środkowego odkryto jeszcze na początku lub w latach 70-tych ubiegłego stulecia (Dobosz, Palaczyk 1984). Nasze obserwacje pozwalają zatem rozszerzyć listę stanowisk bycznika i potwierdzić obecność tego rzadkiego żuka na terenie Pomorza Środkowego. PIŚMIENNICTWO Aleksandrowicz O., Marczak D., Pobiedziński A., Kapuściński H Aspekt letni fauny żukowatych (Coleoptera, Scarabaeidae) Słowińskiego Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody. 23 (3): Bertolino S., Ghiberti E., Perrone A Feeding ecology of the long-eared owl (Asio otus) in northern Italy: is it a dietary specialist? Can. J. Zoology 79 (12): Brussaard L Reproductive behaviour and development of the dung beetle Typhaeus typhoeus (Coleoptera, Geotrupidae). Tijdschrift voor Entomologie 126 (10): Bunalski M Żuki koprofagiczne (Coleoptera, Scarabaeoidea) okolic Szamotuł. I. Analiza faunistyczna. Wiad. Entomol., 15 (3): Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J Chrząszcze Coleoptera. Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea Katalog Fauny Polski. PWN, Warszawa. Cz. 23. T. 9. Dobosz R., Palaczyk A Nowe stanowiska Typhaeus typhoeus (L.) (Col., Scarabaeidae) w Polsce oraz analiza zasięgu występowania tego gatunku. Przegl. Zool. 28 (3): Dombrowski A., Fronczak J., Kowalski M., Lippoman T Population density and habitat preferences of owls Strigiformes on agricultural areas of Mazowsze Lowland. Acta Ornithol. 26 (1): Henrioux F Home range and habitat use by the Long-eared Owl in northwestern Switzerland. J. Raptor Res. 34 (2): Hetmański T., Aleksandrowicz O., Ziółkowski M Pokarm płomykówki Tyto alba i sowy uszatej Asio otus z Pomorza. Słupskie Prace Biol. 5:

58 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Karg J. Nowe stanowisko chrząszcza Typhaeus typhoeus (L.) (Coleoptera, Geotrupidae).Chrońmy Przyr. Ojcz. 64, 2: Kiat Y., Perlman G., Balaban A., Leshem Y., Izhaki I., Charter M Feeding specialization of urban long-eared owls, Asio otus (Linnaeus, 1758), in Jerusalem, Israel. Zoology in the Middle East 43: Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kramer H Die Ernährung der Waldohreule in der Umgebung Striegaus im Winter 1929/30. Berichte des Vereins schlesischer Ornithologen, 17: 3 6. Lode T Seasonal variations in the diet of the long-eared owl Asio otus in relation to changing population densities of small rodents. Alauda 62 (2): Pucek Z., Raczyński J Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. Pucek Z Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa. Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M Coleoptera Chrząszcze. W: Głowaciński Z. (red.) Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: Riga F., Capizzi D Dietary habits of the Longeared owl Asio otus in the Italian peninsula. Acta Ornithol. 34 (1): Ruprecht A.L Kryteria identyfikacji gatunkowej podrodzaju Sylvaemus Ognev et Vorobiev, 1923 (Rodentia: Muridae). Przegl. Zool. 23: Shao M., Liu N The diet of the Long-eared Owls, Asio otus, in the desert of northwest China. J. Arid Environments 65: Stebnicka Z Żukowate Scarabaeidae. Grupa podrodzin: Scarabaeidae laparostici. Klucze do oznaczania owadów Polski. PWN, Warszawa. Tome D Diet composition of the long-eared owl in central Slovenia: seasonal variation in prey use. J. Raptor Res. 28 (4): Uttendörfer O. (1939). Die Ernährung der deutschen Raubvögel und Eulen. Neudamm. Wałczak M Nowe stanowiska Typhoeus typhoeus (Linnaeus, 1758) (Coleoptera: Scarabaeidae) w okolicach Zielonej Góry. Biuletyn Częstochowskiego Koła Entomologicznego. 4 (03): Wolender M., Zych A Beetles (Coleoptera) from seaside beach and dunes in the regions of Świnoujście, Międzyzdroje and Wisełka (Poland) located along the southern coast of the Baltic Sea. Baltic J. Coleopterology 7 (1): SUMMARY Hetmański T., Aleksandrovich A., Ziółkowski M. Minotaur Beetle Typhaeus typhoeus L. (Coleoptera, Geotrupidae) in winter pellets of Long-eared owl Asio otus L. in the middle part of Pomerania (N Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , The distribution of the Minotaur Beetle Typhaeus typhoeus is almost unknown in the middle part of Pomerania. This species is placed in the Red List of Threatened Animals of Poland (NT nearly threatened category). In winter 2008 a new locality of Typhaeus typhoeus was found by using the pellet analysis method. We studied the diet compositions of long-eared owl Asio otus from young pine forest (Fig. 2). The locality (54 o 30 N, 17 o 10 E) lies about 1 km south of Brzeziniec village (Fig. 1) near Słupsk city (NW Poland). A total of 261 winter pellets and 40 spring pellets were used in analysis. Common vole Microtus arvalis and field vole Microtus agrestis were the main species predated. Minotaur Beetle accounted for 7.8% of the winter prey items and 1.8% in spring. 218

59 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Kruszczyk siny Epipac s purpurata Sm. nowe stanowisko na Wyżynie Małopolskiej Purple epipac s Epipac s purpurata Sm. a new locality in the Wyżyna Małopolska Upland AGNIESZKA PIERŚCIŃSKA Zakład Taksonomii Roślin i Fitogeografii, Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński Kraków; ul. Kopernika 27 agnieszka.pierscinska@uj.edu.pl Słowa kluczowe: kruszczyk siny, nowe stanowisko, gatunki chronione, Wyżyna Małopolska. Kruszczyk siny Epipactis purpurata Sm. (=E. sessilifolia Peterm., E. violacea Dur.-Duq.) z rodziny storczykowatych Orchidaceae należy do stosunkowo rzadkich składników krajowej flory. Zbliżony jest wyglądem do częstszego od niego kruszczyka szerokolistnego Epipactis helleborine (L.) Cr., z którym tworzy mieszańce. Wyróżnia się fioletowo nabiegłą, omszoną łodygą oraz liśćmi po spodniej stronie czerwonawymi, a po górnej szarozielonymi. Spotykane są również osobniki o zmniejszonych liściach i obniżonej zawartości chlorofilu, a w skrajnych przypadkach bezzieleniowe o barwie bladofioletowej. Kwiatostan jest zwykle gęsty, o licznych dużych, szeroko otwartych kwiatach, których charakterystyczną cechą jest muszelkowato wklęsła warżka z 2-3 gładkimi guzkami. Kwitnie od lipca do września (Szlachetko 2001, Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Kruszczyk siny jest gatunkiem endemicznym dla Europy. Obejmuje zasięgiem północno-zachodnią i centralną część kontynentu (Moore 1980). Na terytorium Polski osiąga wschodni kres zasięgu. Na terenie kraju stwierdzono występowanie gatunku na ok. 120 stanowiskach (Krotoski 2005), zgrupowanych głównie na południu oraz na północnym wschodzie. Poza obszarami zwartego występowania gatunek ma nieliczne rozproszone stanowiska, m.in. na Roztoczu, w Górach Świętokrzyskich, dolinie środkowej Wisły i w okolicach Szczecina (Zając A., Zając M. 2001). Kruszczyk siny rośnie głównie w grądach i buczynach, rzadziej w borach mieszanych i jodłowych. Uważany jest za gatunek charakterystyczny dla rzędu Fagetalia (Endler 1987) lub związku Carpinion (Szafer, Zarzycki 1977). Preferuje siedliska umiarkowanie ocienione, świeże, na żyznych glebach, zasobnych w węglan wapnia (Zarzycki i in. 2002). Gatunek ten, podobnie jak wszystkie krajowe storczyki, podlega ochronie ścisłej (Rozporządzenie 2004). Zaliczono go ponadto do grupy najbardziej zagrożonych storczyków w Polsce, wymagających specjalnej troski (Bernacki 1998). Na krajowej czerwonej liście znajduje się w kategorii R rzadkie potencjalnie zagrożone (Zarzycki, Szeląg 2006), natomiast w opracowaniu o podobnym charakterze sporządzonym dla Wyżyny Małopolskiej posiada status gatunku 219

60 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, krytycznie zagrożonego kategoria CR (Bróż, Przemyski 2007). Nowe stanowisko gatunku zostało odnalezione w 2008 r., na południowo-wschodnich obrzeżach Wyżyny Małopolskiej, na terenie Niecki Połanieckiej (ryc. 1). Jest to pierwsze stanowisko kruszczyka sinego w tym mezoregionie, jak również w całej Niecce Nidziańskiej. Położone jest na skraju rozległego kompleksu leśnego, na południowy wschód od Staszowa, ok. 0,5 km na północ od wsi Mała Szczeka (oddz. leśny nr 261, Obręb Golejów, Nadleśnictwo Staszów; kwadrat ATPOL EF 19 10, w siatce 2,5 2,5 km). Populacja kruszczyka sinego rosła na eksponowanym ku południowi zboczu, w zbiorowisku leśnym o charakterze grądu, reprezentowanym tu przez uboższą, suchszą postać zespołu Tilio- Carpinetum, ze zwiększonym udziałem sosny. Stwierdzono 13 osobników gatunku (w tym 10 kwitnących i 3 zgryzione), rosnących w rozproszeniu: pojedynczo lub w skupieniach po 2 3 okazy. Zdjęcie fitosocjologiczne wykonane w obrębie stanowiska przedstawia się następująco: A B C D E F G A A B B C C D D E E F F G G A B C D E F G Ryc. 1. Rozmieszczenie Epipac s purpurata Sm. w Polsce (według Zając A., Zając M. 2001, uzupełnione). nowe stanowisko Fig. 1. Distribu on of Epipac s purpurata Sm. in Poland (according to Zając A., Zając M. 2001, supplemented). a new locality 220

61 A. Pierścińska Nowe stanowisko kruszczyka sinego Epipac s purpurata Data: r. Powierzchnia zdjęcia: 150 m 2 ; wysokość n.p.m.: 205 m; ekspozycja: S; nachylenie: 10º; liczba gatunków w zdjęciu: 26. Pokrycie warstwy drzew a 1 80%: dąb szypułkowy Quercus robur 3; brzoza brodawkowata Betula pendula 2; sosna zwyczajna Pinus sylvestris 1; grab zwyczjny Carpinus betulus +; buk zwyczajny Fagus sylvatica +; pokrycie warstwy drzew a 2 30%: Fagus sylvatica 2; Carpinus betulus 1. Pokrycie warstwy zielnej c 70%: gajowiec żółty Galeobdolon luteum 3; kopytnik pospolity Asarum europaeum 2; grab zwyczajny Carpinus betulus 1; miodunka ćma Pulmonaria obscura 1; fiołek leśny Viola reichenbachiana 1; klon polny Acer campestre +; klon jawor Acer pseudoplatanus +; kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum +; dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans +; dereń świdwa Cornus sanguinea +; kruszczyk siny Epipactis purpurata +; wilczomlecz migdałolistny Euphorbia amygdaloides +; buk zwyczajny Fagus sylvatica +; jesion wyniosły Fraxinus excelsior +; przytulia wonna Galium odoratum +; przytulia Schultesa Galium schultesii +; przylaszczka pospolita Hepatica nobilis +; pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum +; perłówka zwisła Melica nutans +; sałatnik leśny Mycelis muralis +; sosna zwyczajna Pinus sylvestris +; kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum +; dąb szypułkowy Quercus robur +; jeżyna gruczołowata Rubus hirtus +; żankiel zwyczajny Sanicula europaea +. Areał siedliska o warunkach sprzyjających występowaniu kruszczyka jest niewielki. Ogranicza się zasadniczo do około metrowej szerokości pasa grądu na zboczu, sąsiadującego od południa z łąkami i polami, z pozostałych stron natomiast otoczonego przez zbiorowiska borowe. Miejsce to nie jest intensywnie penetrowane przez ludzi, za wyjątkiem skraju lasu u podnóża zbocza, gdzie przebiega ścieżka. Może natomiast leżeć na szlaku wędrówek zwierzyny, wychodzącej na żer na przyleśne pastwiska i pola, co grozi zgryzaniem pędów kruszczyka przed wydaniem nasion. Wartość opisywanego stanowiska i potrzebę jego zachowania podkreśla fakt położenia poza obszarami zwartego zasięgu gatunku w Polsce. Dla zapewnienia trwania i rozwoju populacji na omawianym stanowisku należy zadbać o utrzymanie dotychczasowych warunków siedliskowych. Wskazane jest zaniechanie prac leśnych, zarówno w obrębie, jak i w sąsiedztwie stanowiska. Zmiana warunków mikroklimatycznych i umożliwienie wkraczania ekspansywnych gatunków w runo mogłyby bowiem doprowadzić do trwałej eliminacji kruszczyka sinego ze stanowiska o dużej wartości lokalnej i regionalnej. PIŚMIENNICTWO Bernacki L Gatunki specjalnej troski o największym stopniu zagrożenia wśród storczykowatych (Orchidaceae) w Polsce na tle aktualnej wiedzy o stanie ich zasobów i przewidywań demograficznych. W: Miądlikowska J. (red.). Botanika polska u progu XXI wieku. Materiały konferencji i obrad sekcji 51 Zjazdu PTB Gdańsk. Bróż E., Przemyski A Red list of vascular plants in the Wyżyna Małopolska Upland. Polish Botanical Studies (w druku). Endler Z Nowe stanowisko Epipactis purpurata Sm. (=E. sessilifolia Peterm., E. violacea Bor.) na Pojezierzu Chodzieskim. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 38: Krotoski T Dynamika liczebności populacji kruszczyka sinego Epipactis purpurata Sm. w projektowanym rezerwacie Głębokie Doły koło Rybnika. Scripta Rudensia 14: Moore D.M Epipactis. W: Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A. (red.). Flora Europaea 5: Cambridge University Press, Cambridge. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Multico, Warszawa. Rozporządznie Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r., Dz. U. nr 168, poz Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roślinna Polski, PWN, Warszawa. Szlachetko D.L Flora Polski. Storczyki. Multico, Warszawa. 221

62 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland 2. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. SUMMARY Pierścińska A. Epipac s purpurata Sm. a new locality in the Wyżyna Małopolska Upland Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , Purple epipactis is an European species which occurs in Poland on the eastern limit of the range. The majority of its stations are dispersed in the south of Poland and another part of the range is in the north. It is connected with subneutrophilous deciduous forests (order Fagetalia). A new station of this protected and threatened orchid was found in the year 2008 in the south-eastern part of the Wyżyna Małopolska Upland, close to Mała Szczeka village, near Staszów (ATPOL EF 19). Population consisted of 13 specimens growing in Tilio-Carpinetum plant association, together with other noteworthy plants: Euphorbia amygdaloides, Galium odoratum, Acer campestre, Hepatica nobilis and Asarum europaeum. 222

63 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Soliród zielny Salicornia europaea L. nowe stanowisko na Pomorzu Gdańskim Common glasswort Salicornia europaea L. a new locality in the Gdańskie Pomerania (N Poland) KATARZYNA WSZAŁEK ROŻEK Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdański Gdańsk, Al. Legionów 9, kasiawszalek@gmail.com Słowa kluczowe: Salicornia europaea, nowe stanowisko, Pomorze Gdańskie, gatunki zagrożone, halofity, solniska nadmorskie. Soliród zielny Salicornia europaea L. należy do rodziny komosowatych (Chenopodiaceae). Jest mięsistą, nagą rośliną, o członowanej i zwykle rozgałęzionej łodydze oraz zredukowanych liściach, zrośniętych po dwa w pochewki. Kłosokształtne kwiatostany tworzone są przez niepozorne, drobne kwiaty, skupione po 3 w zagłębieniach łodygi (Stengl-Rejthar 1992, Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Pod względem fitogeograficznym gatunek ten reprezentuje element circumborealny (Hultén, Fries 1986). Związany jest on z solniskami nadmorskimi i śródlądowymi. W Polsce występuje na nielicznych stanowiskach nad Bałtykiem: w pobliżu Kołobrzegu oraz na wyspie Wolin, a także na śródlądowych solniskach Kujaw i Wielkopolski, m.in. w okolicach Ciechocinka, Łęczycy i Inowrocławia (Zając A., Zając M. 2001, Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Na Pomorzu Gdańskim podawany był jedynie z okolic Westerplatte i miasta Sopotu (por. Schwarz 1967). W związku z brakiem potwierdzenia współczesnego występowania solirodu zielnego na tych stanowiskach, został uznany za wymarły (Ex) składnik flory regionu Pomorza Gdańskiego (Markowski, Buliński 2004). Od 2004 r. Salicornia europaea podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004). Traktowana jest jako takson wymierający krytycznie zagrożony z skali całego kraju (kategoria E) (Zarzycki, Szeląg 2006) oraz wymierający (E) w skali Pomorza Zachodniego (Żukowski, Jackowiak 1995). W lipcu 2004 roku podczas badań florystycznych na obrzeżach Zatoki Puckiej znaleziono nowe stanowisko solirodu zielnego zlokalizowane w rezerwacie Słone Łąki, na wschodnim krańcu miejscowości Władysławowo (gmina Władysławowo, powiat Puck, województwo pomorskie, kwadrat ATPOL CA39), u nasady Półwyspu Helskiego, na S od portu morskiego Władysławowo. Na badanym stanowisku Salicornia europaea tworzy kilka różnej wielkości płatów od kilkunastu centymetrów do metra kwadratowego, rozproszonych na łącznej powierzchni około 0,25 ha. Zajmuje silnie wilgotne i okresowo podtapiane obniżenia terenu oraz zatorfiony, 223

64 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Ryc. 1. Soliród zielny Salicornia europaea w rezerwacie Słone Łąki we Władysławowie (lipiec 2004 r.; fot. K. Wszałek-Rożek) Fig. 1. Salicornia europaea in the Słone Łąki nature reserve in Władysławowo (July 2004; photo by K. Wszałek-Rożek) zalewowy brzeg Zatoki Puckiej. Soliród zielny rośnie głównie w obrębie słonawy Juncetum gerardi, w towarzystwie następujących taksonów: sit Gerarda Juncus gerardi, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera subsp. maritima, mlecznik nadmorski Glaux maritima, świbka morska Triglochin maritima, babka nadmorska Plantago maritima, aster solny Aster tripolium, mannica odstająca Puccinellia distans, muchotrzew solniskowy Spergularia salina, kostrzewa czerwona Festuca rubra, trzcina pospolita Phragmites australis, sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, pięciornik gęsi Potentilla anserina i łoboda oszczepowata Atriplex prostrata subsp. prostrata. Pojedyncze osobniki omawianego gatunku stwierdzono również w szuwarze subhalofilnym Scirpetum maritimi, gdzie współwystępował z oczeretem Tabernemontana Schoenoplectus tabernaemontani i sitowcem nadmorskim Bolboschoenus maritimus. Stwierdzone stanowisko jest niewielką, względnie młodą enklawą solirodu zielnego. Przypuszczenie takie potwierdza fakt, iż gatunek ten nie tworzy typowo wykształconych fitocenoz z klasy Thero-Salicornietea, dla których jest gatunkiem charakterystycznym, lecz wnika do zbiorowisk halofilnych, takich jak: Juncetum gerardi i Scirpetum maritimi. Obecność solirodu w rezerwacie Słone Łąki wzbogaca jego walory przyrodnicze. W celu ochrony bogactwa gatunkowego słonaw rezerwatu oraz zachowania stanowisk licznych zagrożonych i ginących składników flory Polski i Pomorza (m.in.: Aster tripolium, Triglochin maritima, Plantago maritima, Glaux maritima, Salicornia europaea) niezbędne są zabiegi czynnej ochrony. Ze względu na fakt, iż podstawowym zagrożeniem 224

65 K. Wszałek-Rożek Nowe stanowisko solirodu zielnego Salicornia europaea Chłapowo M o r z e Władysławowo Strzelno Łebcz Swarzewo Gnieżdżewo Płutnica B a ł t y c k i e Rez. Słone Łąki dla trwałości stanowiska solirodu zielnego jest ekspansja trzciny pospolitej Phragmites australis, wskazane byłoby wprowadzenie okresowego koszenia i wypasu oraz utrzymanie dotychczasowego reżimu wód. 16 Z a t o k a P u c k a Puck Chałupy km Ryc. 2. Lokalizacja stanowiska solirodu zielnego Salicornia europaea w rezerwacie Słone Łąki we Władysławowie (Pomorze Gdańskie); 1 lasy, 2 miejscowości, 3 rzeki i rowy odwadniające, 4 drogi, 5 nowe stanowisko, 6 granica rezerwatu Słone Łąki Fig. 2. A new locality of Salicornia europaea in the Słone Łąki nature reserve in Władysławowo (Gdańskie Pomerania): 1 forests, 2 towns and villages, 3 rivers and channels, 4 roads, 5 new locality, 6 border of the Słone Łąki nature reserve 54 PIŚMIENNICTWO Hultén E., Fries M Atlas of North European vascular plants north of the Tropic of Cancer I- III. Koeltz Scientific Books, Königstein. Markowski R., Buliński M Ginące i zagrożone rośliny naczyniowa Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub., Monogr.1. Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk Poznań. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Flora Polski, Rośliny Chronione. Mulico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. nr 168, poz Stengl-Rejthar A Salicornia L., soliród. W: Jasiewicz A. (red.). Flora Polski, Rośliny Naczyniowe. T. 3: Inst. Botaniki PAN, Kraków. Schwarz Z Badania nad florą synantropijną Gdańska i okolicy. Acta Biol. et Med. Soc. Sc. Gedan. 11, Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Żukowski W., Jackowiak B Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Żukowski W., Jackowiak B. (red.). Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM 3: 9 99, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. 225

66 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, SUMMARY Wszałek-Rożek K. Common glasswort Salicornia europaea L. a new locality in the Gdańskie Pomerania (N Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , Salicornia europaea L. is a protected and endangered species in Poland. It is also considered as locally extinct in the Gdańskie Pomerania region. Common glasswort is a halophyte that occurs among the Baltic Sea coast and in saline inland places in the Wielkopolska and Kujawy region. In July 2004 a new locality of Salicornia europaea L. was found in Słone Łąki nature reserve (Gdańskie Pomerania, CA39 square of the ATPOL grid) in Władysławowo. S. europaea grows mainly in Juncetum gerardi association. The accompanying species are: Juncus gerardi, Agrostis stolonifera ssp. maritima, Glaux maritima, Triglochin maritima, Plantago maritima, Aster tripolium, Puccinellia distans, Spergularia salina, Festuca rubra, Phragmites australis, Bolboschoenus maritimus, Potentilla anserina and Atriplex hastata. The locality of common glasswort is endangered by expansion of the reed grass Phragmites australis and needs active protection. 226

67 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Ponikło jajowate Eleocharis ovata na Nizinie Południowopodlaskiej Eleocharis ovata in the Nizina Południowopodlaska Lowland (E Poland) MICHAŁ FALKOWSKI 1, KRYSTYNA NOWICKA FALKOWSKA 2 Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Akademia Podlaska Siedlce, ul. B. Prusa mfzuraw@wp.pl, 2 falko4@wp.pl Słowa kluczowe: ponikło jajowate Eleocharis ovata, rozmieszczenie, Nizina Południowopodlaska, stawy rybne. Praca przedstawia informację o rozmieszczeniu Eleocharis ovata na terenie Niziny Południowopodlaskiej. Dotychczas znane były tu trzy stanowiska tego gatunku: Klimonty (FD 2710), Opole Stare (FD 2421) i rezerwat przyrody Stawy Broszkowskie (FD 2421). W trakcie badań nad szatą roślinną tego regionu stwierdzono dwa nowe stanowiska Eleocharis ovata: na stawach w Mościbrodach (FD 3511) i Rybakówce (FD 2511). Te małe zbiorniki wodne są najważniejszym dla tego gatunku miejscem występowania na Nizinie Południowopodlaskiej. Ich trwałość stwarza szansę na przetrwanie gatunku w makroregionie. Jednak, podobnie jak w przypadku innych gatunków zagrożonych i chronionych rosnących w obrębie stawów rybnych, warunkiem jego zachowania jest ekstensywna gospodarka rybacka. W fitocenozach z ponikłem jajowatym stwierdzono m.in. gatunki wymienione na regionalnej czerwonej liście. Należą do nich: cibora brunatna Cyperus fuscus, sitniczka szczecinowata Isolepis setacea, sit główkowaty Juncus capitatus i namulnik brzegowy Limosella aquatica. Wstęp Ponikło jajowate Eleocharis ovata (Roth) Roem. & Schult. jest rośliną jednoroczną, tworzącą gęste kępki. Należy do serii Ovatae skupiającej głównie gatunki tropikalne, reprezentowanej w Europie jeszcze tylko przez Eleocharis atropurpurea, którego oderwane od zasięgu stanowisko występuje nad jeziorem Genewskim w Szwajcarii (Żukowski 1965). Ponikło jajowate jest gatunkiem cyrkumborealnym o zasięgu obejmującym Amerykę Północną, Europę (z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, Skandynawii i północnych rejonów Rosji) oraz wschodnią Azję (Żukowski 1965, Hultén, Fries 1986, Rothmaler 1990). W Polsce gatunek ten należy do rzadkich składników naszej flory. Większość jego stanowisk skupiona jest w południowej Polsce i na Pojezierzu Łęczyńsko- Włodawskim (Popiela 1999). Ponikło jajowate jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu Heleocharetum ovatae (Hay.) Morr 1936 w obrębie klasy Isoëto-Nanojuncetea Br.-Bl. et Tx (Popiela 1997). Ekologicznie związane jest z roślinnością namuliskową, która krótkotrwale i spontanicznie pojawia się na odsłoniętych dnach naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych, głównie stawów rybnych. 227

68 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, Specyficzne wymagania siedliskowe, niska zdolność konkurencyjna, którą potwierdza występowanie w niestabilnych i krótkotrwałych fitocenozach inicjalnych, oraz niewielka liczba stanowisk sprawiają, że ponikło jajowate narażone jest na wymarcie w skali kraju (Zarzycki, Szeląg 2006). Taki sam status roślina ta posiada w Wielkopolsce (Żukowski, Jackowiak 1995) i Dolnym Śląsku (Kącki i in. 2003). Na terenie Niziny Południowopodlaskiej omawiany gatunek uważany jest za krytycznie zagrożony (Głowacki i in. 2003). Wykaz stanowisk Dotychczas na Nizinie Południowopodlaskiej znane były trzy stanowiska tego gatunku: 1. Klimonty (ATPOL FD 2710); gmina Mordy, powiat siedlecki, mezoregion Wysoczyzna Siedlecka kałuża na drodze leśnej ( det. Zygmunt Głowacki, zielnik WSRP). 2. Opole Stare (ATPOL FD 2421); gmina Siedlce, powiat siedlecki, województwo mazowieckie; mezoregion Wysoczyzna Siedlecka muł w spuszczonym stawie ( det. Zygmunt Głowacki, zielnik WSRP). 3. Rezerwat Stawy Broszkowskie (ATPOL FD 2421); gmina Kotuń, powiat siedlecki, województwo mazowieckie; mezoregion Wysoczyzna Siedlecka namuliska na dnie stawu (Falkowski i in. 2001). W trakcie badań nad szatą roślinną stawów rybnych Niziny Południowopodlaskiej stwierdzono dwa nowe stanowiska ponikła jajowatego: 4. Kompleks stawów w Mościbrodach (ATPOL FD 3511); gmina Wiśniew, powiat siedlecki, województwo mazowieckie; mezoregion Wysoczyzna Siedlecka. Kompleks stawów składający się z 27 kwater o łącznej powierzchni 120 ha położony jest w dolinie rzeki Muchawki, lewego dopływu Liwca. Utworzone w latach czterdziestych XIX w. stawy należały do majątku ziemskiego. W okresie międzywojennym i w II połowie XX w. prowadzona była tu planowa gospodarka rybacka. Obecnie większość stawów, zwłaszcza tych w północno-wschodniej części kompleksu, jest silnie zarośnięta. W pozostałych dokonano czyszczenia zbiorników z namułów i roślinności. W 2002 r. ponikło jajowate rosło na powierzchni około 4 m 2 na zamulonym dnie stawu, z którego spuszczono wodę. W płatach z największym jego udziałem wykonano dwa zdjęcia fitosocjologiczne nr 1 i 2. Obecność tego gatunku potwierdzona została w tym samym zbiorniku w 2005 r. Tym razem miejscem występowania było piaszczyste dno w strefie brzegowej zbiornika, które zostało odsłonięte w wyniku obniżenia się poziomu wody, będącego następstwem parowania. Skład zbiorowiska dokumentuje zdjęcie fitosocjologiczne nr 3: zdjęcie nr ; powierzchnia zdjęcia 1 m 2, pokrycie roślinności 90%, liczba gatunków 8; Ch. Elatini-Eleocharition ovatae: ponikło igłowate Eleocharis acicularis 2, cibora brunatna Cyperus fuscus 2, namulnik brzegowy Limosella aquatica 1, ponikło jajowate Eleocharis ovata 1, wgłębka Riccia sp. 1; Ch. Cyperetalia fusci, Isoëto-Nanojuncetea: sit główkowaty Juncus capitatus 1, szarota błotna Gnaphalium uliginosum 1; gatunki towarzyszące: kropidło wodne Oenanthe aquatica +. zdjęcie nr ; powierzchnia zdjęcia 0,6 m 2, pokrycie roślinności 100%, liczba gatunków 4; Ch. Elatini-Eleocharition ovatae: ponikło igłowate Eleocharis acicularis 4, ponikło jajowate Eleocharis ovata 2; Ch. Cyperetalia fusci, Isoëto-Nanojuncetea: sit główkowaty Juncus capitatus 1, szarota błotna Gnaphalium uliginosum +. zdjęcie nr ; powierzchnia zdjęcia 1 m 2, pokrycie roślinności 90%, liczba gatunków 8; Ch. Elatini-Eleocharition ovatae: ponikło jajowate Eleocharis ovata 3, ponikło igłowate Eleocharis acicularis 2, wgłębka Riccia sp. 1, namulnik brzegowy Limosella aquatica +; Ch. Cyperetalia fusci, Isoëto-Nanojuncetea: szarota błotna 228

69 M. Falkowski i K. Nowicka-Falkowska Ponikło jajowate Eleocharis ovata na Nizinie Południowopodlaskiej Gnaphalium uliginosum 2, sit główkowaty Juncus capitatus 1; gatunki towarzyszące: wyczyniec kolankowaty Alopecurus geniculatus +, sit członowaty Juncus articulatus + 5. Kompleks stawów Rybakówka (Stawy Siedleckie) (ATPOL FD 2511) gmina Siedlce, powiat siedlecki, województwo mazowieckie; mezoregion Wysoczyzna Siedlecka. Kompleks składa się z 11 kwater (zbiorników) o łącznej pow. 190 ha. Historia tego kompleksu sięga I połowy XVIII wieku, kiedy to w dobrach książąt Czartoryskich rozpoczęto kopanie (początkowo pojedynczych) stawów w celu osuszenia okolicznych mokradeł. Pod koniec XVIII z polecenia hetmanowej księżnej Aleksandry Ogińskiej zostały one rozbudowane i przeznaczone do hodowli ryb (Winter 1969). Obiekt położony jest w dolinie rzeki Helenka, lewego dopływu Liwca. Od 2008 roku jest to rezerwat przyrody Stawy Siedleckie. Ponikło jajowate rosło w strefie brzegowej zbiornika, w którym w wyniku parowania obniżył się znacznie poziom wody odsłaniając fragmenty dna. Skład zbiorowiska dokumentuje zdjęcie fitosocjologiczne nr 4: zdjęcie nr ; powierzchnia zdjęcia 0,5 m 2, pokrycie roślinności 90%, liczba gatunków 6; Ch. Elatini-Eleocharition ovatae: ponikło igłowate Eleocharis acicularis 4, ponikło jajowate Eleocharis ovata 2, wgłębka Riccia sp. +; Ch. Cyperetalia fusci, Isoëto- Nanojuncetea: sitniczka szczecinowata Isolepis setacea 2, babka wielonasienna Plantago intermedia +, szarota błotna Gnaphalium uliginosum +. Podsumowanie Ponikło jajowate w obrębie Niziny Południowopodlaskiej stwierdzono jak dotąd wyłącznie na obszarze jednego tylko mezoregionu Wysoczyzny Siedleckiej. Najważniejszym dla tego gatunku miejscem występowania są stawy rybne, na których zlokalizowane było 4 z 5 znanych stanowisk. Trwałość w czasie tych sztucznych zbiorników stwarza szansę na przetrwanie tego gatunku w makroregionie, czego dowodem jest stwierdzenie ponikła jajowatego w tym samym stawie w latach 2002 i Jednak, podobnie jak w przypadku innych gatunków zagrożonych i chronionych rosnących w obrębie stawów rybnych, warunkiem jego zachowania jest ekstensywna gospodarka rybacka (Falkowski, Nowicka-Falkowska 2004). Intensyfikacja produkcji wiąże się z dużym zagęszczeniem ryb, zwiększonym nawożeniem wody oraz stosowaniem znacznych ilości pasz i optymalizacją warunków środowiskowych. Ta ostatnia polega na regularnym czyszczeniu i odmulaniu zbiorników (co kilka lat), utrzymywaniu wysokiego stanu wód i wyrównanej linii brzegowej oraz niezróżnicowanego morfologicznie dna. W zbiornikach ekstensywnie użytkowanych okresowe spuszczanie wody odsłania zróżnicowaną pod względem miąższości warstwę organicznych namułów. Takie same skutki przynosi parowanie wody w okresie letnim, w wyniku którego odsłonięciu ulegają przybrzeżne fragmenty stawów. Wszystko to sprzyja rozwojowi roślinności namuliskowej. W przypadku stanowiska ponikła jajowatego w kompleksie stawów Rybakówka istnieje realna możliwość czynnej ochrony tego gatunku. Do ustanowienia planu ochrony rezerwatu przyrody, zgodnie z decyzją Regionalnego Konserwatora Przyrody w Warszawie, obowiązywać będą w jego granicach tzw. zadania ochronne, wśród których jest m.in. dopuszczenie tylko częściowego zalania 2(3) stawów oraz konieczność pozostawienia, podczas czyszczenia zbiorników, nieodmulonych i najbardziej wypłyconych ich fragmentów w celu umożliwienia wykształcenia się roślinności namuliskowej. Podziękowania Autorzy dziękują Panu prof. dr hab. Zygmuntowi Głowackiemu za potwierdzenie oznaczeń gatunków. PIŚMIENNICTWO Falkowski M., Głowacki Z., Nowicka- Falkowska K Charakterystyka 229

70 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, botaniczna rezerwatu Stawy Broszkowskie. Parki nar. Rez. przyr. 20, 2: Falkowski M., Nowicka-Falkowska K Dependence of biodiversity of fishponds vegetation upon the intensity of fish farming. Teka Commissions of Protection and Formation of Natural Environment 1: 51 56, Lublin. Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., Marciniuk J., Marciniuk P., Nowicka- Falkowska K., Wierzba M Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 2: Hultén E., Fries M Atlas of North European vascular plants, north oh the tropic of Cancer. 1. Koelz Scientific Books, Königstein. Kącki Z., Dajdok Z., Szcześniak E Czerwona lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pronatura, Wrocław: Popiela A Zbiorowiska namułkowe z klasy Isoëto-Nanojuncetea Br.-Bl. et Tx w Polsce. Monogr. Bot. 80: Popiela A The distribution of character species of the Isoëto-Nanojuncetea class in Poland. Part II. Carex bohemica, Eleocharis ovata and Juncus tenageia. Fragm. Flor. Geobot. 44(1): Rothmaler W Exkursionsflora von Deutschland. 8 Aufl. 4 (Kritischer Band). Volk und Wissen Verlag GmbH, Berlin. Winter A Dzieje Siedlec. Praca Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych. Nr 10. Warszawa. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi on Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Cracow: Żukowski W Rodzaj Eleocharis R. Br. w Polsce. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Pr. Kom. Biol. 3092: Żukowski W., Jackowiak B Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Żukowski W., Jackowiak B. (red.). Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu 3: SUMMARY Falkowski M., Nowicka-Falkowska K. Eleocharis ovata in the Nizina Południowopodlaska Lowland (E Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , Eleocharis ovata belongs to rare components of Polish flora. The plant is ecologically related to silt vegetation, which ephemerally and spontaneously appears on exposed bottoms of natural and anthropogenic water basins, primarily of fishponds. Due to specific habitat demands, low competitive capacity and small number of localities, Eleocharis ovata is endangered in Poland. Only 3 stands of the species have been known from the area of the Południowopodlaska Lowland till now: Klimonty (FD 2710), Opole Stare (FD 2421) and nature reserve Stawy Broszkowskie (FD 2421). During studies on fishpond vegetation, carried out in this region, 2 new localities of Eleocharis ovata were recorded: Mościbrody (FD 3511) and Rybakówka (FD 2511). The natural value of new stands is enhanced by occurrence of other accompanying endangered plants, e.g., Cyperus fuscus, Isolepis setacea, Juncus capitatus, Limosella aquatica. Such species as Eleocharis acicularis, Gnaphalium uliginosum and Riccia sp. are permanent components of the community. Fishpond durability makes possible survival of the species in the macroregion. Occurrence of Eleocharis ovata in the locality in Mościbrody both in 2002 and 2005 testifies it. Maintenance of extensive fish-farming in fishpond area seems to be a necessary condition for its preservation. 230

71 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , Porobnica paskowana Amegilla quadrifasciata (Villers, 1789) (Hymenoptera, Apoidea) nowe stanowisko rzadkiej polilektycznej pszczoły w Polsce Amegilla quadrifasciata (Villers, 1789) (Hymenoptera, Apoidea) a new locality of a rare polilec c bee in Poland JAN KRZYSZTOF KOWALCZYK 1, TADEUSZ KURZAC 2, BOGUSŁAW SOSZYŃSKI Gdynia, ul. J. Matejki 13, m Ogród Botaniczny Łódź, ul. Krzemieniecka 36/38 tadeusz_kurzac@o2.pl 3 Terenowy Ośrodek Edukacji i Kultury Ekologicznej Łódź, ul. Okólna eusosz@retsat1.com.pl Słowa kluczowe: Hymenoptera, Apoidea, Amegilla quadrifasciata, Polska środkowa. W trakcie badań entomologicznych koło Stanisławowa (gm. Odrzywół, pow. przysuski, woj. mazowieckie UTM DC61) złowiono w dniu 30 czerwca 2008 roku dwa samce porobnicy paskowanej Amegilla quadrifasciata (Villers, 1789). Owady żerowały na kwiatach chabra driakiewnika Centaurea scabiosa. Badane stanowisko znajdowało się na skraju wyrobiska piasku i żwiru zlokalizowanego w paśmie polodowcowych ozów osiągających tam kulminację 177,7 m n.p.m. Porośnięte są one murawami psammofilnymi z pojedynczymi sosnami zwyczajnymi Pinus sylvestris i jałowcami pospolitymi Juniperus communis (ryc. 1). Część terenu pokrywają zwarte bory sosnowe pochodzące ze sztucznych nasadzeń. Porobnica paskowana jest gatunkiem ciepłolubnym, występującym na terenach otwartych, suchych i silnie nasłonecznionych. W ciągu roku pojawia się tylko jedno pokolenie imagines obserwować można od końca czerwca do końca sierpnia. Gniazda buduje w ziemi. Należy do pszczół polilektycznych, tzn. pobierających nektar i pyłek z kwiatów licznych gatunków roślin (Banaszak, Celary 2004). Jest to gatunek południowo-palearktyczny, a polskie stanowiska znajdują się poza zachodnimi granicami jego zwartego zasięgu w Europie. Ta okazała pszczoła wykazana została w naszym kraju tylko z ośmiu stanowisk (od dawna już nie potwierdzonych), a od 1975 roku brak było aktualnych informacji o jej występowaniu w Polsce. Amegilla quadrifasciata wpisana została do Polskiej czerwonej księgi zwierząt i otrzymała kategorię gatunku krytycznie zagrożonego CR (Banaszak, Celary 2004). Stanowisko koło Stanisławowa znane było już wcześniej z kilku interesujących obserwacji 231

72 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Ryc. 1. Polodowcowe ozy w rejonie Stanisławowa siedlisko Amegilla quadrifasciata ( r.; fot. T. Kurzac) Fig. 1. Postglacial eskers near Stanisławów a habitat of Amegilla quadrifasciata (30 June 2008; photo by T. Kurzac) entomologicznych. Stwierdzono tu m.in. smukwę kosmatą Scolia hirta (Tabor, Ciach 2006) gatunek umieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Głowaciński, Nowacki 2004) oraz cztery inne gatunki owadów z Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002): złotolitkę Chrysis rutilans i grzebacza Lestica alata z rzędu błonkoskrzydłych (Hymenoptera) (Kowalczyk i in. 2008), siodlarkę Ephippiger ephippiger przedstawiciela rzędu prostoskrzydłych (Orthoptera) (Ciach, Tabor 2003) i skalnika statilinusa Hipparchia statilinus z rzędu motyli (Lepidoptera) (Ciach 2005). W materiale zebranym razem z okazami porobnicy paskowanej, na uwagę zasługują kolejne zagrożone i rzadkie gatunki błonkówek: nastecznik Cryptocheilus fabricii, grzebacz Bembecinus tridens, osa samotnica Eumenes sareptanus oraz pszczoły Colletes marginatus, Systropha curvicornis, rozróżka chabrowa Tetralonia dentata, trzmielec czterobarwny Psithyrus quadricolor i Thyreus histrionicus. Ostatni z wymienionych gatunków jest pasożytem gniazdowym porobnicy paskowanej (Celary 1990). Z innych grup owadów wykazano tu trzy zagrożone muchówki (Diptera). Są to łowiki niżbik Dasypogon diadema i szerszeniak Asilus crabroniformis oraz bujanka Villa humilis. Do rzadkości należą natomiast dwa gatunki wyślepków dętka Physocephala vittata i popielnik Zodion cinereum. Szczególnie cennym faunistycznie taksonem jest podany ogólnie z Polski (Soszyński 2007) przedstawiciel bzygowatych (Syrphidae) Paragus constrictus Šimic, Dwa okazy tego gatunku odłowione zostały przez B. Soszyńskiego r. ( ) i r. ( ). Jest to pierwsze udokumentowane stanowisko P. constrictus w naszym kraju. Z rzędu prostoskrzydłych uwagę zwracają długoskrzydlak Phaneroptera falcata, świerszcz polny Gryllus campestris, siwoszek niebieski Oedipoda caerulescens i Platycleis albopunctata. Większość wymienionych gatunków to stenotopy termofilne związane z murawami napiaskowymi. Według Banaszaka i Celarego (2004), każde nowo wykazane stanowisko porobnicy paskowanej powinno być niezwłocznie objęte ochroną bierną. Brak ochrony siedlisk tego gatunku może bowiem doprowadzić do wyginięcia porobnicy paskowanej w Polsce. Naszym zdaniem niezbędna jest także ochrona czynna miejsca występowania tej bardzo rzadkiej pszczoły oraz wielu innych, cennych gatunków, które zostały wykazane na stanowisku w Stanisławowie. Należy wstrzymać zalesianie piaszczystych ozów oraz rozpocząć usuwanie już istniejących samosiewów drzew i krzewów. Dopuszczalność eksploatacji żwiru i piasku na omawianym terenie jest kwestią dyskusyjną. Ciach (2005) twierdzi, że działalność taka sprzyja utrzymaniu inicjalnych muraw napiaskowych. Z drugiej strony może ona prowadzić do niszczenia gniazd porobnicy zakładanych w ziemi. Optymalną formą ochrony tego terenu byłoby ustanowienie tu użytku ekologicznego. Podziękowania Autorzy serdecznie dziękują Panu Profesorowi Waldemarowi Celaremu za sprawdzenie poprawności oznaczenia porobnicy paskowanej oraz oznaczenie trzmielca czterobarwnego. 232

73 J.K. Kowalczyk i in. PIŚMIENNICTWO Banaszak J., Celary W Amegilla quadrifasciata (Villers, 1789). Porobnica paskowana. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków: Celary W Review of the parasitic bees of the family Anthophoridae (Hymenoptera, Apoidea) in Poland (excluding the genus Nomada Scop.). Polskie Pismo entomol. 60: Ciach M Stanowisko skalnika statilinusa Hipparchia statilinus (Hufnagel, 1766) Lepidoptera, Satyridae na Nizinie Mazowieckiej. Kulon 10(1 2): Ciach M., Tabor J Stanowisko siodlarki Ephippigera ephippiger (Fiebig) Orthoptera: Ephippigeridae na Nizinie Mazowieckiej. Kulon 8(2): Głowaciński Z. (red.) Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Porobnica paskowana nowe stanowisko rzadkiej polilektycznej pszczoły w Polsce Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków. Kowalczyk J.K., Soszyński B., Galińska E., Kurzac T Materiały do znajomości żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Spalskiego Parku Krajobrazowego i terenów przyległych. Parki nar. Rez. Przyr. 27(3): Soszyński B Bzygowate (Syrphidae). W: Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk J., Skibińska E. (red.). Fauna Polski charakterystyka i wykaz gatunków. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa. Tabor J., Ciach M Stanowiska smukwy kosmatej Scolia hirta Schrank, 1781 (Hymenoptera: Scoliidae) na Nizinie Mazowieckiej. Kulon 11: SUMMARY Kowalczyk J.K., Kurzac T., Soszyński B. Amegilla quadrifasciata (Villers, 1789) (Hymenoptera, Apoidea) a new locality of a rare polilec c bee in Poland Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): , In the work two new localities of Amegilla quadrifasciata were presented. Two males of this species were caught on 30 th June 2008 near Stanisławów (UTM DC61). A. quadrifasciata is included in Polish Red Data Book of Animals Invertebrates and it has a state of critically endangered species (CR). In the investigated area more rare and threatened species were also confirmed, among them: Psithyrus quadricolor, Thyreus histrionicus, Cryptocheilus fabricii, Eumenes sareptanus, Villa humilis and Paragus constrictus. According to the authors, described locality should be preserved as ecological site. 233

74 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, Piotr Tryjanowski, Stanisław Kuźniak, Krzysztof Kujawa, Leszek Jerzak: Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2009, 390 stron, ISBN Na polskim rynku wydawnictw naukowych rzadko pojawiają się książki o ekologii oparte prawie w całości na materiale zebranym przez polskich badaczy. Dodając do tego, że prezentowana książka omawia wyniki badań prowadzone na ptakach, to jest ona ewenementem. Tematyka książki jest niezwykle aktualna. Badania środowiska rolniczego przeżywają bowiem renesans na całym świecie, co związane jest z dwoma zjawiskami: zwiększonym zapotrzebowaniem na żywność oraz dramatycznym spadkiem bioróżnorodności w krajobrazie rol- niczym. Wiadomo, że tereny rolnicze zajmują ogromną część w powierzchni lądowej Ziemi, a zatem zrozumienie procesów ekologicznych zachodzących w agrocenozach jest niezwykle istotne, tak z naukowego jak i z praktycznego punktu widzenia. Autorzy dokonali rzeczy, która wydawać by się mogła praktycznie niemożliwa do wykonania. Zebrali sporą część wyników badań prowadzonych na ptakach zasiedlających krajobraz rolniczy w Polsce i w oparciu o nie dokonali szerokiej analizy ekologicznej. Od razu należy zaznaczyć, że nie jest to typowa książka o ptakach, jakich wiele ukazuje się ostatnio w naszym kraju. Jest to zasadniczo podręcznik do ekologii krajobrazu rolniczego, ptaki zaś są modelowymi organizmami użytymi do zobrazowania procesów i zjawisk w tym specyficznym środowisku. Treść jest niezwykle bogata. Książka zaczyna się od nakreślenia zarysu historii środowiska rolniczego na obszarze Polski. Jest to rozdział stanowiący doskonałe wprowadzenie do dalszych wywodów. Dowiadujemy się tutaj między innymi o tym jak zmieniało się rolnictwo w czasach historycznych i jaki to mogło mieć wpływ na awifaunę. Następnie zapoznajemy się z podstawowymi pojęciami związanymi z krajobrazem rolniczym. Po tym dość obszernym wprowadzeniu następuje wnikliwie opracowany rozdział, w którym autorzy charakteryzują poszczególne siedliska składające się na krajobraz rolniczy. Dowiadujemy się, między innymi, jakie gatunki ptaków związane są z poszczególnymi środowiskami, które są dominantami i jakie osiągają zagęszczenia (zarówno w 234

75 RECENZJE Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): , okresie lęgowym jak i zimowym). Wydzielenie poszczególnych siedlisk jest bardzo szczegółowe, a czytelnik może czuć satysfakcję, gdyż w jednej książce może ocenić jakie są różnice w składzie awifauny, często zdawałoby się pozornie podobnych siedlisk. W kolejnym rozdziale autorzy analizują skład gatunkowy awifauny z perspektywy krajobrazu rozumianego jako mozaika siedliskowa. Analizy uwidaczniają ciekawe zależności i pokazują jakie czynniki kształtują skład awifauny, przy czym spojrzenie autorów jest tutaj bardzo szerokie. Rozważają, przykładowo, stabilność zgrupowań ptaków, przepływ energii przez zespoły ptaków oraz wskazują jakie mogą być mechanizmy kształtujące zgrupowania ptaków. Jedną z najciekawszych części książki jest rozdział szósty, w którym podejmowana jest próba wyjaśnienia, co wpływa na liczebność ptaków krajobrazu rolniczego. Autorzy analizują w nim bardzo dokładnie szereg czynników: strukturę krajobrazu, klimat, pokarm, drapieżnictwo i wiele innych. Byłem zaskoczony tym, że pomimo dość skromnych danych literaturowych udało się przedstawić w bardzo ciekawy sposób czynniki wpływające na liczebność populacji ptaków otwartego krajobrazu w Polsce. W kolejnym rozdziale książki roztrząsana jest sprawa szkód wyrządzanych przez ptaki w uprawach. Okazuje, że badania na ten temat są obecnie bardzo rzadko prowadzone, co jest o tyle zaskakujące, że prezentowane przykłady pokazują, iż ptaki mogą mieć w niektórych przypadkach istotny wpływ na ekonomię upraw rolnych. W ostatnim rozdziale autorzy skupiają się na ochronie ptaków. Przedstawione są w nim akty prawne i inne metody ochrony ptaków krajobrazu rolniczego. Uważam, że rozdział ten mógłby być nieco bardziej rozbudowany, choć problematyka ochrony ptaków przewijała się w całej książce przy opisie poszczególnych problemów. Książka zawiera również dodatki z wykazem wszystkich gatunków stwierdzonych w krajobrazie rolniczym w Polsce w okresie lęgowym i pozalęgowym. Ponadto, w całej książce rozmieszczone są tzw. ramki, w których krótko opisano biologię poszczególnych gatunków ptaków. Taksony zostały dobrane w ten sposób, aby najlepiej pasowały do opisywanego problemu; tak więc na przykład opis biologii gawrona znajdziemy przy opisach szkód wyrządzanych przez ptaki, a opis kląskawki przy charakterystyce odłogów i nieużytków. Zupełnym novum i niezwykle cenną rzeczą są propozycje badań, zawarte zazwyczaj na końcach rozdziałów i podrozdziałów. Autorzy książki, mający świetne rozeznanie i przegląd całości badań awifauny ptaków środowisk rolniczych w Polsce najlepiej wiedzą jakiego typu badań jest brak i dzielą się tym z czytelnikami. Potencjalni badacze otrzymują zatem, jak na tacy, tematy, które warto podejmować w przyszłych badaniach. Układ książki jest dobrze przemyślany. W tekście pracy znalazłem niewiele niedociągnięć językowych i drobnych błędów, które nie mają jednak wpływu na całokształt pracy. Jestem przekonany, że ta wartościowa książka powinna się znaleźć nie tylko na półce każdego ornitologa, ale że powinna zainteresować szersze grono ekologów, rolników oraz osoby zajmujące się zawodowo ochroną przyrody. Autorzy wyrażają skromne życzenie, że misja tej książki zostanie osiągnięta jeśli kogokolwiek zachęci do badań nad ptakami krajobrazu rolniczego. Pozwolę sobie tu na następujące stwierdzenie: książka ta jest przełomowa i zapewne rozbudzi w naszym kraju szerokie badania nad ptakami krajobrazu rolniczego, czego jestem gorącym zwolennikiem. Jako młody pracownik naukowy pragnę wyrazić przekonanie, że omawiana książka sprowokuje w czytelniku taki sam zapał badawczy, jaki towarzyszył mi podczas jej czytania. Piotr Skórka 235

76 Zmarł Andrzej Nekanda-Trepka ( ) Andrzej Nekanda-Trepka w swej siedzibie rodowej w Rychłocicach latem 2001 r.; obok na drugim planie znany krakowski astronom i astrofizyk prof. T. Zbigniew Dworak. Był znakomitym popularyzatorem wiedzy przyrodniczej, jednym z czołowych polskich pisarzy science fiction, autorem dwutomowej Encyklopedii zwierząt Ssaki, Ptaki (2002) i biografii słynnych badaczy Konstantego E. Ciołkowskiego (1979) i Benedykta Dybowskiego (1974). Wydał w sumie około 40 pozycji książkowych w kilkunastu wydawnictwach. Pochodził ze starej, wielce patriotycznej rodziny szlacheckiej osiadłej nad Wartą, na Ziemi Wieluńkiej. Urodził się jednak w Warszawie. Interesował się astronomią, astronautyką i cywilizacjami pozaziemskimi. Jako pisarz SF zadebiutował, wspólnie z Krzysztofem Boruniem, trylogią kosmiczną: Zagubiona przyszłość (1953), Proxima (1955) i Kosmiczni bracia (1959); następne utwory wydawał już samodzielnie, a do ostatnich należą Opowiadania fantastyczne (2008). Ale najbardziej pasjonował Go świat zwierząt, owo regnum animalium z całym swym bogactwem form, adaptacji i zachowań. Na ten temat wydał co najmniej 20 popularnonaukowych książek i esejów zoologicznych. Nie był biologiem z wykształcenia, ale świetnie oczytanym przyrodnikiem amatorem, utrzymującym żywe kontakty z ludźmi nauki i kultury, a także ze środowiskiem szkolnym. Dla młodzieży napisał najwięcej. Wydał m.in. takie pozycje książkowe jak Zwierzęta wychodzą z mórz (1977), Król tasmańskich stepów (1980), Fenomeny przyrody (1981), Przed i po dinozaurach (1988), W krainie zwierząt (1994), Osobliwości świata zwierząt (2001), Zwierzęta polskich ziem (2001), Pod polskim niebem (2002). Dla młodych czytelników pisał najczęściej w formie przyciągających (przy tym znakomicie ilustrowanych przez wydawców) gawęd, takich jak Opowieści o zwierzętach (1987), Zwierzęta, zwierzęta (1989), Gawędy o zwierzętach (1989), Co kaszalot je na obiad (1991), Dziwne, groźne, tajemnicze (1996), O zwierzętach inaczej (2000), Tajemnice zwierząt (2001) i Usprawiedliwieni zabójcy (2001). W zakresie ochrony przyrody wybija się książka Cierpienia przyrody (1986), nawiązująca stylem i treścią do publikacji Antoniny Leńkowej, Herberta Wendta czy Vitusa B. Dröschera. W dorobku Andrzeja Trepki (pisał pod uproszczonym nazwiskiem) znalazły się i takie pozycje, jak Rekordy zwierząt (1999), czy oryginalny i bardzo praktyczny Słowniczek pisowni łącznej i rozdzielnej (1997). Tworzył w Beskidzie Śląskim, w Wiśle, gdzie zamieszkał z rodziną po wypędzeniu Go przez powojenne władze z majątku rychłocickiego, potem także w odzyskanym dworku. Do swej rodowej siedziby w Rychłocicach zapraszał przyjaciół, z którymi prowadził niekończące się niekiedy dysputy. O frapujących przeżyciach rodzinnych i historii tego miejsca napisał we Wspominkach z Rychłocic (2002). Zmarł 25 marca br. w Rychłocicach, gdzie został pochowany na miejscowym cmentarzu w rodzinnej kaplicy. Odszedł pisarz wybitnie zasłużony w krzewieniu wiedzy zoologicznej i pobudzający wyobraźnię o wszechświecie. Będzie nam go bardzo brakowało. Zbigniew Głowaciński 236