PRASOZNAWCZE KWARTALNIK OŚRODKA BADAŃ PRASO ZN A WCZ.YCH (ROCZNIK XXX JAKO KONTYNUACJA PRASY WSPÓŁCZESNEJ I DAWNEJ Z LAT )

Transkrypt

1 KWARTALNIK OŚRODKA BADAŃ PRASO ZN A WCZ.YCH PRASOZNAWCZE (ROCZNIK XXX JAKO KONTYNUACJA PRASY WSPÓŁCZESNEJ I DAWNEJ Z LAT ) NR 2 (112) R. XXVIII NR INDEKSU KRAKÓW 1987 PL ISSN

2 RADA REDAKCYJNA Franciszek Adamski (Kraków), Kazimierz Kąkol (Warszawa), Tadeusz Kupis (Warszawa), Władysław Loranc (Warszawa), Henryk Markiewicz (Kraków), Julian Maślanka (Kraków), Józef Mądry (Katowice), Bogdan Michalski (Warszawa), Jerzy Myśliński (Warszawa), Kazimierz Romaniuk (Warszawa), Alina Tepli-Kobielska (Warszawa), Marian Tyrowicz (Kraków) KOLEGIUM REDAKCYJNE Zbigniew Bajka, Jerzy Bralczyk, Paweł Dubiel, Sylwester Dziki, Tomasz Goban-Klas, Jan Kalkowski, Józef Kozak, Edmund Król, Bogusław Sławomir Kunda, Zofia Lewartowska, Teresa Lisicka, Jerzy Mikułowski Pomorski, Walery Pisarek, Henryk Siwek ZESPÓŁ REDAKCYJNY Paweł Dubiel (redaktor naczelny), Sylwester Dziki (redakcja techniczna), Józef Kozak (sekretarz redakcji), Maria Russ (dział artykułów), Dorota Terakowska; Danuta Harnik (korekta) WSPÓŁPRACOWNICY ZAGRANICZNI Prof. Aleksander F. Biereżnoj Leningradskij Gosudarstwiermyj Uniwiersitiet im. A. Zdanowa, Falkultiet Żurnalistiki; prof. Roger Clausse Université Libre de Bruxelles; dr Shelton A. Gunaratne Mass Communications Department, Moorhead State University (Minnesota); prof. James D. Halloran University of Leicester, Centre of Mass Communication Research; doc. Władimir W. Kielnik Uralskij Gosudarstwiermyj Uniwiersitiet im. M. Gorkogo, Fakultiet Żurnalistiki, Swierdłowsk; prof. William H. Melody Programme on Information and Communication Technologies, London; prof. Dmytro P r y 1 u k Kijewskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. T. Szewczenko, Fakultiet Żurnalistiki; prof. Jewgienij P. Prochorow Moskowskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. Łomonosowa, Fakultiet Żurnalistiki; prof. Karl-Heinz Röhr Karl-Marx - -Universität, Sektion Journalistik, Leipzig; doc. Karl Erik Rosengren Lunds Universitet, Sociologiska Institutionen; prof. Herbert J. Schiller University of California, La Jolla; dr Benno Signitzer Universität Salzburg, Institut für Publizistik und Kommunikationswissenschaft; prof. Stefan B. Stanczew Sofijski Uniwersitet Kliment Ochridski, Fakultet Żurnalistiki; dr Frank Okwu Ugboajah University of Lagos, Department of Mass Communication; doc. dr Tapio V a r i s Rector of the University for Peace, Escazü (Kostaryka) PROJEKT OKŁADKI: Zygmunt Strychalski Zeszyty Prasoznawcze, Kraków 1987 ADRES REDAKCJI: Kraków, Rynek Kleparski 4, I piętro, tel Wydawca: Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RSW Prasa-Książka-Ruch", ul. Wiślna 2. Nakład 860 egz. Ark. wyd. 18,5. Ark. druk. 13. Papier offsetowy 70X100, B-l kl. III 80 g z Fabryki Papieru we Włocławku. Numer został zamknięty i oddany do składu w lutym Podpisano do druku i druk ukończono w maju Zam. 225/87, D-3. NUMER INDEKSU: PL ISSN Cena 200, zł. Pismo rozprowadzane jest wyłącznie w prenumeracie Prasowe Zakłady Graficzne w Krakowie, al. Pokoju 3

3 SPIS TREŚCI ROZPRAWY I ARTYKUŁY Teresa Pezacka-Groblewska: O polskim systemie informacji masowej kilka uwag 5 Tadeusz C u d n i k, Romuald H o 11 y: Publicystyka ekonomiczna.. 15 Elżbieta K w a d e: O łączliwości gatunkowej w czasopiśmie Piotr Kołtunowski: Charakterystyka hitlerowskiego dziennika Krakauer Zeitung 41 PROBLEMY DZIENNIKARSTWA Zbigniew Bożek: Pięć lat w kraju dwóch kontynentów MATERIAŁY Jacek D y r 1 a g a: Młodzi dziennikarze w redakcjach i wydawnictwach 73 Język sprasowany (Jerzy Bralczyk) 81 PRASA NA ŚWIECIE liza K o w o 1: Gazety lokalne w strukturze prasy RFN 85 Tadeusz Kowalski: Masowe media i ekonomia doświadczenia szwedzkie 95 Z PRAC MAGISTERSKICH Piotr Gacek: Propaganda kulturalna w gadzinówkach" RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY Amadou-Mahtar M'B o w: U źródeł przyszłości. Problemy świata i zadania UNESCO (Marian Banach) s. 113; Eugeniusz Guz: Prasa zwana wolną (Jacek Dyrlaga) s. 114; Pojedynek. Wtorkowe konferencje rzecznika prasowego rządu (Jacek Dyrlaga) s. 116; Problemy powyszenija effektiwnosti sriedstw massowoj informacyi i propagandy. Pod red. W. A. M o i s j e j e w a i A. Z. Moskalenki (Antoni Wontorczyk) s. 117; Franz Ronneberg er: Kommunikationspolitik. Teils I III (Czesław Biel) s. 118; Gerhard M a- letzke: Bausteine zur Kommunikationswissenschaft (Paweł Dubiel) s. 119; Clint C. Wilson II, Felix Gutierrez: Minorities and Media (Tomasz Goban-Klas) s. 121; Kommunikationspolitische und Kommunikationswissenschaftliche Forschungsprojekte der Bundesregierung ( ) (Czesław Biel) s. 123; Bob Jervis: News Sense (Shelton A. Gunaratne) s Noty o książkach 127

4 W CZASOPISMACH Kwartalnik Historii Prasy Polskiej, II półrocze 1985 (Jan Bujak) s. 129; Prasa Polska, rocznik 1986 (Grażyna Starzak) s. 131; Biuletyn Polskiego Komitetu do spraw UNESCO, , nr 1 (Marian Banach) s. 133, Wiestnik Moskowskogo Uniwiersitieta. Zurnalistika, rocznik 1985 (Zbigniew Bożek) s. 134; Gazette, vol. XXXIV, nr 1, 2, 3 (Andrzej Rusinek) s. 140; Journal of Communication, rocznik 1984 (Józef Lubiński) s. 142; Media Development, II półrocze 1985 (Jacek Czajowski) s. 144, Rundfunk und Fernsehen, II półrocze 1986 (Czesław Biel) s. 148, Przedstawiamy Medien Bulletin (Czesław Biel) s. 150 Artykuły z czasopism 151 Prasa Polski Ludowej. Kalendarium Oprać. Sylwester Dziki KRONIKA NAUKOWA, SPRAWOZDANIA Nowa kadencja Rady Naukowej OBP (Józef Kozak) 163 Sympozjum o prawie autorskim (Maria Russ, Paweł Dubiel) Przemiany w dziennikarstwie polskim w latach pięćdziesiątych" seminarium prasoznawcze w Podkowie Leśnej (Zofia Sokół) INFORMACJE Z KRAJU I ZE ŚWIATA Kronika prasy polskiej (1 października 31 grudnia 1986). Oprać. Sylwester Dziki 170 Kajecik prasoznawczy. Red. Sylwester Dziki 177 Korespondenci zagraniczni prasy polskiej (stan na 1 stycznia 1987) Informacje 184 Z raptularza prasoznawcy 13, 14, 29, 30, 40, 72, 100, 156, 170, 181 (wybrał Czesław Biel), 71 (Joachim Glensk), 94 (Stefan Kaduk) Резюме 194 Summary 202 Do numeru dołączona jest Kronika OBP za rok 1986 jako osobna wkładka n n ; 1 / 8 7 ; ERRATA: na s. 133 szpalta prawa w w. 24 i 28 od dołu ma być: SP. Przepraszamy. Red.

5 R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Zeszyty PRASOZNAWCZE Kraków 1987 H. XXVIir, nr 2 (112) TERESA PEZACKA-GROBLEWSKA O POLSKIM SYSTEMIE INFORMACJI MASOWEJ KILKA UWAG O nowy model masowych mediów, bardziej demokratyczny, zapewniający współudział odbiorcy T.v procesie komunikowania, upominają się od pewnego czasu zainteresowane środowiska, próbując wykorzystać rozwój telewizji kablowej, a czasem lokalne stacje radiowe. O eksperymencie węgierskim (który się już upowszechnił) pisaliśmy w ZP 1986 nr 3. (Patrz również art. lizy Kowol o gazetach lokalnych w nin. numerze.) Dr Teresa Pezacka-Groblewska z Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu w Poznaniu, rozpoczynając od zasadniczej krytyki systemu masowych środków komunikowania w naszym kraju, wskazuje na możliwość przybliżenia się do tego modelu przede wszystkim przez stopniowe przeobrażenie prasy lokalnej i regionalnej, a następnie wykorzystanie szans narodzin III programu TYP. Ś rodki masowego komunikowania w polskim systemie funkcjonują równocześnie przynajmniej w trzech płaszczyznach: pozostają w służbie społeczeństwa; obsługują panowanie klasowe w sferze intelektualnej i ideologicznej oraz są instrumentem władzy partyjno- -państwowej. Najsilniej, zarówno od strony ekonomicznej jak i prawnej, zagwarantowana została trzecia z wymienionych ról mediów. Najsłabiej zaś realizowana jest pierwsza. Na temat form własności mediów napisano i powiedziano wiele, z reguły jednak nie odbiegając od popularnego ujęcia problemu. Ubogie są zwłaszcza analizy tych form w odniesieniu do państw socjalistycznych, w tym i Polski. Główna ich teza sprowadza się do stwierdzenia o uspołecznieniu masowych mediów, przez co rozumie się brak prywatnej własności prasy, radia i telewizji. Tymczasem deprywatyzacja mediów nie stwarza socjalistycznej informacji, natomiast zastąpienie koncernu prywatnego koncernem państwowym powoduje monopolizację systemu informacji masowej.

6 Słuszność tej tezy potwierdzają badania Tadeusza Kowalskiego przeprowadzone nad koncentracją prasy polskiej. Stosując tzw. krzywą Lorenza obliczył on, że w 1982 roku 4,4% (tj. 2) wydawnictw publikowało 44,1% tytułów (tj. 415), zaś 64,4% wydawnictw (29) wydawało 11,8% (111) tytułów. Tym samym współczynnik koncentracji tytułów wynosił 0,709 i w porównaniu z rokiem 1979 (K = = 0,629) wzrósł znacznie. Podobne dane uzyskał autor odnośnie do koncentracji nakładu globalnego prasy. W 1982 roku 4,4% wydawnictw (2) publikowało 90,6% nakładu globalnego prasy, a tym samym 95,6% wydawnictw (43) zaledwie 9,4% nakładu. Daje to wartość K = 0,935 i w porównaniu z rokiem 1979 (K = 0,875) wykazuje także tendencję rosnącą \ Przy okazji zwrócić należy uwagę, iż o koncentracji prasy i jej skutkach dla odbiorców pisano w naszej literaturze tylko i wyłącznie w odniesieniu do systemów prasowych państw kapitalistycznych. Tymczasem, jak widać, jest ona także cechą socjalistycznych systemów prasowych (a przynajmniej polskiego) i musi wywoływać u ich odbiorców określone skutki. Zagadnienie to, dotąd pomijane, wymaga dopiero starannej analizy. Do niektórych aspektów tego zagadnienia powrócę w dalszej części artykułu. Procesowi koncentracji sprzyjają także rozwiązania prawne przyjęte w naszym ustawodawstwie. Dobrą ilustracją są rozwiązania ustawy Prawo prasowe" z Zgodnie z jej postanowieniami ogólna linia programowa redakcji określana jest w statucie lub regulaminie nadawanym przez wydawcę, co prawda po konsultacji z organizacjami dziennikarskimi, politycznymi, związkami zawodowymi i innymi organizacjami społecznymi (art. 26 p. 2). Faktem pozostaje jednak, że decydujący głos w kwestiach programowych należy do wydawcy. Zgodnie zaś z art. 8 p. 1 ustawy wydawcą może być: osoba prawna, fizyczna lub inna jednostka organizacyjna choćby nie posiadała osobowości prawnej. W szczególności wydawcą może być organ państwcwy, przedsiębiorstwo państwowe, organizacja polityczna, związek zawodowy, organizacja spółdzielcza, samorządowa i inna organizacja społeczna oraz kościół i inny związek wyznaniowy". Wyliczenie następujące po słowach w szczególności" wskazuje wyraźnie, że trzon wydawców stanowią instytucje tworzące system polityczny. W zasadzie tylko one, ponieważ osoba fizyczna, choć może być wydawcą, nie może być nakładcą (art. 8 u. 2). Linia programowa mediów, dla których wydawcami są części składowe systemu politycznego musi być zatem w przeważającej swej większości zbieżna, a nawet tożsama. Ponieważ z formalnego punktu widzenia warunki działających w Polsce wydawnictw są jednakowe, to widoczne zróżnicowanie ich musi być wyrazem określonych preferencji politycznych. Struktura organizacyjna, limity, nakłady zostały tak ukształtowane, że największym wydawcą prasowym (choć nie tylko w tym zakresie) jest 1 T. Kowalski: Krzywa Lorenza w badaniu koncentracji prasy. Zeszyty Prasoznawcze 1984, nr 2. 2 Dz. U. nr 5 poz. 24 z 7 II 1984.

7 RSW Prasa-Książka-Ruch". Powstała w maju 1947 roku jako spółdzielnia, obecnie 3 liczy sześciu udziałowców (najmniejszy udział 500 tys. zł): PZPR, ZSMP, ZMW, ZHP, ZSP i Liga Kobiet Polskich, przy czym najwięcej udziałów ma PZPR, pozostali zaś członkowie co najmniej po jednym. Radiofonia, kierowana przez Komitet ds. Radia i Telewizji Polskie Radio i Telewizja", podporządkowana jest organizacyjnie i personalnie Radzie Ministrów i odpowiedniemu wydziałowi KC PZPR. Wynika zatem z powyższego, że w działalności wydawniczej (prasowej) RSW, a radiowo-telewizyjnej Radiokomitet są głównymi kanałami kształtowania świadomości społecznej. Antonina Kłoskowska zwraca uwagę, iż proces koncentracji informacji związany jest z ilościowym rozrostem środków komunikowania. W konsekwencji następuje ujednolicenie treści przekazów przy równoczesnym ich rozprzestrzenieniu wśród bardzo wielu ludzi 4. Ujednolicenie tych treści w Polsce jest następstwem uprzywilejowanej pozycji jednego z elementów systemu politycznego, umotywowanej konstytucyjno-ustrojową zasadą kierowniczej roli PZPR. Istniejąca koncentracja źródeł informacji przy równoczesnym szerokim jej odbiorze stawia na porządku dziennym wiarygodność przekazu. Jeżeli jednak wiedza zdobywana w inny sposób, np. w szkole czy grupie środowiskowej, wspierana jest i weryfikowana przez inne relacje i oddziaływania, to media tego uwiarygodnienia są pozbawione. Zdobycie zaś wiarygodności jest podstawą skutecznego oddziaływania na społeczeństwo, skuteczności, która ma w konsekwencji wpływ także na działalność całego systemu politycznego. Wiarygodność media usiłują zdobyć na różne sposoby. Jednym z nich jest powoływanie się na autorytet instytucji i wspieranie nim głoszonych tez lub poglądów. Jednakże skuteczność takiego przekazu jest uzależniona od zaufania, jakim cieszy się dana instytucja. Jeżeli społeczne zaufanie np. do Sejmu czy partii politycznej zostało podważone, skuteczność takiego przekazu będzie nieznaczna. I niewiele wówczas pomaga powoływanie się na tytuły, stanowiska czy zasługi osób reprezentujących owe instytucje. Zwłaszcza, że bardzo często następuje zachwianie proporcji pomiędzy zewnętrznym sztafażem a właściwą informacją na niekorzyść tej ostatniej. Za w pełni uzasadniony należy uznać pogląd wyrażony przez Eugeniusza Guza 5 : Czy rzeczywiście tylko walką z wiatrakami muszą pozostać wieloletnie, bezskuteczne zabiegi, by mniej wyliczać, kto przybył na uroczystość czy na miejsce katastrofy, a częściej wymieniać nazwiska odznaczonych lub ofiar? (...) W uniżoności protokolarnej doszło nawet do tego, że PAP przepraszała, iż w sprawozdaniu z koncertu dla uczczenia 67 rocznicy wybuchu Rewolucji Październikowej nie wymieniła dwóch towarzyszy". Dane za rok 1983 z: Koncern to złe słowo, rozmowa M. Henzlera ze 3 Zdzisławem Andruszkiewiczem, prezesem RSW, Polityka nr 49 (1387) z 3 XII A. Kłoskowska: Kultura masowa. Warszawa 1980, s E. Guz: Piszemy, ale czy docieramy? Prasa Polska 1985, nr 8 (433). 5

8 Bardzo często też informacja jest niepełna, a przez to ułomna i wzbudzająca podejrzenia. Np. w dzienniku TVP z 9 VIII 1985 podano informację o kolejnym posiedzeniu Rady Ministrów, która rozpatrzyła sytuację płatniczą Polski. Ani słowa o tym, jaka jest ta sytuacja (dobra? zła? polepszyła się czy pogorszyła?), jakie wnioski robocze i na przyszłość z niej wyciągnięto. Podobnie z informacjami 0 pracach Sejmu, a zwłaszcza jego komisji, na których jak wiadomo spoczywa ciężar prac przygotowawczych do posiedzeń plenarnych. Obradowała komisja sejmowa do spraw'" oto najczęstsze sformułowanie. Brak w nim przybliżenia i uszczegółowienia: kto, po co, w jakim celu, z jakim skutkiem? Natomiast z wielką starannością i dokładnością omawia się i pokazuje np. nową odmianę królika (DTV z 4 VIII 1985). Często też relacje ze spotkań członków rządu lub przedstawicieli instancji partyjnych czy państwowych ze społeczeństwem poprzestają na przedstawieniu głównego bohatera (a przecież jest znany bardzo dobrze i najczęściej od wielu lat), następnie kilka zdań o treści wystąpienia, zakończonych stwierdzeniami w rodzaju:,,a potem wywiązała się dyskusja" lub minister odpowiedział na dwa pytania". Urywa się zatem sprawozdanie w najciekawszym miejscu. Odbiorcę bowiem nie tyle interesuje, co powiedział mówca zazwyczaj są to podobne, przygotowane treści lecz jak reagował na pytania, jak na nie odpowiadał, czy i w jakim stopniu umiał trafić argumentacją do audytorium. Jeśli zatem media chcą się uwiarygodniać poprzez autorytety równocześnie służąc uwiarygodnianiu instytucji, które przedstawiają, muszą je personifikować, pokazywać w działaniu oraz skutkach tych działań w pogłębionej relacji. Jest to zadanie trudne również ze względu na niedostatki warsztatowe naszych dziennikarzy widoczne zwłaszcza w radiowych i telewizyjnych dyskusjach 1 wywiadach. Bardzo często dziennikarz traktuje rozmówcę jako tło dla siebie, odpowiada sam na swoje pytania, wyciąga przedwcześnie wnioski i konkluzje jednym słowem wie lepiej. Zagadnienie to wiąże się z innym sposobem zdobywania wiarygodności z własną strukturą przekazu, tzn. doborem materiału, rozdysponowaniem wewnątrz programu, proporcjami różnych przekazywanych elementów itd. Pisząc o wiarygodności informacji radiowo-telewizyjnej Marcin Czerwiński 6 stwierdza: Tego typu cechy własne przekazu sugerują odbiorcom wnioski dotyczące między innymi intencji nadawcy, sposobu traktowania słuchaczy, to zaś z kolei osłabia lub wzmacnia wiarygodność treści. Struktura przekazu ma więc pewien głębszy, nieco ukryty poziom, na którym nawiązuje się swoisty stosunek między nadawcą a odbiorcami". I dalej za Jakobsonem wprowadza pojęcie funkcji fatycznej przekazu, która określa odniesienie przekazu do odbiorcy, którego zdaniem jest nie transfer treści, lecz utrzymanie stosunku komunikacyjnego, sprawienie, by odbiorca nie wyłączył się odwracając uwagę, odkładając książkę, przekręcając gałkę aparatu" \ 0 7 M. Czerwiński: Telewizja, radio, ludzie. Warszawa 1979, s. 71 i n. Tamże, s. 83.

9 Tymczasem nasze media popełniają co najmniej dwa grzechy, które ową funkcję podważają lub wręcz niwelują. Po pierwsze, jest to wszystkoizm tematyczny od walki z apartheidem do niegospodarności śledziami. I wszystko to w jednym bloku informacyjnym, jednym tchem, co powoduje zaskakujące przejścia i zderzenia informacji. Stan ten jest rezultatem braku zróżnicowania między poszczególnymi mediami. Trudno, nawet w przybliżeniu, określić, jakie szczegółowe i konkretne funkcje pełni każde z nich. Technika przekazu powinna rzutować na jego treści, a więc i funkcje, jakie powinien pełnić. Tożsamość przekazów, bez względu na swoistość kanału, powodu]e rozdrobnienie wysiłków i zmniejszenie efektów. Zastanawiająca jest jednakowość informacji codziennej. Serwisy informacyjne w radiu i w telewizji zawierają nie tylko identyczne treści, ale podawane są one w identycznej kolejności, przy użyciu identycznych zwrotów i sformułowań (jedyny wyjątek to Teleexpress). Trudno doprawdy odgadnąć, czym jest to spowodowane: asekuranctwem? obawą? wygodnictwem? Grzech drugi to meandry interpretacyjne ideologii socjalizmu. Zagadnienie to wiąże się bezpośrednio z pytaniem o kierunek kształtowania świadomości odbiorców. Odpowiedź na nie wymaga jasnego i wyraźnie wytyczonego celu, realizowanego systematycznie i w długich przedziałach czasowych. Tymczasem nawet były szef Radiokomitetu i wieloletni propagandzista Włodzimierz Sokorski 3 przyznaje: My nie mamy i nie mieliśmy nigdy dobrej propagandy. (...) Była ona u nas zawsze propagandą bieżących celów. Ludzie muszą przecież odczuwać, że chodzi tu o załatwienie czegoś więcej, a nie tylko spraw doraźnych". Ogólna, a raczej ogólnikowa odpowiedź na pytanie o cele tej działalności brzmi zawsze: wychowywać i kształcić odbiorców w duchu ideałów socjalizmu. To znaczy zgodnie z zawartym w ideologii socjalistycznej systemem wartości. Problem jednak w tym, że katalog owych wartości jest ogólny i mało konkretny, a ponadto jego interpretacje zmieniają się wraz z kolejnymi zakrętami naszej historii". Włodzimierz Groblewski analizując istotną w tym procesie roię świadomości potocznej pisze: Podstawową wadą szeroko rozumianej działalności propagandowej jest prezentowanie ideologii, a zwłaszcza teorii marksistowskiej w wersji na tyle ogólnikowej i na tyle wypranej z rzeczywistych kontekstów społecznych, że jej najistotniejsze treści zupełnie nie docierają do świadomości potocznej. Powszechne jest nadto nagminne mieszanie kategorii ideologicznych (postulatywnych) z kategoriami teoretycznymi (analitycznymi), wskutek czego w świadomości potocznej ugruntowało się przekonanie o pełnej tożsamości wszelkich oficjalnych przekazów propagandowych z marksizmem. Z drugiej zaś strony ta sama świadomość rejestruje dający się łatwo zaobserwować koniunkturalny charakter propagandy i naturalną rzeczy koleją taką samą koniunkturalność przypisuje teorii. W konsekwencji, dla świadomości potocznej marksizm staje się teorią pozbawioną trwałych podstaw, wysoce piasty-- 8 Gazeta Krakowska z 14 II 1984, cyt. za E. Guz, op. cit.

10 czną i podatną na dość daleko idące manipulacje. Trudno więc się dziwić, że tak traktowana teoria nie może stać się czynnikiem w pełni motywującym społeczeństwo, a jednocześnie jest łatwym obiektem ataku ze strony przeciwników ideologicznych". Trudnością dodatkową w odtworzeniu systemu wartości propagowanego przez media jest brak konsekwencji decydentów w ocenie treści przekazów. Kryteria tej oceny zmieniają się stosownie do bieżących potrzeb, co znajduje swój bezpośredni oddźwięk w przekazach, jak np. audycje o francuskich faszystach jako reakcja na film Lanzmanna Shoah". Inny, bardzo wymowny przykład dowolności interpretacyjnej podaje Jerzy Wittlin: podstawę decyzji o nierozpowszechnianiu w Polsce znakomitego filmu Altmana M.A.S.H." o armii amerykańskiej dała opinia jednego z decydentów, iż" mocna jest taka armia, która może tak zakpić z siebie" 13. Nietrudno zauważyć, że zwłaszcza w płaszczyźnie ideologicznej decydenci najczęściej odwołują się do systemowego katalogu wartości. Mając na uwadze to, co napisano powyżej, trudno nie przyznać racji Włodzimierzowi Groblewskiemu, gdy pisze: Odwoływanie się do świata wartości, a jednocześnie uzasadniona i zrozumiała potrzeba przyspieszania zapowiedzianych i oczekiwanych sukcesów doprowadza często do dekretowania, że rzeczywistość już jest taka, jaką opisują prognozy ideologiczne. I tak np. w zależności od aktualnej sytuacji arbitralnie ogłaszano albo zaostrzenie się walki klasowej, albo niemal ostateczną likwidację wszelkich klas społecznych, albo całkowite przezwyciężenie dawnego ustroju, albo też jego zastanawiający nawrót w różnych sferach życia społecznego. Nadto bardzo często w miejsce rzeczywistych konfliktów i sprzeczności podstawiano pozorne i rzecz jasna równie pozornie dokonywano ich przezwyciężenia" u. Masowe media są zaś głównym kanałem, przez który obwieszcza się kolejne stadia bądź fazy rozwoju rzeczywistości, widzianej przede wszystkim oczyma decydentów. Jednakże doświadczenie osobiste odbiorcy, jego grupy środowiskowej czy zawodowej bywa z reguły odmienne od obrazu rzeczywistości przekazywanego przez media. Odbiorca odrzuca go w r ięc, co w dramatycznym momencie wyraziło się hasłem: prasa kłamie. Dzieje się tak również i dlatego, że zbyt często zapomina się o jednym z podstawowych praw psychologii społecznej, które R. K. Merton ujął następująco: Słuchacz nie potrafi łatwo przyjąć informacji czy sugerowanej postawy, jeśli nie są one powiązane z jego bagażem doświadczeń" 12. Nierozeznanie, a wręcz lekceważenie owego bagażu doświadczeń prowadzi W. Groblewski: Złudzenia ideologiczne jako element świadomości potocznej. 0 Maszynopis przygotowany w ramach badań zleconych przez PAN, Poznań 1935, s. 16; por. także tego samego autora: Świadomość potoczna a problem złudzeń ideologicznych. (W:) Człowiek i społeczeństwo, Poznań 1986, t. I z J. W i 111 i n: Pójdź ze mną! Warszawa 1985, s W. Groblewski: Złudzenia ideologiczne, op. cit., s R. K. Merton: Studia nad propagandą radiową i filmową. (W:) Teoria 12 socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa 1982, s. 551.

11 do skutków przeciwnych od założonych, tzn. najczęściej do wątpienia w propagowane wartości i postawy. Również i w opracowaniach teoretycznych nierzadko podkreśla się, że media służą tylko i wyłącznie nadawcy (decydentowi) i realizują wskazane przez niego zadania. Na tym stanowisku stał np. Bolesław Garlicki pisząc, że działalność dziennikarza służy upowszechnianiu celowo (podkreślenie TPG) dobranych i aktualnych informacji o rzeczywistości" 13. Pogląd ten podziela Eliezer Alfandari: cele ideowo-wychowawcze prasy są programowane (podkreślenie TPG) pod kątem ukierunkowania wartości przez społeczeństwo i jednostki. Ta wcześniej (podkreślenie TPG) założona jedność, jednakowe ukierunkowanie celów i wyników na system wartości leży u podstaw współzależności, której powinna odpowiadać realizowana działalność" 14. Jeśli zgodzimy się, że można ukierunkować wyniki" działań na społeczeństwo bez rozpoznania potrzeb i doświadczeń tegoż jasna się stanie przyczyna nieskuteczności działań propagandowych. Wraz z podporządkowaniem się programowanym celom", w masowych mediach obok polityczno-ideologicznej selekcji faktów i informacji o nich pojawiają się: ukierunkowany, często spłaszczony komentarz, nadmierny dydaktyzm, rezygnacja z niektórych tematów (często budzących zainteresowanie społeczeństwa) oraz sposobów przedstawiania ich. W konsekwencji u odbiorcy rodzi się brak zaufania i przekonanie o manipulacji. Praktyki te stawiają znak zapytania nad służebną funkcją masowych mediów wobec społeczeństwa. Nie zmienia tego przekonanie części społeczeństwa o interwencyjnej potędze mediów. Nie świadczy też o służebnej roli zamieszczania listów od czytelników. Rację ma Bartłomiej Gołka, kiedy pisze: Zastąpienie koncernu prywatnego koncernem państwowym przy jednoznacznym braku innych form własności oraz społecznej kontroli, prowadzi tylko do osłabienia lub likwidacji jednej z najważniejszych funkcji środków przekazu, na którą tak wielki nacisk kładł kiedyś Karol Marks funkcji kontrolnej wobec władzy państwowej" 15. Sytuacja opisana powyżej nie pozwala mediom na odgrywanie w pełni roli instrumentu kształtującego postawy i zachowania społeczeństwa. Pogłębia ten stan brak w polskim systemie informacyjnym jakichkolwiek form kontroli społecznej nie związanych z działalnością partii politycznych. W Polsce bowiem nadal realizowany jest model masowych mediów nazwany przez Roberta A. White modernizacyjno-upowszechnieniowym". Charakteryzując ów model White pisze, iż w ogólnych zarysach model ten ujmował narodowy rozwój społeczno-kulturalny i gospodarczy jako upowszechnienie kultury, techniki i organizacji społecznej, charakterystycznych dla elit danego kraju lub B. Garlicki: Dziennikarstwo precyzyjne a dziennikarstwo poznawcze. 13 Zeszyty Prasoznawcze 1979 nr 2, s. 21. E. Alf and ar i: Efektywność prasy jako ciągły proces i jako konkretny 14 wynik. Zeszyty Prasoznawcze 1980 nr 2, s. 71. B. Gołka: Informacja masowa a system polityczny. Edukacja Polityczna nr 4 5, s. 22.

12 też dla wielkich światowych ośrodków kultury i techniki. Wzory takie miały być upowszechnione wśród grup ludności o niższym statusie i w rolniczych obszarach kraju" lß. I dalej, jako cechy dominujące wymienia: istnienie zaawansowanego technicznie ośrodka informacji, którym jest zazwyczaj stolica; realizacja procesu komunikowania powierzana jest stosunkowo autonomicznej biurokracji technicznej; przekazywanie informacji następuje poprzez hierarchię pośredników, których główną motywacją jest docenienie ich działalności przez władze, co zapewniłoby im jak najszybsze przeniesienie do metropolii". I konkluduje: Model taki, oczywiście, charakteryzuje hierarchia pionowa, centralizacja i izolacja zawodowa, co z kolei zapewnia łatwą kontrolę informacji przez wpływowe elity i wprowadza nieprzekraczalne bariery dla społecznej kontroli i współuczestnictwa. (...) Jest to model komunikowania par excellence nastawiony na źródła informacji, a źródła te w coraz mniejszym stopniu umieją przemawiać językiem zwykłych ludzi, coraz mniej skłonne są do zaakceptowania zdecentralizowanych ludowych inicjatyw w dziedzinie komunikowania i coraz mniej zainteresowane przekazywaniem znaczącej informacji. Dochodzi do rosnącej koncentracji władzy informacyjnej w rękach sił wielkomiejskich i specjalistów technicznych, a system komunikowania staje się coraz bardziej skostniały i odporny na próby współuczestnictwa". Model ten był dość powszechny w świecie w latach '50 i '60. Obecnie w związku z nowymi technikami przekazu ustępuje on modelowi, w którym główny nacisk kładzie się na demokratyzację i współuczestnictwo w procesie komunikowania. Szansę taką stwarzają telewizja kablowa oraz audycje radiowe dla tzw. środowisk zainteresowania lub dzielnic w większych miastach. Inicjatywy te mają w założeniu indywidualizację odbioru, współudział odbiorcy w tworzeniu programów, a także społeczny nadzór nad wykorzystaniem mediów. Jak sądzę, w socjalistycznym systemie informacyjnym istnieje szansa na przybliżenie się do tego nowego modelu, i to niekoniecznie dzięki nowym technikom przekazu. Największą szansę i zarazem najłatwiejszą do zrealizowania ma prasa pozacentralna. Zajmuje się ona z założenia sprawami i problemami regionu, jednakże w stopniu niewystarczającym. Zbyt dużo w niej informacji i przedruków z prasy ogólnopolskiej. Poważnym zagrożeniem dla informacji regionalnej są in extenso przedrukowywane teksty oficjalne, materiały urzędowe, referaty, przemówienia, uchwały, wystąpienia rocznicowe oraz na akademiach,,z okazji" i ku czci". Podobnie rzecz się ma z relacjami z sesji Sejmu i posiedzeń plenarnych KC PZPR. Wydarzenia te relacjonuje prasa ogólnopolska, radio i telewizja często wielokrotnie, zatem ich dotarcie do społeczeństwa jest zapewnione. Dzienniki regionalne czy wojewódzkie, poprzestając najwyżej na interesującym w formie streszczeniu, omówieniu lub komentarzu zyskałyby miejsce na sprawy bliższe ich terytorialnie oznaczonemu odbiorcy. lu R. A. W hi te: Współczesne sprzeczności w procesie demokratyzacji komunikowania. Zeszyty Prasoznawcze 1984 nr 1, s. 12, 13.

13 Obecność regionalnych rozgłośni radiowych i telewizyjnych, jak dotąd, zaznacza się marginalnie w programie ogólnopolskim. Trudno uznać za taki udział powierzanie prowadzenia programu II TVP dziennikarzom spoza Warszawy. Natomiast stały ramowy czas przewiduje 0,5 godziny telewizyjnego programu lokalnego oraz średnio 2,5 do 3 godzin programu radiowego. Program III TVP, który rozpocznie pracę od jesieni 1986 * roku w założeniu swym ma być tworzony przez stacje regionalne. Jeśli więc założenie to zostanie konsekwentnie zrealizowane, jest szansa na zmianę istniejącego, centralistycznego stanu rzeczy. Jest także okazja, by pójść o krok dalej, powołując przy rozgłośniach regionalnych telewizji społeczne rady programowe. Wzorce w tym zakresie są (np. Jugosławia czy RFN), należy je tylko dostosować do naszych warunków. Wojewódzkie Rady PRON byłyby, jak sądzę, z racji charakteru i zadań tego ruchu najbardziej predystynowane do ustalenia zasad i składu tego rodzaju rad programowych. Z RAPTULARZA PRASOZNAWCY:...im rząd jest roztropniejszy, bardziej oświecony, tym mniej uciśniona jest wolność prasy. Ponieważ każdy pełni swój obowiązek, nikt nie lęka się aluzji. Beaumarchais * Rozpoczął już emisję w Katowicach i Wrocławiu (przyp. red.).

14 Z RAPTULARZA PRASOZNAWCY: Trzeba być człowiekiem wielkiego formatu i wielkiej mądrości politycznej, aby dostrzec w krytyce nową szansą usprawnienia procesów decyzyjnych i rozszerzenia pola eksperymentu. Nie możemy narzekać na nadmiar takich jednostek. * Nawet najbardziej zależny intelektualista dzięki swojej wiedzy i dzięki krytycznej postawie nigdy chyba całkowicie nie zdradza etosu swojego zawodu. Dlatego też bywa on marnym propagatorem i pośrednikiem. * W przypadku drastycznego oprymowania różnych możliwości wypowiedzi, obieg informacji staje się ułomny, praca intelektualna traci racje bytu. Józef Kozielecki

15 Zeszyty PRASOZNAWCZE Kraków 1987 R. XXVIII, nr 2 (112) TADEUSZ CUDNIK ROMUALD HOLLY PUBLICYSTYKA EKONOMICZNA (Interpretacja zjawisk i procesów gospodarczych w prasie centralnej) Czy utrzymujące się trudności gospodarcze są wyrazem pogłębiającego się kryzysu, czy też stanowią nieuniknione koszty gospodarczego rozwoju? To główny nurt polemiki na tematy ekonomiczne, jaka toczyła się na łamach naszej prasy w latach 1985, Autorzy, opierając się na badaniach przeprowadzonych w CBOS analizują publicystykę ekonomiczną zamieszczoną w prasie centralnej w ciągu 15 miesięcy dwóch minionych lat. Wnioski w artykule. P rowadzone w Polsce w ciągu ostatnich kilku lat stosunkowo bogate badania empiryczne nad świadomością społeczną, w tym również ekonomiczną, dokumentują ogromne zróżnicowanie postrzegania i interpretowania zjawisk i procesów gospodarczych. Można domniemywać, że na zachodzące w tym zakresie przeobrażenia świadomościowe niemały, aczkolwiek bardzo trudny do dokładnego ustalenia wpływ ma także prasa. Jeszcze więcej trudności nastręcza zazwyczaj ocena owego wpływu. Spośród wielu różnorodnych aspektów i czynników, które muszą być brane pod uwagę przy formułowaniu tego typu ocen, szczególnie ważne i interesujące, zarówno z teoretycznego jak i praktycznego punktu widzenia, wydaje się prześledzenie sposobu interpretowania przez prasę zachodzących zjawisk i procesów. W naszym przypadku zjawisk i procesów gospodarczych. Rola prasy we współczesnym życiu społecznym trudna jest do jednoznacznego zdefiniowania. Brak jest tym samym wyraźnych przesłanek i jednoznacznych kryteriów, które pozwalałyby na ocenianie poszczególnych funkcji, jakie ona wypełnia. W tej sytuacji także analiza określonych treści w prasie opierać się musi, siłą rzerzy, na kryteriach formalnych. Jednym z najlepszych schematów służących do tego typu analiz jest opracowana jeszcze w 1948 roku

16 przez H. D. Lasswella formuła: kto mówi, co, do kogo, jakim kanałem i z jakim skutkiem 1. Charakterystykę publicystyki ekonomicznej zawartej w polskiej prasie centralnej przeprowadzimy zatem, odnosząc w miarę możliwości poszczególne człony owej formuły do odpowiednich publikacji zamieszczanych w głównych dziennikach, tygodnikach i miesięcznikach w okresie 15 miesięcy od stycznia 1985 do marca Ograniczenie analizy do okresu jednego pełnego roku, jak to pierwotnie zamierzono, okazało się bowiem niemożliwe ze względów merytorycznych: właśnie na przełomie roku 1985 i 1986 pojawił się w tej publicystyce nowy, ważny wątek, który wyraźnie uwidocznił się dopiero w pierwszym kwartale Natomiast wszelkie wyliczenia wykazywanych w tabelach wskaźników ilościowych, traktowanych zresztą wyłącznie jako jedna z przesłanek pozwalających orientacyjnie szacować częstotliwość ukazywania się publikacji 0 charakterze ekonomicznym, dotyczą tylko jednego roku, tj. okresu od stycznia do grudnia Do analizowanych tytułów należą: dzienniki: Rzeczpospolita, Słowo Powszechne, Trybuna Ludu, Życie Warszawy; tygodniki: Argumenty, Kierunki, Odrodzenie, Polityka, Prawo i Zycie, Przegląd Katolicki, Przegląd Techniczny, Przegląd Tygodniowy, Rzeczywistość, Tygodnik Demokratyczny, Tygodnik Kulturalny, Tygodnik Polski, Tygodnik Powszechny, Życie Gospodarcze; miesięczniki: Ideologia i Polityka y Nowe Drogi, Wektory, Zdanie, Zycie Partii. Wymienione tytuły należą zarazem do tych, w których najczęściej w minionym roku uprawiana była publicystyka ekonomiczna. Przyjęto także, że przedmiotem analizy będą jedynie publikacje problemowe, zawierające głębszą interpretację omawianych zjawisk, zależności czy procesów gospodarczych, bądź przedstawiające określone koncepcje rozwoju gospodarczego albo szerzej uzasadnione propozycje rozwiązań poszczególnych problemów ekonomicznych. I na zbiorze właśnie tych artykułów dokonywane były obliczenia wspomnianych wskaźników ilościowych. Trzeba przy tym od razu zastrzec, że wskaźniki te są ogólnie zaniżone, do analizy nie włączono bowiem takich form dziennikarskich jak notatki i sprawozdania z narad i odpraw, omówienia planów, programów i innych aktów prawnych, reportaże będące kronikarskim zapisem różnorodnych wydarzeń itp., a więc publikacji zawierających nierzadko istotne nawet informacje o życiu gospodarczym, które jednak trudno jedno- 1 Por. H. D. L a s s w e 11: The Structure and Function of Communication in Society. (W:) The Process and Effects of Mass Communication. Revised Edition, W. Schramm i D. Roberts, Eds., University of Illinois Press, Urbana, «Chicago London 1971, s. 84.

17 znacznie zakwalifikować jako typową, pogłębioną publicystykę ekonomiczną. Pominięto również publikacje, jak i w ogóle tytuły, ściśle specjalistyczne (np. Ekonomista) adresowane do wąskiego grona profesjonalistów posługujących się hermetycznym językiem nauk ekonomicznych. Zgodnie z ustalonymi kryteriami wyboru, w grupie dwudziestu trzech analizowanych czasopism znalazło się 490 artykułów (z czego 406 ukazało się w roku 1985) o treści odpowiadającej przedstawionym założeniom. 4 dzienniki łącznie 99 tekstów, miesięcznie od 5 (w sierpniu) po 15 (w lipcu), średnio miesięcznie na tytuł od 1 do prawie 4 wypowiedzi; 14 tygodników: razem 244 teksty, najmniej 12 (w październiku), najwięcej 32 (w lipcu), średnio od ok. 1 do ponad 2; 5 miesięczników 63 teksty, w grudniu ani jednego, w marcu 9, średnio od zera do 2. Ogółem 406 publikacji. Szczegółowy wykaz tych artykułów zawiera nie publikowana tutaj bibliografia, natomiast zbiorcze ich zestawienie tabela 1. Wśród autorów artykułów w prasie centralnej dominowały nazwiska znanych publicystów, ekspertów, naukowców i praktyków- -decydentów (wg ilości napisanych artykułów): H. Chądzyński, K. Krauss, S. Albinowski, A. Bodnar, J. Kleer, E. Skalski, A. Sopoćko, S. Chełstowski, T. Jeziorański, J. Surdykowski, I. Dryll, M. Minc, M. Pohorille, K. Szwarc, Z. Szeliga. Natomiast do wypowiadających się poprzez wywiady prasowe należeli: Z. Sadowski sześciokrotnie, Cz. Bobrowski i J. Pajestka trzykrotnie; W. Baka, S. Długosz, M. Gorywoda, J. Kaleta, F. Kubiczek, A. Woś dwukrotnie; S. Ciosek, Z. Messner, S. Noworyta, J. Obodowski, W. Prus, Z. Rybicki jednokrotnie. O doborze form dziennikarskich dla popularyzacji poszczególnych treści ekonomicznych w niewielkim tylko stopniu przesądzał typ prasy. Specjalizacja, jeżeli o takiej w ogóle może być mowa, polegała jedynie na stosowaniu przez dzienniki raczej krótszych form publicystycznych, natomiast przez tygodniki i miesięczniki przewijały się najczęściej dłuższe artykuły problemowe, rozbudowane polemiki oraz pogłębione analizy sytuacji gospodarczej. Prasę codzienną charakteryzowało ponadto bardziej powierzchowne traktowanie podejmowanych problemów oraz programowa" aprobata oficjalnej polityki gospodarczej. Prasa tygodniowa natomiast stanowiła główne forum ścierania się poglądów czy wręcz szkół ekonomicznych. Dominowało w niej podejście głębsze, bardziej wnikliwe i kompetentne w konsekwencji jednak bardziej specjalistyczne, a tym samym znacznie trudniejsze dla nie przygotowanego odbiorcy. Traktując prasę jako jeden z głównych instrumentów kształtowania świadomości i kultury ekonomicznej społeczeństwa, szczególnie wnikliwie rozważyć trzeba sprawę treści, jakie niosą poszcze- 2 Zeszyty Prasoznawcze

18 Tabela 1. Problematyka w publicystyce ekonomicznej w 1985 roku Wątki tematyczne Miesiące Ilość publikacji I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII łącznie procent 1 1. Funkcjonowanie systemu społeczno-ekonomicznego Reforma ,6 3. Ceny ,0 4. Sytuacja materialna obywateli, emerytury, renty, płace ,6 5. Zasady i prawa ekonomii ,7 6. Drobna wytwórczość, rzemiosło ,7 7. Rynek ,9 8. Zarządzanie gospodarką ,0 9. Przemysł w skali makro Handel zagraniczny ,0 Razem

19 gólne publikacje: co, o czym i w jaki sposób się pisze, jakie główne wątki tematyczne i tezy występują najczęściej, przy pomocy jakich argumentów są one przeważnie uzasadniane, czy i w jakim stopniu odpowiadają na pytania, które najbardziej bulwersują opinię społeczną itp. Jeżeli zestawimy tematy wspólne i najczęściej występujące w ciągu badanego okresu na łamach analizowanych tytułów, otrzymamy listę problemów, na których koncentrowała się polska publicystyka ekonomiczna (tabela 1). Zidentyfikowane w ekonomicznej publistyce prasowej 1985 roku główne wątki tematyczne, które zresztą pojawiły się jeszcze przed styczniem 1985 i przewijają się nadal w pierwszych kwartałach roku 1986, skonfrontujmy od razu z listą problemów, które szczególnie absorbują opinię społeczną w Polsce. Stosunkowo najbardziej wiarygodną i miarodajną, a także aktualną podstawą pozwalającą na zestawienie takiej listy mogą być wyniki jednego z badań przeprowadzonych przez CBOS w marcu 1986, w ramach którego respondenci m. in. formułowali pod adresem rządu pytania o sprawy, które uważają za najważniejsze. Analiza 6759 pytań prowadzi do wyodrębnienia sześciu grup tematów (na które składają się rozmaite szczegółowe sprawy i problemy dotyczące jednak tych samych ogólnych kwestii) formułowanych przez respondentów w postaci pytań o różnym poziomie ogólności, sposobie artykułowania i zabarwieniu emocjonalnym 2. Wykaz wspomnianych najbardziej bulwersujących opinię społeczną kwestii zawiera tabela 2. Jeżeli nawet założymy, że zawarte w tabelach 1 i 2 dane mają jedynie charakter przybliżony, to jednak wartości niektórych wskaźników są na tyle wymowne, że pozwalają na dość dokładną orientację, w jakim stopniu główne wątki problemowe ekonomicznej publicystyki prasowej odpowiadają głównym nurtom zainteresowań ekonomicznych społeczeństwa. Okazuje się, że pośród spraw nurtujących teraz polskie społeczeństwo, aż 60% stanowią kwestie stricte ekonomiczne (grupy spraw 1, 2, 5 i 6 w tab. 2, tj. 206 na 343). Traktując ekonomiczną publicystykę prasową jako swoistą odpowiedź na główne nurty społecznych zainteresowań, odpowiedź tę należy ocenić jako jedynie fragmentaryczną. Jak bowiem wynika z tabeli 1, dotyczyła ona właściwie tylko kwestii funkcjonowania systemu społeczno-ekonomicznego w warunkach reformy (odpowiednio 35%. i 23,6% treści publicystycznych), polityki cen (14% tre- 2 Badaniem objęto próbę dorosłej ludności Polski (N = 1556). Pytania stanowiły reakcję na instrukcję: Na jakie pytania rząd powinien publicznie odpowiedzieć? Na jakie pytania Pan(i) sam(a) chciał(a)by usłyszeć oficjalną odpowiedź". Sformułowania respondentów miały przeważnie ogromnie emocjonalny charakter i występowały w postaci zarzutów (np. Kiedy rząd przestanie grabić najbiedniejsze warstwy społeczne?" ok. 45%>), l neutralnych pytań (np. Ile wynosi zagraniczne zadłużenie Polski?" ok. 40%), postulatów (np. A może by tak wprowadzić bony towarowo-pieniężne?" ok. 10%) oraz pytań retorycznych (np. Jak można tak rządzić!?" ok. 5%). Traktując owe sformułowania jako wskaźniki zainteresowań społecznych trzeba jednak mieć na uwadze to, że kierowane one były właśnie do rządu. Inaczej adresowane, miałyby prawdopodobnie nieco odmienną treść i zabarwienie.

20 Tabela 2. Grupy spraw najbardziej nurtujących społeczeństwo (ustalone na podstawie analizy 6759 pytań skierowanych przez respondentów CBOS do rządu) Problematyka Ilość poruszanych spraw łącznie procent 1. Funkcjonowanie systemu społeczno-ekonomicznego, zasady i prawa ekonomii, reforma, handel zagraniczny, przemysł w skali makro, zarządzanie gospodarką 84 24,5 2. System społeczno-polityczny, polityka zagraniczna, funkcjonowanie władzy i instytucji państwowych (gł. administracji), sytuacja wewnętrzna, opozycja polityczna, prawa i wolności obywatelskie 84 24,5 3. Sytuacja materialna obywateli, własna i najbliższej rodziny, polityka fiskalna, zarobki, emerytury, renty a place i dochody realne, status grup społeczno-zawodowych 42 15,7 4. Polityka społeczna, problematyka zdrowia, ochrona środowiska naturalnego, nauka, kultura, oświata, patologia społeczna 53 15,4 5. Handel wewnętrzny, rynek, rzemiosło, usługi, reglamentacja, drobna wy twórczość 47 13,7 6. Gospodarka żywnościowa, rolnictwo, przemysł spożywczy, leśnictwo 21 6,1 Razem ,9 ści i to głównie w okresie regulacji cen w I kwartale 1985) oraz już raczej marginalnie sytuacji materialnej obywateli (7,6Vo). Dużo trudniej określić, w jakim stopniu była to odpowiedź właściwa, a tym bardziej jak była odbierana 3. Zagadnienia gospodarcze, zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczegółowym na tle innych ważnych zagadnień naszego życia społecznego i politycznego mimo wspomnianych braków omawiane są stosunkowo szeroko i różnorodnie. Pod tym względem publicystykę ekonomiczną w polskiej prasie można uznać za swoistą pozytywną enklawę". Obserwacja pisania o gospodarce w ciągu kilkunastu miesięcy umożliwia określenie zawartych w niej elementów stałych, jak i elementów nietrwałych, świadczących o próbach publicystycznego dopasowywania się do ciągle zmieniającej się rzeczywistości. Na wszelkich konstatacjach formułowanych w wyniku przeprowadzonej analizy ciążą, siłą rzeczy, grzechy pewnej arbitralności i subiektywizmu, których nie potrafi zmazać ani wyrafinowana ornamentyka języka naukow T ego, ani nawet bogactwo przypisów i cytatów. Odnotujemy zatem jedynie te, które wydają się najbardziej ewidentne. Pewną orientację w tym zakresie dają wyniki badania przeprowadzonego 3 przez Centrum Badania Opinii Społecznej w lutym i marcu 1985 r. Por.: Wiedza i opinie o faktach, zjawiskach i wydarzeniach gospodarczych wśród wybranych grup społeczno-zawodowych". CBOS, marzec 1985, oraz R. H o 11 y: Wyobrażenia o gospodarce. Wektory 10/85/25, s

21 Zdecydowana większość publicystycznych rozważań ekonomicznych miała przede wszystkim wspólny punkt wyjścia. Była nim najczęściej reforma gospodarcza, jej skutki w różnych sferach gospodarczych oraz kwestie, które rozwiązała lub powinna była rozwiązać. Analiza treści artykułów poświęconych tej grupie zagadnień ujawnia, że przez kilka pierwszych miesięcy omawianego okresu (mniej więcej od wiosny 1985) w publicystyce ekonomicznej dominowało podejście wycinkowe, głównie polegające na próbach analizowania poszczególnych elementów i mechanizmów reformy (np. reforma a ceny, płace, zatrudnienie itp.). Rzadko natomiast podejmowano próby traktowania reformy jako całości. W większości publikacji zagadnienia reformy odnoszone były najczęściej do skali mikro (przedsiębiorstwo, branża) z wyraźnym omijaniem wiązania poziomu mikroekonomicznego z całościowym mechanizmem gospodarki. Charakterystyczne przy tym, że uwagę publicystów bardziej absorbowały zagrożenia i trudności związane z codziennością reformy niż jej osiągnięcia i zalety. Przez długi okres (aż do jesieni 1985) najczęściej traktowano reformę jako słowo-klucz, posługując się nim m. in. przy usprawiedliwieniu istniejących trudności, których przyczyny tłumaczono właśnie procesem wdrażania reformy 4. Towarzyszyło temu talmudyczne" i koniunkturalne podejście do większości rządowych decyzji. Szczególnie wyraźnie zauważa się to, śledząc prasowe opinie o zmianach w poszczególnych mechanizmach reformy: niezłomni zwolennicy zachowania bezwzględnej konsekwencji i stabilności ekonomicznych reguł gry po ogłoszeniu oficjalnych decyzji o ich modyfikacjach natychmiast udzielali gorącego poparcia tego typu zmianom. Bardzo rzadko poszczególne redakcje podejmowały wysiłek formułowania własnych pogłębionych komentarzy. Mogło to wywołać wrażenie, zwłaszcza w początkowym okresie zmian mechanizmów gospodarczych, że problematyka reformy przerastała możliwości publicystyczne większości dziennikarzy. Nic więc dziwnego, że w tej sytuacji dziennikarze najczęściej uciekali się do formalnego informowania lub publikowania wywiadów ze specjalistami czy też ludźmi odpowiedzialnymi za politykę gospodarczą. Tendencję do podporządkowywania się tego typu wygodnym a przy tym bezpiecznym" zasadom można również zaobserwować w publikacjach dotyczących szczegółowych problemów gospodarczych (płace, ceny, zatrudnienie, inwestycje, program oszczędnościowy i antyinflacyjny itp.). Zdecydowana większość artykułów dotyczących tych spraw miała charakter informacyjny (np. o poczynaniach rządu i działalności legislacyjnej Sejmu w tym zakresie). Przekaz miał najczęściej charakter bezrefleksyjny, bardzo rzadko dochodziło do prób formułowania zastrzeżeń, a tym bardziej jednoznacznego wyrażania krytyki. Zastrzeżenia pojawiały się co najwyżej 4 Uzasadnione jest domniemanie, że z czasem, gdy owe przejściowe" jak pisano trudności nie ustępowały, mogło to powodować pogłębienie w społecznym odczuciu przeświadczenia, że to właśnie reforma jest faktyczną przyczyną tychże trudności.

22 przy ocenie szczegółowych, alternatywnych rozwiązań związanych z mniej istotnymi mechanizmami reformy. Bardzo wyraźnie można było także dostrzec kampanijność co zresztą jest swego rodzaju cechą stałą naszej prasy, zwłaszcza codziennej w podejmowaniu tematów oraz brak dłuższych ciągów tematycznych. Często interesująca i obiecująco rozwijająca się dyskusja prasowa nad jakimś projektem urywała się raptownie wraz z jego wprowadzeniem w życie. Na tym m. in. tle wyraźnie brakowało podsumowań czy wręcz rozliczeń z wcześniejszych dyskusji i konsultacji. W tym stanie rzeczy, już po czasie, tylko specjaliści mogli ocenić, w jakim stopniu wnioski i przemyślenia publikowane wcześniej w prasie znalazły ostateczny wyraz w konkretnych decyzjach. Taki obraz publicystyki nasuwać mógł czytelnikowi wniosek, że wpływ prasowych dyskusji na ostateczny kształt podejmowanych rozwiązań jest raczej niewielki lub wręcz nie ma go wcale. Daje się także zauważyć wyraźna tendencja do mnożenia wywiadów z naukowcami i działaczami gospodarczymi różnych szczebli. Mogło to mieć dwojakie konsekwencje z jednej strony powodować wzrost hermetyczności" prasy, a z drugiej niekorzystne, z propagandowego punktu widzenia, zubożenie i unifikację form dziennikarskich (poszczególne tytuły przepytywały" przeważnie tych samych działaczy). Charakterystyczny był sposób traktowania przez prasę kolejnych, miesięcznych komunikatów GUS. Wytworzyła się tu, niekorzystna chyba dla odbioru treści tych komunikatów, praktyka formalistycznego, mechanicznego i powierzchownego ich omawiania. Dość skrótowo przedstawianym danym z komunikatów bardzo rzadko towarzyszą szersze komentarze wyjaśniające, natomiast informacje pełne różnorodnych wskaźników i odniesień oraz fachowych sformułowań są jak można domniemywać zrozumiałe jedynie dla wąskiego grona specjalistów. Z licznych mankamentów pisania o sprawach gospodarczych zdawała sobie zresztą sprawę sama prasa już wcześniej. Zwracano m. in. uwagę, że Ekonomiczne wywody naszych środków masowego przekazu są częstokroć nieprzyswajalne, nie tylko z powodu zbyt wielu obcych słów, specjalistycznych określeń czy zbitek pojęć składających się na współczesny żargon dziennikarski i naukowy, rozumiany tylko przez nich samych. Chodzi również o to, że dobór argumentów i sposób rozumowania często nie trafia do zwykłych ludzi bo jest niezgodny z ich własnym doświadczeniem, z szerokim społecznym poczuciem rozsądku" 5. Na osobną uwagę w publicystyce ekonomicznej zasługuje nowy, coraz mocniej zaznaczający się od jesieni 1985 roku nurt krytyczny. Nurt ten, jakkolwiek obecny również -w ciągu pierwszych trzech kwartałów, był jednak przedtem wyraźnie słabszy i jakby przytłumiony objawiał się co najwyżej okazjonalną ostrością sformułowań i niekonwencjonalnością argumentacji, jednakże przy równo- W. S z y n d 1 e r-g ł o w a c k i: Rozmowy o gospodarce: Brak wspólnego języka, s Zycie Warszawy 1984 nr 157.