Uproszczenie procesu karnego w postępowaniu przygotowawczym w kontekście uprawnienia stron

Transkrypt

1 W latach 90, jeszcze pod rządami ustawy normującej procedurę karną z 1969r., trwała dyskusja w kwestii zmiany procedury karnej. Prace nad nowym procesem karnym toczyły się pod hasłem uproszczenia toku postępowania. Zmiany ustrojowe przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, których konsekwencją były przemiany gospodarcze, a efektem zwiększenie swobód i wolności obywatelskich, niedostateczna kontrola państwa nad sferą szeroko rozumianego bezpieczeństwa spowodowała lawinowy wzrost postępowań przygotowawczych prowadzonych przez uprawnione organa. W konsekwencji wymuszając zmianę obowiązującej procedury. Na tym etapie pojawił się podstawowy problem a mianowicie określenie możliwego stopnia wkroczenia w wolności obywatelskie. Wolności, które ze względu na swą wagę są unormowane w ustawie zasadniczej. Obok zakazu pozbawienia lub ograniczenia wolności, zakazu tortur czy zasady domniemania niewinności należało uwzględnić zapis normy znajdującej się w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP która stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. W demokratycznym państwie prawa jednym z podstawowych praw jest prawo do obrony. Każdy przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne /faza in personam /, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowanie. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Jej wagę podkreśla umiejscowienie tego prawa przez suwerena w ustawie zasadniczej. W procedurze karnej znajdują się ogólne idee obejmujące węzłowe kwestie w procesie i wyznaczające model procesu. Są one społecznie ważnymi dyrektywami uregulowania najbardziej istotnych kwestii procesowych. To naczelne zasady procesowe. By przejść do dalszych rozważań niezbędne jest przypomnienie kilku z nich. Zasada kontradyktoryjności, nazywana też zasadą sporności, niekiedy zasadą walki to dyrektywa, w myśl której proces może być prowadzony w formie sporu równouprawnionych stron /podmiotów/ przed bezstronnym arbitrem. Ponieważ proces karny stanowi konsekwencję popełnienia przestępstwa /lub przynajmniej uzasadnionego podejrzenia, a od strony obiektywnej prawdopodobieństwa jego popełnienia/, wywołującego konflikt społeczny i prawny oraz implikującego sprzeczność, przeciwstawność interesów to naturalną i praktycznie najskuteczniejszą formą postępowania, w wyniku którego ma zapaść rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu i o konsekwencjach naruszenia prawa, jest proces kontradyktoryjny. W takim procesie podmioty postępowania, mające status stron z określonymi uprawnieniami i obowiązkami, mogą walczyć o swoje interesy, mają możliwość prowadzenia sporu. 1 / 5

2 W postępowaniu przygotowawczym ustawodawca dał pierwszeństwo zasadzie śledczości. Stanowi ona, że zadania oskarżenia, obrony i rozstrzygania znajdują się w rękach organu procesowego. Kolejną dyrektywą jest zasada pisemności. Dotyczy czynności dokonywanych ustnie, dokumentowanych w formie pisemnej. Dyrektywa bezpośredniości obejmuje postulat, aby pomiędzy poznającym przeszłość sędzią a samą przeszłością ogniwa dowodowe były zredukowane do minimum. Z doświadczenia wynika, że im więcej ogniw pośrednich tym więcej zniekształceń na drodze poznania prawdy. Konglomerat tych zasad, a także nadzór procesowy sprawowany przez jednostki organizacyjne wymiaru sprawiedliwości prokuratury i sądu - nad organami uprawnionymi do prowadzenia postępowań przygotowawczych, sprawowany z urzędu lub na wniosek, warunkuje możliwość uproszczenia procedury karnej. Zgodnie z wyrażoną w art. 410 K.k. wolą ustawodawcy podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Nie bez znaczenia jest również, że z postępowań przygotowawczych tylko te, których przedmiotem są czyny ścigane z oskarżenia prywatnego mogą być rozpatrywane bez przeprowadzania przez organy procesowe dochodzeń bądź śledztw. Jednak i w tym przypadku ustawodawca przewidział możliwość wydania polecenia przez sąd dokonania określonych czynności dowodowych, których wyniki przekazywane są organowi zlecającemu. Z czynów penalizowanych przez ustawę Kodeks karny te, które są rozpatrywane w trybie prywatnoskargowym są przestępstwami, których ustawodawca ściganie pozostawił woli osób pokrzywdzonych. Dopiero oświadczenie woli złożone przez pokrzywdzonego o złożeniu aktu oskarżenia lub objęcie ścigania czynu prywatnoskargowego ściganiem z urzędu przez organa prokuratury powoduje podjęcie działania przez uprawnione organy. W pozostałych przypadkach rozprawę główną warunkuje przeprowadzenie przez uprawnione organy dochodzeniowe stosownych postępowań i zebranie dowodów pozwalających na skierowanie do właściwego sądu aktu oskarżenia. Nie bez znaczenia jest wynikająca z art pkt. 2 i 4 K.p.k. możliwość nie tylko zwrotu sprawy prokuratorowi celem usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego, ale także jej umorzenia z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia. Dla rozważań będących przedmiotem artykułu istotnym wydaje się fakt, że postępowanie przygotowawcze toczy się według ściśle określonych w ustawie reguł. Sporządzanie protokołów z czynności, pouczanie ich uczestników o przysługujących im uprawnieniach i egzekwowanie obowiązków, wydawanie postanowień i zarządzeń to tylko niektóre z nich. Kolejne uwagi mające związek z możliwością uproszczenia procedury karnej w toku toczącego się postępowania przygotowawczego należy odnieść do przysługujących osobom biorącym udział w czynnościach uprawnień. Autor opracowania pozwoli poruszyć je w kolejności chronologicznej. Norma zawarta w art K.p.k., za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze, umożliwia stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnienie akt, umożliwia się sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje się odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie. W wyjątkowych wypadkach, za zgodą 2 / 5

3 prokuratora, mogą być udostępniane innym osobom. Decyzja podjęta w sprawie wniosku o udostępnienie akt sprawy następuje w formie postanowienia, które jest zaskarżalne. Innym, istotnym z punktu widzenia toczącego się postępowania przygotowawczego, zagadnieniem jest przewidziane przez ustawodawcę uprawnienie zażalenie - wynikające z treści art. 302 K.p.k. Również w tym przypadku przysługuje ono nie tylko stronom, ale także osobom nie będącym stronami. Jest to uprawnienie o tyle istotne, że dotyczy nie tylko postanowień i zarządzeń naruszających prawa osób nie będących stronami, ale także na inne czynności. Jest to uprawnienie bardzo szerokie. Pozwalające na prokuratorską kontrolę toczącego się postępowania przygotowawczego prowadzonego przez organy nieprokuratorskie. Znaczenie dla kwestii uproszczenia procedury karnej mają również uprawnienia przysługujące osobom związane z uzyskiwaniem dowodów i środkami przymusu procesowego. Autor opracowania mając na uwadze kategorię zatrzymania rzeczy i przeszukania, a także zatrzymanie osoby, które jest wkraczaniem /czytaj: ograniczaniem/ w sferę konstytucyjnych wolności człowieka wskazuje, że rozważania należy rozpocząć od zatrzymania, które jest formą pozbawienia wolności. Przypomnieć należy, że art. 41 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Jej ograniczenie może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym przez ustawę. Ze względu na powagę poruszanych kwestii należy się przypomnieć, że oprócz zatrzymania procesowego znane są zatrzymania porządkowe, zwane też prewencyjnymi na zasadzie art. 15 ust. 1 pkt. 3 ustawy o Policji wobec osób stwarzających w sposób oczywisty zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia; penitencjarne na podstawie art. 15 ust. 1 pkt. 2a ustawy o Policji wobec osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia opuściły areszt śledczy lub zakład karny i w wyznaczonym terminie do niego nie powróciły i administracyjne na zasadzie art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 1982r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wobec osób, które zachowaniem swoim dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym lub w zakładzie pracy, znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu lub zdrowiu innych osób. Osobie zatrzymanej procesowe przysługuje, w myśl art. 246 K.p.k., zażalenie do sądu rejonowego właściwego na miejsce zatrzymania lub prowadzenia postępowania. Jego przedmiotem może być zbadanie zasadności i legalności zatrzymania, a także prawidłowości jego wykonania. Na żądanie zatrzymanego należy mu umożliwić w dostępnej formie kontakt z adwokatem. Dodać należy, że zgodnie z treścią art K.p.k., ponowne zatrzymanie osoby podejrzanej 3 / 5

4 na podstawie tych samych faktów i dowodów jest niedopuszczalne. Również zatrzymanie rzeczy i przeszukanie wkraczają w wolności i prawa osobiste obywateli podlegające ochronie przez ustawę zasadniczą. Art. 41 ust. 1 Konstytucji gwarantujący nietykalność osobistą, art. 49 Konstytucji w postaci wolności i tajemnicy korespondencji i art. 50 Konstytucji odnoszący się do nienaruszalności mieszkania - to normy prawne, które przez poruszane pojęcia ograniczają. Podnieść należy, że w przypadku braku postanowienia prokuratora lub sądu o konieczności dokonania czynności procesowej należy osobę poinformować, że otrzyma jej zatwierdzenie. Warto dodać, że na postanowienia dotyczące przeszukania i zatrzymania rzeczy oraz inne czynności przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone. Stanowi o tym art. 236 K.p.k. Mając na uwadze kryterium uproszczenia trybu prowadzenia śledztw i dochodzeń należy zwrócić uwagę na nowelizację procedury karnej wprowadzonej w 2003r. Kwestiami mającymi wpływ na poruszane zagadnienie są możliwość oddalania wniosków dowodowych, które w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia czasu trwania postępowania /uwaga: następuje w formie postanowienia/; wzywania osób telefonicznie albo w inny sposób stosownie do okoliczności /warunek: w wypadkach nie cierpiących zwłoki/; a także tryb rejestrowy. Istotą tej instytucji jest możliwość wydania postanowienia o umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru w przypadku, gdy czynności prowadzone w trybie art K.p.k. lub prowadzonego co najmniej przez 5 dni dochodzenia nie stwarzają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych. Należy jednak pamiętać, że czynności wykonane przed podjęciem decyzji o umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru muszą być prowadzone profesjonalnie w celu ustalenia jak największej ilości świadków, ujawnienia i zabezpieczenia materiałów dowodowych pozwalających na spersonifikowanie sprawcy czynu, bowiem po tej decyzji organy nieprokuratorskie prowadzące postępowanie mają obowiązek prowadzenia czynności o charakterze operacyjnym zmierzającym do wykrycia sprawcy i uzyskania dowodów /art K.p.k./. 4 / 5

5 Pamiętać należy o wprowadzonej nowelizacją procedury karnej z 2007r. możliwości stosowania procedury trybu przyśpieszonego wobec sprawców określonej kategorii czynów. Zdając sobie sprawę z negatywnej oceny tej instytucji należy wskazać również jej pozytywne aspekty. Możliwość stosowania wobec sprawców czynów o charakterze chuligańskim to rzecz najważniejsza. Kolejną istotną kwestią jest konieczność przekazania podejrzanego do dyspozycji sądu, który ma obowiązek niezwłocznie przystąpić do jej rozpoznania. Możliwość nie przesłuchania pokrzywdzonego i świadków zdarzenia przed przekazaniem podejrzanego do sądu należy potraktować hipotetycznie. Bowiem pytanie retoryczne czy sąd zapoznając się z materiałami sprawy, a także obrońca, który reprezentuje interesy swego klienta może podjąć się oceny dowodów na podstawie tylko i wyłącznie ewentualnych oględzin miejsca zdarzenia i wyjaśnień podejrzanego /oskarżonego/. Należy pamiętać, że w przypadku skorzystania przez organy nieprokuratorskie prowadzące dochodzenie z możliwości wprowadzonych przez tryb przyśpieszony prokurator, obrońca i sąd zapoznawali by się z dokumentami w postaci notatek sporządzonych przez policjantów i protokołu przesłuchania podejrzanego, który nie ma obowiązku wyjaśniać zgodnie z prawdą. Kolejna kwestią mająca wpływ na uproszczenie procedury karnej jest powrót do treści art pkt 4 K.p.k. sprzed nowelizacji postępowania karnego dokonanego 1 lipca 2003r. Wymieniony przepis wskazuje cele postępowania przygotowawczego wskazując jednocześnie, ze jednym z celów jest wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody. Wcześniej obowiązująca norma prawna nie zawierała pojęcia wszechstronnie. Zgodzić się należy, że aktualnie obowiązujące określenie jest zdecydowanie szersze niż obowiązujące wcześniej. Również z tym, że nie tylko nakłada ono obowiązki na organy prowadzące postępowanie ale również daje uprawnienia jego stronom i uczestnikom. Wspomniana nowelizacja rozszerza również podstawy oddalenia wniosków dowodowych. Ustawodawca umieścił nieznaną wcześniej polskiej procedurze karnej instytucję oddalenia wniosku dowodowego, który w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania. Zgodnie z wolą ustawodawcy omawiana decyzja zostaje podjęta w formie postanowienia. 5 / 5