Charakterystyka nałogu palenia wśród uczestników narodowego programu wczesnego rozpoznawania i profilaktyki POChP w latach

Transkrypt

1 Praca oryginalna Charakterystyka nałogu palenia wśród uczestników narodowego programu wczesnego rozpoznawania i profilaktyki POChP w latach Characteristics of smoking habits in participants of the National Program of Early Detection and Prevention of COPD in the years Michał Bednarek, Jan Zieliński, Dorota Górecka w imieniu grupy Poznaj Wiek Swoich Płuc # II Klinika Chorób Płuc, Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc Kierownik Kliniki: Prof. dr hab. med. Dorota Górecka Summary: We aimed to characterize smoking habits in participants of the large national screening program for COPD run in Poland in the years Material and methods: The program was addressed to smokers aged 40+ years with a smoking history of 10+ packyears. Participants were invited by advertisements in local mass media to attend local outpatient chest clinic located through all over the country for free spirometry. Investigations included history of smoking habit based on questionnaire, Fagerström test for nicotine dependence (FTND) and spirometry. Results: During three years subjects were screened, of whom (88.3%) were current and former smokers. In male smokers (56.6%), mean age 54.2 ±11.4 yr, mean exposure to tobacco smoke was 32.8 ±18.7 packyears. There were (61.7%) of current smokers and (30,9%) of ex-smokers. In female smokers (41.3%), mean age 51.8 ±10.0 yr, mean exposure to tobacco smoke was 22.9 ±14.8 packyears. There were (70.7%) of current smokers and 9226 (29.3%) of ex-smokers. Males started to smoke at younger age of (19.2 ±4.6 yr) than females (21.8 ±5.9 yr). Males were more nicotine dependent than females, 4.93 ±2.4 vs 4.48±2.5 FTND points, respectively. Nicotine dependence was related to number of packyears (r=0.5, p<0.001). Airflow limitation was more prevalent in ex-smokers (23.9%) than in current smokers (19.6%). Conclusions: We found differences in smoking habits between males and females. Females started smoking at later age and smoked less than males. Nicotine dependence was related to cumulative exposure to tobacco smoke. Frequency of airflow limitation was related to number of packyears. Key words: tobacco smoking, COPD, spirometry, early diagnosis Pneumonol. Alergol. Pol. 2005, 73, 122:127 # Członkowie grupy Poznaj Wiek Swoich Płuc Dr Wiesław Andrzejewski (Tczew), Dr Renata Bijata- Bronisz (Inowrocław, Żnin), Dr Janusz Błędowski (Lublin), Dr Krystyna Bojanowska (Inowrocław), Dr Romana Borkowska (Otwock), Dr Elżbieta Borucka (Poznań ), Dr Grzegorz Bzdon (Częstochowa), Dr Aleksandra Chwist- Nowak (Tarnowskie Góry), Dr Kornelia Ciekalska (Zabrze), Dr Barbara Ciuk (Legnica), Dr Małgorzata Czajkowska- Malinowska (Bydgoszcz), Dr Marek Czajkowski (Warszawa), Dr Justyna Czarnecka-Mielczarek (Brwinów), Dr Andrzej Czupryński (Żagań), Dr Wiesław Dawidziuk (Brzeg), Dr Małgorzata Dobryniewska (Gorzów Wielkopolski), Dr Jan Fabczak (Siedlce), Dr Bogumiła Fryc-Gut (Warszawa), Dr Sławomir Garbicz (Słupsk), Dr Krystyna Górecka (Grójec), Dr Hanna Iglikowska-Błaż (Kozienice), Dr Beata Janowska (Inowrocław), Dr Wojciech Jarosz (Chorzów), Dr Maria Jasionowicz (Lublin), Dr Grażyna Jarosz-Musiał (Jelenia Góra), Dr Małgorzata Jędrzejczak (Kielce), Dr Jan Juchacki (Jędrzejów), Dr Tomasz Kachel (Bielsko Biała), Dr Tadeusz Kapiszka (Gdańsk), Dr Danuta Karcz (Kielce), Dr Wanda Karpińska (Legionowo), Dr Marek Kiełczewski (Gostynin- Kruk), Dr Aleksandra Kisała (Tychy), Dr Antoni Kisło (Suwałki), Dr Jadwiga Koła-Staniewicz (Zielona Góra), Dr Dariusz Konopiński (Węgrów), Dr Grażyna Kossakowska (Pińczów), Dr Mariusz Korzeniowski (Radom), Dr Maria Kowalewska (Piła), Dr Alicja Kowalska (Warszawa), Dr Danuta Kremer- Gorzelańczyk (Warszawa), Dr Danuta Krupa (Golub-Dobrzyń), Dr Dariusz Kryński (Chojnów), Dr Eliza Kuba (Chodzież), Dr Teresa Krzyżaniak-Hantke (Poznań), Dr Maria Lippert-Nowak (Kwidzyń), Dr Maria Łempicka-Jastrzębska (Warszawa), Dr Alina Magner (Katowice), Dr Dorota Małosek (Szczecin), Dr Joanna Markiewicz (Lublin), Dr Dariusz Matkowski (Rawicz), Dr Jerzy Matuszczak (Pleszew), Dr Gabriela Mieszko- Filipczyk (Bytom), Dr Roman Niemczyk (Koszalin), Dr Joanna Nowacka-Aplyo (Grudziądz), Dr Bożena Nowocień (Torzym), Dr Barbara Patora-Eger (Łódź), Dr Maria Perkowska-Motyl (Wrocław), Dr Anna Polańska-Eisler (Nowa Sól), Dr Elżbieta Poniatowska-Kubina (Zamość), Dr Grzegorz Przybylski (Świecie n/wisłą), Dr Krzysztof Ratyński (Olsztyn), Dr Janusz Reguła (Działdowo), Dr Wojciech Remiszewski (Lublin), Dr Emil Rojek (Pionki), Dr Janusz Rukat (Radom), Dr Elżbieta Rybicka-Liszewska (Żyrardów), Dr Krystyna Rybołowicz- Kułaga (Tarnów), Dr Witold Rynkowski (Warszawa), Dr Halina Siemaszko-Konon (Biała Podlaska), Dr Wojciech Skucha (Proszowice), Dr Danuta Skutecka-Mackiewicz (Kraków), Pneumonologia i Alergologia

2 Nałóg palenia tytoniu w Polsce W latach realizowany był w Polsce Narodowy Program Wczesnego Rozpoznawania POChP. Program ten, jako jeden z prozdrowotnych programów Ministerstwa Zdrowia, polegał na wykonywaniu bezpłatnej spirometrii oraz udzielaniu porady antynikotynowej zgłaszającym się do Poradni Chorób Płuc palaczom papierosów. Byli oni zachęcani do udziału w programie przez informacje w lokalnej prasie, radio i telewizji. Plakaty i ulotki zachęcające do udziału w programie były też umieszczane w przychodniach lekarskich. Wśród osób, które uczestniczyły w Programie u 20% wykryto obturację oskrzeli. Główne wyniki Programu przedstawiono w innej pracy [1]. Było wśród nich (88,3%) aktualnych i byłych palaczy papierosów. Celem obecnej pracy jest ocena charakterystyki nałogu palenia wśród zbadanych osób oraz związków pomiędzy paleniem a występowaniem ograniczenia rezerw wentylacyjnych płuc stwierdzonych badaniem spirometrycznym. Metody Szczegółowe informacje dotyczące zastosowanych w programie metod zostały opisane w poprzedniej pracy [1]. W skrócie, charakterystyka nałogu palenia została oceniona podczas masowych badań spirometrycznych populacji wysokiego ryzyka, realizowanych w 90 Poradniach Chorób Płuc na terenie całego kraju w ramach Narodowego Programu Wczesnego Rozpoznawania i Profilaktyki POChP. Badani wypełniali kwestionariusz dotyczący nałogu palenia. Obejmował on pytania o wiek rozpoczęcia palenia, liczbę papierosów wypalanych każdego dnia, łączną ekspozycję na dym tytoniowy (paczkolata), uzależnienie od nałogu palenia oceniane testem Fagerströma [2] oraz liczbę wcześniejszych prób rozstania z nałogiem. Dr Małgorzata Spławska (Konin), Dr Małgorzata Stasiuk (Chełm), Dr Grzegorz Staśkiewicz (Ciechanów), Dr Maria Stelmaszczyk (Gostynin), Dr Lesław Szychowski (Kalisz), Dr Anna Szydłowska (Puławy), Dr Ewa Trawińska (Toruń), Dr Urszula Turbiarz (Starachowice), Dr Ewa Walewska (Maków Maz.), Dr Sławomir Werens (Płock), Mgr Jacek Wielgomas (Włocławek), Dr Hanna Wołodko (Bartoszyce), Dr Ewa Wysocka-Nowak (Prabuty), Dr Agnieszka Zalewska (Rzeszów), Dr Barbara Zalewska (Zielona Góra), Dr Maria Załuska-Rosińska (Wąbrzeżno), Dr Adam Zięba (Ostrołęka), Dr Wojciech Zgorzelak (Lubanie) Materiał W Programie w latach zbadano osób, (56,6%) mężczyzn oraz (41,3%) kobiet. U 1947 (2,1%) badanych informacja o płci nie została przekazana. W badanej grupie (88,3%) osób było palaczami papierosów, zarówno aktualnymi (n=56549; 61,6%) jak i palącymi w przeszłości (n=24542; 26,7%). Wśród palaczy było (59,4%) mężczyzn oraz (38,9%) kobiet, u pozostałych 1380 (1,7%) palaczy nie przekazano informacji o płci. Wyniki Średni wiek badanych palaczy wynosił 53,3±11,0 lat. Rozpoczynali oni palenie w 20,2±5,3 roku życia i wypalali średnio 19,2±9,5 papierosów dziennie. Łączna ekspozycja na dym tytoniowy wynosiła 28,9±18,7 paczkolat (Tab. I). Badani palili najwięcej papierosów w 4-tej dekadzie życia, ze szczytem w drugiej jej połowie (Ryc.1). Tabela I. Charakterystyka nałogu palenia wśród mężczyzn i kobiet. Table I. Characteristics of tobacco smoking habit in males and females Zmienna Variable Wiek (lat) / Age (years) Wiek rozpoczęcia palenia (lat) Age starting smoking (yeras) Średnia liczba wypalanych papierosów dziennie (szt.) Number of cigarettes smoked daily Liczba podjętych prób porzucenia palenia (N) Number of previous quits Paczkolata (N) Packyears Wynik Skali Fagerströma (pkt) Fagerström test score (pts) Ogółem Total N=81091 # Mężczyźni Males N=48194 Kobiety Females N= ,3 ±11,0 54,2 ±11,4 51,8 ±10,0* 20,2 ±5,3 19,2 ±4,6 21,8 ±5,9 * 19,2 ±9,5 20,8 ±9,9 16,8 ±8,1 * 1,91 ±3,6 1,87 ±3,6 1,99 ±3,7** 28,9 ±18,7 32,8 ±19,9 22,9 ±14,8 * 4,74 ±2,4 4,93 ±2,4 4,48 ±2,5* # u 1380 (1,7%) badanych brakuje informacji o płci, dlatego liczebności mężczyzn i kobiet nie sumują się porównania mężczyzn i kobiet: *p<0,0001; ** p<0,0005 Polska 2005/73 123

3 Bednarek M. i Grupa Poznaj wiek swoich płuc Ryc. 1. Fig. 1. Zależności miedzy liczbą wypalanych dziennie papierosów i nasileniem uzależnienia od nikotyny w teście Fagerströma (FNDT) oraz wiekiem u osób aktualnie palących papierosy. The relations between no. of cigarettes smoked daily, nicotine dependence (Fagerström test, FTND) and age. Uzależnienie od nikotyny nasilało się wraz z liczbą wypalanych papierosów dziennie i łączną ekspozycją na dym tytoniowy. Różnice między najmniejszą (przed 30 rż) a największą liczbą wypalanych dziennie papierosów (45-50 rż) wynosiła 5,7±1,87 u mężczyzn, a 3,81±1,19 papierosów u kobiet. Najwyższe wskaźniki uzależnienia w teście Fagerströma stwierdzono w tych samych dekadach życia palaczy, w których liczba wypalanych papierosów była największa (Ryc. 1). Uzależnienie to było tym większe, im większa była łączna ekspozycja na dym papierosów. Współczynnik korelacji wynosił r=0,5, p<0,001. Osoby narażone na mniej niż 20 paczkolat palenia miały małe uzależnienie (<4 punkty w teście Fagerströma), palacze o łącznej ekspozycji między 20 a 40 paczkolat byli średnio uzależnieni (między 4 a 6 punktów w teście), a osoby narażone na więcej niż 40 paczkolat miały uzależnienie silne (>6 punktów w teście Fagerströma) (Ryc. 2). Wśród mężczyzn odsetek palących był wyższy (87,6% całej zbadanej kohorty) niż wśród kobiet (83,2%). Wśród palących obecnie paliło (61,7%) mężczyzn i (70,7%) kobiet, zaś (30,9%) mężczyzn i 9226 (29,3%) kobiet paliło w przeszłości. Wśród całej zbadanej kohorty częstość obturacji oskrzeli wynosiła 21%. Jej występowanie było zależne od sumarycznej ekspozycji na dym tytoniowy. Ryc. 2. Fig. 2. Zależność sumarycznej ekspozycji na dym tytoniowy i wielkości uzależnienia od nikotyny w skali Fagerströma u osób aktualnie palących (r=0,50, p<0,001). The correlation between the exposure to tobacco smoke and the results of Fagerström Test for Nicotine Dependence, (r=0.50, p<0.001). 124 Pneumonologia i Alergologia

4 Nałóg palenia tytoniu w Polsce Tabela II. Wyniki badania spirometrycznego w zależności od ekspozycji na dym tytoniowy u zbadanych palaczy. Table II. Results of spirometry in relation to cumulative exposure to tobacco smoke in smokers. Paczkolata Packyears < (5,2) (6,9) (7,5) (9,2) (10,3) Ogółem Total Obturacja oskrzeli, N (%) / Airflow Limitation, N (%) /FVC<0,7 Łagodna Umiarkowana Ciężka Ogółem Mild Moderate Severe Total 70%N =50-69%N <50%N 6375 (8,0) 417 (4,3) 873 (5,0) 1246 (6,4) 1175 (7,7) 1882 (10,7) 5593 (7,0) 313 (3,2) 668 (3,8) 935 (4,8) 968 (6,3) 1844 (10,5) 4728 (5,96) 1232 (12,8) 2741 (15,7) 3640 (18,7) 3553 (23,2) 5530 (31,5) (21,0) Restrykcja /FVC 0,6 FVC<80%N 573 (5,96) 1086 (6,2) 1493 (7,8) 1404 (9,2) 1993 (11,4) 6549 (8,25) Norma 7812 (81,2) (78,0) (73,6) (67,6) (57,1) (70,7) U palaczy z ekspozycją <10, 10-19, 20-29, i >40 paczkolat obturację oskrzeli wykrywano odpowiednio u 12,8%, 15,7%, 18,7%, 23,2% oraz 31,5% badanych (Tab. II). Nasilenie obturacji, poza wpływem wielkości ekspozycji na dym, różniło się też w zależności od obecnego statusu palenia. Obturacja oskrzeli przy tej samej ekspozycji na dym tytoniowy była istotnie większa (p<0,001) u byłych palaczy niż u aktualnych palaczy tytoniu (Ryc. 3 i Tabela III). Tabela III. Częstość i nasilenie obturacji oskrzeli w zależności od statusu palenia. Table III. Prevalence and severity of airflow limitation. Obturacja oskrzeli / Airflow limitation N (%) Aktualnie palący / Current smokers N (%) Byli palacze Ex-smokers N (%) Ogółem / Total (19,60) 5885 (23,87) Łagodna / Mild 4462 (7,94) 1951 (7,89) Umiarkowana / 3616 (6,43) 1928 (7,88) Moderate Ciężka / Severe 2939 (5,23) 2006 (8,20) Legenda: obturacja oskrzeli /FVC<0,7, w tym łagodna 70%N, umiarkowana 50-69%N, ciężka <50%N. Legend: Airflow limitation /FVC<0,7, mild 70%N, moderate FEV %N, severe <50%N. Ryc. 3. Fig. 3. Związki między sumaryczną ekspozycją na dym tytoniowy i wartością %N w zależności od statusu palenia u aktualnie palących i byłych palaczy. The relationships between cumulative exposure to tobacco smoke (packyears) and % of pred. by smoking status in current and former smokers. Polska 2005/73 125

5 Bednarek M. i Grupa Poznaj wiek swoich płuc Ryc. 4. Fig. 4. Zmiana wartości %N w zależności od wieku i statusu palenia. Krzywą uzyskaną u niepalących wykreślono korzystając z wyników uzyskanych w Programie. The influence of age and smoking status on % of pred. The plot in non-smokers is addressed to data collected in the program. Stwierdzono również, że %N obniżał się wraz z wiekiem (Ryc. 4). Zjawisko to dotyczyło zarówno osób nie palących, jak i palaczy. Wartości wskaźnika %N w kolejnych dekadach wieku były największe u osób nigdy nie palących, mniejsze u byłych palaczy i najmniejsze u osób aktualnie palących. Omówienie Przeprowadzone badania są największym na świecie programem wczesnego wykrywania POChP wśród osób z grupy wysokiego ryzyka choroby. Dotychczas największą taką grupą było palaczy papierosów, którzy zgłosili się do programu badanie zdrowia płuc (Lung Health Study). W 9 ośrodkach w USA oraz 1 w Kanadzie wykonywano badanie spirometryczne u palących papierosy (przynajmniej 10 paczkolat palenia) w wieku lat. Liczba palaczy, u których wykryto łagodne lub umiarkowane POChP wahała się w poszczególnych centrach od 21,8% do 35,7% wynosząc średnio 25%. Dodatkowo u 5% badanych wykryto ciężką postać choroby, którą rozpoznawano, jeśli było mniejsze od 50% wartości należnej. Ogółem w badanej, dużej kohorcie palaczy POChP wykryto u 30%, o 10% więcej niż wśród byłych i aktualnych palaczy zbadanych w naszym programie. Ta różnica była prawdopodobnie spowodowana mniejszą całkowitą ekspozycją na dym tytoniowy. Wynosiła ona w naszych badaniach 28,9 paczkolat, a w badaniach amerykańskich średnio 40 paczkolat. Częstość obturacji oskrzeli u naszych badanych o ekspozycji na dym tytoniowy >40 paczkolat wynosiła 31,5%, czyli była tak samo częsta jak wśród Amerykanów [3]. Nałóg palenia tytoniu wśród kobiet był mniej nasilony niż wśród mężczyzn. Kobiety zaczynały palić o 2 lata później, paliły mniej papierosów dziennie (średnio o 4), miały mniejszą ekspozycję na dym (średnio o 10 paczkolat), były mniej uzależnione od nikotyny i podejmowały więcej prób zaprzestania palenia niż mężczyźni. Szczyt nasilenia nałogu przypadał na okres między 35 i 59 rokiem życia. Wielkość uzależnienia od nikotyny (test Fagerströma) była związana z wielkością całkowitej ekspozycji na dym tytoniowy (r = 0,5, p<0,001). Stwierdzono też negatywną zależność między całkowitą ekspozycją na dym tytoniowy i wielkością % wartości należnej. Interesujące, że wśród osób o tej samej liczbie paczkolat byli palacze mieli niższe wielkości %N niż aktualnie palący. W literaturze zwykle aktualni palacze mieli gorsze wyniki spirometrii niż byli palacze. Także kobiety miały gorsze wyniki spirometryczne niż mężczyźni przy tej samej liczbie paczkolat palenia. Mogłoby to potwierdzać większą wrażliwość płuc kobiet na dym tytoniowy [4-6]. W obecnej pracy obserwowano wyjątkowo liczną, prawie stutysięczną grupę osób uczestniczących w Narodowym Programie Wczesnego Rozpoznawania POChP. Ze względu na kryteria kwalifikacji do programu, większość osób (88%) paliła tytoń obecnie lub w przeszłości. Najwięcej papierosów wypalały osoby w wieku lat. Były one również najbardziej uzależnione od nikotyny. Wy- 126 Pneumonologia i Alergologia

6 Nałóg palenia tytoniu w Polsce kazano liniową zależność między ekspozycją na dym tytoniowy, a uzależnieniem od nikotyny. Potwierdza to opinię, że liczba wypalanych dziennie papierosów jest wyznacznikiem uzależnienia od tytoniu [2]. Na podstawie badania spirometrycznego u 21% badanych wykryto obturację oskrzeli. Wykazano, że nasilenie obturacji zależy od ekspozycji na dym tytoniowy: u osób narażonych na mniej niż 10 paczkolat palenia obturację oskrzeli wykryto u 13%, w porównaniu do 32% u osób o ekspozycji ponad 40 paczkolat. Ciekawym spostrzeżeniem było stwierdzenie, że przy podobnej ekspozycji na dym tytoniowy, byli palacze wykazywali większą utratę rezerw wentylacyjnych i, w porównaniu z aktualnymi palaczami, u większej ich części obturacja oskrzeli była nasilona. Wiadomo, że osoby, u których rozwijają się objawy chorób układu oddechowego czy krążenia w dzieciństwie są bardziej skłonne do pozostania nie palącymi przez całe życie. Podobnie można przypuszczać, że pojawienie się schorzeń wywołanych paleniem może skłaniać palaczy do porzucenia nałogu, w odróżnieniu od tych, którzy nie odczuwają żadnych ujemnych skutków palenia. Innym czynnikiem wpływającym na nasilenie obturacji oskrzeli u badanych osób był wiek. Osoby starsze miały niższe wartości wskaźnika w porównaniu do osób młodszych. U osób nigdy nie palących obserwowano niewielki roczny spadek. Był on większy u osób, które paliły w przeszłości, a największy stwierdzono u aktualnych palaczy papierosów. Te wyniki korespondują z wynikami klasycznej pracy Flechera i Peto [7]. Jednak trudno jest te prace porównywać, ze względu na odmienny charakter badań: przekrojowy w obecnym badaniu, a prospektywny w kohorcie obserwowanej wiele lat przez Flechera i Peto. Obecne badania pozwoliły na dokładną charakterystykę nałogu palenia i ograniczenia rezerw wentylacyjnych u osób narażonych na zachorowanie na POChP. Utrata rezerw wentylacyjnych zależała zarówno od wielkości ekspozycji na dym tytoniowy, jak i od wieku. Kobiety wydają się bardziej narażone na ujemne skutki palenia. Stopień uzależnienia od nikotyny był ściśle związany z narażeniem na dym tytoniowy. Badania wskazują na konieczność aktywnych działań antynikotynowych w grupie palaczy wysokiego ryzyka zachorowania na choroby związane z paleniem tytoniu. Piśmiennictwo 1. Jan Zieliński, Michał Bednarek, Dorota Górecka: Narodowy Program Wczesnego Rozpoznawania i Profilaktyki POChP w latach , Pneumonol Alegrol Pol, 2005, 73, Heatherton TF, Kozlowski LT, Frecker RC, et al. The Fagerstrom Test for Nicotine Dependence: a revision of the FagerstromTolerance Questionnaire. Br J Addict 1991; 86: Connett JE, Bjornson-Benson WM, Daniels K. Recruitment of participants in the Lung Health Study: II. Assessment of recruiting strategies: Lung Health Study Research Group. Control Clin Trials 1993; 14:38S 51S 4. Gold DR, Wang X, Wypij D i wsp. Effects of cigarette smoking on lung function in adolescent boys and girls. N Engl J Med, 1996, 335, Holmen TL, Barrett-Connor E, Clausen J i wsp. Gender differences in the impact of adolescent smoking on lung function and respiratory systems. The Nord-Trondelag Health Study, Norway, Respir Med, 2002, 96, Chatila WM, Wynkoop WA, Vence G i wsp. Smoking patterns in African Americans and whites with advanced COPD. Chest, 2004, 125, Fletcher C, Peto R. The natural history of chronic airflow obstruction. BMJ 1977; 1: Wpłynęła: r. Adres: II Klinika Chorób Płuc IGiChP, ul. Płocka 26, Warszawa Polska 2005/73 127