RAPORT ZAKRES DANYCH O POMOCY I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ NIEZBĘDNYCH DO POZYSKIWANIA NA SZCZEBLU CENTRALNYM

Transkrypt

1 RAPORT ZAKRES DANYCH O POMOCY I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ NIEZBĘDNYCH DO POZYSKIWANIA NA SZCZEBLU CENTRALNYM Opracowanie pod kierunkiem dr Joanny Staręgi Piasek Agnieszka Hryniewicka, Piotr Matela, Sebastian Musioł, Anna Sobczak, Magdalena Twardowska WARSZAWA SIERPIEŃ

2 SPIS TREŚCI WSTĘP... 4 CZĘŚĆ I Rozdział 1. Wyniki analizy źródeł, zakresu i użyteczności dotychczas zbieranych danych o pomocy i integracji społecznej Agnieszka Hryniewicka Instytucje zbierające dane Sposób zbierania danych Zakres zbieranych danych Wykorzystanie zbieranych danych Odniesienie do projektów w Priorytecie I POKL oraz innych zadań projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji Wnioski..26 Rozdział 2. Zintegrowane analizy pomocy społecznej: badania i rozwiązania zagraniczne Piotr Matela Dlaczego zintegrowane analizy na poziomie krajowym? Zintegrowane analizy pomocy społecznej przykłady krajów europejskich Wnioski CZĘŚĆ II Rozdział 1. Pomoc społeczna jako interwencja publiczna ujęcie ewaluacyjne Agnieszka Hryniewicka Pomoc społeczna jako interwencja publiczna Ewaluacja w pomocy społecznej i jej funkcje Kryteria ewaluacji w odniesieniu do pomocy społecznej Potrzeba ewaluacji..47 Rozdział 2. Integracja społeczna w ujęciu strukturalnym. Próba konceptualizacji pojęcia Sebastian Musioł Przegląd definicji integracji społecznej Definicja integracji społecznej

3 CZĘŚĆ III Rozdział 1. Cel zbierania danych Agnieszka Hryniewicka Zbieżność celów zbierania danych z zadaniami ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego Zbieżność celów zbierania danych z dokumentami strategicznymi Wyznaczenie zakresu danych niezbędnych do pozyskiwania na szczeblu centralnym Rozdział 2. Zakres zbierania danych Agnieszka Hryniewicka, Anna Sobczak, Sebastian Musioł, Magdalena Twardowska Lista danych Opis danych dotychczas niezbieranych Lista obszarów badawczych PODSUMOWANIE SPIS TABEL Tabela nr 1. Zakres zbieranych danych Tabela nr 2. Przykłady oficjalnych wskaźników działania pomocy społecznej w Wielkiej Brytanii Tabela nr 3. Definicje i uzasadnienia wybranych wskaźników przykłady z Wielkiej Brytanii Tabela nr 4. Zestawienie celów zbierania danych z zadaniami ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego Tabela nr 5. Zestawienie kryteriów ewaluacji, celów zbierania danych i zakresu danych niezbędnych do pozyskiwania na szczeblu centralnym Tabela nr 6. Lista danych niezbędnych do pozyskiwania na szczeblu centralnym

4 WSTĘP Celem projektu Koordynacja na Rzecz Aktywnej Integracji realizowanego w ramach Priorytetu I Zatrudnienie i integracja społeczna, działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 1 jest podniesienie jakości i efektywności funkcjonowania instytucji działających w obszarze pomocy i integracji społecznej na poziomie samorządowym i centralnym. Na podstawie tak sformułowanego celu przyjęto założenie, że zintegrowanie analiz regionalnych w zakresie pomocy i integracji społecznej na poziomie krajowym ma na celu wypracowanie zakresu i metod badań, które pozwalają na pomiar jakości i efektywności działań tych instytucji. Zadanie Zintegrowanie analiz regionalnych w zakresie pomocy i integracji społecznej na poziomie krajowym zostało podzielone na dwa etapy: 1. Wypracowanie zakresu niezbędnych do pozyskiwania na szczeblu centralnym danych o pomocy i integracji społecznej; 2. Przeprowadzenie badań porównawczych oraz badań wymagających wiedzy eksperckiej uwzględniających potrzeby analityczne administracji centralnej. Cele opracowania Niniejsze opracowanie dotyczy pierwszego zadania i wyznacza zakres badań w obszarze pomocy i integracji społecznej planowanych do przeprowadzenia w drugim etapie zadania. Celem opracowania jest przedstawienie listy danych o pomocy i integracji społecznej oraz celu ich zbierania i możliwości ich wykorzystywania. Główne pytania, na jakie odpowiada raport to: Jakie dane są zbierane? Jakie podmioty/podmiot powinien zbierać dane? Jaki jest cel zbierania danych? Jaki powinien być zakres zbierania danych? W jaki sposób dane powinny być zbierane? 1 Wyjaśnienie potrzeby zrealizowania tego projektu znajduje się w Planie Działań na , Priorytet I POKL 4

5 Założenia koncepcyjne raportu Prezentowany raport jest wstępną propozycją opartą na poniższych założeniach oraz na przyjętej koncepcji ujmowania pomocy społecznej i integracji społecznej. Zaznaczamy, że nie jest jedyny możliwy sposób ujęcia omawianego zagadnienia. Prezentowany materiał wymaga również konsultacji z przedstawicielami regionalnych ośrodków polityki społecznej oraz instytucji lokalnych, na których spoczywa główny obowiązek zbierania danych i przekazywania ich na poziom wojewódzki i centralny. Przyjęte w opracowaniu definicje pomocy i integracji społecznej odnoszą się do polityki społecznej państwa, gdzie pomoc społeczna jest instrumentem stosowanym wobec osób zagrożonych wykluczeniem społecznym lub już zmarginalizowanych w celu ich integracji ze społeczeństwem. Podejmowanie działań zmierzających do podnoszenia dobrobytu społecznego oraz poziomu spójności społecznej jest naczelnym celem polityki społecznej, która ma wiele instrumentów i instytucji, za pomocą których oddziałuje na społeczeństwo. Konsekwencją niedostatków w różnych obszarach polityki społecznej (np. brak miejsc pracy, system edukacji niedostosowany do obecnych wymogów technologii, brak mieszkań, niskie świadczenia rentowe) są liczne problemy społeczne (np. bezrobocie, ubóstwo, bezdomność), z powodu których jednostki nie są w stanie samodzielnie zaspokoić podstawowych potrzeb bytowych. Niemożność samodzielnego przezwyciężenia trudności życiowych jest przesłanką do korzystania z pomocy instytucji pomocy społecznej. Z drugiej strony instrumenty polityki społecznej wpływają na efektywność i skuteczność działań podejmowanych przez pomoc społeczną (np. brak mieszkań socjalnych uniemożliwia zapewnienia schronienia dla osoby, która zrealizowała program wychodzenia z bezdomności). Tak więc pomoc społeczna jest tylko jednym z wielu instrumentów oddziałujących na integrację społeczną, gdyż jest skierowana do osób z największymi dysfunkcjami, których problemy są złożone i wielowymiarowe. Jednak należy pamiętać, że celem pomocy społecznej jest nie tylko integracja, lecz przede wszystkim usamodzielnienie osób, które czasowo nie są w stanie za pomocą własnych zasobów przezwyciężyć trudnych sytuacji życiowych. Działania pomocy społecznej wspomagają integrację osób wykluczonych ze społeczeństwem. Drugie założenie dotyczy poziomu centralnego, na którym mają być wykorzystywane dane. Przyjmujemy, że na tym poziomie dane mają służyć głównie Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej, które poprzez działania legislacyjne i tworzenie programów rządowych wyznacza kierunki polityki społecznej. Stąd istotne jest, aby posiadało dane na 5

6 temat problemów społecznych oraz na temat skuteczności prowadzonych działań. Departament Pomocy i Integracji Społecznej wskazuje następujące cele zbierania danych: Wyznaczanie kierunków prowadzenia polityki społecznej, formułowanie pakietów instrumentów i narzędzi pomocy i integracji społecznej oraz określanie podmiotów wykonujących usługi wobec osób, które wymagają pomocy, w celu podnoszenia dobrobytu i spójności społecznej. Dysponowanie danym jest niezbędne z uwagi na uczestnictwo w otwartej metodzie koordynacji kierunków polityki społecznej pomiędzy krajami członkowskimi oraz w celu realizacji wytycznych KE. Modyfikowanie rozwiązań legislacyjnych w obszarze pomocy i integracji społecznej. Zintegrowany system analiz i przetwarzania danych jest niezbędny z uwagi na konieczność zachowania spójności działań administracji samorządowej i rządowej w obszarze pomocy i integracji społecznej. W związku z tym, że większość danych jest zbierana na najniższym poziomie organizacyjnym pomocy społecznej, dane te powinny również służyć władzom samorządowym i instytucjom, które bezpośrednio wdrażają politykę społeczną państwa na szczeblu lokalnym. Z uwagi na to, że opracowanie dotyczy poziomu centralnego, główny punkt ciężkości jest położony na potrzeby Ministerstwa. Natomiast stworzona lista danych będzie wykorzystywana w innych opracowaniach dotyczących poziomu lokalnego, np. przy tworzeniu nowego narzędzia bilans potrzeb pomocy społecznej. Opracowany zakres danych uwzględnia zadania ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego w zakresie pomocy i integracji społecznej i przybiera postać listy danych prostych, które mogą być przetwarzane na dane złożone. Oprócz listy danych przedstawiona jest lista obszarów badawczych, tj. obszarów problemów, które wymagają pogłębionych badań, które oprócz danych prostych zawierają dane złożone i dane jakościowe. Poprzez pozyskiwanie danych rozumiemy różne sposoby zbierania i gromadzenia danych oraz ich analizę, co będziemy nazywali badaniami. Będą one polegały zarówno na przetwarzaniu i analizie danych udostępnianych przez instytucje, które je posiadają (dane zastane), jak również na zbieraniu danych, których brakuje, za pomocą różnorodnych metod i technik. Zintegrowanie analiz regionalnych jest stworzeniem systemu zbierania danych z najniższych poziomów administracji samorządowej, które będą generowane i przetwarzane na 6

7 poziomie województw, a następnie w charakterze opracowań zbiorczych przesyłane na poziom centralny. Przy opracowywaniu zakresu danych niezbędnych do pozyskiwania na szczeblu krajowym wzięte zostały pod uwagę inne projekty prowadzone w ramach Priorytetu I Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki oraz działania zaplanowane w Projekcie Koordynacja na rzecz aktywnej integracji. Struktura opracowania Opracowanie ma charakter analityczno opisowy i składa się z następujących części: Część I, w której przedstawione zostały wyniki analizy zakresu, źródeł i użyteczności dotychczas zbieranych danych o pomocy i integracji społecznej. Analiza została oparta na dotychczas opracowywanych raportach oraz zbieranych danych o pomocy i integracji społecznej oraz instytucje je zbierające. Przeanalizowane zostały również związki i różnice pomiędzy omawianym zakresem danych a innymi zadaniami projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, a także przedstawione zostały przykłady zagraniczne podobnych przedsięwzięć. W części II omówione zostało przyjęte pojęcie pomocy społecznej oraz podana została definicja i uzasadnienie potrzeby ewaluacji w pomocy społecznej. Omówiono też pojęcie integracji społecznej w ujęciu strukturalnym. Część III poświęcona jest omówieniu celów zbierania danych oraz zaprezentowania zbioru wybranych danych podstawowych niezbędnych do pozyskiwania na szczeblu centralnym. Na podstawie kryteriów pomocy społecznej oraz zadań ustawowych ministra ds. zabezpieczenia społecznego w zakresie pomocy społecznej przedstawiono cel ogólny i cele szczegółowe zbierania danych. Wypracowany na podstawie przyjętych założeń oraz prezentowanego podejścia badawczego zakres danych został ujęty w formie dwóch list: 1) listy danych o pomocy i integracji społecznej niezbędnych do pozyskiwania na szczeblu centralnym oraz 2) listy obszarów badawczych wraz z proponowanym sposobem zbierania zaproponowanych danych. 7

8 CZĘŚĆ I Rozdział 1. Wyniki analizy źródeł, zakresu i użyteczności dotychczas zbieranych danych o pomocy i integracji społecznej - Agnieszka Hryniewicka Punktem wyjścia do opracowania listy danych o pomocy i integracji społecznej niezbędnych do zbierania na poziomie centralnym jest przegląd dostępnych źródeł danych oraz cyklicznych analiz dotyczących pomocy i integracji społecznej na poziomie krajowym. Do analizy przyjęto ustawową definicję pomocy społecznej oraz definicję integracji społecznej wyjaśnioną w części II. W analizie skupiono się głównie na obszarze pomocy społecznej oraz jakości i warunkach życia, których różnice mogą mówić o poziomie integracji społecznej. W analizie pod uwagę zostały wzięte źródła danych, które są systematycznie gromadzone Instytucje zbierające dane Gromadzeniem danych dotyczących polityki i pomocy społecznej zajmują się dwie instytucje na poziomie centralnym tj. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej za pomocą systemu POMOST, Główny Urząd Statystyczny oraz jednostki im podległe. Wśród głównych instytucji zbierających dane na temat wybranych grup i problemów społecznych na poziomie krajowym są m.in.: Komenda Główna Policji, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Urząd ds. Cudzoziemców, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Na poziomie wojewódzkim dane zbierane są przez urzędy statystyczne poszczególnych województw, wydziały polityki społecznej urzędów wojewódzkich, regionalne ośrodki polityki społecznej oraz wojewódzkie urzędy pracy 3. W gminach i powiatach dane na temat klientów pomocy społecznej oraz świadczeń i kadry pomocy społecznej są zbierane przez jednostki 2 Dlatego przegląd badań i analiz społecznych nie obejmuje wszelkich badań społecznych dotyczących pomocy i integracji społecznej. 3 Pod nazwą Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej rozumiemy również właściwe departamenty urzędów marszałkowskich. 8

9 organizacyjne pomocy społecznej, czyli m.in. ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, domy pomocy społecznej oraz takie instytucje jak centra integracji społecznej. Natomiast instytucje rynku pracy w szczególności powiatowe urzędy pracy zbierają informacje na temat aktywnych form wsparcia przeznaczonych dla klientów pomocy społecznej. Po mimo dużej liczby instytucji zbierających danych o pomocy i integracji społecznej, system zbierania danych, tj. ustrukturyzowanego sposobu gromadzenia i przetwarzania danych oraz ich wymiany pomiędzy poszczególnymi instytucjami, jest nie wystarczający i wymaga rozszerzania Sposób zbierania danych Dane zbierane przez instytucje centralne są gromadzone za pomocą różnych technik i systemów zbierania danych. Można wyróżnić następujące metody zbierania danych: Sprawozdawczość wynikająca z przepisów ustawy o pomocy społecznej oraz innych ustaw Gromadzenia danych za pomocą systemów informatycznych Statystyka publiczna Badania i analizy własne lub zlecone Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Badania opinii publicznej Inne badania ogólnopolskie i regionalne Obowiązek sprawozdawczości z zadań realizowanych w pomocy społecznej nakłada na gminy (art. 17. ust.1, ptk. 17), powiaty (art. 19, ptk. 19), samorząd województwa (art. 21, ptk.7) oraz wojewodę (art. 22, ptk.12) ustawa o pomocy społecznej 4. Gminy, powiaty oraz samorządy wojewódzkie mają obowiązek przekazywać sprawozdania do wojewody, natomiast wojewoda przekazuje sprawozdania do ministra. Na poziomie ministerstwa dane przekazywane przez wymienione podmioty są gromadzone w zbiorach centralnych. Sprawozdania są przekazywane według określonych formularzy i w określonym terminie: sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej (pieniężnych, w naturze i usługach) - formularz MPiPS-03 oraz meldunek kwartalny z udzielonych świadczeń pomocy społecznej (pieniężnych, w naturze i usługach) - MK1-MK2. System sprawozdawczy jest ściśle powiązany z systemem informatycznym. 4 Ustawa o pomocy społecznej z dn. 12 marca 2004 r. (Dz. U. z 2004 nr 64, poz. 593 z późn. zm.) 9

10 Na podstawie przepisów ustawy o pomocy społecznej (art. 23 ust. 3 i ust. 4) stworzony został również System Informatyczny POMOST zbierający dane o jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, dane o osobach i rodzinach, którym zostały udzielone świadczenia oraz o formach udzielonej pomocy. System ten ciągle się rozwija i docelowo ma obejmować wszystkie ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie, które za pomocą odpowiedniego oprogramowania wpisują dane uzyskane podczas wywiadów środowiskowych oraz decyzje o przyznanych świadczeniach. Dane te są przekazywane do wojewody, a stamtąd do ministerstwa. Głównym problemem systemu jest trudność przetwarzania danych zarówno na poziomie gminy czy powiatu, jak również na poziomie wojewódzkim i centralnym, po mimo tego, że jednostki przesyłające dane posiadają specjalistyczne oprogramowanie Raporter i Pulsar. Wynika to niedoskonałości technicznych i oprogramowania. W związku z tym ta ogromna baza danych nie jest w pełni wykorzystywana do wykonywania analiz statystycznych. Gminy, samorządy wojewódzkie oraz urzędy wojewódzkie mają obowiązek składania sprawozdawczości z innych zadań związanych z pomocą społeczną, tj. świadczeń rodzinnych oraz wypłacania świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Innymi aplikacjami systemu informatycznego są Świadczenia rodzinne 5 oraz Fundusz alimentacyjny 6, które umożliwiają przekazywanie sprawozdań gminom i województwom z wykonywanych zadań w obszarze świadczeń rodzinnych oraz alimentacyjnych i przekazywanie danych do rejestru centralnego. Kolejnym systemem informatycznym służącym do zbierania danych jest System Informatyczny Publicznych Służb Zatrudnienia, w którym są gromadzone dane z powiatowych urzędów pracy również na podstawie obowiązku sprawozdawczości z realizowanych zadań w obszarze usług rynku pracy oraz dane o osobach bezrobotnych 7. Obowiązek sprawozdawczości obowiązuje również inne instytucje oraz jest związany z realizacją poszczególnych programów resortowych i rządowych: 5 Aplikacja powstała zgodnie z Ustawą o świadczeniach rodzinnych z dnia 28 listopada 2003 (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 z późn. zm.) wraz z rozporządzeniami do ustawy 6 Aplikacja statystyczna Fundusz Alimentacyjny wspomagająca zbieranie, przesyłanie oraz agregowanie sprawozdań rzeczowo finansowych z obszaru funduszu alimentacyjnego, została stworzona na podstawie Ustawy z dnia 07 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U nr.192, poz z późń.zm), na podstawie aktów wykonawczych do w/w ustawy, m.in.: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 września 2008 r. w sprawie sprawozdań z realizacji zadań przewidzianych w ustawie o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U z 30 września 2008 r. nr.173, poz. 1075) 7 Na podstawie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.) wraz z rozporządzeniami wykonawczymi 10

11 Program wieloletni "Pomoc państwa w zakresie dożywiania" Program "Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi" Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie Program Aktywne Formy Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu Program Wspieranie Rozwoju Spółdzielczości Socjalnej Program "Powrót osób bezdomnych do społeczności" Program "Świetlica, Praca i Staż - socjoterapia w środowisku wiejskim" Dane zbierane za pomocą tych sprawozdań dotyczą głównie wykorzystania środków przeznaczonych na poszczególne programy, liczby osób korzystających z programów oraz kosztów realizacji zadań. Największym zbiorem danych na temat różnych aspektów życia społecznego i administracji jest statystyka publiczna prowadzona przez Główny Urząd Statystyczny. GUS zbiera dane za pomocą odpowiedzi na pytania zawarte w formularzach, kwestionariuszach i ankietach statystycznych oraz informacji na innych nośnikach, dotyczących działalności podmiotów gospodarki narodowej lub wybranych dziedzin tej działalności oraz życia i sytuacji osób fizycznych lub wybranych jej aspektów - bezpośrednio od tych podmiotów i osób albo z systemów informacyjnych administracji publicznej. Gromadzenie danych odbywa się podczas 1) badań stałych pozwalających na obserwację ciągłą podstawowych dziedzin życia i występujących w nich zjawisk, 2) badań cyklicznych, w tym spisów powszechnych. Poza tym źródłem danych GUS są rejestry urzędowe, które są prowadzone na podstawie ustaw lub przepisów wydanych w wykonaniu ustaw przez sądy i organy administracji publicznej rejestry i ewidencje zawierające informacje o osobach prawnych, jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej i osobach fizycznych oraz ich działalności, a także o innych zjawiskach, zdarzeniach i obiektach 8. Są to w szczególności rejestry: sądowe, ubezpieczeń społecznych, podatników, podmiotów gospodarki narodowej, podziału terytorialnego kraju oraz ewidencje: ludności, działalności gospodarczej, udzielonych zezwoleń i koncesji, gruntów, budynków, budowli i obiektów infrastruktury. GUS korzysta także z systemów informacyjnych administracji publicznej, czyli systemy zbierania, gromadzenia i przetwarzania informacji przez 8 Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej 11

12 organy administracji rządowej oraz jednostek samorządu terytorialnego, inne instytucje rządowe, organy rejestrowe i Narodowy Bank Polski. Dostępność do danych zapewnia baza danych Bank Danych Regionalnych, w której można przetwarzać dane z wybranych zagadnień według wybranych cech. Również GUS oraz Wojewódzkie Urzędy Statystyczne publikują raporty na temat wybranych zagadnień oraz całościowe zestawienia danych w corocznie wydawanym Roczniku Statystycznym. Badania w zakresie pomocy i integracji społecznej są przeprowadzane również przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Są to badania dotyczące wybranych zagadnień. Najwięcej takich analiz można znaleźć na temat rynku pracy i organizacji pozarządowych, najmniej na temat pomocy społecznej. Zgodnie z m.in. ustawą o pomocy społecznej minister może zlecać przeprowadzanie badań, analiz w obszarze pomocy społecznej. Przykładami takich badań są: Cykliczne raporty o rynku pracy i zabezpieczeniu społecznym (analizy własne ministerstwa) Raport z monitoringu działania Centrów Integracji Społecznej 2005 r. (Pracownia Badań Organizacji Non-profit w Instytucie Studiów Politycznych PAN) Ekspertyza "Standardy współpracy administracji publicznej z sektorem pozarządowym" (opracowanie zbiorowe) " Analizy i oceny przygotowania zawodowego kadr pomocy społecznej w Polsce" (IRSS) Raport Krzywdzenie dzieci w Polsce (TNS OBOP). Do specyficznego rodzaju badań zleconych należy również zaliczyć obliczanie minimum socjalnego oraz minimum egzystencji, do czego jest zobligowany (decyzją Rady Ministrów) od 1980 r. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Kolejnym sposobem pozyskiwania danych są badania opinii publicznej, wśród których na największą uwagę zasługują badania cykliczne. Przykładami takich badań są Diagnoza społeczna oraz Polski Generalny Sondaż Społeczny. Diagnoza społeczna 9 jest badaniem cyklicznym prowadzonym przez grupę naukowców finansowanym z różnych źródeł. Jej pierwsza edycja została przeprowadzona w 2000 r., a potem kolejno w latach 2003, 2005, 2007 i Jak wskazują autorzy badania, projekt jest 9 Diagnoza społeczna 2007 warunki i jakość życia Polaków, pod red. Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka, dostępna na stronie 12

13 próbą uzupełnienia diagnozy opartej na wskaźnikach instytucjonalnych o kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te gospodarstwa. Badania mają charakter panelowy: w odstępach kilkuletnich przeprowadzane są ankiety w tych samych gospodarstwach domowych z dostępnymi osobami. Wyniki badań mają charakter opisowy, pokazują nie tylko stan obecny, ale również zachodzące zmiany. Polski Generalny Sondaż Społeczny (PGSS) od 1992 roku jest stałym programem badań statutowych Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, finansowanym przez Komitet Badań Naukowych / Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jest to badanie zmian systemowych w Polsce. Dane PGSS z lat pochodzą z indywidualnych wywiadów z ogólnopolską, reprezentatywną próbą dorosłych członków gospodarstw domowych, zaś dane od 2005 roku z wywiadów uzyskanych od osób wylosowanych z bazy PESEL. Zintegrowany zbiór danych PGSS z lat obejmuje respondentów oraz blisko 1640 zmiennych (w tym około 500 jest powtarzanych w kolejnych latach). Istotnym celem programu jest niekomercyjne udostępnianie zbiorów danych i dokumentacji metodologicznej PGSS badaczom i studentom z nauk społecznych w Polsce oraz każdej zainteresowanej osobie i instytucji. Zintegrowane dane i dokumentacja są udostępniane bezpośrednio po opracowaniu wyników kolejnego badania PGSS. Poza tym udostępnione są zbiory danych, jak również Instytut Studiów Społecznych (ISS) opracowuje i udostępnia dodatkowe programy i narzędzia wspomagające wyszukiwanie wskaźników i zmiennych z pełnego zbioru danych PGSS. 10 W ostatnich latach zauważalny jest wzrost liczby badań prowadzonych w obszarze pomocy i integracji społecznej, co wynika głównie z możliwości finansowania ich z różnorodnych funduszy, w tym głównie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Przykładem takich badań są badania klientów OPS w województwie łódzkim prowadzone w ramach projektu Twoja szansa. Analiza efektywności form wsparcia dla osób zagrożonych wykluczeniem 10 Zbiory danych są udostępniane na internetowych stronach Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego ( < ) oraz na stronach ogólnopolskiego Archiwum Danych Społecznych (ADS), powołanego w 2003 roku w ramach współpracy Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN ( < 13

14 społecznym 11. Badania o ekonomii społecznej w perspektywie pomocy społecznej prowadzone w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej 12. Odrębną grupę badań stanowią badania społeczeństwa obywatelskiego i trzeciego sektora. Największy zbiór badań oraz ich wyników jest zgromadzony w portalu 13 Są to badania o różnym charakterze i tematyce. Z uwagi na cele i podmioty projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji społecznej warto wspomnieć o Regionalnych Ośrodkach Polityki Społecznej, które głównymi podmiotami projektu i również prowadzą badania z zakresu pomocy i integracji społecznej. Badania prowadzone przez ROPS-y mają charakter regionalny, nie są uspójniane w zakresie metodologii i tematyki na poziomie krajowym. Zróżnicowanie organizacyjne ROPS-ów przekłada się na zróżnicowaną politykę badawczą: 14 niektóre z nich prowadzą wiele badań, inne ograniczają się do minimum, jakim jest sporządzanie bilansu potrzeb pomocy społecznej, co jest ustawowym obowiązkiem. 15 Bilans jest też jedynym systematycznie opracowywanym raportem o charakterze badawczym na poziomie całego kraju, lecz nie ma określonego wzoru i jednolitej struktury. Inne badania są prowadzone jednorazowo lub cyklicznie, różna jest też ich metodologia i tematyka. Z przeprowadzonej analizy dostępnych źródeł i sposobów zbierania danych z zakresu pomocy i integracji społecznej wynika, że dane te są gromadzone przez wiele instytucji, które często zbierają te same dane, co oznacza, że podmioty dostarczające dane muszą przekazywać je do kilku różnych instytucji (np. OPS przekazują sprawozdania do wojewody, przekazują dane poprzez system informatyczny POMOST, sprawozdania do GUS-u oraz biorą udział w badaniach prowadzonych na zlecenie MPiPS). 11 Projekt Twoja Szansa Analiza efektywności form wsparcia dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym realizowanego w ramach Priorytetu I Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji zawodowej i społecznej, Działania Promocja aktywnej polityki społecznej poprzez wsparcie grup szczególnego ryzyka, Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich Raport z badań opracowany pod kierunkiem Jerzego Krzyszkowskiego 12 Np. Badania jednostek organizacyjnych pomocy społecznej w zakresie możliwości wykorzystania instrumentów ekonomii społecznej, Izabela Rybka, IRSS, Portal prowadzony przez Stowarzyszenie Klon/Jawor 14 Na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w ROPS-ach w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji 15 Więcej o bilansach potrzeb pomocy społecznej sposobu opracowania, zakresie, użyteczności w: Bilans potrzeb pomocy społeczne. Analiza dotychczasowej praktyki w regionach, opracowanie pod kierunkiem dr Joanny Staręgi Piasek, zespół w składzie: Piotr Matela, Sebastian Musioł, Anna Sobczak, Magdalena Twardowska, w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji 14

15 1.3. Zakres zbieranych danych Zakres zbieranych danych przez wyżej wymienione instytucje oraz poprzez wyżej wymienione sposoby można podzielić na trzy ogólne kategorie: Dane nt. pomocy społecznej (w tym: dane na temat klientów, świadczeń, infrastruktury pomocy społecznej) Dane nt. reintegracji społeczno zawodowej (w tym na temat instytucji świadczących usługi reintegracji społeczno zawodowej, udzielanych świadczeń i form pomocy) Dane nt. jakości i warunków życia. Dane z pierwszej i drugiej kategorii są głównie zbierane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej poprzez sprawozdawczość, systemy informatyczne oraz w badaniach własnych i zleconych. Dokładny zakres zbieranych w ten sposób danych jest zestawiony w Tabeli nr 1. W sprawozdaniach z realizacji niektórych programów resortowych oraz w statystykach dotyczących aktywnych instrumentów rynku pracy, np. prac społecznie użytecznych pojawiają się informacje o efektywności 16 działań, jednakże brak jest danych oraz badań i analiz dotyczących skuteczności i efektywności takich świadczeń jak np. zasiłki celowe, zasiłki okresowe, usługi opiekuńcze, które obecnie stanowią główny trzon pomocy społecznej. Dane nt. reintegracji społeczno zawodowej obejmują następujące typy działań i instytucji: zatrudnienie socjalne (działalność CIS, KIS), zatrudnienie wspierane, spółdzielczość socjalną oraz działalność warsztatów terapii zajęciowej i zakładów aktywności zawodowej. Instytucje rynku pracy prowadzą szczególne formy wsparcia dla klientów pomocy społecznej w formie prac społecznie użytecznych, co odnotowują w swoich statystykach. Częściowo dane o pomocy społecznej zbierane są również przez Główny Urząd Statystyczny. Są to głównie dane na temat wydatków budżetów gmin, powiatów, samorządów województw na pomoc społeczną (np. wydatki na domy pomocy społecznej, zasiłki i pomoc w naturze oraz dodatki mieszkaniowe i ośrodki pomocy społecznej). Inne statystyki związane z pomocą i polityką społeczną to: Świadczenia pomocy społecznej; Struktura wydatków socjalnych z budżetu państwa; 16 Należy zauważyć, że efektywność aktywnych instrumentów rynku pracy jest definiowana jako stosunek liczby osób, które ukończyły daną formę wsparcia do liczby osób, który po zakończeniu udziału znalazły zatrudnienie. Wg definicji prezentowanych w dokumentach Unii Europejskiej efektywność jest pomiarem nakładów na działanie w stosunku do efektów danego działania, o czym szerzej w rozdziale 1 w części II. 15

16 Udział wydatków socjalnych w produkcie krajowym brutto; Przeciętne miesięczne wynagrodzenie minimalne oraz wysokość świadczeń socjalnych; Liczba emerytów i rencistów oraz przeciętne miesięczne emerytury i renty brutto; Udział rent i emerytur w produkcie krajowym brutto w procentach; Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem. GUS zbiera również dane demograficzne, które są niezbędne dla planowania polityki społecznej, a także niektórych działań pomocy społecznej (np. planowanie zmian w domach pomocy społecznej, planowanie wydatków na świadczenia rodzinne). Kolejna kategoria danych zbierana przez GUS to dane na temat dochodów i warunków życia, do których zaliczane są następujące dane: Struktura płci i wieku gospodarstw domowych; Przeciętne roczne dochody na 1 osobę w gospodarstwach domowych; Subiektywne oceny sytuacji finansowej; Trudności gospodarstw domowych w zaspokajaniu potrzeb; Sytuacja mieszkaniowa gospodarstw domowych; Wyposażenie gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwałego użytku; Samoocena stanu zdrowia; Występowanie długotrwałych problemów zdrowotnych oraz ograniczenia sprawności; Przyczyny rezygnacji z wizyt u lekarzy; Wskaźniki spójności społecznej. Poza tym GUS gromadzi dane z wielu dziedzin życia społecznego, dostępnych w rocznikach statystycznych. Ważnymi badaniami z punktu widzenia pomocy społecznej są badania ubóstwa. W GUSie gromadzone są dane na temat liczby osób dysponujących dochodem poniżej minimum socjalnego i egzystencji. Wyliczeniami wartości minimum socjalnego i egzystencji zajmuje się Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Ponadto badania Instytutu w obszarze ubóstwa obejmują: metody pomiaru ubóstwa analizę skali i dynamiki zjawiska przyczyny i skutki ubóstwa zagrożenie ubóstwem; grupy populacyjne, typy rodzin 16

17 środki i metody przeciwdziałania ubóstwu kryteria pomocy i integracji społecznej oraz świadczeń rodzinnych. Badania dotyczące warunków i jakości życia prowadzone są również w ramach Diagnozy społecznej. Projekt obejmuje wiele aspektów związanych z sytuacją gospodarstw domowych i poszczególnych obywateli. Uwzględnione w nim wskaźniki społeczne podzielić można na trzy ogólne klasy: struktura demograficzno-społeczna gospodarstw domowych, warunki życia gospodarstw domowych, jakość, styl życia i cechy indywidualne obywateli. Pomiar warunków życia gospodarstwa domowego obejmuje następujący zakres danych: sytuację dochodową gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami, zasobność materialną gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie komunikacyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do internetu) warunki mieszkaniowe, pomoc społeczną, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe, kształcenie dzieci, uczestnictwo w kulturze i wypoczynek, korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia, sytuację gospodarstwa domowego i jego członków na rynku pracy, ubezpieczenia i zabezpieczenie emerytalne, ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego. 17

18 Tabela nr 1. Zakres zbieranych danych Sprawozdania MPiPS-03, sprawozdania z działalności CIS Jednostki kadra i Liczba jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, liczba osób korzystających, liczba miejsc (np. w DPS), liczba jednostek, które posiadają status CIS Systemy informatyczne: POMOST, Publiczne Służby Zatrudnienia Liczba jednostek organizacyjnych przekazujących dane za pomocą systemu POMOST Badania własne/zlecone MPiPS oraz sprawozdawczość z programów resortowych i 17 Liczba, rodzaj stanowisk, poziom wykształcenia, wynagrodzenie zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej. Świadczenia Wybrane grupy społeczne Klienci pomocy społecznej Liczba, rodzaj stanowisk zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej i CISach. Rodzaj udzielonej pomocy (OPS, PCPR) liczba świadczeń, wysokość świadczeń, liczba rodzin i osób w rodzinach, które otrzymały świadczenia Liczba osób i rodzin objętych pomocą. Powody przyznania pomocy. Typy rodzin objętych pomocą Liczba i rodzaj udzielonych świadczeń dla osób bezrobotnych; Liczba, wysokość i rodzaj świadczeń przyznanych z pomocy społecznej, okres przyznawania świadczenia; liczba, dane demograficzno społeczne o osobach bezrobotnych, przyczyny wyrejestrowania z urzędu pracy; Dane demograficzno społeczne o klientach pomocy społecznej (np. wiek, wykształcenie, sytuacja rodzinna, mieszkaniowa); powody przyznania pomocy Liczba i wartość świadczeń przyznanych w ramach Programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania Dane demograficzne, sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy badania Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych; dane i opinie na temat przemocy w rodzinie raport Krzywdzenie dzieci w Polsce Liczba osób korzystających z programu Powrót osób bezdomnych do społeczności, liczba lokali socjalnych lub mieszkań przekazanych przez samorząd gminny dla bezdomnych, liczba osób objętych indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności, liczba osób usamodzielnionych; liczba osób korzystających z Programu Pomoc 17 Wybrane badania i analizy prowadzone cyklicznie 18

19 Finansowanie pomocy społecznej społeczną. Liczba uczestników CIS - ów Źródła i wysokości środków finansowych na pomoc społeczną i działalność CIS - ów państwa w zakresie dożywiania Szacunkowa liczba dzieci i osób wymagających dożywiania, nie objętych programem; Koszty prowadzonych programów: Pomoc państwa w zakresie dożywiania (koszty ogółem, udział środków własnych gmin i dotacji), Wspieranie rozwoju spółdzielczości socjalnej, Świetlica, Praca, Staż socjoterapia w środowisku gminnym 19

20 Wskaźniki jakości i stylu życia indywidualnych respondentów obejmują: ogólny dobrostan psychiczny (w tym: wolę życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z życia, symptomy depresji psychicznej), zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia, subiektywną ocenę materialnego poziomu życia, różne rodzaje stresu życiowego (w tym: stres administracyjny, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres ekologiczny, stres małżeński, problemy związane z opieką nad osobami starszymi, stresowe wydarzenia losowe) objawy psychosomatyczne i somatyczne (miara dystresu, traktowana jako ogólna miara stanu zdrowia), strategie radzenia sobie ze stresem, ocenę kontaktów z systemem opieki zdrowotnej, finanse osobiste (w tym: dochody osobiste, ubezpieczenia i zabezpieczenie emerytalne), system wartości, skłonność do ryzyka, styl życia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków, praktyki religijne), postawy i zachowania społeczne, w tym kapitał społeczny, wsparcie społeczne, ogólną ocenę procesu transformacji i jego wpływu na własne życie respondentów, korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych komputera, internetu, telefonu komórkowego, sytuacja na rynku pracy i kariera zawodowa. Zakres Diagnozy jest bardzo szeroki i obejmuje wiele wskaźników integracji społecznej. Danymi pomocniczymi mogą być dane z Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego, którego problematyka obejmuje badanie indywidualnych postaw, cenionych wartości, orientacji i zachowań społecznych, jak również pomiar zróżnicowania społeczno-demograficznego, zawodowego, edukacyjnego i ekonomicznego reprezentatywnych grup i warstw społecznych w Polsce Dokładny zakres badań dostępny jest na stronie Archiwum Danych Społecznych 20

21 Wspomniane wyżej Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej prowadzą badania w różnym zakresie. Najczęstszą problematykę badań (pomijając bilans potrzeb pomocy społecznej) można podzielić na następujące kategorie: infrastruktura i kadry pomocy społecznej, wybrane problemy społeczne: np. uzależnienia, starość, problemy rodziny, dzieci i młodzieży, bezdomność, niepełnosprawność, diagnoza i raporty ewaluacyjne z prowadzonych projektów i programów, diagnoza do wojewódzkiej strategii polityki społecznej. Swoboda i dowolność w wyborze metodologii i problematyki badań ma dwojakie konsekwencje. Z jednej strony daje możliwość badania problemów specyficznych w danym regionie, bez odgórnie narzuconych tematów. Z drugiej strony brak jednolitej metodologii badań, wypracowanego zakresu badań obowiązkowych powoduje, że zbierane dane są nieporównywalne na poziomie krajowym. Jednym z celów zadania Zintegrowanie analiz regionalnych w zakresie integracji społecznej na poziomie krajowym jest wypracowanie jednolitej metodologii i tematyki badań regionalnych i prowadzenie takich badań na poziomie krajowym. Do tego ma również posłużyć lista danych, które powinny być zbierane na poziomie centralnym. Na podstawie analizy zakresu danych można powiedzieć, że brak jest wyraźnego celu zbierania danych o pomocy społecznej. Zbierane dane mają głównie charakter sprawozdawczy, poza nielicznymi przykładami (dotyczącymi programów resortowych oraz instrumentów rynku pracy) brak wśród nich danych mówiących o efektywności i jakości głównych działań pomocy społecznej. Mało jest danych mówiących o problemach społecznych, co skutkuje niedostateczną diagnozą problemów społecznych, co jest często kwestią podkreślaną na spotkaniach w środowisku pomocy społecznej, i z czego wynika m.in. potrzeba stworzenia listy danych. 21

22 1.4. Wykorzystanie zbieranych danych Zbierane dane są głównie wykorzystywane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej do: Sporządzania sprawozdań z programów rządowych i resortowych (np. Pomoc państwa w zakresie dożywiania); Sporządzania sprawozdań z realizacji i założeń planów działań (np. Krajowy Plan Działań na Rzecz Zatrudnienia, Krajowy Program "Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna ); Opracowania diagnoz do strategii narodowych, np. Strategii Polityki Społecznej na lata Zmiana rozwiązań prawnych. Poza tym zbierane dane mogą posłużyć do oceny wdrażania strategii narodowych, gdy będzie prowadzona ewaluacja ich wdrażania. Istniejące wskaźniki w Narodowej Strategii Integracji Społecznej opierają się w głównej mierze o dane zastane. Przedstawiony zakres danych dotyczący pomocy społecznej jest najczęściej wykorzystywany do opracowania diagnozy pojawiającej się w lokalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych na wszystkich szczeblach administracji samorządowej, tj. w strategiach wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Sprawozdania z działania jednostek organizacyjnych pomocy społecznej odpowiedniego szczebla podziału administracyjnego są głównym źródłem danych do opracowania strategii. Jednakże bardzo rzadko te dane są wykorzystywane do monitorowania strategii, czego najczęstszą przyczyną jest brak mechanizmów wdrożeniowo - monitorujących, 19 a nie brak danych. Opracowane na podstawie danych raporty, analizy i ekspertyzy często są wykorzystywane w publikacjach naukowych. Jednak rzadko można odnaleźć przykłady przełożenia wyników badań na zmiany w pomocy społecznej. Przykładem na zmiany prawne w obrębie ustawy o pomocy społecznej są zmiany kryterium dochodowego uprawniającego do skorzystania z pomocy oparte na analizach minimum egzystencji i minimum socjalnego. W uzasadnieniach zmian legislacyjnych brak jednak pogłębionych analiz dotyczących sytuacji w pomocy społecznej, zarówno co do instytucji i kadry, jak i świadczeń, klientów i ich problemów. 19 Na podstawie badań Analiza strategii rozwiązywania problemów społecznych, raport z badań opracowany przez Agnieszkę Hryniewicką i Halinę Lipke dostępny na stronie 22

23 Jak wynika z przeprowadzonej analizy wykorzystywania zbieranych danych, mają one głównie charakter deskryptywny, gdyż są wykorzystywane do opisu istniejącego stanu. Przy czym należy zauważyć, że najpełniej jest opisana i zdiagnozowana sytuacja na rynku pracy, a brak takiego całościowego opisu sytuacji w pomocy społecznej, z czym wiąże się brak diagnozy problemów społecznych. Po mimo tego, że liczne badania pokazują zmiany społeczne zachodzące w czasie, dane rzadko mają charakter eksploracyjny, czyli wyjaśniający przyczyny danego zjawiska. Istnieje konieczność uwzględniania analiz i badań do planowania zmian w pomocy społecznej Odniesienie do projektów w Priorytecie I POKL oraz innych zadań projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji Zakładając, że Program Operacyjny Kapitał Ludzki jest spójną całością, a jego celem jest wprowadzenie zmian systemowych przeanalizowane zostały związki i różnice pomiędzy omawianym zakresem danych a innymi zadaniami projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji i innymi projektami systemowymi Priorytetu I POKL 20. W ramach działań zaplanowanych w projekcie Tworzenie i rozwijanie standardów jakości usług instytucji pomocy i integracji społecznej przewidziano m.in.: prace analityczne i badawcze nad stanem i wdrażaniem standardów pomocy społecznej określonych przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego; analityczny audyt danych zawartych w zbiorze centralnym SI POMOST obejmujący: audyt zbiorów centralnych SI POMOST, rekomendacje dla nowej struktury danych i procedur ich przetwarzania, warsztaty i szkolenia z zakresu analizy danych. Te dwa działania polegać na zbieraniu danych na temat wdrażanych standardów działań pomocy społecznej, dlatego nie zostały one uwzględnione w opracowanym zakresie danych. Natomiast audyt Systemu Informatycznego POMOST oraz planowane ulepszenia systemu pozwalają przypuszczać, że będzie zwiększona dostępność oraz użyteczność tego systemu w pozyskiwaniu danych na temat świadczeń oraz klientów pomocy społecznej, dlatego w proponowanym przez nas zakresie uwzględniamy ten system informatyczny jako główne źródło danych. 20 Na podstawie Szczegółowego Opisu Priorytetów POKL oraz informacji umieszczonych na stronie internetowej Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich 23

24 W projekcie Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy i integracji społecznej zaplanowano badania potrzeb szkoleniowych pracowników pomocy i integracji społecznej pod kątem potrzeb/braku umiejętności w świadczeniu pracy socjalnej/aktywnej integracji na rzecz osób z różnych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. W związku z tym, że są to badania jednorazowe realizowane na potrzeby projektu, proponujemy uwzględnić w zakresie danych rodzaj potrzeby szkoleniowych kadr pomocy społecznej jako dane zbierane cyklicznie, na podstawie których powinny być planowane działania w zakresie szkoleń i podnoszenia kwalifikacji. Kolejnym projektem są Badania panelowe gospodarstw domowych , w ramach którego przewidziane jest opracowanie koncepcji organizacji i metodologii zintegrowanych badań panelowych gospodarstw domowych oraz przeprowadzenie pięciu rund zintegrowanych badań panelowych gospodarstw domowych, opracowanie wyników i analiz tematycznych. Zakres tych badań ma w szczególności dotyczyć: zachowań gospodarstw domowych na rynku pracy, sytuacji dochodowej, zmian demograficznych i planów prokreacyjnych, badanie wpływu edukacji ustawicznej na sytuację na rynku pracy, badanie mobilności zawodowej i przestrzennej, wsparcia ze strony zabezpieczenia społecznego itp. na poziomie regionalnym i lokalnym, badanie skuteczności działań finansowanych z EFS, itp. Z uwagi na cykliczność badania, przedstawiony zakres częściowo został uwzględniony w naszej propozycji, choć dotyczy wielu aspektów integracji społecznej. Projektem systemowym POKL jest również Diagnoza społeczna , której dokładny zakres tematyczny został omówiony w podrozdziale 1.3. W ramach tego projektu planowane jest przeprowadzenie trzech kolejnych edycji badań i analiz nt. Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków Diagnoza społeczna (2009, 2011, 2013). Większość z zawartych w Diagnozie danych dotyczy poziomu integracji społecznej. Z tego względu niektóre z proponowanych przez nas danych będą odwoływały się do tego projektu poprzez wskazanie, że dane można uzyskać z Diagnozy. W Priorytecie I POKL wiele projektów dotyczy rynku pracy, z których jeden ma charakter typowo badawczy. Jest to Analiza procesów zachodzących na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki gospodarczej, w ramach której zaplanowano m.in.: Przeprowadzenie badań i analiz oraz opracowanie sześciu edycji publikacji Raportu Zatrudnienie w Polsce ; 24

25 Monitorowanie efektywności polityki rynku pracy opracowanie metodologii badania efektywności podstawowych aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu. Uwzględniając zakres tych badań oraz ich cykliczność w naszej propozycji nie zostały uwzględnione pogłębione dane dotyczące rynku pracy oraz form przeciwdziałania bezrobociu z wyjątkiem prac społecznie użytecznych, które są przeznaczone dla klientów pomocy społecznej. W projekcie Koordynacja na rzecz aktywnej integracji dwa działania są ściśle związane z działaniem Zintegrowanie analiz regionalnych w zakresie integracji społecznej na poziomie krajowym. Jednym z tych zadań jest Wypracowanie i wdrożenie jednolitego narzędzia bazy danych o publicznych i niepublicznych (w tym pozarządowych) podmiotach pomocy i integracji społecznej w regionach. Uwzględniając to zadanie, w zakresie niezbędnych danych o pomocy i integracji społecznej nie ma szczegółowych danych na temat instytucji pomocy i integracji społecznej, tj. danych teleadresowych, natomiast są dane o budżetach tych jednostek, zatrudnieniu i ich potrzebach, np. w zakresie rozbudowy infrastruktury. Również zadanie Wypracowanie i wdrożenie w ROPS jednolitego narzędzia badawczego bilans potrzeb pomocy społecznej jest zadaniem związanym z zakresem danych. Realizacja tego zadania wpływa zarówno na zakres proponowanych danych i ich charakter, a także na system zbierania danych. Większość proponowanych danych powinna być zbierana na najniższym szczeblu podziału organizacyjnego pomocy społecznej (tj. w gminach i powiatach), a stamtąd przekazywana na szczebel wojewódzki i centralny. Do zbierania tych danych należy wykorzystać zmodyfikowany bilans potrzeb, który będzie służył zarówno samym gminom i powiatom, jak również jako generator danych na poziomie wojewódzkim i centralnym. Jak wynika z przeprowadzonej analizy wiele zadań i projektów w ramach POKL przewiduje prowadzenie badań i gromadzenie danych związanych z pomocą społeczną i integracją. Dlatego wskazana wydaje się współpraca i wymiana informacji pomiędzy wykonawcami poszczególnych projektów i zadań, tak aby tworzy zintegrowany system zbierania, gromadzenia oraz wymiany danych. Pozwoli to uniknąć niepotrzebnego zbierania tych samych danych od tych samych podmiotów (głównie jednostek organizacyjnych pomocy społecznej najniższego szczebla). W tym celu należałoby upowszechniać informacje na temat prowadzonych badań, udostępniać bazy danych oraz organizować spotkania wykonawców poszczególnych badań. 25

26 1.6. Wnioski Z przeprowadzonej analizy dostępnych źródeł danych dotyczących pomocy i integracji społecznej wynikają następujące wnioski: Istnieją liczne źródła danych i instytucje je zbierające, lecz na ich podstawie nie są opracowywane analizy dotyczące stanu pomocy społecznej na poziomie krajowym. Znaczna ilość danych (np. dane z POMOST-u) nie jest w pełni wykorzystywana. Nie istnieje system zbierania i przetwarzania danych, co powoduje, że jednostki na najniższym poziomie organizacyjnym (np. ośrodki pomocy społecznej) są zmuszone do przekazywania tych samych danych do kilku instytucji (np. wojewoda, regionalny ośrodek polityki społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, instytucje badawcze). Głównymi obszarami zbierania danych o pomocy społecznej są: demografia, struktura dochodów, ubóstwa, kadra pomocy społecznej, finansowanie pomocy społecznej, świadczenia pomocy społecznej i klienci pomocy społecznej. Dodatkowo gromadzone są dane o wybranych problemach społecznych i na temat warunków życia. Jedynym zbiorem danych o integracji społecznej są wskaźniki monitorowania Narodowej Strategii Integracji Społecznej. Zbierane dane są w małym stopniu wykorzystywane do oceny efektywności i skuteczności działań pomocy społecznej, dane są głównie wykorzystywane do opracowania informacji statystycznych i sprawozdawczych. Na podstawie opracowanych raportów nie są wyciągane wnioski i nie są formułowane rekomendacje zmian (np. legislacyjne) w systemie pomocy społecznej oraz zmian w zarządzaniu pomocą społeczną. W ramach I Priorytetu POKL przewidziano wiele projektów i zadań polegających na badaniach o podobnym zakresie zbieranych danych. Stwarza to niebezpieczeństwo powtarzania się pozyskiwanych danych. Wyniki analizy i przedstawione wnioski uzasadniają potrzebę opracowania zarówno listy danych, które powinny być zbierane na poziomie centralnym ze wskazaniem celu zbierania tych danych i instytucji, która może je wykorzystać. Lista danych powinna również uwzględniać braki w dotychczas zbieranych danych, a także proponować sposób zbierania danych, które nie są jeszcze zbierane. Dane zbierane w ramach działań wszystkich projektów POKL powinny tworzyć zintegrowany i komplementarny system zbierania, gromadzenia i udostępniania danych, co próbujemy uwzględnić w naszym podejściu. 26