Miejsce i rola podmiotów realizujących działania ze sfery pożytku publicznego w procesie rewitalizacji społecznej.

Transkrypt

1 Miejsce i rola podmiotów realizujących działania ze sfery pożytku publicznego w procesie rewitalizacji społecznej. Poszukując miejsca i roli podmiotów realizujących działania ze sfery pożytku publicznego w procesie na rzecz rewitalizacji społecznej warto porównać miasta, będące przedmiotem rewitalizacji do przestrzeni i miejsca według definicji Yi-Fu Tuana. Określa on przestrzeń jako coś obcego, nie przyjaznego, a miejsce (a zatem miasto) to uczłowieczona przestrzeń, w której czujemy się dobrze i bezpiecznie 1. Rewitalizacja społeczna przestrzeni miejskiej w klasycznym i powszechnym rozumieniu to działania na rzecz ożywienia społecznego i rozwiązywania problemów społecznych dotyczących danego fragmentu miasta, prowadzone równolegle z rewitalizacją gospodarczą i techniczną 2. Jeśli przyjmiemy, że miasto jest uczłowieczoną przestrzenią, a więc miejscem, w którym pierwotnie szukaliśmy głównie schronienia, a dziś również obok bezpieczeństwa oczekujemy od miasta za Abrahamem Maslowem zaspokojenia potrzeb przynależności, uznania i wreszcie samorealizacji to naturalne wydaje się włączanie podmiotów realizujących działania ze sfery pożytku publicznego w proces rewitalizacji miast. Dla potrzeb opracowania podmioty realizujące działania w sferze pożytku publicznego, zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, a więc organizacje pozarządowe, w tym głównie stowarzyszenia i fundacje, spółdzielnie socjalne, spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywizacji Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej oraz nieformalne grupy będą określane jako III sektor lub organizacje non-profit. Warto również zwrócić uwagę, że społeczności miejskie nieustannie walczą o porządek urbanistyczny i społeczny (emanacją takiej postawy strażniczej jest głównie władza lokalna). Wyraźnie zarazem pilnują swojej autonomii, której najlepszym strażnikiem są zorganizowane i niezależne ruchy społeczne kumulujące się w Polsce głównie w podmiotach III sektora. Za potrzebą autonomii kryje się aktywna postawa obywatelska dlatego włączanie organizacji pozarządowych w procesy rewitalizacji wydają się być nieuchronne. Tym bardziej jeśli oczekujemy trwałego ożywienia z jednej strony, a z drugiej kontrolowanego i systematycznego nie będącego tylko dziełem przypadku. Można sobie wyobrazić, że o aktywizację zadba w sposób kontrolowany sama administracja publiczna, 1 Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, Warszawa

2 jednakże skala zadań administracji oraz ograniczone ich zasoby nigdy nie będą wystarczające. Przykładem jest bezpieczeństwo mieszkańców. Trudno aby postawić na każdym rogu ulicy policjanta lub strażnika miejskiego. Organizacje III sektora to ogromny konglomerat różnorodności. Przedstawiane przez Stowarzyszenie Klon-Jawor obszary aktywności organizacji pozarządowych 3 jednoznacznie pokazują, że trudno myśleć o rewitalizacji społecznej bez udziału organizacji non-profit, koncentrujących się mocno na dbaniu o szeroki kontekst aktywizacji lokalnych społeczności. Należy tu jednakże mocno zaznaczyć, że dbanie o zaspokojenie możliwości realizacji własnych celów statutowych wiąże się niemal zawsze z dbałością o tworzenie i poprawę warunków do ich realizacji. Doskonałym przykładem może być klub sportowy, który na zrewitalizowanym miejscu prowadzi aktywną edukację sportową, w tym obejmującą również budowanie odpowiedzialności wśród młodzieży za własne otoczenie. Aktywizacja młodzieży w tym przykładzie wpływa bezpośrednio na przestrzeń, na której jest prowadzona rewitalizacja, aby stała się znowu miejscem przyjaznym dla życia. Powyższy paradygmat przyjmowany przez środowisko III sektora za bardzo ważny, choć często zapominany lub traktowany tylko instrumentalnie celem uzyskania dotacji finansowych przez administrację lokalną, warto aby spróbować podać głębszej analizie. Poniższa analiza miejsca i roli III sektora w procesach rewitalizacji społecznej obejmuje: 1. Przegląd obszarów aktywności organizacji non-profit wraz z analizą motywacji ich tworzenia, jako kluczowego czynnika dla zasadności włączania III sektora w lokalną rewitalizację społeczną. 2. Ograniczenia i wyzwania związane z udziałem organizacji non-profit w lokalnej rewitalizacji społecznej, wraz rekomendacjami dotyczącymi uczestnictwa III sektora w tym procesie. Ad. 1 Przegląd obszarów aktywności organizacji non-profit wraz z analizą motywacji ich tworzenia, jako kluczowego czynnika dla zasadności włączania III sektora w lokalną rewitalizację społeczną. Stowarzyszenie Klon/Jawor w badaniach za 2010 rok przedstawia następujące obszary aktywności organizacji pozarządowych 4 : 1. Sport, turystyka, rekreacja hobby 36 % organizacji, 2. Edukacje i wychowanie 15 % organizacji, 3 Polskie organizacje pozarządowe - najważniejsze pytania, podstawowe fakty, str. 9, Warszawa Ibidem, str. 9.

3 3. Kultura i sztuka 14 % organizacji, 4. Usługi socjalne, pomoc społeczna 7 % organizacji, 5. Ochrona zdrowia 7 % organizacji, 6. Rozwój lokalny 5 % organizacji, 7. Inne 16 % Wśród podmiotów prowadzących działania w sferze pożytku publicznego funkcjonują również Centra integracji społecznej, Kluby integracji społecznej, Zakłady aktywizacji zawodowej, Warsztaty terapii zajęciowej oraz od 2006 roku spółdzielnie socjalne. Są to podmioty ukierunkowane w wąskim rozumieniu na aktywizację osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ponadto nowelizacja w 2011 roku ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wprowadziła do tej grupy spółki. Przedmiot działalności wymienionych instytucji jest bardzo zróżnicowany i obejmuje proste prace porządkowe, jak również działania związane np. z nowoczesnymi technologiami. Badania własne Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej z Wałbrzycha (wrzesień 2011) obejmujące 70% dolnośląskich spółdzielni socjalnych zidentyfikowały następujące obszary ich aktywności: 1. Usługi porządkowe, w tym opieka nad terenami zielonymi. 2. Usługi remontowo-budowlane. 3. Usługi Komputerowe. 4. Usługi Poligraficzne. 5. Usługi Opiekuńcze. 6. Usługi telekomunikacyjne. 7. Usługi hotelowo-gastronomiczne. 8. Usługi Edukacyjne. 9. Produkcja i sprzedaż wyrobów ze szkła. Każdy z obszarów wymienionej aktywności podmiotów III sektora to bardzo ważna dziedzina lokalnego rozwoju. Rewitalizacja społeczna ukierunkowana na ożywienie społeczności lokalnej z zasady ma sens jeśli rzeczywiście angażuje mieszkańców. To zaangażowanie może być realizowane poprzez podmioty podlegające lokalnym władzom oraz podmioty non-profit. W tym drugim przypadku nie sposób nie podkreślić niższych kosztów finansowych rewitalizacji. Co wydaje się szczególnie ważne w dobie kryzysu gospodarczego. J. Chaskin 5 identyfikuje jako kluczowe elementy potencjału społeczności lokalnej, warunkującej jej rozwój, następujące obszary: tożsamość, zaangażowanie, umiejętności 5 J. Chaskin, Pudence Brown, Sudhir Venkatesh, Avis Vidal, Budowanie potencjału społeczności lokalnej (w:) Zmiana w społeczności lokalnej. Szkice o kapitale społecznym w praktyce społecznej i nie tylko, Warszawa 2007.

4 rozwiązywania problemów i bezpieczeństwo. Organizacje III sektora z zasady zajmują się powyższymi aspektami. Dlatego jeśli przyjmiemy ich rozwój za bardzo ważny w rewitalizacji społecznej to koniecznością jest poznanie, akceptacja i dbanie o motywację osób budujących ten sektor. Doświadczenia ze wspierania podmiotów III sektora pokazują następujące konteksty motywacji osób budujących organizacje non-profit w wybranych obszarach aktywności: 1. Kultura i sztuka Motywacja do działalności w tym obszarze wynika między innymi z: miłości do sztuki, twórców, animatorów kultury oraz wszystkich, którym sztuka jest bliska, ludzi twórczych, o otwartych umysłach, czujących potrzebę wyrażania siebie poprzez sztukę, ciekawości świata. Często takie osoby nie szukają szerszej motywacji, mocnego utożsamiania się z miejscem lub regionem zamieszkania. 2. Sport i turystyka Motywacja do działalności w tym obszarze wynika z między innymi z: pasji do aktywnego spędzania czasu, konieczności zorganizowania działalności sportowej/turystycznej pod szyldem organizacji pozarządowej (warunek niezbędny dla uzyskania z samorządu środków finansowych na działalność). Bardzo często organizacje sportowe powstają przy ośrodkach sportowych (np. popularnych OSiR ach, tj. Ośrodkach Sportu i Rekreacji); konieczności posiadania formuły prawnej, aby móc uczestniczyć w zawodach sportowych, turystycznych lub rekreacyjnych, potrzeby ciekawego zagospodarowania wolnego czasu dla dzieci i młodzieży oraz innych grup np. osób starszych lub niepełnosprawnych. 1. Wychowanie i edukacja Motywacja dla twórców i uczestników oferty organizacji działających w obszarze wychowania i edukacji w znaczącej mierze wynika z: niewystarczającej oferty edukacyjnej, szybko zmieniającego się rynku pracy, poczucia silnej odpowiedzialności za własną społeczność, w szczególności dzieci i młodzież (motywacja dotyczy organizacji działających w obszarze wychowania) 2. Pomoc społeczna Motywacją do działalności w organizacjach z sektora pomocy społecznej jest skala i różnorodność problemów społecznych, od socjalnych czyli braku środków do życia

5 po różnorodne problemy społeczne (np. alkoholizm, bezrobocie). Wśród motywacji do tworzenia organizacji zajmujących się pomocą społeczną widać: szukanie nowych ścieżek rozwiązywania patologii społecznych, pragnienie rozwiązania problemów, których specyfika przerasta kompetencje lub możliwości Ośrodków Pomocy Społecznej, osobiste doświadczenie w walce z problemami (doskonałym przykładem są tu Kluby Anonimowych Alkoholików). 3. Ekologia i ochrona środowiska Wśród ważnych motywów do tworzenia organizacji ekologicznych oraz uczestnictwa w jej działaniach wyróżniają się: poczucie odpowiedzialności za miejsce życia, możliwość wyrażenia buntu wobec otoczenia (organizacje ekologiczne często prowadzą wyróżniający się model bycia w społeczności. Przykładem jest wegetarianizm, bardziej aniżeli w innych branżach model wyróżniającego się ubioru, prezentowanie radykalnych poglądów wobec zmian cywilizacyjnych). 4. Rozwój lokalny Tworzenie i działalność organizacji działających na rzecz rozwoju lokalnego: jest wyrażaniem się osób dążących do łączenia różnych potencjałów lokalnych (organizacji, samorządu i biznesu), wynika z poczucia potrzeby lokalnych liderów wdrażania w miejscu zamieszkania innowacyjnych form zaspokajania lokalnych potrzeb. 5. Prawo i prawa człowieka Motorem do pracy w wymienionej branży często jest osobiste doświadczenie pokrzywdzenia i brak zadośćuczynienia ze strony Państwa (w przypadku organizacji zajmujących się prawem i ochroną praw człowieka). Ciekawym promowanym min. przez Fundację im. Stefana Batorego nurtem tej branży jest model nadzoru działań Państwa przez obywateli skupionych w organizacjach. 6. Wsparcie dla organizacji pozarządowych i innych instytucji Powstawanie organizacji tzw. infrastrukturalnych jest inicjowane przez osoby z szerokim doświadczeniem w działalności w organizacjach pozarządowych (jest to generalnie specyfika ogólnopolska). Ważnym motorem działania osób zaangażowanych w ten rodzaj organizacji jest potrzeba wprowadzania w życie konstytucyjnej zasady subsydiarności (czyli tak mało Państwa jak to możliwe i tak dużo Państwa jak to potrzebne). 7. Religia Podobnie jak wśród organizacji zajmujących się wychowaniem przesłanką do tworzenia organizacji religijnych jest często poczucie silnej odpowiedzialności za własną społeczność

6 np. za dzieci, młodzież. Należy jednakże jasno podkreślić, że przede wszystkim pobudki czysto religijne powodują, że powstają organizacje, tworzące możliwość urzeczywistnienia swoich uczuć religijnych w formie struktur. Owe struktury z kolei pozwalają np. na stworzenie miejsca spotkań np. Świadków Jehowy. 8. Promocja przedsiębiorczości Organizacje zajmujące się przedsiębiorczością powstają by: chronić rozwój przedsiębiorczości przed łamaniem zasad konkurencyjności, wspierać rozwój innowacyjności w przedsiębiorstwach (np. poprzez fundusze poręczeniowe), tworzyć przyjazną atmosferę dla rozwoju przedsiębiorczości (np. poprzez lobbing na rzecz obniżania podatków lokalnych). Ważnym również celem organizacji o tym profilu jest nadzór nad standardami usług oraz ich certyfikowanie np. w formie prowadzenia egzaminów rzemieślniczych wśród fryzjerów. 9. Ochrona zdrowia Różnorodność i specyfika problemów zdrowotnych powoduje, że osoby chore i ich rodziny muszą szukać własnych ścieżek uzupełniających klasyczną medycynę. Wymieniona motywacja jest głównym źródłem powstawania i funkcjonowania organizacji w obszarze ochrony zdrowia. Doskonałym przykładem są tu stowarzyszenia diabetyków (wspieranie cukrzyków), czy Stowarzyszenia Amazonek (wspieranie kobiet po mastektomii piersi). Powyższy przegląd, niewątpliwie nie pełny, pokazuje wielobarwność i ogromne możliwości III sektora. Trwałe włączenie organizacji non-profit w rewitalizację społeczną, a konkretnie w budowę tożsamości lokalnej, zaangażowanie mieszkańców, rozwój umiejętności rozwiązywania problemów oraz dbanie o bezpieczeństwo wymaga szacunku i dbania o powyższe czynniki motywujące powstawanie poszczególnych organizacji. Ignorowanie ich kończy się w najlepszym wypadku dbałością przez organizację tylko o własne przetrwanie. Tymczasem rewitalizacja wymaga aby organizacje III sektora obok sfery zaspokojenia własnych celów dbały o kontekst ożywania konkretnych danych społeczności. Przykładem może być działalność Stowarzyszenia Radość Życia z Wałbrzycha włączającego seniorów w działania teatralne na przestrzeni miejskiej z Wałbrzycha. Oczywiście organizacje z własnych pobudek samodzielnie realizują, jak w powyższym przykładzie, aktywność związaną z ożywianiem i włączaniem mieszkańców w odpowiedzialność za własne otoczenie. Jeśli jednak przyjmiemy, co zasadne, że rewitalizacja miasta jest działaniem uporządkowanym i systematycznym konieczne jest zintegrowanie i wspieranie działalności wielu podmiotów non-profit przez lidera rewitalizacji, którym z zasady jest Urząd Gminy.

7 Ad. 2 Ograniczenia i wyzwania związane z udziałem organizacji non-profit w lokalnej rewitalizacji społecznej, wraz rekomendacjami dotyczącymi uczestnictwa III sektora w tym procesie. Organizacje III sektora jako o tym była mowa powstają z bardzo różnych pobudek, posiadają różne potencjały, stąd warto zwrócić uwagę na ograniczenia i wyzwania związane z ich uczestnictwem w ożywianiu społeczności lokalnych: 1. Niewystarczający potencjał kadrowy do długofalowego zaangażowania się w lokalne działania (56% organizacji opiera całość działań na społecznej pracy członków, co czwarta zatrudnia stałych pracowników, tylko 6% organizacji pozarządowych działa w oparciu o ponad 5 pełnych etatów) 6. Ta sytuacja powoduje, że działania są realizowane często nie systematycznie i akcyjnie, co w kontekście długich procesów rewitalizacyjnych tworzy konieczność inwestowania nie tylko w działania prowadzone przez organizację, ale również w budowanie ich potencjałów kadrowych. 2. Niski poziom świadomości w zakresie tworzenia regionalnych i lokalnych planów oraz programów rozwojowych 7. Nie systematyczne włączenie organizacji w proces konsultacji lokalnych dokumentów skutkuje niewielkimi kompetencjami z zakresu przygotowywania i wdrażania długofalowych rozwiązań, do których niewątpliwie należą lokalne plany rewitalizacji. Stąd ważna jest edukacja organizacji non-profit w zakresie tworzenia i wdrażania planów organizujących lokalny rozwój. 3. Sporadyczne tworzenie produktów i usług ukierunkowanych na lokalny rozwój oraz niskie kompetencje w ich tworzeniu. Działania rewitalizacyjne wymagają profesjonalizacji wybranych usług. Stąd część podejmowanych działań wraz z ich wdrażaniem powinna być poddawana procesowi standaryzacji jakości Niewystarczająca akceptowalność liderów i organizacji w niektórych środowiskach lokalnych. Lokalni liderzy z jednej strony wywodzą się ze środowisk lokalnych. Z drugiej nadal w społecznościach lokalnych są nierzadko postrzegani jako dziwolągi, stąd pojawia się konieczność promowania lokalnej aktywności przez włodarzy samorządowych jako działalność o wysokim prestiżu społecznym będącą szansą na awans społeczny. 5. Rywalizacja o zasoby pomiędzy podmiotami III sektora oraz z podmiotami innych sektorów 9. Organizacje posiadają w większości niewielkie zasoby lokalowe i techniczne. Stąd włączenie ich w proces rewitalizacji wiąże się z zagrożeniem wywołania ostrych sporów 6 Polskie organizacje pozarządowe ( ), op. cit. str Słaba strona zdefiniowana w ramach SWOT wypracowanego przez Zespół 25 ekspertów tworzących Plan Rozwoju Ekonomii Społecznej dla Dolnego Śląska w 2011 roku. 8 Ibidem. 9 Ibidem.

8 o np. możliwość korzystania z lokalu wyremontowanego w ramach rewitalizacji zasobów lokalowych. Odpowiedzią na ten problem mogą czytelne od początku reguły korzystania z remontowanych dóbr wypracowane we współpracy z III sektorem. Amitai Etzioni stwierdził, że fundamentalna sprzeczność między społeczną potrzebą porządku, a indywidualnym dążeniem do autonomii może zostać ograniczona przez uczynienie porządku społecznego bardziej wrażliwym na potrzeby członków społeczeństwa 10. Trudno aby nie przyjąć, że rewitalizacja społeczna zawiera w sobie powyższe sprzeczności. Dziś w dobie bardzo szybko zmieniającego się świata, w okresie globalizmu jest to szczególnie widoczne. Bardzo łatwo aktywni mieszkańcy uciekają w inne miejsca życia, pracy i spełniania się, a mniej zaradni w uzależnienia lub w swoje małe zamknięte od otoczenia miejsca. Ożywienie społeczne powinno opierać się o różne możliwości lokalnych potencjałów. Niewątpliwie jednakże tylko budowanie dużej wrażliwości społecznej z udziałem organizacji III sektora może wpływać na dbałość o to aby rewitalizacja społeczna danej przestrzeni nie stała się udziałem tylko kilku lokalnych decydentów. Zenon Matuszko 10Amitai Etzioni, The Spirit of Community. The Reinvention of American Society, 1994.