Spór Grzegorza VII i Henryka IV.

Transkrypt

1

2 Spór Grzegorza VII i Henryka IV. Spór o inwestyturę, który zapowiedzieliśmy, należy niewątpliwie do rzędu tych zjawisk, które najmocniej zajmują badaczy myśli politycznej wieków średnich. Wstępnie zarysowaliśmy już jego uwarunkowania teoretyczne i historyczne, winniśmy jednak ukazać jeszcze zespół faktów, które pozwolą nam pełniej ujrzeć złożoność zagadnień, z jakimi będziemy się zmagać, by zapoznać się ze stanowiskami formułowanymi w trakcie sporu, które niekiedy przedstawiane są jako nowe, jak jednak zobaczymy nawiązują one do doktryn, modeli czy schematów znanych nam już i omawianych, niekiedy realizowanych otwarcie, kiedy indziej blokowanych lub realizowanych zaledwie po części, w każdym jednak razie dostarczających kategorii pozwalających przedstawiać stanowiska w konflikcie, do jakiego doszło w drugiej połowie XI w., a który kojarzy się głównie z dwiema postaciami: papieża św. Grzegorza VII (imię to przyjął po wyborze Hildebrand, znany nam już zwolennik reformy i współpracownik kolejnych biskupów Rzymu od czasów św. Leona IX) oraz cesarza Henryka IV (także znanego nam już syna cesarza Henryka III). Przedstawmy za historykami najważniejsze fakty z czasów ich panowania, by wyznaczyć kontekst rozważań o jednym z najważniejszych sporów dla naszego tematu. Wskażmy więc najpierw za Piazzonim, że do wyboru Hildebranda (syna kowala z Soana w Toskanii) doszło w sposób odmienny, niż przewidywał to dekret Mikołaja II, tak iż wywołało to w przyszłości zakłopotanie historiografów. Trwał bowiem jeszcze pogrzeb Aleksandra II na Lateranie, gdy zbuntowany tłum obwołał papieżem Hildebranda (jak twierdzono, pod zręczną reżyserią Hugona, kardynała prezbitera San Clemente) 22 kwietnia 1073 roku. Nieco później wybór został zaaprobowany przez duchowieństwo w obecności kardynałów biskupów i nowy papież został intronizowany w kościele Świętego Piotra w Okowach [jako Grzegorz VII]. Natychmiast poinformował o tym biskupów, opatów, królów i książęta, ale nie króla Niemiec Henryka IV, przyszłego cesarza. Jest rzeczą szczególną, że w przyszłości, nawet w chwilach większych napięć, wybór był podważany, ponieważ nie wystąpiono o zgodę dworu cesarskiego, nigdy jednak nie powątpiewano w legalność procedury, która doprowadziła do wyboru Grzegorza 1. Hildebrand, który został mnichem w rzymskim klasztorze benedyktynów i otrzymał święcenia z rąk swego krewnego, papieża Grzegorza VI, towarzyszył następnie temu biskupowi jako kapelan i sekretarz, w Kolonii, gdzie miał poznać idee znanego nam już krytyka decyzji z Sutri z 1046 r. biskupa Wazo z Leodium (Liège). Po śmierci Grzegorza VI w 1047 r., Hildebrand przebywał w klasztorze w lotaryńskim Cluny, gdzie zapewne spotkał wielu duchownych przekonanych do dzieła reformy. Papież Leon IX uczynił go nie tylko odpowiedzialnym za majątek Kościoła rzymskiego, ale także opatem klasztoru św. Pawła za Murami. W 1054 r. przewodniczył jako legat papieski synodowi w Tours, na którym rozpatrywano wspominaną już powyżej tzw. sprawę Berengara (odwołał on wtedy swe poglądy dotyczące Eucharystii); jako papieski legat Hildebrand wyprawił się także do Niemiec w 1057 r., następnie miał wpływ na wybór kolejnych papieży: Wiktora II, Mikołaja II i Aleksandra II. W 1059 r. został wyniesiony do godności archidiakona Kościoła rzymskiego. Wybrany przez aklamację ludu i kleru po śmierci Aleksandra II (wbrew przepisom ustanowionym w 1059 r. w dekrecie Mikołaja II), przez aklamację również potwierdzony przez kolegium kardynałów-elektorów, czekał na potwierdzenie swej elekcji także przez Henryka IV. Gdy upewnił się, jak pisze Dopierała, że nie ma sprzeciwu ze strony króla, odbył uroczystą intronizację w bazylice św. Piotra w Okowach i został konsekrowany 30 czerwca [1073 r.], w dniu św. Piotra i Pawła. Henryk IV jako król niemiecki, nie będąc jeszcze cesarzem, ani nie odrzucił wyboru, ani go [jednak] nie zaaprobował, pozostawał bowiem w nie najlepszych stosunkach ze Stolicą Apostolską z powodu ekskomunikowania jego doradców przez 1 A.M. Piazzoni, Historia wyboru papieży, przeł. M. Lehnert, Kraków 2004, s

3 papieża Aleksandra II 2. W chwili wyboru pięćdziesięcioletniego Hildebranda (ur. między 1020 a 1025 r.) na papieża, przyszły cesarz Henryk IV miał dopiero 23 lata. Urodzony w 1050 r. syn Henryka III, został on już w 1053 r. wybrany na króla przez niemieckich panów feudalnych w Tribur. Aktem tym książęta uznawali go za następcę ojca na tronie niemieckim, zastrzegając wszelako, że winien rządzić sprawiedliwie. Wyświęcony i koronowany już w 1054 r. jako Henryk IV, w następnym roku został zaręczony z córką hrabiego Turynu Bertą, co wzmacniało pretensje władców salickich do panowania w Italii wobec siły margrabiów Toskanii z Canossy. Gdy Henryk III umarł w 1056 r. w wieku zaledwie 39 lat, polecając Rzeszę i syna opiece papiestwa i wskazując jako regentkę córkę związanego z Cluny księcia Wilhelma Akwitańskiego cesarzową Agnieszkę z Poitou, Henryk IV został po raz kolejny wybrany na króla uzyskując poparcie papieża i przy braku sprzeciwu ze strony feudałów. Historycy podają, że nowego króla nikt nie informował o tym, co prawe, że żył on od śmierci ojca w obawie przed książętami saskimi, że regentka-matka rozdawała urzędy i ziemie nie dostrzegając rosnącej potęgi z jednej strony Rudolfa z Rheinfelden, który nie tylko otrzymał księstwo Szwabii, ale także ożenił się z siostrą Berty Adelajdą z Turynu, z drugiej zaś Ottona von Northeim, który z kolei otrzymał księstwo Bawarii władając już wcześniej rozległymi terenami Saksonii, co nie tylko wzmacniało ich pozycję, ale także prowadziło do rozpadu władzy królewskiej. Elementem tego procesu był brak apelu Rzymu po wyborze na papieża Stefana IX(X), brata panującego nad środkową Italią Gotfryda Brodatego z Lotaryngii, o zatwierdzenie go przez dwór niemiecki. Dopiero kilka miesięcy po wyborze i intronizacji nowego papieża, który w opinii Niemców był znakiem nawrotu do trudnych dla papiestwa czasów zależności od arystokracji italskiej, regentka uznała wybór. Elekcja kolejnego papieża, Mikołaja II, dokonana jak pamiętamy w Sienie przez kardynałów, a także wspierana przez księcia Gotfryda, łączyła się z kolejną prośbą skierowaną do regentki o nominowanie nowego biskupa Rzymu (na podstawie reguł z 1046 r.). Także w tym przypadku zgoda została udzielona. Za pontyfikatu tego papieża zostały zmienione reguły elekcji jego następców, obejmujące rozstrzygnięcia usuwające dotychczasowe prawa władców niemieckich, a ewentualnych cesarzy do ingerencji. W opinii niemieckich zwłaszcza badaczy decyzje z 1059 r. doprowadziły do odebrania Henrykowi IV, następcy władcy mającego się za króla i kapłana zarazem o bezpośrednio Boskiej legitymacji, wszelkich uprawnień przy elekcji biskupów Rzymu, ba, do uznania go nie za ewentualnego władcę cesarstwa będącego emanacją Bożej łaski, lecz za korzystającego z godno- 2 K. Dopierała, Księga papieży, Poznań 1996, s. 151.

4 ści udzielonej mu przez Stolicę Apostolską. Nie był to zresztą jedyny przykład osłabienia więzi z cesarstwem; istotnym rozstrzygnięciem dla niemieckiego dworu był też zakaz przyjmowania przez duchownych urzędów kościelnych z rąk świeckich i to bez względu na to, czy ma to związek z symonią, czy też nie. Z jednej więc strony odsunięcie niemieckich władców jako osób świeckich od elekcji zwierzchnika hierarchicznego ładu sacerdotalnego, z drugiej zaś zanegowanie ich źródłowego waloru dla urzędów kościelnych również w Niemczech to dwa niezwykle ważne rozstrzygnięcia, których nie znał ojciec Henryka IV, a które mieć będą niebagatelny wpływ na dalszy przebieg wypadków. Nie znał Henryk III również nowego kierunku przyjętego przez papiestwo wobec Normanów, podobnie jak poprzednie zmiany uderzającego w pozycję cesarstwa, tym razem na południu Italii, gdzie kosztem Niemców kuria rzymska występowała w roli zwierzchnika feudalnego. Odpowiedzią na te roszczenia ze strony papiestwa oraz na jego niechęć wobec arcybiskupa Annona II z Kolonii i problemy z przyznaniem paliusza arcybiskupowi Zygfrydowi z Moguncji, było nie tylko niechętne przyjęcie na dworze posłów papieża w 1060 r., ale także synod z 1061 r., którego uczestnicy (świeccy i duchowni) odrzucili dekret o zasadach elekcji papieży z 1059 r., a nawet potępili Mikołaja II i nakazali na zawsze wymazać jego imię z listy papieskiej. Nie tylko zatem cesarze niemieccy pozbawiali papieża urzędu, czynili to tym razem biskupi również zgromadzeni na synodzie, którzy zarazem odwoływali wszystkie jego dekrety, tym samym negując roszczenia papiestwa do prymatu w zakresie normowania zachowań chrześcijan 3. Jedenastoletni Henryk IV był więc świadkiem wydarzenia będącego znakiem wysokiej roli przypisywanej sobie przez niemiecki episkopat. Jego pozycja będzie zresztą istotna w ciągu kolejnych wydarzeń dotyczących nie tyle już relacji episkopat lokalny-papiestwo, ile relacji episkopatu niemieckiego do niemieckiego władcy. Ta pierwsza relacja była istotna jeszcze wówczas, gdy episkopat niemiecki wsparł decyzję regentki, która nie uznała wyboru nowego papieża Aleksandra II, mianowała natomiast w imieniu swego syna antypapieża, wiernego Rzeszy biskupa z Parmy Cadalusa jako Honoriusza II (choć w związku z wydarzeniami rozgrywającymi się w samym Rzymie część niemieckich hierarchów zwracała się o paliusz nie do antypapieża, lecz do Aleksandra II, co unaoczniało miarę upadku powagi salickiego dworu). Druga relacja stawała się coraz istotniejsza po tym, gdy w Kaiserswerth w 1062 r. na polecenie arcybiskupa Kolonii Anno II król Henryk IV został porwany; matka nie walczyła, poddała się, a władzę w Rzeszy przejęli hierarchowie, wspomniany Anno II i Adalbert z Bremy. Dwa lata później, na synodzie w Mantui, Anno II przedstawiał zarzuty względem Aleksandra II (m.in. symonii), papieża uwolniono jednak od win. Wiele zarzucano też wówczas kilkunastoletniemu Henrykowi IV; problemem zasadniczym stał się jego projekt rozwodowy zgłoszony w atmosferze podejrzeń o nadmiernie rozwiązłe zachowania młodego władcy. Regenci-hierarchowie Kościoła, którzy zastąpili matkę króla w tej roli, nie chcieli kwestii rozstrzygać, godząc się na wyrok papieża w tej sprawie, jednak tym samym ujawniając, iż nie traktują niemieckiego episkopatu jako najwyższej instancji. Przysłany jako papieski legat Piotr Damiani sprzeciwił się planom rozwodowym, ostrzegając nawet, że papież nigdy nie wyświęci cesarza dającego tak gorszący przykład chrześcijanom. Henryk IV uznał tę decyzję i spłodził wkrótce męskiego potomka z Bertą; potomka, który zapewniał następstwo tronu w salickim rodzie panującym. W 1065 r. piętnastoletni Henryk IV uznany został za pełnoletniego i w Wormacji otrzymał miecz jako symbol swej władzy; rychło rozdał wiele ziem niedawnym regentom i innym hierarchom, wręczał też inwestyturę wielu innym, często słabo wykształconym, ale krewnym potężnych świeckich feudałów, mimo utrwalania się w tym okresie przekonania, że warunkiem nadania inwestytury przez króla jest kanoniczny wybór biskupów. Młody król łamał prawa kanoniczne nie tylko w tym przypadku; przywołajmy choćby znany nam już spór o obsadzenie arcybiskupstwa w Mediolanie po ustąpieniu Wi- 3 E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s

5 dona, dodając jedynie tytułem przykładu, że Henryk IV oddał kanonikowi Henrykowi z Goslaru biskupstwo Spiry, chociaż nie osiągnął jeszcze wieku wymaganego do objęcia tego stanowiska, a za sugestią matki uczynił Wiberta (późniejszego antypapieża Klemensa III) arcybiskupem Rawenny. Mimo to jednak w połowie lat 60. i młody władca, i papież Aleksander II sprzyjali zamysłowi koronacji nowego cesarza niemieckiego. Przeciwni byli mu atoli Normanowie i niektórzy niemieccy hierarchowie (głównie Adalbert z Bremy), za sprawą których nie doszło ostatecznie do wyprawy Henryka IV do Rzymu planowanej już w 1066 r. na wezwanie papiestwa. Przeciwko Adalbertowi, najbliższemu w tym okresie doradcy Henryka IV, został wkrótce zawiązany spisek z Tribur wsparty nie tylko przez panów świeckich, ale także przez Anno II i arcybiskupa Moguncji Zygfryda. Spisek doprowadził do upadku Adalberta, co pozbawiło młodego władcę wsparcia ze strony tego współpracownika z jednej, upadku akcji misyjnej prowadzonej przez niego wśród Obodrytów z drugiej, a to wobec powstania Słowian negujących chrześcijaństwo. Powaga króla Henryka zmalała jednak szczególnie wówczas, gdy powstanie przeciw niemu wzniecili Sasi w roku , roku elekcji Hildebranda jako papieża Grzegorza VII; elekcji problematycznej z perspektywy niemieckiej nie tyle dlatego, że dokonanej z naruszeniem procedur ustalonych w 1059 r., wszak nieuznawanych przez dwór, ile dlatego, że przeprowadzonej z pominięciem wszelkich praw króla niemieckiego jako patrycjusza Rzymu: Henryk IV posłuchał dobrych rad, uznał wybór papieża Grzegorza VII co trwało do rozłamu w Wormacji zaś sprawy uchybień formalnych nie podnosił 5. Król zagrożony przez Sasów miał wówczas słać pismo do nowo wybranego papieża (być może pod wpływem późniejszego antykróla niemieckiego Rudolfa z Rheinfelden), w którym wyznawał, że zwiedziony pokusami młodości i swobodą sprawowania władzy królewskiej, zgrzeszył przed Bogiem przed papieżem i dlatego nie jest godzien nazywać się synem biskupa Rzymu. Nie tylko dokonywaliśmy zaboru dóbr kościelnych, ale nawet same kościoły sprzedawaliśmy, 4 E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s Tamże, s W innym miejscu swej pracy Wies uznaje dekret Mikołaja II z 1059 r., którego postanowienia miał skądinąd pogwałcić Hildebrand w 1073 r., za służący do tego, by manipulować prawem kanonicznym. Decyzję bowiem podejmowała mała grupa kardynałów biskupów, którzy wstępnie wyznaczali kandydata. Klerowi i ludowi rzymskiemu pozostawiona została tylko aklamacja, a mówiąc po prostu, zostali oni zdegradowani do roli statystów. Cel był jasny, chodziło o wyłączenie z współdecydowania rzymskiej arystokracji i ludu. Żadna z tych grup nie miała w przeszłości dobrego wpływu na wybór papieża. Wiele w tej wypowiedzi tonów zbyt mocnych lub zbyt bezkrytycznie formułowanych. Manipulacja prawem kanonicznym została w niej połączona ze zmianą odnoszącą się do tego, co zadawnione, bez pytania o źródła tego prawa. Dalej jednak niemiecki historyk ukazuje zasadniczy motyw swej argumentacji: Prawo króla niemieckiego, zgodnie z punktem 6 dekretu [z 1059 r.], zostało ujęte w niezobowiązującą formułę, że oto królowi ma być oddana należna mu cześć. W otoczeniu Henryka IV znajdowali się ludzie, jak kanclerz włoski Grzegorz z Vercelli, którzy zdecydowanie radzili królowi, by nie uznawał wyboru Hildebranda na papieża. W tym miejscu, jakże płynnie przechodzi historyk do krytyki elekcji Hildebranda, która została dokonana z naruszeniem zasad określonych w dekrecie mającym (w jego opinii) służyć do manipulowania prawem kanonicznym. Ale, wyjaśnia dalej Wies, Henryk IV miał wówczas kłopoty z Sasami i wybór zaakceptował. W obecności jego kanclerza dokonała się 30 czerwca 1073 roku konsekracja Grzegorza VII, uprzednio kandydata osadzonego siłą, jak sam wyznawał, na tronie Piotrowym przez lud, a nie przez kardynałów-biskupów, czego wymagała procedura z 1059 r. opracowana również przy jego przecież udziale. Wies sugeruje w końcu, że Hildebrand pragnął poparcia króla niemieckiego, by usunąć zagrożenia wynikające właśnie z trybu wyboru zastosowanego w 1073 r. (tamże, s. 129).

6 uznając je za niegodne, bo przeżarte żółcią symonii, a przecież chronić je to jest nasz obowiązek. Po wyznaniach dotyczących błędów związanych z wydarzeniami mediolańskimi, pojawia się konkluzja niezwykle znacząca: W żadnej potrzebie, którą Bóg zechce nas doświadczyć, nie odwrócimy się od Was i dlatego prosimy Was, którzy nam po ojcowsku sprzyjacie, o łaskawe i przyjazne wsparcie 6. Wróćmy jednak do Rzymu, by ukazać kolejne wydarzenia związane bezpośrednio z pontyfikatem naznaczonym na początku tak poddańczym wyznaniem przyszłego cesarza. Rychło po wyborze Grzegorz VII zwołał w Rzymie synody (1074, 1075), na których trwał przy postulatach reformatorów, osobliwie dotyczących małżeństw księży, symonii i świeckiej inwestytury, w szczególności zakazując ludowi przyjmowania sakramentów od przekupnych i żonatych księży. Z drugim z wymienionych synodów łączy się dokument zwany Dictatus papae, który przyjdzie nam szczegółowo analizować, a który jest z pewnością także jednym z najważniejszych znaków dążenia papiestwa do centralizacji Kościoła z jednej strony, do przyznania sobie uprawnienia w zakresie osądzania czynów świeckich z drugiej. Dekrety w pewnym zakresie realizujące ten program, zwłaszcza będące znakami centralizowania Kościoła, m.in. nakładające na nowo ustanawianych biskupów obowiązek składania przysięgi wierności papieżowi i wizyty w Stolicy Apostolskiej (visitatio liminum, ad limina), były już wówczas wydawane i już wówczas spotykały się z oporem nie tylko biskupów niemieckich, ale także francuskich (złożenie z arcybiskupstwa Reims Manasse a I). Legaci, którzy uzyskali mocniejszy status, słani byli przez papieża także do Niemiec, gdzie w 1074 r. zwolnili króla Henryka IV z ekskomuniki rzuconej na niego za utrzymywanie kontaktów z obłożonymi klątwą doradcami; gdy jednak legaci próbowali wprowadzić na synodzie uchwały przeciwko symonii i nikolaizmowi, wzbudziło to opozycję części hierarchów, m.in. arcybiskupa Liemara z Hamburga-Bremy, blisko współpracującego już wówczas z królem. Był już czas, gdy Henryk IV zawarł dziwaczny pokój z Gerstungen z Sasami (wsparty m.in. przez Liemara), rezygnując z części zadawnionych praw królewskich, godząc się m.in. na zburzenie swego zamku w Harzburgu; wbrew przyjętym postanowieniom, nie rycerstwo saskie, lecz saski lud zniszczył cały zamek, a w nim kościół, w którym spoczywały szczątki bliskich Henryka IV; te haniebne czyny zbliżyły arystokrację do króla, także zdeklarowanego teraz przeciwnika Sasów Rudolfa z Rheinfelden. Zwycięstwo króla nad Sasami w bitwie pod Homburgiem nad rzeką Unstrut w 1075 r. miało poważne znaczenie podobnie jak pokój zawarty rychło w Spier; jeszcze istotniejsze było jednak uznanie przez niemieckich możnowładców syna Henryka IV i Berty, prawie dwuletniego Konrada, za następcę króla (Boże Narodzenie 1075); zapewniło to dynastii salickiej zachowanie tronu. Wydawało się, że król Henryk IV był teraz w zupełnie innej już sytuacji w swoim kraju, niż dziesięć lat wcześniej, gdy obejmował samodzielne rządy i niż w 1073 i 1074 r., gdy rozpoczynał swój pontyfikat Grzegorz VII, innej nawet niż wówczas, gdy ogłaszał on treść Dictatus papae 7 i próbował 6 Cyt. za: E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s Dokument znany jako Dictatus papae omówimy wkrótce, teraz jednak wskażmy, że w opinii przywoływanego historyka niemieckiego, wszystkie jego punkty miały podstawę w tradycji lub mogły się opierać na wcześniej przyjętych orzeczeniach papieskich. Rzeczą nową [jednak], stwarzającą właśnie zagrożenie, jest ogólny wniosek, który płynie ze wszystkich tych tez rozważanych łącznie, a mianowicie, że Dictatus wkracza daleko w sferę, w której dotąd decyzje mieli prawo podejmować wyłącznie książęta świeccy i duchowni. Już to stwierdzenie jest kontrowersyjne, w czym utwierdzi nas analiza poszczególnych tez dokumentu. Papież może detronizować cesarza, a zatem także i króla, i księcia. Może unieważnić przysięgę wierności. Zatem Dictatus może doprowadzić do rozpadu średniowiecznego systemu lennego, który przecież istniał dzięki więzom przysięgi i wierności. To z kolei stwierdzenie ma niezwykłą wagę, istotnie nakierowując analizę na osobliwą próbę podjętą przez papieża, interesującą szczególnie takich badaczy, jak Harold J. Berman, wyciągających jak zobaczymy niezwykle istotne wnioski z analizy kierunku bliskiego Grzegorzowi VII. Zostańmy jednak przy opinii Wiesa, zostawiając wywody Bermana na czas namysłu nad treścią dokumentu; wedle niemieckiego historyka, cała

7 dyscyplinować (z różnym skutkiem) niemieckich biskupów, protestującym przeciwko jego decyzjom jako łamiącym dawne prawa zwyczajowe 8. Protest ten, nie wyrażany jeszcze otwarcie w 1073 r., gdy papież jednoznacznie zakazał na synodzie wielkopostnym przyjmowania inwestytury od świeckich, w tym inwestytury biskupów od króla, ujawnił się dwa lata później nie tyle po stronie hierarchów, którzy przystali na analogiczny zakaz na synodzie lokalnym, ale po stronie króla; wbrew uchwałom synodu postnego z 1075 r., Henryk IV nie tylko wyznaczył na biskupstwo Spiry kandydata, ale także nadał inwestyturę biskupowi Huzmanowi (wkrótce podobnie postąpił w kolejnych przypadkach, a dwaj arcybiskupi: Zygfryd z Moguncji i Anno z Kolonii wyświęcili inwestyturę biskupów i opatów, przy braku sprzeciwu ze strony ludu i duchowieństwa, a nawet samej rzymskiej kurii). Papież tolerował więc łamanie zakazu przez króla w Niemczech w odniesieniu do biskupów i opatów, być może świadom, że tylko przez inwestyturę i przysięgę wasalną biskupi byli poddani prawu królewskiemu, że gdyby zanikła ta zależność, to staliby się oni niezależnymi książętami poza bezpośrednim działaniem prawa królewskiego, a tym samym ustałaby zwierzchność królewska nad dobrami przekazanymi poszczególnym panom duchownym 9. Nastawienie to dotyczyło jednak, jak się rychło okazało, wydarzeń rozgrywających się w Niemczech, tam zatem, gdzie Henryk IV był królem. Gdy przypomnimy sobie wyznania win Henryka IV przedstawione w liście pisanym na początku pontyfikatu Grzegorza VII, w świecka władza poddana jest w związku z tym papieżowi. Nie dość na tym. Życie religijne i kościelne zostało poddane teraz wszechwładzy papieża. Tak jak papież jest następcą Piotra, tak i biskupi są równoprawnymi następcami apostołów, których władza jest przekazywana poprzez ciąg następujących kolejno po sobie w dziejach symbolicznych aktów złożenia rąk na głowie. Teraz biskupi, wbrew temu rozumowaniu, stają się poddanymi papieża, który może ingerować również w sprawy metropolitalnej władzy arcybiskupów. Złamany został w ten sposób istniejący od stuleci porządek kościelnej hierarchii; cała władza w świecie i w Kościele ma od tej chwili swój główny ośrodek w Rzymie. Dwie konkluzje zaznaczane w związku z tym przez Wiesa również warte są przytoczenia, unaoczniają bowiem dwa zagrożenia, które zostaną zidentyfikowane po stronie niemieckiej i przyczynią się zapewne do zbliżenia dwóch ośrodków istotnie zbliżających się do siebie, choć dopiero od około roku 1080; jeden to hierarchowie niemieccy, drugi to niemiecki król. Pierwsza konkluzja: Któż może się dziwić słowom pobożnego arcybiskupa z Bremy-Hamburga, Liemara, mówiącego, że papież stał się niebezpiecznym człowiekiem, traktuje on biskupów jako zarządców swoich dóbr i rozkazuje im robić to, co mu przyjdzie do głowy ; w słowach tych zidentyfikowane zostało dążenie papieża do ustanowienia jednej, hierarchicznie uporządkowanej struktury poddającej się zarządzaniu z centrum rzymskiego, w której pozycja biskupów jest w pełni zależna od decyzji podejmowanych w centrum, ale i dobra należą do całej struktury, a nie jej części, i winny być zarządzane wedle dyspozycji centrum. Druga konkluzja, idąca w pewnej mierze wbrew wcześniej sformułowanemu wnioskowi, iż Dictatus papae prowadziło do rozpadu średniowiecznego systemu lennego : Tezy swoje papież chciał przekształcić w rzeczywistość polityczną, próbując państwa (świeckie) poddać zwierzchnictwu lennemu Stolicy Apostolskiej. Ustępliwość, którą Henryk IV wyraził w swym poddańczym liście z końca sierpnia 1073 roku, mogła dawać papieżowi nadzieję, że młody król podda się lennej władzy papieskiej. Papieskie poselstwo [ ], które wiosną 1074 roku zostało wysłane na dwór Henryka IV, potwierdziło oczekiwania papieża. Legaci wyjaśnili królowi, że utrzymując stosunki ze swymi ekskomunikowanymi doradcami, sam staje się wyklęty, a chcąc na powrót być przyjętym na łono Kościoła, musi wyraźnie odłączyć się od nich i okazać się zdecydowanym przeciwnikiem małżeństw i symonii (tamże, s ). Przytoczyliśmy wywód in extenso, by unaocznić rwany wywód niemieckiego historyka, z którego wyraźnie wynika jednak, że niemiecki dwór obawiał się prób podejmowanych przez papiestwo uzależnienia feudalnego już nie tylko feudałów duchownych, ale także feudałów świeckich, w tym nawet samego króla. Pamiętajmy, że przywołujemy wydarzenia sprzed bitwy nad rzeką Unstrut i sprzed wyniesienia królewskiego syna Konrada w 1075 r. Pamiętajmy i o tym, że papiestwo nie tylko objęło lennym zwierzchnictwem Normanów na południu Italii (uszczuplając tym samym wpływy w tym rejonie króla niemieckiego) i Chorwatów (o czym jeszcze wspomnimy), ale także próbowało to czynić wobec Normanów, którzy podbili Anglię (Wilhelm Zdobywca nie przyjmie zwierzchnictwa papieskiego, ale zgodzi się płacić trybut św. Piotrowi), a także m.in. wobec Węgrów oraz króla, książąt i hrabiów z Hiszpanii (tamże, s ). 8 Zob. szerzej E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s. 140.

8 końcu sierpnia 1073 r., pojmiemy, jak osobliwa była dla biskupa Rzymu podjęta przez tego króla próba wprowadzenia na arcybiskupstwo w Mediolanie człowieka wskazanego nie przez niego wprawdzie, lecz przez Mediolańczyków, ale bez konsultacji z Rzymem, i kosztem dwóch dotychczasowych konkurentów: Atta i Gotfryda. Po pokonaniu Sasów, nie honorując zakazu inwestytury przez świeckich, łamanego jak widzieliśmy wobec niemieckich biskupów i opatów (bez sprzeciwu ze strony kurii rzymskiej), król nie tylko wysłał do Lombardii swego ekskomunikowanego doradcę hr. Eberharda, ale także udzielił inwestytury i biskupowi Mediolanu (Tebaldowi, wyświęconemu mimo sprzeciwu papieża przez biskupów mediolańskich), i mianowanym przez siebie biskupom Fermi i Spoleto. W grudniu 1075 r. Grzegorz VII zagroził italskim biskupom mianowanym przez króla ekskomuniką za współpracę z wyłączonym ze społeczności Kościoła wysłannikiem niemieckiego władcy świeckiego, uznając zarazem za niekanoniczne obsadzenie wspomnianych biskupstw. Co więcej, w liście do króla nie tylko zarzucił mu nieposłuszeństwo niegodne chrześcijańskiego króla, ale także powołując się na posługę, jaką polecił mu św. Piotr, książę apostołów oznajmił, że wedle orzeczenia Stolicy Apostolskiej i wyroku synodu król winien być określony jako ten, który świadomie utrzymuje kontakty z osobą ekskomunikowaną, i jako taki nie może się cieszyć ani łaską boskiego, ani apostolskiego błogosławieństwa; papież dodał też, że oddając nieznanym Stolicy Apostolskiej i niegodnym jej zaufania kandydatom kościoły w Fermi i Spoleto, król szafował tym, czym szafować nie może, przekazał to, co nie może być przekazywane 10. W odpowiedzi na to, a pamiętajmy, że w Boże Narodzenie 1075 r. książęta Rzeszy składali przysięgę synowi Henryka IV (już jako zwycięzcy Sasów), król zwołał do Wormacji synod biskupów i opatów niemieckich na 24 stycznia 1076 r. Na synodzie tym uznano wybór Hildebranda (skądinąd niedawno w Rzymie zranionego i pozbawionego szat papieskich przez Cenzjusza) za nieprawny i jak pisze Dopierała ogłoszono jego depozycję. Wówczas też przygotowano pismo Do Hildebranda już nie papieża, ale fałszywego mnicha, w którym miano wskazać, że adresat przewinił i wrogością do króla, i dążeniem do pozbawienia go władzy i zagarnięcia cesarskich posiadłości w Italii. Henryk IV miał też wezwać Rzymian, by zmusili papieża do abdykacji i wybrali nowego następcę św. Piotra 11. Inaczej przedstawia te wydarzenia niemiecki historyk Ernst W. Wies: na synodzie, który zgromadził 26 biskupów, któremu przewodniczył arcybiskup Moguncji Zygfryd, a na który przybyło niewielu panów świeckich, 26 stycznia 1076 r. niemieccy hierarchowie jedynie wypowiedzieli posłuszeństwo papieżowi, powołując się na fakt, że już w chwili swego wyboru naruszył dekrety z 1059 roku, mówiące o zasadach wybierania papieża, dekrety przez niego samego podpisane, oraz że złamał przysięgę daną kiedyś Henrykowi III, że nigdy bez zgody cesarza lub jego syna nie będzie chciał być papieżem. Biskupi, konkluduje Wies, nie podjęli więc uchwały o detronizacji papieża, lecz powoływali się na to, że godność tę od początku posiada on bezprawnie. Niemniej, nawet ten historyk podaje, że biskupi niemieccy zerwali tym samym stosunki z papieżem i przez swe czyny poparli stanowisko króla niemieckiego, który w liście do Grzegorza VII zgadzając się ze sprawiedliwym i pochwały godnym przed Bogiem i ludźmi wyrokiem niemieckich hierarchów wyraźnie zaznaczył, że Hildebrand nie może pozostawać na Stolicy Apostolskiej i jako król odmówił mu zarazem wszelkiego prawa do papiestwa i nakazał, by ustąpił ze stolicy Miasta, którego patrycjat z daru Boga i zaprzysiężonej zgody Rzymian należy się właśnie niemieckiemu królowi. W kolejnym liście, jeszcze bardziej kategorycznym, Henryk IV raz jeszcze wezwał Hildebranda do ustąpienia z tronu Piotrowego pisząc: Ustąp zatem z tronu Ty, który przez tę klątwę i wyrok wszystkich biskupów oraz nasz własny jesteś przeklęty, opuść Stolicę Apostolską, którą sobie przywłaszczyłeś. Ktoś inny wstąpi na ów tron, tron świętego Piotra, ktoś, 10 E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s K. Dopierała, Księga papieży, s. 152.

9 kto nie czyni gwałtów pod płaszczykiem pobożności, lecz uczy czystej nauki świętego Piotra. Ja, Henryk, król z łaski Boga wraz z mymi biskupami mówię Ci: ustąp, ustąp 12. W odpowiedzi na to, mimo poparcia udzielonego niemieckiemu królowi i niemieckim biskupom przez obradujący w Piacenzy pod przewodnictwem wysłanników króla niemieckiego synod biskupów lombardzkich (którzy także zerwali stosunki z papieżem), Grzegorz VII zwołał już w lutym 1076 r. synod laterański, w którym uczestniczyli także wysłannicy niemieckiego króla. Synod ten rzucił klątwę (14 lutego 1076) na Henryka IV i przywódców biskupiej opozycji, zawiesił króla w wykonywaniu obowiązków i zwolnił poddanych od dochowania mu przysięgi wierności 13. Ważne są jednak również pisma skierowane w tym czasie przez wzywanego do ustąpienia Grzegorza VII do niemieckiego króla; pisma utrzymane w formie modlitwy, nie pisane tedy bezpośrednio do adresata, a przy tym wyraźnie nie tyle gwoli obrony Hildebranda jako człowieka, ile gwoli obrony św. Piotra, gwoli obrony urzędu przez Hildebranda piastowanego. W pismach tych znajdujemy nie tylko akt ekskomuniki Zygfryda z Moguncji (zawieszanego w sprawowaniu urzędu i pozbawianego możliwości komunikowania ciałem i krwią Pańską, zauważmy, podług wyroku Ducha Świętego i na mocy autorytetu Apostołów Pawła i Piotra ) za próbę oderwania niemieckich biskupów od Kościoła rzymskiego jako ich duchowej Matki, ale także zapowiedź, której spełnienie było powodem rychłego rozłamu w niemieckim episkopacie, że w ciągu kilku miesięcy dokonają wystarczającego zadośćuczynienia za swe winy. Papież ekskomunikował też biskupów lombardzkich, w końcu zaś samego króla Henryka IV, zabraniając mu jako występującemu przeciwko Kościołowi sprawowania rządów w całym królestwie niemieckim i we Włoszech, zarazem zwalniając wszystkich chrześcijan z więzów przysięgi, którą mu złożyli lub złożą, a nawet zakazując komukolwiek służyć mu jako królowi. Godzi się bowiem, pisał dalej Grzegorz VII, by ten, kto cześć Kościoła Twego [Boże] usiłuje umniejszyć, sam postradał godność, jaką zdaje się posiadać. A ponieważ wzgardził posłuszeństwem chrześcijanina i do Boga, którego porzucił, nie wrócił, obcując z wyklętymi, popełniając wiele zdrożności, lekceważąc sobie moje upomnienia, dla dobra jego Tyś świadkiem wydane, a wreszcie odłączając się od Kościoła Twego dla wprowadzenia doń rozłamu, przeto nakładam na niego w Twoim zastępstwie pęta klątwy. 14 Zatrzymajmy się w tym miejscu narracji historycznej, by wyraźnie dostrzec te jej elementy, które będą kluczowe również dla nas; zatrzymajmy się po odczytaniu fragmentów tej niezwykłej modlitwy papieża zawierającej wyrzeczenie klątwy na niemieckiego króla, który wzywał go do ustąpienia, a sam oskarżony został o postradanie skutkiem własnych czynów godności, jaką zdawał się posiadać. Z jednej strony winniśmy pamiętać o decyzjach króla dotyczących obsady biskupstw nie tyle w Niemczech, ile w Italii (Mediolan, Spoleto, Fermo) oraz o inwestyturze dla ich piastunów będącej następstwem tych wyborów (problemy kanonicznych wyborów oraz łamania zakazu inwestytury z rąk świeckich); z drugiej strony pamiętać 12 E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s K. Dopierała, Księga papieży, s E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s

10 trzeba o decyzjach lokalnego synodu zebranego w Wormacji, które stwierdzały nieważność wyboru Hildebranda i orzekały o pozbawieniu go urzędu biskupa Rzymu albo o wypowiedzeniu mu posłuszeństwa (problemy orzekania o ważności elekcji oraz prawa do detronizowania papieża, a także tytułu niemieckiego króla do wzywania papieża do ustąpienia lub wzywania Rzymian, by zmusili do abdykacji tego, który został zdeponowany nie przez ich akcję, ale przez wcześniej podjętą decyzję przez synod niemiecki); z trzeciej strony, konieczne jest pamiętanie i o tym, że synod (być może z woli papieża) rzucił klątwę na króla i zawiesił go w wykonywaniu obowiązków, wreszcie zwolnił poddanych z przysięgi wierności, jednak go formalnie nie pozbawił władztwa 15. Ostatnia kwestia zostanie wkrótce wyjaśniona obszerniej, warto jednak zaznaczyć już teraz dwa elementy. Po pierwsze, decyzja papieska zostanie potraktowana przez niemieckich feudałów jako swoiste przyzwolenie na podjęcie akcji przeciwko władcy, jakby papież posiadał tytuł do delegitymizacji wstępnej, dokonywanej na poziomie normatywnym, gdy egzekucja, realizowana na poziomie faktyczności, odbywać się miała rękami poddanych, dzięki tamtej decyzji zyskujących tytuł do działania. Po drugie, znać, że powodem działania papieża była uprzednia aktywność władcy nie będącego jeszcze cesarzem, lecz aspirującego do tego tytułu; szło, zauważmy, o postanowienia podjęte na synodzie zwołanym przez króla w odpowiedzi na stwierdzenie o nielegalności działań w odniesieniu do udzielania inwestytury przez osoby świeckie i w odniesieniu do stolicy biskupiej w Mediolanie (nielegalności uznanej skądinąd przez Henryka IV w piśmie z 1073 r. w odniesieniu do tego samego arcybiskupstwa). I w końcu: nie widać jeszcze, by biskup Rzymu otwarcie pretendował do zwierzchnictwa politycznego względem władcy świeckiego, widać natomiast wyraźnie, że pretenduje on do roli sędziego orzekającego o ewentualnym naruszeniu obowiązującego ładu normatywnego w Kościele, regulującego kanoniczność wyborów i uwzględniającego zakaz inwestytury świeckich. Orzeczenia papieskie dotyczące naruszenia tego ładu przenoszą się jednak na porządek świecki, mają swą kontynuację w nim, skoro papież otwarcie zabrania sprawowania rządów władcy świeckiemu i zwalnia poddanych z przysięgi wierności wobec niego, a tym samym stwarza podstawę do wystąpienia przez zwolnionych ze zobowiązania wierności przeciwko niemu. Wydaje się jednak, że właśnie ta jurysdykcyjna pretensja papiestwa staje się nowym elementem w literaturze polemicznej tego okresu. O ile, zgodnie z nastawieniem wciąż chyba dominującym w literaturze, do momentu wszczęcia polemik z postanowieniami Henryka IV, w wypowiedziach polemistów dominowała kwestia reformy Kościoła, osobliwie zaś reformy dyscypliny duchowieństwa przy jednoczesnym sięganiu do tradycji dualistycznej, o ile więc reforma dyscypliny miała być uwolniona od wpływu ze strony władców świeckich, o tyle teraz łączy się te zabiegi z wyraźnymi wezwaniami już nie tylko do odsunięcia się przez świeckich od dziedziny sacerdotalnej, ale także do uwzględnienia rozstrzygnięć papieskich w planie należącym zgodnie z tamtym ujęciem do dziedziny świeckiej lub doczesnej. Akt papieski z 1076 r. miał być pierwszym znakiem faktycznym takiego przedarcia się przez papiestwo na druga stronę granicy uwzględnianej w tradycji dualistycznej. Miał to być także znak zwycięstwa opcji zarysowanej znacznie wcześniej przez kard. Humberta z Silva Candida, krytycznej wobec cesarstwa, nad opcją bliższą Piotrowi Damianiemu, uznającemu potrzebę wykorzystania cesarza w dziele reformowania Kościoła, osobliwie zaś dyscypliny duchowieństwa 16. Ta zmiana nie była jedynie czysto teoretyczna, lecz miała być wyrazem zasadniczo nowych tendencji w tzw. rzeczywistości polityczno-kościelnej po 1076 r., zatem nie tylko kościelnej, ale także politycznej 15 K. Dopierała, Księga papieży, s Zob. w szczególności M.T. Stead, Manegold of Lautenbach, The English Historical Journal, t. 29, nr 113 (styczeń 1914), s. 1 (z powołaniem głównie na wcześniejszą literaturę niemiecką).

11 właśnie, dotykającej bezpośrednio zagadnienia relacji między władcą świeckim i jego świeckimi poddanymi 17. Istotnie, po rzuceniu przez papieża klątwy na króla Henryka IV (przypomnijmy, wspieranego jeszcze wiosną 1076 r. przez Kościół Rzeszy, który jednomyślnie wypowiedział papieżowi posłuszeństwo 18 ) uaktywniła się opozycja przeciwko niemu: w październiku 1076 r. książęta niemieccy zebrani na zjeździe w Tribur postanowili, że nie będą uznawać króla, jeśli w ciągu roku od ogłoszenia klątwy nie uzyska od niej zwolnienia, i zażądali, by stawił się przed sądem Rzeszy dla oczyszczenia z zarzutów 19. Oznaczało to jednak, że król nadal pełni swój urząd, że wobec tego papieski zakaz sprawowania rządów w całym królestwie niemieckim i we Włoszech nie jest równoznaczny z detronizacją, skoro możnowładcy warunkowo godzili się uznawać Henryka IV za swego króla. Wydaje się więc, że co podkreślali przez wieloma laty m.in. Mirbt i Stead akt ekskomuniki nie był równoznaczny z aktem detronizacji, że papieska pretensja i papieskie postanowienie nie szły jeszcze tak daleko, choć bowiem logicznym następstwem ekskomuniki było pozbawienie urzędu króla Henryka, to pozbawienie to nie było definitywne i ostateczne. Jak ekskomunikowany biskup tracił swe kapłańskie funkcje, tak ekskomunikowany monarcha tracił swą moc rządzenia, nie tracił jednak swego tytułu (jak zobaczymy, osobliwość ta ulegnie zmianie po 1080 r., gdy po drugiej ekskomunice Henryk ostatecznie utraci władzę, która zostanie przeniesiona na inną osobę) 20. W związku z wydarzeniami z roku 1076 Wies podaje nie tylko, że skurczyło się grono współpracowników króla, wielu z nich skorzystało bowiem z absolucji dokonywanej głównie przez papieskich legatów, ale także, że legaci nalegali na władcę, by oddalił doradców ekskomunikowanych przez papieża, zaniechał też sprawowania rządów i przestał nosić oznaki królewskiej godności, wreszcie, by udał się z małym orszakiem do Spiru; istotne jest jednak dopełnienie tych warunków: Tylko za sprawą stanowczości legatów i dzięki wiernym przyjaciołom salickiego domu, opatowi Hugonowi z Cluny i biskupowi Teodorykowi z Verdun, zdołano [wówczas] zapobiec zapadnięciu postanowienia o natychmiastowej detronizacji króla 21. Warto zauważyć w tym miejscu, że Henryk IV nie stracił tedy tytułu mimo wspomnianego już dwakroć zakazu papieskiego, że wciąż go zachowywał, a niebezpieczeństwo w tym zakresie czyhało dla niego bardziej ze strony świeckich lub szerzej poddanych, niż ze strony papieża lub jego 17 Zob. jednak inaczej Z.N. Brooke, The so-called Investiture Struggle of the 11th Century, Rome 1913, passim. 18 E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s Historyk niemiecki przedstawia szczegółowo wydarzenia z lata 1076 r., w tym pęknięcia w episkopacie niemieckim, przejście na stronę gregoriańską m.in. arcybiskupa Trewiru Udona, biskupa Dietricha z Verdun i biskupa Adalbero z Würzburga, a także licznych wielmożów świeckich, zwłaszcza Ottona z Northeim oraz kolejnych saskich i nie tylko hierarchów kościelnych, wreszcie nawet Zygfryda z Moguncji. Przytacza też fragmenty listu napisanego w sierpniu 1076 r. (zatem już po nieudanym sejmie Rzeszy z czerwca tego roku) przez Grzegorza VII do wszystkich duchownych i świeckich książąt Rzeszy, w którym rozporządzając pełnią władzy Stolicy Apostolskiej przyzwala na zdejmowanie ekskomuniki z tych, którzy nie boją się odsunąć od króla, zakazuje atoli zdejmowania ekskomuniki z władcy niemieckiego, zastrzegając sobie jego ewentualną absolucję (tamże, s ). Wies podaje również, że nakłaniany głównie przez Sasów, a być może również przez przewidywanego kandydata na tron Rudolfa ze Szwabii, papież rozważał [wówczas, tj. latem 1076 r.] możliwość wyboru nowego króla, zaznaczając wszelako w jednym z listów, iż cesarzowa Agnieszka ma prawo wyznaczania następcy tronu. Niemniej, w liście z tego samego okresu (z czasu poprzedzającego dramatyczne październikowe wydarzenia z Oppenheim-Tribur) papież dopuszcza możliwość wybaczenia królowi, jeśli wreszcie, spełniając orzeczenie jeszcze z 1073 r., zerwie więź komunikacyjną z ekskomunikowanymi za popełnienie herezji symonii doradcami (tamże, s ). 19 K. Dopierała, Księga papieży, s C. Mirbt, Die Publizistik im Zeitalter Gregors VII, s , i M.T. Stead, Manegold of Lautenbach, s E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s. 159.

12 legatów, wszak także dzięki ich stanowczości nie miało zapaść postanowienie o detronizacji króla. Uwagi te warto zachować w pamięci, by z możliwie wielu perspektyw i przy uwzględnieniu możliwie wielu okoliczności móc formułować oceny; więcej, by móc dostrzec stronniczość publicystów, z których dokonaniami będziemy się wkrótce zapoznawać. Pisze Dopierała: [Książęta zgromadzeni w Tribur] Zaprosili także papieża na zjazd do Augsburga, który miał się odbyć w lutym ; dodajmy jednak, że stało się to wówczas, gdy ustalono, że król nie zostanie zdetronizowany w Tribur, lecz że stawi się 2 lutego 1077 r. w Augsburgu na zgromadzeniu wszystkich książąt Rzeszy, na którym papież miał ogłosić wyrok w jego sprawie. Wówczas też miano ustalić, że jeśliby król nie oczyścił się z klątwy w ciągu roku od daty swej ekskomuniki (do 15 lutego 1077 roku), to wówczas automatycznie utraci królestwo 23. I znów relacja Dopierały: Henryk IV nie miał wyboru. Powiadomiony, że zostanie pozbawiony tronu i że papież wyjechał z Rzymu do Niemiec, wyruszył mu naprzeciw, by uzyskać zwolnienie z ekskomuniki. Grzegorz VII zatrzymał się na zamku [lenniczki Henryka IV] margrabiny Matyldy Toskańskiej pod Canossą (niedaleko Reggio [nell Emilia] w północnej Italii). Do zamku przybyli posłowie królewscy opat Hugon Wielki [z Cluny], teściowa cesarza księżna Adelajda z Turynu i margrabia Albert Azzo II d Este ( ). Papież nie wyrażał zgody na absolucję, chcąc rozstrzygnąć sprawę na zjeździe książąt. Henryk IV przybył osobiście do Canossy i przez trzy dni (25-28 stycznia 1077) stał w stroju pokutnym (boso i we włosiennicy) przed bramą wjazdową do zamku, 22 K. Dopierała, Księga papieży, s E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s Wtedy miał też Henryk IV napisać list, którego charakterystyczny fragment przytaczamy za pracą Wiesa: Ponieważ dzięki temu, co usłyszeliśmy od tych, którzy są nam wierni, doszliśmy do przekonania, że daliśmy się pewnym ludziom podburzyć przeciwko Stolicy Apostolskiej i jej czcigodnemu biskupowi, papieżowi Grzegorzowi [przed kilkoma tygodniami jeszcze wzywanemu do ustąpienia przez autora listu jako patrycjusza Rzymu na mocy orzeczenia Bożego], dlatego uznaliśmy za właściwe, na podstawie zbawiennego zrozumienia, zmienić nasz wcześniejszy sąd i na sposób naszych poprzedników i przodków okazać posłuszeństwo najświętszej Stolicy Apostolskiej i jej biskupowi, a w wypadku gdyby pozwolono sobie na coś poważnego przeciwko niemu, przeciwdziałać temu w odpowiedni sposób. (tamże). Wies konkluduje, że tym samym Henryk IV podporządkował się swoim własnym książętom i władczym dążeniom papieża (tamże); my dodajmy, że uznał nadto papieża za uprawnionego do dokonania nad nim sądu w obecności panów Rzeszy: nie doprowadzono w Tribur, mimo tak poważnego oporu przeciwko królowi, do detronizacji władcy i wyboru nowego monarchy, nie podjęto tam żadnych decyzji rozstrzygających, pozostawiono natomiast decyzję papieżowi, który miał się zjawić na sejmie Rzeszy w Augsburgu. Papież rozstrzygający w sprawach związanych z niemiecką władzą królewską wymarzony cel gregoriańskiej polityki, zdawał się osiągnięty, pisze niemiecki historyk (tamże, s. 162). O tym, jak utwierdzona jest wśród badaczy historii politycznej Niemiec taka interpretacja, jaką przyjmuje Wies, niech świadczy jeszcze jeden cytat, tym razem z pracy badacza brytyjskiego G. Barraclougha: Odwracając się od starej teorii Gelazego o harmonijnym współdziałaniu dwóch wielkich sił [duchowej i laickiej], partia Hildebranda [sic!] dążyła do oddzielenia Kościoła od państwa, co zasadniczo zmieniało sytuację monarchy w społeczeństwie chrześcijańskim. Nie musiało to [wprawdzie] oznaczać jego podporządkowania się papieżowi, chociaż Grzegorz wkrótce wyprowadził i taki wniosek ze swej argumentacji, ale oznaczało nieuchronnie podważenie jego sakry. Wedle Grzegorza król był tylko usuwalnym urzędnikiem (The Origins of Modern Germany, Oxford 1947, s. 114).

13 prosząc o zwolnienie z ekskomuniki. Papież uległ presji otoczenia i mimo świadomości przegranej, udzielił absolucji 24, przyjmując od króla niemieckiego przysięgę następującej treści: Ja, król Henryk, w związku z niezadowoleniem i różnicą zdań, jaka w chwili obecnej w związku z moją osobą wystąpiła wśród arcybiskupów i biskupów, książąt i hrabiów oraz innych możnowładców Rzeszy, postanawiam w okresie, który papież Grzegorz VII wyznaczy, poddać się sprawiedliwości jego sądu lub w przypadku zgody, postąpić podług jego rady, jeśli żadna przeszkoda ani jemu, ani mnie nie stanie na drodze; jeśli taka nie wystąpi, jestem gotów to właśnie uczynić 25. Po fragmencie przytoczonym z pracy polskiego historyka papiestwa i odczytaniu wyznania króla niemieckiego, zwróćmy uwagę, że król niemiecki reagował nie na klątwę papieską, lecz na swoiste ultimatum postawione mu przez poddanych; że próbując spełnić ich warunek podjął starania o cofnięcie ekskomuniki przez papieża udając się w kierunku, z którego tamten dążył ku Augsburgowi; że papież z kolei udawał się w kierunku Niemiec na wezwanie tych, z którymi raz jeszcze miał rozpatrzyć winy świeckiego władcy. Wszystkie te elementy są godne zapamiętania, choć znacznie ważniejszy jest fakt cofnięcia ekskomuniki przez samego papieża nie na synodzie, lecz osobiście przez niego, jakby był on już władny uchylać czy zmieniać własne orzeczenia, i czynić to nie na sejmie Rzeszy, jakby dopełniając wcześniejsze rozstrzygnięcie przyjęte przez poddanych, lecz samodzielnie, z własnego tytułu, a nie przyłączając się do zbuntowanych poddanych albo i wspierając ich stanowisko, choćby będącego wypełnieniem wstępnego, formalnego zakazu sprawowania rządów 26. Ale zwróćmy również uwagę na argument użyty przez króla w przysiędze: akcent został wszak położony przez stwierdzającego swe aktualne pozostawanie przy władzy nie tyle na sprawiedliwość czy prawość postępowania stwierdzane przez papieża, nie tyle na normy kanoniczne czy inne reguły prawne, ile na problem jedności poddanych. Król, uznający się za wciąż raz jeszcze podkreślmy i aktualnie panującego (Ja, król Henryk) zaznaczał, że stał się (on, panujący) powodem rozłamu wśród możnowładców Rzeszy i że z tego w istocie powodu poddaje się sprawiedliwemu sądowi, który miał sprawować biskup Rzymu, sędzia spraw niemieckich bez wątpienia, jednak sędzia zjawisk czysto politycznych, a nie duchowych ; sędzia, który swoim orzeczeniem miał ewentualnie przywrócić jedność. Cofnięcie ekskomuniki w Canossie nie powstrzymało książąt niemieckich przed dalszą akcją: choć król spełnił warunek wskazany przez nich w Tribur (uzyskał absolucję już po trzech miesiącach), to poddani uznali wyrok papieski za znoszący jedynie karę kościelną, ale nie wyrok dotyczący legitymacji do panowania występnego władcy świeckiego 27. Wprawdzie nie doszedł do skutku planowany sejm Rzeszy w Augsburgu, na którym papież miał wystąpić w roli sędziego niemieckiego króla. Wprawdzie nie podjął on już dalszej drogi, którą uprzednio zamierzał przebyć za Alpy, zapewne uznając, że wydając orzeczenie na zamku toskańskim spełnił już swą rolę sędziego, w istocie wkraczając w dziedzinę świecką, w której rozstrzygnął o zachowaniu legitymacji przez władcę niemieckiego. Czyniąc to sprawił, że monarchia niemiecka 24 K. Dopierała, Księga papieży, s Cyt. za: E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s Słusznie bowiem powiada Wies, że król podjął decyzję o spotkaniu papieża w drodze do Augsburga raczej niż na sejmie Rzeszy, by uniknąć upokorzenia dla swego rodu ze strony poddanych próbujących go zdetronizować. Przed papieżem, najwyższym kapłanem chrześcijaństwa, król mógł się ukorzyć, nie tracąc godności. Było to bowiem ukorzenie się przed Bogiem i nie naruszało jego świeckiej pozycji, lecz przeciwnie, przywracało mu ją. Osiągnięcie tego samego przed sądem własnych wasali było natomiast niemożliwe (Cesarz Henryk IV, s. 163). 27 Zob. stanowisko Sasów omawiane przez E.W. Wiesa (Cesarz Henryk IV, s. 169).

14 straciła dotychczasowy charakter, jej władcy nie mogli się już dłużej powoływać na zależność bezpośrednio jedynie od Boga, skoro jeden z nich dopuścił do tego, by pomiędzy niego i Boga wdarł się ten, który orzekał nie w imieniu swoim, lecz właśnie w imieniu samego Boga. Okazywało się, że pozycja papieża w relacji do Boga jest mocniejsza niż pozycja zajmowana przez władcę, którego poprzednicy trwali na stanowisku, że to oni właśnie zajmują pozycję najbliżej Stwórcy. Tym samym załamywała się dotychczasowa opcja bliska nie tylko Ottonom, ale także władcom salickim, załamywała się jednak nie tyle jako oglądana z perspektywy władcy, którego legitymacja została podtrzymana (mimo zakazu sprawowania rządów), ile jako oglądana niejako z zewnątrz. Być może rację ma Wies, gdy twierdzi, że dla całego świata stało się [teraz] widoczne, że monarchia straciła swój sakralny charakter, który posiadała jako rzekomo ustanowiona z łaski Boga. W ten sposób ukoronowany i namaszczony król stał się osobą świecką. Dumne słowa cesarza Justyniana: Ja jestem trzynastym apostołem straciły swoją ważność. Król stał się częścią laickiego, a nie sakralnego świata 28. Czy rzeczywiście jednak w następstwie Canossy król stawał się tylko uczestnikiem laickiego świata i tracił więź ze światem sakralnym? Czy Wies nie przyjmuje nazbyt bezkrytycznie interpretacji Helmuta Beumanna, zgodnie z którą właśnie w Canossie polityczno-teologiczna legitymizacja władzy królewskiej przede wszystkim poprzez Kościół Rzeszy, podstawa dotychczasowego systemu, została zakwestionowana? Czy nie upraszcza on zagadnienia, nie gubi prawdziwej istoty dążeń papieskich traktując je jako właściwe pewnemu aktorowi konkurującemu o panowanie nad światem z aktorem dotąd dominującym na Zachodzie? Czy, znów sięgając do Beumanna, nie przyjmuje za nim mylnie, że gdy król zrównany został z ludźmi świeckimi, wówczas ustanawianie przez niego prałatów Rzeszy musiało spotkać się z zarzutem świeckiej inwestytury i uszczuplenia libertas ecclesiae (wolności Kościoła), skoro zarzut taki stawiany był daleko wcześniej, dekad kilka przed wydarzeniami ze stycznia 1077 r.? Czy nie upraszcza wreszcie zagadnienia, gdy mówi znów za Beumannem, że dla reformatorskiego papiestwa Canossa oznaczała oprócz bezpośredniego dylematu ogromny krok naprzód w kierunku ustanowienia hierarchicznego prymatu, objęcia przywództwa nad światem łacińskim, do czego także i poza Rzeszą [ partia papieska ] niepowstrzymanie dążyła 29? Wszystkie te zagadnienia są nie- 28 E.W. Wies, Cesarz Henryk IV, s H. Beumann, Das Reich der späten Salier und Staufer, [w:] Handbuch der europäischen Geschichte, t. II, 1987,