MuzeuM Mazowieckie w Płocku ul. TuMska 8

Transkrypt

1

2 MuzeuM Mazowieckie w Płocku ul. TuMska 8 www. muzeumplock.art.pl Najstarsze polskie muzeum powstałe z inicjatywy społecznej w 1821 roku. Muzeum wielodziałowe, posiadające zbiory historyczne, numizmatyczne, artystyczne, archeologiczne, etnograficzne. Muzeum secesji zwane tak czasem ze względu na największą ekspozycję poświęconą sztuce secesji. Muzeum mieści się przy głównej, uznawanej za salon miasta ulicy Tumskiej. ekspozycje stałe Secesja w Europie i w Polsce wystawa mieści się na 3 piętrach i zawiera: > aranżację wnętrz mieszczańskich z przełomu XIX i XX wieku > sale rzemiosła artystycznego > galerię malarstwa i rzeźby okresu Młodej Polski X wieków Płocka wystawa mieści się na 3 piętrach i przedstawia 1000 lat historii miasta Płocka Bolesław Biegas największa monograficzna wystawa rzeźb i malarstwa tego twórcy Mira Zimińska-Sygietyńska pamiątki po artystce przekazane muzeum przez rodzinę w wieloletni depozyt Sztuka Płocka > w spichlerzu przy ulicy Kazimierza Wielkiego 11b > w kamienicy przy ulicy Tumskiej 8 ekspozycje czasowe MuzeuM Mazowieckie w Płocku to muzeum otwarte Wydarzenia i spotkania (cykliczne): Noc Muzeum Piknik Archeologiczno-Etnograficzny Jarmark Tumski Jazz w Muzeum Środy Literackie Konfrontacje Historyczne Portrety Spotkania z Kulturą Etniczną Kiermasze Bożonarodzeniowe Sesje popularnonaukowe dotyczące sztuki secesji, art déco i innych dyscyplin Zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży

3 Specjalne podziękowania dla: Sławomira Wiśniewskiego Burmistrza Miasta i Gminy Drobin, Leonarda Sobieraja Dyrektora Muzeum Mazowieckiego w Płocku, Stowarzyszenia Gmin Turystycznych Pojezierza Gostynińskiego. znaj ogólnopolskie pismo stowarzyszenia autorów Polskich kwartalnik artystyczno-naukowy Nr 13 luty kwiecień 2012 issn Redakcja: Krzysztof Bieńkowski (redaktor naczelny) b1956@wp.pl Magdalena Duraj (literatura) magdalena_duraj@op.pl Tomasz J. Gałązka (fotografia) Magdalena Kruszewska ( ZNAJ młodych) Wiesława Ludwikowska (konkursy) wiesialud@op.pl Ewa Lilianna Matusiak (sekretarz redakcji) el.mat@vp.pl Eugeniusz Orłow (z-ca redaktora naczelnego) Ireneusz Szychowski (historia sztuki) ekonomik@plocman.pl Maciej Włodarczyk ( ZNAJ młodych) matzky@op.pl Ewa Żak (korekta) konsultanci: Prof. nadzw. dr hab. Anna Maria Stogowska (historia) Doc. PhDr. Libor Martinek, Ph.D.* Czechy (literatura) Prof. dr hab. Andrzej Kownacki (ekonomia) Doc. dr Jan R. Kalinowski (polityka społeczna) Dr Danuta Mucha (literatura) Dr Bohdan Urbankowski (literatura) Małgorzata Duch (literatura) Zbigniew Gretka (SAP) Waldemar Smaszcz (literatura, krytyka literacka) * zachowano zapis tytułów naukowych, jak w Czechach współpracownicy: Elżbieta Gargała Wałbrzych elagargala@op.pl Dr Jacek Malikowski Będzin jac55mal@gmail.com Zbigniew Mirosławski Tarnów leszczyc@op.pl Ewa Stangrodzka Ciechanów evaurszula@wp.pl Janina Wielogurska Żyrardów jana_s@wp.pl Projekty okładek: Tomasz J. Gałązka s.1. Maciej Włodarczyk s.4. znaj w internecie: Redakcja i wydawca: stowarzyszenie autorów Polskich oddział w Płocku, Płock, al. M. j. Piłsudskiego 31 w siedzibie Szkół Społecznych Płockiego Towarzystwa Oświatowego Adres do korespondencji drogą pocztową, z dopiskiem: ZNAJ. Konto bankowe: PEKAO S.A. I/O Płock, nr rach W tym numerze ZNAJ m. in.: - Ernest Bryll - Czesław Miłosz - Wisława Szymborska Temat główny - dziwność Opowiadania, informacje, recenzje etc. szczegółowy spis treści s. 141 w następnym numerze znaj m. in.: laureaci Nagród im. władysława Broniewskiego /z 2010 roku/: - Libor Martinek, - Bohdan Urbankowski, - Karol Samsel. Temat główny numeru: przemiany, inne jw. Nakład (wyd. I): 500egz. Druk i oprawa: Drukarnia Szmydt ul. Legionów Polskich 27A Gostynin tel. (24) mail: szmydt@onet.pl skład: Maciej Włodarczyk wszystkim DaRczyŃcoM serdecznie DziĘkujeMy! Termin nadsyłania prac do numeru 14 - Martinek urbankowski -samsel - przemiany do 15 maja 2012r. Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych. Informujemy również, iż bardzo duże ilości przesyłek pocztowych (listy, książki, etc.) wykluczają indywidualne odpowiedzi, stąd odniesienie do niektórych listów, recenzje wybranych książek itp. mogą Szanowni Państwo odnaleźć na łamach kwartalnika. Treści zawarte w piśmie ZNAJ chronione są prawem autorskim. Wszelkie przedruki całości lub fragmentów artykułów możliwe są wyłącznie za zgodą wydawcy. 3

4 Dziwność... Jaki on dziwny, niezrozumiały, niepojęty... inny - mówią o wielu ludziach o tych, którzy są bądź bywają poetami, zwłaszcza. Bez wątpienia także wielu z nich wprawia w zdumienie swoją niepowtarzalną twórczością. Tacy są, byli... poeci ekstraklasy, których prezentujemy w tym numerze ZNAJ : Bryll, Miłosz, Szymborska, Łączkowski... Takimi są inni, których twórczość prezentujemy, a których wybrane materiały przedstawiamy. Podkreślam, że ogrom nadesłanych materiałów, przy szczupłości kwartalnika, sprawia, iż wielu ważnych prac nie zdołaliśmy zamieścić. Przepraszam wielu autorów, w tym tych, których prosiłem o napisanie tekstów do publikacji. Pozostają w przepastnym archiwum redakcji do wykorzystania w możliwie najszybszym czasie. Gdyby to było możliwe, pismo mogłoby ukazywać się choćby i co miesiąc - ilość materiałów z pewnością by na to pozwoliła, ale... Obecna sytuacja ekonomiczna w wielu dziedzinach życia w kraju wpływa na szczupłość środków, w tym na kulturę, jak zwykle, szczególnie. Od roku nie otrzymujemy urzędowych dotacji na druk, stąd wprowadzone od tego numeru materiały promocyjne. Bez nich niestety pismo nie mogłoby się ukazywać. Składam więc ogromne podziękowania wszystkim naszym darczyńcom, a niektórych - tych największych - wymieniliśmy na stronie informacyjnej kwartalnika. Pocieszającym jest fakt, iż niebawem będą rozpatrywane wnioski o środki na kulturę w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego, który wspierał nas od początku wydawania pisma. Oczekujemy, tym razem, pozytywnych decyzji. Apeluję także w tym miejscu do rad oddziałów SAP w Polsce o większe zainteresowanie i wsparcie dla redakcji w środki na druk pisma Stowarzyszenia, w tym pozyskiwanie sponsorów, a nawet reklamodawców. W sprawie szczegółów proszę o osobisty kontakt. Nawiązując zaś do głównego tematu numeru tj. dziwności, pozwolę sobie stwierdzić, iż dziwne, wręcz niepojęte są dla mnie, i wielu ludzi kultury, decyzje władz, które likwidują domy kultury, biblioteki, ograniczają środki na druk pism. Takie informacje otrzymujemy, a niektóre, jak w poprzednim numerze (s. 97), zamieszczamy. ze smutkiem odbieramy informacje o wstrzymywaniu druku bądź ograniczeniach nakładu wielu polskich pism literackich... Dziwny jest ten świat i dziwne zapanowały w Polsce zwyczaje... Krzysztof Bieńkowski Redaktor naczelny ZNAJ PS Następny numer to: Martinek Urbankowski Samsel przemiany, a termin nadsyłania prac do 15 maja 2012 roku (najlepiej bezpośrednio na mój b1956@wp.pl). Więcej informacji na stronie kwartalnika 4

5 Ernest Bryll 5 fot. archiwum poety

6 ernest Bryll /11 wierszy, z 2011 roku/ Moja stara twarzy Moja stara twarzy O czym tobie marzyć Czego ci nie dość smakować kiedyś Pocieszają: Kiedyś się wyjaśni Ale w kraju kiedyś Idziesz nocą Może gdzieś, ktoś zapałką trzaśnie Może świeczkę innym ku pomocy Zapali naiwny. Przedziwne Pokażą się na ścianach Drogi zamazane O tym co miałem Duszą i ciałem A nie umiałem szanować Za szybko się jadło Wszystko co popadło I z byle kałuży piło Więc jakby mnie nie było I to widać w lustrze Miało odbijać Moją twarz a mija Cóż, tak się żyje W pustce A to ślady tych, co po omacku Odklejając się z niewidzenia Wędrowali myśląc: - Niełatwo Ale musi być wyjście z cienia Jakieś drzwi Czy da się po cichu Wytrychem? Czy hucznie łomem Włamać się w niewiadome Tam się wyjaśni. Kiedyś. No właśnie Na tę chwilę świeczkę mam schowaną Więc gdy będą drzwi otwierane Zobaczę za nimi ścianę /wedle Mądrości kłamstwa Sulchana Saby Orbelianiego/ I zanim płomyk zgaśnie Chyba złapiemy ślad. Wędrowania Na parę lat 6

7 Pieśń zawsze Znów ćwierka za kominem. To świerszczyk Uchował się - choć życie węższe zamiast szersze Stało się. Już nikt nie ma za swoim kominem Uczciwej szczeliny. Ale nie zaginie Póki my żyjemy Świerszczyk pieśni biedny Tak zapomniany aż niepotrzebny A jednak wytrwał. Ciężka teraz bitwa O komin, o powałę. Niewiele zostało Chyba mniej niźli mało Ale żyje świerszcz Więc nie zginęła poezja. Bo wiesz Pieśń zawsze ujdzie cało Przed zamknięciem dnia Nasze twarze przed zamknięciem dnia Nie takie są, nie takie jakich byśmy chcieli I dlatego zostawia strach Ślady na spoconej pościeli Brało się, brało prysznice Po sto razy. I znowu z niczym Wchodzimy w noce pocąc się wszystkim Co za dnia jest tak oczywiste Teraz nie. Szafa nocy ze skrzypieniem Zamyka swoje drzwi I nie ma już półcieni I nie ma snu dobrego chociaż niby śpisz Ale kobieta śpi na twym ramieniu To jest zbawienie. Nocy przemienienie Bo kobieta przy tobie łagodne ma sny Jak łąka. Więc cichutko pójdziesz za nią ty Tak, by się nie zbudziła i doprowadziła Drogą lepszych poranków Tam bramka zamknięta. Kobieta ma klucze A że jest dzieckiem marzeń znów się nie nauczy Zamykać twardo furtkę. A więc niedomkniętą Prześlizgniemy się wierząc: Wreszcie dla nas święto I szafa nocy znów jest odemkniętą. listy nie odpisane Listy nie odpisane, słowa źle powiedziane Przypomną się nad ranem. Nawet we śnie najgłębszym Właśnie z jeziora nocy jest wyciągane Wszystko co utopiłeś w nim. Albo i więcej Śmierdzi na brzegu.- Nie moje.- A czyje? Wszystko tak przerośnięte ze sobą Jakbyś inną był niż myślisz - osobą Z tego brudu jak się domyjesz? 7

8 A śmieciarze, co czyszczą jeziora Mówią: - Teraz człowieku nie pora Po tobie, czyścić. Jak myślisz Kto to zrobi? Rób to sam, segreguj Albo zapłać. Znajdź sobie takiego Niech wygrzebie co po tobie gnije Nie lamentuj. Jak nie twoje to czyje? Nasze twarze jak złe demony Czy na dłoniach kiedyś tak bliskich Pazur mroku tylko nienawistny? Kiedy się zmieniają w nieprzyjaciół Przyjaciele staraj się dopatrzyć Co prawdziwe w świetle nieprawdziwym Bo drzwi w nocy pękną I nad jeziorem nocy nie wołaj wciąż pomocy Sprzątaj ten szlam. Póki żyjesz. kiedy się zmieniają Kiedy się zmieniają w nieprzyjaciół Przyjaciele nie wolno utracić W naszej pamięci jak to szliśmy objęci I miało być inaczej Niestety tam noc. Jej wrota bardzo twarde My pchamy z jednej strony a wy pchacie z drugiej Dlatego przyjaciele nie będzie otwarte Światło, lecz światła smugi One niby prześwietlają noc Ale widzisz nieskładny kawałek A więc wszyscy z obcej strony są Nic nie jest jak trzeba całe Jak się zdziwisz Klękniesz Prosząc o przebaczenie Kiedyś musi znów na naszej ziemi Wykiełkować ździebełko sumienia Pociąg co wywoził Pociąg co wywoził stąd całe narody Niby jest odstawiony. Ale tuż za domem Żyje bocznica gdzie eszelony Czekają nowej swobody Na razie to muzeum. Akta zakurzone Albo zgnojone. Więc braknie dowodów Ale jak czas wróci będzie napalone W kotłach. I ruszą do przodu Za wagonami wagony Wstydem spłoną nagle wyświetlone Póki co drzewa rosną jest gęsta zasłona 8

9 Wiosną, latem, pod jesień. Kiedy mróz przyniesie Nagie widoki możesz gołym okiem Zobaczyć Co to znaczy? A my? Okulary Poprawiamy na nosie. To jest dziejów staroć Sen mara, Bóg wiara Koszmary z naszych twarzy Z naszych twarzy nasze demony Niezadowolone: - Co to za oblicze Oczy nie tęsknią za niczem Rumieńce wstydu jak przyklejone Niedbałym mordobiciem - Taka praca warczą z wami niełatwa Odwracać się trzeba od światła Żeby nikt nawet nie śmiał wiedzieć W jakiej nudzie my, w jakim wstydzie I nie ma na to sposobu Wciąż musimy wasze nic pilnować Właśnie tak: Czyhać, dopadać Na grzechu. Jaka to zdrada Jakie zbrodnie? Bardzo niegodnie Bylejakość taka że swych szponów Brzydzą się użyć demony Z naszą twarzą, naszym życiem, pełne wstydu Bo niczego ważnego nie widać Ani złe to ani te dobre Z naszą twarzą demony obłe. urywek z raportu.dzieje ich nie do uwierzenia Okrutne, bałamutne. A ziemia? Zlepiona z kawałków. Zawsze, nie całkiem Bezgranicznie kochana no bo granic nie ma Przepraszam, jest granica między nimi a resztą Świata. Bo muszą tak mieszkać I na tym koniec. Odważni ogromnie Jak to w bajkach. Niewinni. Bo inaczej baśnie Jak opowiadać dzieciom? No właśnie Gdyby żyli jako krasnoludki Los ich byłby nawet całkiem milutki Na miejscu swoim w dziecinnym pokoju Gdzieś za szafą, gdzie ciemniej Dzieci potajemnie Urządziłyby im kraj jak okruszek Ale oni nie chcą. Oni muszą 9

10 Być więksi niż są sami. I nie chcą żyć z nami Wedle swego znaczenia. To lud utrapienia Wylecą więc i z bajek. Przecież zakończenia Szczęśliwego dla nich i tam nie ma. Trzeba Trzeba wymyśleć mowę radosną Może wtedy posłuchamy siebie Bo na razie uszy nam zarosły I po polsku mówisz a nic nie wiesz Strach. Bo ponoć już pracują lingwiści Nic nie wiemy o nich, lecz oni Wiedzą jak trzeba wyczyścić Nasze myśli. Jesteśmy bezbronni? Może, może po radosnej stronie Da się jeszcze przed głuchotą obronić Język dobrym obiadem poruszyć I przepłukać się nalewką po uszy Żeby gadać tylko wierszem, bo wiersz Jest uparty jak zimą świerszcz coraz więcej Coraz więcej rodaków w trawie się ukrywa Albo, jak ja, pod krzakiem. Leżą ledwo żywi Bo tam gdzie kwitły pola dawnych marzeń Jest teraz kraj wydarzeń Maleńkich raczej nie ma na co patrzeć Ale najważniejsze których nie zmierzycie Nie złapiesz ich, nie zdusisz. Jak pchły skaczą Każdy się drapie, łapie je. Widzicie A na marzeń polach trwa walka olbrzymów Strasznie skarlałych. Lecz trudno wytrzymać Ich smród. Z wielkości tyle pozostało: Ogromne, wielce nadzwyczajne łajno Jak górotwór. Lecz tego im mało Tratują resztki trawy, ocalałe krzaki Znów się nam dają we znaki Ani się ukryć. Ani przywyknąć Nie da się też zniknąć Trzeba wymyśleć mowę świerszczową I zacząć chyba na nowo 10

11 Romana więczaszek Poznawanie poezji od ernesta Brylla Żebyśmy mogli zapomnieć co trzeba A zapamiętać to czego nie było Żebyśmy mogli w ziemię się zagrzebać I jak robak przeczekać pogodę niemiłą Żebyśmy mogli potem z tej martwiny Z ciemnej larwy w motyla nagle się wylinić Byłam studentką, gdy przeczytałam ten wiersz. Pochodzi z tomiku Ernesta Brylla: Piołunie piołunowy (1973), który lekko pożółkły leży teraz przede mną. Z obwoluty spogląda w bok młody autor, z troską, jest lekko zmartwiony, ale ma przenikliwe oczy. Odżyły we mnie wspomnienia i ślady, które w moim dojrzewaniu do życia okazały się ważne. Oswajałam się w tych latach z literaturą, gdyż studiowałam polonistykę. Czasami miałam potrzebę zapisywania chwil - to prozą, to wierszem. Trudne i marne były te pierwsze kroki. Dodały mi otuchy słowa Ernesta Bryla, które usłyszałam w radiu, brzmiące tak oto: młodzi tworzą głupoty, ale one są artystyczne. Może Przypominam sobie, że czasy debiutu wspomnianego poety - lata sześćdziesiąte nie były sprzyjające dla literatury. My, młodzi czytelnicy, dobrze radziliśmy sobie z nowościami, korzystaliśmy ze swoich bibliotek. Udało mi się zakupić wspomniany wcześniej tomik Ernesta Brylla. Od razu mnie zaciekawił, bo miał zachęcający tytuł. Piołun symbol goryczy, smutku. Roślina lecznicza i przyprawowa znana od starożytnego Egiptu. Słucha jej przewód pokarmowy, uciekają przed nią wszy i inne pasożyty. Bez niej niemożliwa jest produkcja wódki: absynt i żołądkowa. Tyle korzyści, a u Brylla piołun jest w dodatku piołunowy! Znalazłam odpowiedź. Dziś odkurzam dawne wersy: ziewanie wielkie gębę tej ziemi rozdarło, ziemia jest wypełniona zmęczeniem jak dynamitem, a my bobrujemy przez te zapalne prochy, czy zostaniemy dalej głusi, ciemni, niemi? Albo: Krew w nas się zsiadła a cośmy zrobili?/ Trochę mulistej wody którą zamącili /Jakiś wiersz niedospany/ I już odchodzimy/ Za leccy, za ostrożni, żeby tupnąć nogą/ I ślad wyszczerbić w ziemi. Ostawić za sobą. Wypisz, wymaluj nasze czasy i my sami myślę po latach. Ale wtedy: ważne myśli Brylla rozchodzące się w przestrzeń, niemówienie wprost, a mówienie o istotnych dla Polaków sprawach! Podobała mi się ta kłótnia 11

12 z rzeczywistością. Poeta znalazł się na drodze, którą postrzega Adam Zagajewski mówiąc, że poezja to pojedynek między samotną myślą a bogatym światem. W tamtych czasach była to konfrontacja władzy ludowej z ludźmi pracującymi. Dyskutowano o prawdomówności na łamach prasy i literatury. W takiej sytuacji ideowo-politycznej trudno było odnaleźć się wielu pisarzom. Niejasna była również polityka kulturalna, istniały konflikty. Wiersze Brylla czytało się chętnie, bo dawały sposób na postrzeganie świata, dawały jakąś tajemną energię. Rzeczony tomik leżał w moim zasięgu i gdy miałam chwile piołunowej goryczy, poczucia braku siły otwierałam na obojętnie jakiej stronie. Zrozumiałam, że wiersz nie powinien być opisywaniem świata, ma poruszać wrażliwość i zmieniać czytelnika. Ma leczyć Bryll poruszał różne sprawy: historię, rolę Polski w Europie, wytykał narodowe przywary, wyśmiewał kult postawy cierpiętniczej. Przy tym rozśmieszał, ponieważ stosował rubaszne określenia pochodzące z dawnego języka bądź z mowy ludowej (gęba, stękanie, bełkot, ucapić, sknocić). Minęło wiele, wiele lat. Jestem poetką (nie lubię tak o sobie mówić). W jakimś sensie E. Bryll pozostał we mnie i dalej korzystam z jego literackiej opieki. Podsłuchuję jego rozmowę ze Zbigniewem Kresowatym (opatrzył posłowiem mój tomik), zapisaną w książce Między logos a mythos. Rozmowy artystyczne, Miniatura, 2005: Poezja jest wypowiedzią istniejącą rozumowo tylko w formie poetyckiej wypowiedzi. Nie jest to rymowanie myśli, jest to myślenie wierszem. W książce dużo ciekawych spostrzeżeń poetyckich E. Brylla, dużo o jego twórczości. Dzięki Internetowi jestem na spotkaniu autorskim z poetą, które odbyło się w Biurze Myśli Znalezionych, Radio Trójka w kwietniu Prowadził je Marcin Zaborski. Rozmowę mogę odtwarzać, ile razy sobie życzę, chcę zapamiętać ważne zdania: - Szanuję opinie krytyków i polonistów, ale najważniejsze jest to, czy wiersz pomógł pojedynczemu człowiekowi. Znam kolegów, którzy na wieczorach autorskich zachowują się tak, jakby byli głęboko nieszczęśliwi, że muszą swoją poezję sprzedawać tłumowi. Ja uważam, że ludzie w poezji szukają swojej duszy, serca, uczucia i że poeta jest po to, by mówić ich słowami, których oni nie umieją złożyć. Jeśli coś jest moją siłą wobec odbiorców moich wierszy jest to, że ja jestem z nich. - Naprawdę każdy piszący jest bezczelnym chamem, gdyby był normalnym facetem, to by wszedł do biblioteki i czytał te piękne rzeczy, które już napisano, a on nie! On pisze swoje!. - Myślę, że pisanie poezji, nawet jeśli wzięte w bardzo duży cudzysłów, jest elementem choroby psychicznej. Bycie»wariatem«dotyczy także czytelników. No słuchajcie, nagle facet zaczyna pisać, ja do tego rymuję, i są wariaci, którzy to przyjmują i bardzo ich to cieszy. - Bo sztuka, poezja jest nam najmilsza, kiedy staje się niby wagarami w naszym zagonionym życiu. Cóż z tego, że ludzie najbardziej cenią moje wagary? Żeby uciekać na wagary trzeba»musieć istnieć«gdzie indziej Poezja jest sprawą społeczną. Pomaga żyć człowiekowi.

13 waldemar smaszcz Miłosz i kwitnące w wilnie bzy (o poecie dlatego mądrym, że zaściankowym) Pod nienagannymi manierami światowca ukrywał swoje współczucie dla wszystkiego co żywe. czesław Miłosz Po Wiersze ostatnie Czesława Miłosza (2004) sięgałem bez większych, przyznaję, oczekiwań. Tom ukazał się w dwa lata po śmierci poety; z pewnością nie zwlekano by z publikacją, gdyby pozostały w papierach po naszym Nobliście jakieś niespodzianki. Ponadto czy można było przy całym szacunku dla Mistrza oczekiwać, że po niejako testamentalnym, znakomitym zbiorze To (2000) oraz dopełniającej tę książkę Drugiej przestrzeni (2002), znajdziemy w rozproszonych utworach z lat coś szczególnego? A jednak ów pośmiertny tom przyniósł przynajmniej kilka utworów, bez których dzieło Czesława Miłosza byłoby po prostu uboższe. Niektóre z nich, niejako wbrew deklaracji, że nic w poecie nie było spontaniczne, ale pod kontrolą woli, porażają wręcz prawdą cechującą słowa ostatnie, wydają się bliższe modlitwie niż poezji, by przywołać ten zatytułowany Jak mogłem: Jak mogłem jak mogłem robić takie rzeczy żyjąc w tym strasznym świecie podlegając jego prawom igrając z jego prawami. Potrzebuję Boga, żeby mi przebaczył potrzebuję Boga miłosiernego. To wyznanie niejako z drugiego już brzegu, kiedy widzi się by sięgnąć po cytat ze Stanisława Balińskiego całe życie w obłąkanym skrócie. Końcowy zaś dwuwiersz mógłby wyjść spod pióra ks. Jana Twardowskiego. I nie jest to przykład odosobniony, o czym świadczy wiersz Dobroć, w którym tytułowe słowo otwiera bodaj najczulsze frazy w całej twórczości poety: Wzbierała w nim czułość tak wielka, że na widok zranionego wróbla gotów był wybuchnąć płaczem. Pod nienagannymi manierami światowca ukrywał swoje współczucie dla wszystkiego co żywe. Być może odgadywali to niektórzy ludzie, ale na pewno 13

14 wiedziały o tym w sposób dla nas tajemniczy małe ptaki, które obsiadły mu głowę i ramiona kiedy przystanął w parkowej alei i jadły z jego ręki ( ) Jak gdyby odwrócił się czas i znowu zajaśniały ścieżki rajskiego ogrodu. ( ) Cały ten fragment jest niezwykły, chciałbym jednak zwrócić uwagę na zdanie, które zamieściłem wyżej jako motto: Pod nienagannymi manierami światowca ukrywał/ swoje współczucie dla wszystkiego co żywe. Tak właśnie widziałem bowiem Czesława Miłosza, przynajmniej od spotkania z poetą w czerwcu 1981 roku, kiedy to po raz pierwszy od trzydziestu lat przyjechał do Polski, by odebrać doktorat honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wśród kilku miast, jakie mogły gościć poetę-wygnańca (bo taki wówczas był jego status), znalazła się ku powszechnemu zaskoczeniu Łomża. Poeta odwiedził nadnarwiański gród podczas podróży do Gdańska. Nie tyle odwiedził, co przybył w otoczeniu niemałej grupy pisarzy na sesję literacką Szczęśliwy naród, który ma poetę, jemu poświęconą. Po raz pierwszy uczestniczyłem w spotkaniu z Czesławem Miłoszem, przy tym nie tylko podczas wspomnianej sesji, ale i w dość kameralnym gronie. Było to naprawdę coś niezwykłego! Miłosz już rozluźniony, mając obok siebie jeszcze wileńskich przyjaciół, między innymi prof. Irenę Sławińską i Jerzego Zagórskiego, chętnie odpowiadał na pytania, co pewien czas powtarzając z uśmiechem: Zapytajcie o to Irenę, ona wie wszystko Kiedy zaś prof. Sławińska, uczona, jeżeli nie światowej, to z całą pewnością europejskiej sławy, mówiła o twórczości Miłosza znanej na obu półkulach, poeta powiedział półgłosem jakby do siebie: - A ja to bym chciał być znany tylko w moim kiejdańskim powiecie Niewielu chyba usłyszało te słowa, na szczęście siedziałem na tyle blisko, by zapamiętać każde z nich. Od razu skojarzyłem je z Notami o wygnaniu, które poeta czytał podczas sesji, zwłaszcza z tym fragmentem: Wyobraźnia, zawsze przestrzenna, wskazuje na północ, południe, wschód i zachód od pewnego centralnego, uprzywilejowanego miejsca, którym jest przypuszczalnie wioska naszego dzieciństwa czy nasz powiat. ( ) Wyobraźnia odnosi wszystko do otoczenia»tam, daleko«. Światowiec i Noblista potwierdzał tym samym znaną prawdę, że poeta kształtuje się w dzieciństwie, a potem już tylko jeżeli chce być w zgodzie z samym sobą jedynie spełnia, do czego został w prowincjach wezwany. Przypomniałem też sobie, co o galicyjskiej prowincji pisał nasz największy emigracyjny poeta, Kazimierz Wierzyński: 14 Na prowincji żyje się wolniej, mniej tam dzieje się niż w stolicach, ale chyba zapadają w człowieka głębiej. Związek za światem, to przede wszystkim książki i pisma. ( ) Byłem samoukiem literackim, nikt nie kierował moimi upodobaniami, nie pomógł mi wyrobić smaku ani sądu. Wychowała mnie prowincja, jej zawdzięczam, co we mnie ocknęło się dobrego i za jej sprawą powstały też we mnie niedomagania i defekty. W sumie wzbudziło to we mnie sentyment do ( ) tych małych miast i miasteczek, między którymi krążyłem do 18 roku życia. ( )

15 Z tamtych stron wyruszyłem w świat, ale nigdy nie zapomniałem skąd pochodzę i kto wysłał mnie w daleką drogę, zwaną życiem. Czesław Miłosz wprawdzie powtórzmy ukrywał swoje współczucie dla wszystkiego co żywe, ale w gruncie rzeczy pozostał poetą z kiejdańskiego powiatu, z głębokiej Litwy, przez całe długie życie i to jeszcze powtórzmy spełniając do czego został w prowincjach wezwany. Dlatego też, ceniąc pisarza światowego formatu i takiejże sławy, przyznam, że o wiele bliższy był mi ten z miejsca nawiedzonego/ w bok od głównej drogi, który tak o sobie jak czytamy w Wierszach ostatnich napisał: Przybywam z innej fazy tej w której mieszkałem/ Na początku minionego stulecia daleko od miast. * * * Nawet z Wilna, miasta swoich lat gimnazjalnych i studenckich, a przede wszystkim literackich początków, zapamiętał kwitnące bzy. I właśnie to inicjalne zdanie z wiersza bez tytułu: W Wilnie kwitną bzy bodaj najbardziej mnie poruszyło przy lekturze pośmiertnego zbioru poety, z powodu pewnych na wskroś osobistych doświadczeń. Byłem przed laty w maju w tym niezwykłym, nie tylko dla Polaków, mieście na pączkującym dopiero Maju nad Wilią, autorskim festiwalu poety Romka Mieczkowskiego. Przez cały czas lało, a w nadmiarze nawet majowy deszcz staje się nieznośny, zwłaszcza gdy program spotkań obejmował liczne wędrówki i wojaże po bliższych i dalszych okolicach. Nieoczekiwanie choć to zabrzmi nad wyraz banalnie Wilno skojarzyło mi się z ową majową aurą; jak po nagłym deszczu wyłania się zza chmur jasne słońce, tak nieoczekiwanie po przekroczeniu bramy starej kamienicy znalazłem się przed drewnianym dworkiem, a nawet kilkoma dworkami, pośród kwitnących bzów. W Winie kwitną bzy Nie znałem, oczywiście, owego jednego z ostatnich utworów poety, nie mogłem też znać wierszy z tomu To, który ukazał się w kilkanaście lat później, gdzie tak pisał poeta o mieście, od którego nigdy nie mógł odjechać: Miasto było ukochane i szczęśliwe, Zawsze w czerwcowych piwoniach i późnych bzach, Pnące się barokowymi wieżami ku niebu. Powrócić z majówki i stawiać w wazach bukiety, Za oknem widzieć ulicę, którą kiedyś szło się do szkoły (Na murach ostre granice słońca i cienia). Kajakowanie razem na jeziorach. Miłosne wyprawy na wyspy porośnięte łozą. Narzeczeństwo i ślub u Świętego Jerzego. A później konfraternia ucztuje u mnie na chrzcinach. ( ) Co niedzielę zasiadałem w kolatorskiej ławce. Nosiłem togę i złoty łańcuch, dar współobywateli. Starzałem się, wiedząc, że moje wnuki zostaną miastu wierne. ( ) 15

16 Raz jeszcze Wilno i bzy, barokowe wieże kościołów i prawdziwy kalejdoskop wspomnień. Oto poeta znów jest gimnazjalistą i studentem, w lecie kajakującym na jeziorach i przeżywający pierwsze uniesienia miłości, które kazały podejmować wyprawy na wyspy porośnięte łozą. Ileż tu konkretów, natury pochłanianej wszystkimi zmysłami! I nagle wiersz zaczyna odbiegać od tego, co wiemy o autorze, staje się projekcją życia kogoś, kto nigdy nie opuścił miasta. Pozostał pośród bzów oraz strzelistych wież gotyckich i barokowych świątyń. I jedne, i drugie przypominały o Bogu, nie pozwalały zapomnieć o najważniejszym: dziele stworzonym i Stwórcy, o tym wszystkim, co poeta wyniósł z doliny Niewiaży, jak pisał choćby w Kronikach, przywołując postać matki: Pamiętam fotografię: ona pośrodku, Naokoło lnianowłosi chłopcy, może nawet jedna czy dwie dziewczynki. Ta szkoła, zwoływanie się pod wieczór na majowe, Na które szli wszyscy, państwo i czeladź. Panno Można, Zwierciadło Sprawiedliwości, chóralne Módl się za nami W zapachu bzów. Głos ptaków od ogrodu. Gdyby nie uwaga o fotografii i Miłoszowa fraza, można by pomyśleć, że to Franciszek Karpiński! Nazwisko poety serca przywołuję nieprzypadkowo. Zapewne po dworkach, także na głębokiej Litwie, śpiewano jego sielanki i pieśni nabożne; każdego dnia Kiedy ranne wstają zorze i Wszystkie nasze dzienne sprawy, a w okresie Bożonarodzeniowym arcykolędę Bóg się rodzi. Warto przypomnieć w tym miejscu jedną z ostatnich wypowiedzi Czesława Miłosza poświęconą właśnie Karpińskiemu, w którym widział poetę należącego do głównego nurtu polszczyzny, czego nie dostąpił choćby Cyprian Norwid. Dla wielu pisał porównanie Norwida i Karpińskiego będzie brzmiało jak bluźnierstwo, a przecie to Karpiński napisał Mazurka ( ). Nie mówiąc już o tym, że nikt oprócz Karpińskiego nie zawarł w kolędzie barokowych, poznanych zapewne w kolegium jezuitów, przeciwieństw, stanowiących samą istotę dogmatyki katolickiej. ( ) Sielankowa część jego biografii jako dzierżawcy, rolnika i dobroczyńcy chłopów nie została nigdy napisana i wiersze jego pojawiają się jakby znikąd ( ). A jeżeli cytuję ( ) kończył swoją wypowiedź pieśń Dawnej miłości przypomnienie, to dlatego, że słyszę ją dotychczas albo śpiewaną, albo wyobrażaną jako śpiewaną. Odnieś się do niej, czytelniku, z należnym jej szacunkiem. Może i to fascynowało naszego Noblistę, że Karpiński, przebywając, czy to w pałacu Czartoryskich, czy w otoczeniu króla Stanisława Augusta, zachował tak daleko posuniętą niezależność artysty, że ostatecznie musiał porzucić pańskie progi, co utrwalił w słynnym utworze Powrót z Warszawy na wieś. 16

17 Czesław Miłosz także powrócił ostatecznie na ziemię, która go wydała i ukształtowała jako poetę. Wprawdzie tam nie pozostał, ale wciąż powracał, zapisując swoje późne powroty w znakomitych wierszach. Bodaj pierwszy z nich tak właśnie zatytułował, Powrót: W starości wybrałem się do miejsc, po których kiedyś błądziła moja wczesna młodość. Rozpoznałem zapachy, linie polodowcowych pagórków, owalne misy jezior. Przedzierałem się gąszczem, tam gdzie kiedyś był park, ale nie znalazłem śladów alei. Stanąłem nad wodą i tak jak wtedy lekko łuszczyła się fala, niepojęta identyczność, niepojęte oddzielenie. ( ) Więc tylko dla mnie takie szczęście Tylko dla ciebie kiwam głową i patrzę na jezioro tylko dla ciebie i tak od milleniów, żeby sławione było piękno ziemi. Jest to poetycki zapis pierwszego powrotu poety do Krasnogrudy koło Suwałk, gdzie w dworku ciotek nad jeziorem Hołny spędzał studenckie wakacje. Z czasem, gdy pękły granice oddzielające jego domową ojczyznę od wolnego świata, owe powroty stały się częstsze i coraz dalej sięgające, aż do Szetejń, gdzie przyszedł na świat. Wcześniej zdany był wyłącznie na pamięć i nieliczne zachowane pamiątki, chociaż, jak wyznał po owym powrocie na Suwalszczyznę, nie żałował, że tak późno tam dotarł: Dobrze się stało, że przyjechałem z opóźnieniem. Przechodzimy ewolucje, przechodzimy ciągłe zmiany. Myślę, że ten przyjazd zbiegł się również z moją wewnętrzna ewolucją w ciągu ostatnich ( ) lat. Tak, że ten pobyt tu, na Suwalszczyźnie, jest niesłychanie ważny. Bardzo się cieszę, że nie jestem jeszcze martwą bryłą, że mogę odbierać wszystko intensywnie. Przyjechałem tu na progu najbardziej ulubionego przeze mnie miesiąca, października. Naprawdę nie oczekiwałem takiego daru od Pana Boga jak te dni tutaj. Poeta odnowił się nie tylko emocjonalnie, ten powrót wpłynął również na pogłębienie jego widzenia uprawianej sztuki. Chciałbym zwrócić uwagę na wiersz Kuźnia, otwierający tom Dalsze okolice (1991), w którym znalazł się omawiany utwór: 17

18 Podobał mi się miech, poruszany sznurem. Może ręka, może nożny pedał, nie pamiętam. Ale to dmuchanie, rozjarzanie ognia! I kawał żelaza w ogniu, trzymany cęgami, Czerwony, już miękki, gotów do kowadła, Bity młotem, zginany w podkowę, Rzucany w kubeł z wodą, syk i para. ( ) U wejścia, czując bosą podeszwą klepisko. Tutaj bucha gorąco, a za mną obłoki. I patrzę, patrzę. Do tego byłem wezwany: Do pochwalenia rzeczy, dlatego że są. Ta wizja jest bodaj najdoskonalszym, bo zawartym w obrazie poetyckim, wyrazem credo Czesława Miłosza, który od pewnego czasu powtarzał, że poezja albo będzie religijna, albo nie będzie jej wcale. Jakże daleko odszedł tu autor od wiersza Ars poetica z tomu Miasto bez imienia (1969)! Pisał w nim: Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej, która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą i pozwoliłaby się porozumieć nie narażając nikogo, autora ni czytelnika, na męki wyższego rzędu. W samej istocie poezji jest coś nieprzystojnego: powstaje z nas rzecz o której nie wiedzieliśmy że w nas jest, więc mrugamy oczami, jakby wyskoczył z nas tygrys i stał w świetle, ogonem bijąc po bokach. Dlatego słusznie się mówi, że dyktuje poezję daimonion, choć przesadza się utrzymując, że jest na pewno aniołem. Trudno pojąć skąd się bierze ta duma poetów jeżeli wstyd im nieraz, że widać ich słabość. Z każdą kolejną frazą nasuwa się pytanie: czy jest to jeszcze wiersz, czy może już esej wpisany w poetycką formę? W końcowej strofie tego obszernego, bo dziewięciozwrotkowego utworu, autor, niejako uprzedzając sformułowane tu wątpliwości, mówi z zaskakującą otwartością: 18 Co tutaj opowiadam, poezją, zgoda, nie jest. Bo wiersze wolno pisać rzadko i niechętnie, pod nieznośnym przymusem i tylko z nadzieją, że dobre, nie złe duchy, mają w nas instrument.

19 Zastrzeżenie, że wiersze wolno pisać rzadko i niechętnie traci swoją moc wobec tego, że poeta powtórzmy został wezwany, wezwany Do pochwalenia rzeczy, dlatego że są. Nie jest kreatorem jakiegoś wyimaginowanego trzeciego świata, ani sui generis poetyckim reporterem. Wezwał go, jak swoich uczniów, Pan, by sławił piękno dzieła stworzonego. Podobne myśli odnajdujemy w innym wierszu z tego samego tomu, zatytułowanym Stworzenie świata: ( ) Gloria, gloria śpiewają istniejące rzeczy. To słysząc, Mozart siada za pianoforte I komponuje muzykę, która już była gotowa Wcześniej, niż on sam urodził się w Salzburgu. Miłosz, niby Mickiewicz na Krymie, odnowił się jako poeta gdy zetknął się z rodzimą przyrodą i jak w dzieciństwie spojrzał w niebo. Poczuł wówczas jak gdyby odwrócił się czas i znowu zajaśniały/ ścieżki rajskiego ogrodu. Przytoczmy fragment jeszcze jednego wiersza z Dalszych okolic, zatytułowanego Linnaeus: Zielone młode liście. Kukułka. Echo. O czwartej rano zerwać się i biec do rzeki, Która dymi, gładka, pod wschodzącym słońcem. Otwierają się wrota, konie biegną, Jaskółki śmigają, ryba pluszcze. I czyż nie zaczynaliśmy od nadmiaru Błysków i nawoływań, pogoni, świergotów? Żyliśmy co dzień w hymnie, upojeniu, Nie mając na to słów, czując, że za dużo. Był jednym z nas, w dzieciństwie szczęśliwych. Wyruszał ze swoją botaniczną puszką, Żeby zebrać i nazwać, jak Adam w ogrodzie, Który nie skończył dzieła, wygnany za wcześnie. Natura odtąd czeka na imiona Poecie nie pozostaje nic ponad to, by kontynuować dzieło niedokończone przez Adama. Tyle jeszcze do nazwania! Wybiegając w daleką przyszłość, inaczej widział już swój wysiłek: Oset, pokrzywa, łopuch, belladonna Mają przyszłość. Ich są pustkowia I zardzewiałe tory, niebo, cisza. 19

20 Kim będę dla ludzi wiele pokoleń po mnie, Kiedy po zgiełku języków weźmie nagrodę cisza? Miał mnie odkupić dar układania słów, Ale muszę być gotów na ziemię bez-gramatyczną. Z ostem, pokrzywą, łopuchem, belladonną, Nad którymi wietrzyk, senny obłok, cisza. Trudno nie odwołać się raz jeszcze do Mickiewicza, tym razem z liryków lozańskich. Autor nie ma wątpliwości, że najdoskonalszą formą uwielbienia Stwórcy w Jego dziełach jest niemy zachwyt; Stwórcy, którego nawet Kościół nie ogarnie, bo jest wszędy * * * W zbiorze Na brzegu rzeki (1994) zwraca uwagę tryptyk W Szetejniach, będący niejako repliką omawianego wiersza Powrót. Jest to, powiedziałbym, utwór wręcz konieczny. Poeta nie mógł nie utrwalić swojego powrotu do miejsca urodzenia. Stanąwszy nad Niewiażą, widział przed sobą las, po jednej stronie Święty Bród, po drugiej znaną już nam Kuźnię i Prom. Wszystko się zgadzało, był u siebie. Przywołał słowami wiesza postać matki, a więc tej, która pierwsza pokazywała mu świat. Dzięki niej w jednej chwili mógł powrócić w czas najwcześniejszego dzieciństwa, jak niegdyś wybiec o letnim świcie między głosy ptaków: i wrócić. To wystarczyło, by między chwilą i chwilą napisać dzieło, w którym musi być duch tego miejsca. Wyjątkową urodą wyróżnia się też liryk zatytułowany Łąka z cyklu poetyckiego Litwa, po pięćdziesięciu dwóch latach: Była to łąka nadrzeczna, bujna, sprzed sianokosów, W nieskazitelnym dniu czerwcowego słońca. Całe życie szukałem jej, znalazłem i rozpoznałem: Rosły tu trawy i kwiaty niegdyś znajome dziecku. Przez na wpół przymknięte powieki wchłaniałem świetlistość. I zapach mnie ogarnął, ustało wszelkie wiedzenie. Nagle poczułem, że znikam i płaczę ze szczęścia. Światowiec o nienagannych manierach z całą pewnością by tak nie napisał. Ale poeta, który wreszcie odnalazł siebie, nie wstydził się płaczu, tym bardziej, że był to płacz ze szczęścia. Z nieznaną wcześniej czułością (cóż, była to epoka postawangardowa, w której poeci, by przywołać słowa Zbigniewa Herberta, wstydzili się bardzo chwili wzruszenia ) rozmawiał nieomal z każdą gałązką, jak w wierszu Do leszczyny ze zbioru To: 20

21 Nie poznajesz mnie, ale to ja, ten sam, Który wycinał na łuki twoje brunatne pręty, Takie proste i śmigłe w biegnięciu do słońca. Rozrosłaś się, ogromny twój cień, hodujesz pędy nowe. Szkoda, że tamtym chłopcem już nie jestem. Chyba kij sobie bym wyciął, bo widzisz, chodzę o lasce. Kocham twoją korę, brązową z białym nalotem, Koloru najzupełniej leszczynowego. Radują mnie te, co przetrwały, dęby i jesiony, Ale ty ucieszyłaś mnie najbardziej, Jak zawsze czarodziejska, z perłami twoich orzechów, Z pokoleniami wiewiórek, które w tobie tańczyły. ( ) Spośród wielu drzew i krzewów, jakie do dziś rosną w dawnym parku dworskim w Szetejniach, autor wybrał właśnie leszczynę. Każdy, kto spędził dzieciństwo na wsi, doskonale zrozumie starego poetę, w którym pozostało coś z chłopca uganiającego się z łukiem po okolicznych zaroślach, ale i samotnika, wpatrującego się w czarodziejską gęstwinę z perłami ( ) orzechów i tańczącymi wiewiórkami. Nie sposób, mówiąc o samotniku, pominąć jego zamyślenia nad strumieniem, gdzie można siedzieć i patrzeć/ na uwijanie się trzmieli, loty ważek,/ podrywanie się muchołapki,/ w plątaninie łodyg pośpiech czarnego żuka. Autor nie poprzestaje na pięknym obrazie, wyprowadza z niego refleksję, która, niby dobra puenta, przenosi wiersz w zupełnie inny wymiar: Wydaje mi się, że słyszę głos demiurga: Albo nieme skały jak w pierwszym dniu stworzenia, albo życie, którego warunkiem jest śmierć, i to upajające ciebie piękno. Tego nie można było doświadczyć na salonach. Musiał poeta powrócić do siebie, w pejzaż, który go ukształtował, zanurzyć się w przyrodzie nieznającej naszych kanonów piękna, bo sama jest jego kwintesencją. W ten sposób zamknął Czesław Miłosz wielki krąg od Szetejń, Kiejdan i Wilna, poprzez stolice i zamorskie kraje, by w końcu powrócić do źródła. I o tym właśnie napisał w wierszu Gdziekolwiek: Gdziekolwiek jestem, na jakimkolwiek miejscu na ziemi, ukrywałem przed ludźmi przekonanie, że nie jestem stąd. Jakbym był posłany, żeby wchłonąć jak najwięcej barw, smaków, dźwięków, zapachów, doświadczyć 21

22 wszystkiego, co jest udziałem człowieka, przemienić co doznane w czarodziejski rejestr i zanieść tam, skąd przyszedłem. Tak też się stało, choć do końca w trwodze i drżeniu powtarzał, zwracając się do Stwórcy: Daj pewność, że trudziłem się na Twoją chwałę. eryk ostrowski z korespondencji Poetki z Joanną Salamon (arch. Eryka Ostrowskiego Wyklejanka W.Szymborskiej Szymborska: Odyseja kosmiczna (fragment) Wydaje się, że ostatnimi czasy człowiek zaczął być bardziej świadom tymczasowości swojego tu i teraz, chwilowości życia na Ziemi. Wiąże się z tym już nietragiczne (lub przynajmniej w mniejszym stopniu tragiczne) podejście do kwestii poznania. Już bez rozdzierania szat, na zimno i rzeczowo podejmowana jest coraz częściej i systematycznie próba odpowiedzi. Odpowiedzi nie tylko na temat pierwszej przyczyny, ale też na temat sensu i celu życia. W twórczości obejmującej lata , czyli od wiersza, ponoć przypadkiem, zatytułowanego Szukam słowa (sic!) po tom Chwila, Wisława Szymborska przyglądała się drodze ku poznaniu. Zmierzała ku niemu, ale jakby okrężną drogą (przez ostrożność?), drogą poszukiwań właśnie, czyżby nie mając odwagi nazwania pewnych rzeczy po imieniu? Jak gdyby imion tych nie była pewna. W ten sposób padały sporadycznie takie próby zdefiniowania życia na Ziemi jak jedyna science fiction na jaką stać kosmos, czy powracające w najróżniejszych formach pytanie o to, czy aby jednak nie jesteśmy sami pod słońcem, pod wszystkimi na świecie słońcami. Powyższe wiersze pochodzą z utworu Recenzja z nie napisanego wiersza, który w samym założeniu chce być prowokacją, której trudno ma być dać wiarę. Podobnie w innym, zatytułowanym Ostrzeżenie, gdzie czytamy 22

23 Nie bierzcie w kosmos kpiarzy, (...) Czternaście martwych planet, kilka komet, dwie gwiazdy, (...) Kosmos jest, jaki jest, to znaczy doskonały. Kpiarze mu tego nigdy nie darują Nic ich nie będzie cieszyć Owo Nic, synonimiczne w odniesieniu do kosmosu, być może konotuje tę doskonałość, która nie może cieszyć, jest bowiem ponad naszymi zmysłami. I tak czas bo zbyt odwieczny, piękno bo nie ma skazy, powaga bo nie daje się obrócić w żart. I w dalszym ciągu w odniesieniu do próby oznaczenia, czym było życie kierowane są żarty, więc nie-prawdy: kruk z serem w dziobie, że muchy na portrecie Najjaśniejszego Pana albo małpa w kąpieli no tak, to było życie. Zaś określeniem kpiarz nazywa Szymborska człowieka. Ludzie są ograniczeni, bo wolą czwartek od nieskończoności. (W tomie Chwila postawi Szymborska definitywnie pytanie: Gdzie miejsce wolnej woli? ). Człowiek jest śmieszny, gdyż czuje się lepiej w szczelinach między/ praktyką i teorią/ przyczyną i skutkiem, zaś tutaj nie Ziemia i wszystko przylega. Ostrzeżenie załatwia też spekulacje na temat poszukiwania życia pozaziemskiego: Nas trzydziestej planecie (pod względem pustynności bez zarzutu) Lecz, mimo wszystko, była to wędrówka okrężną drogą. Już inaczej rzecz ma się z kilkunastoma nowymi wierszami, objętymi tomem Dwukropek. Są one głosem wyraźnym i zdecydowanym. Ponieważ, dzieje się tak 23

24 co postaram się udowodnić po raz pierwszy, pozwala mi to wiersze te wyodrębnić i oddzielić, potraktować osobno i zaliczyć do drugiego okresu tej twórczości, który utwory te otwierają i w pełni określają. Lecz wszelkie cezury i periodyzacje nie są tu najważniejsze. Pozwalają tylko łatwiej odczytać przesłanie tej poezji? Bo co to takiego poezja i: czy w ogóle jest poezją coś, co ma służyć tylko i wyłącznie próbie odpowiedzi? A temu właśnie służy, a nie, jak chce dotychczasowy stan badań, antropologii człowieka zahaczającej o teorię ewolucji etc., co twórczość ta, owszem, wyraża i pogłębia, ale czyni to mimochodem, więc taka interpretacja bardzo ogranicza. Dzieło to analizuje znacznie szerszy temat i daje odpowiedź nie tylko, co do źródła życia na Ziemi, lecz uwaga mówi o tym, jaki jest jego cel i sens! Życia, które w pełni definiuje. Zawężanie zaś tego do istoty człowieka i człowieczeństwa jest nieporozumieniem i ma się nijak do zawartości tekstów autorki Streszczenia. Pani Wisławo, pani też dorośleje. Coraz mniej się pani przejmuje tym, co na zewnątrz, jakimiś wcześniejszymi ograniczeniami? W tej sprawie niech się wypowiadają krytycy albo czytelnicy. Ja wolę o sobie nie mówić, bo istnieje groźba, że sama nabiję się jak owad na szpilkę, czyli na jakąś tezę. 1 O jakich ograniczeniach jest tutaj mowa, a tym samym, o jakim wyzwoleniu, z jakiego zewnątrz? W pełni na te pytania odpowiadają nowe wiersze Wisławy Szymborskiej. Są one na pewno wstrząsające, lecz pełne czułości (tak właśnie, czułości) i jakiejś niezwykłej, nadludzkiej empatii w pochyleniu się nad ludzkim losem. Jakby przesłanie ich wypowiadał nadczłowiek. Za najważniejsze z nich, pod tym względem, uważam Labirynt, Właściwie każdy wiersz i Pociecha. Poetka też wyraźnie zaznacza: ja wolę o sobie nie mówić, co jest przekorą? niechęcią przed narzucaniem się? Wszak nie mówi o sobie w tych utworach... Mowa jest o całości, zaś odpowiedzi udziela ktoś, komu dane zostało przejrzeć na oczy. Tak się złożyło, że jest to Wisława Szymborska. Lecz za tą myślą, by o sobie nie mówić nie jej poświęcona jest niniejsza praca, lecz roli, której się podjęła. Praca niniejsza ma na celu rozjaśnić tylko to, co niedookreślone, a dla pełnego zrozumienia niezbędne. Zrozumienia nie tyle tej pięknej znów zapytam czy poezji? Bo lepiej rzec: tych pięknych zapisów. Gdyż rozumieć ma prawo każdy na swój własny sposób, co jest nadrzędnym i najpiękniejszym przesłaniem poezji, jej odwieczną funkcją; że tylu autorów ilu czytelników; że poetą może być ten, kto nie napisał w swoim życiu ani jednego wiersza, o czym wie każdy poeta, a więc i piszący te słowa. Ma na celu prześledzenie drogi, jaką przeszła autorka Wołania do Yeti, od wiersza Szukam słowa po Wywiad z Atropos i Okropny sen poety, by w końcu dać odpowiedź. 1 Święto literatury. Z Wisławą Szymborską rozmawia Piotr Najsztub, [w:] Przekrój 2004, nr 36, s

25 Wolno mi więc powiedzieć, że wprawdzie odbieram poetom monopol na natchnienie, ale i tak umieszczam ich w nielicznej grupie wybrańców losu. Tutaj jednak mogą się w słuchaczach zbudzić wątpliwości. Rozmaici oprawcy, dyktatorzy, fanatycy, demagodzy walczący o władzę przy pomocy kilku byle głośno wykrzykiwanych haseł, także lubią swoją pracę i także wykonują ją z gorliwą pomysłowością. No tak, ale oni wiedzą. Wiedzą, a to co wiedzą wystarcza im raz na zawsze. Niczego ponad to nie są ciekawi, bo to mogłoby osłabić siłę ich argumentów. A wszelka wiedza, która nie wyłania z siebie nowych pytań, staje się w szybkim czasie martwa, traci temperaturę sprzyjającą życiu. W najskrajniejszych przypadkach, o czym dobrze wiadomo z historii dawnej i współczesnej, potrafi być nawet śmiertelnie groźna dla społeczeństw. Dlatego tak wysoko sobie cenię dwa małe słowa nie wiem. Małe, ale mocno uskrzydlone 2. Inna jest wiedza Wisławy Szymborskiej. Wynika z nieustannych poszukiwań. Każda jej pewność jest przeczuciem lub podejrzeniem prawdy. Wcześniej zaś była ciekawością, duszą, która ujawnia się, kiedy niczego nie jesteśmy pewni, a wszystkiego ciekawi. Dlatego jest to wiedza nie tylko wielka, ale też piękna. Poezja jest dla Wisławy Szymborskiej drogą ku poznaniu. O takim jej rozumieniu traktuje osławiony wiersz Niektórzy lubią poezję. * Przez ponad 50 lat twórczość Wisławy Szymborskiej wyznaczały dwa zarówno formalne i merytoryczne wektory: stawianie pytań i wyrażanie wątpliwości. Zaowocowało to prawdziwymi traktatami, dla których określenie wiersz jest, jednak, ograniczające. Za najważniejsze uznać należy kolejno: z tomu Sól (1962): Sen, w którym mowa jest bodaj po raz pierwszy o ciszy, w którą przeistacza się istnienie; Wodę, będącą metaforą stanów istnienia życia. Osobną grupę tworzą utwory, gdzie zawarła poetka własną wersję wydarzeń na temat historii naturalnej. Najważniejsze spośród nich to Rozmowa z kamieniem, W rzece Heraklita, Wiersz ku czci, Notatka, której ostatnie wersy będą echem już stale powracać w tej twórczości: 2 Fragment wykładu noblowskiego W. Szymborskiej, Poeta i Świat, [w:] Gdyby ta Polka była w Szwecji, Znak, Kraków 1999, s

26 Ubyliśmy zwierzętom. Kto ubędzie nam. Przez jakie podobieństwo. Czego z czym porównanie. Wyklejanka W.Szymborskiej I podkreślić tu trzeba brak znaków zapytania po postawieniu tych pytań, co automatycznie czyni je tezami. Jest pewność nie tylko tego, że ubyliśmy zwierzętom, także tego, że ktoś nam ubędzie. I stanie się to poprzez podobieństwo, porównanie czegoś z czymś. Sto pociech (1967) przynosi kolejne poetyckie traktaty. Dworzec, Monolog dla Kasandry, Przylot, w którym czytamy o kamieniu patrzącym na życie jak na odrzucane próby. Tarsjusz, gdzie znajdujemy mało znaną chyba, a fundamentalną, w tym samym stopniu, co wieńczące Notatkę wersy, strofę: Dzień dobry, wielki panie, co mi za to dasz, że mi niczego nie musisz odbierać? Swoją wspaniałomyślność czym mi wynagrodzisz? Jaką mi, bezcennemu, przyznasz cenę za pozowanie do twoich uśmiechów? I wreszcie zamykające tom najważniejsze utwory: Fetysz płodności z paleolitu, Jaskinia, Ruch, Sto pociech. Poprzestanę już na wymienieniu tylko z tytułów kolejnych tekstów, skoro najważniejsze ich tezy będą powracać: Wszelki wypadek, Spadające z nieba, Pomyłka, Odkrycie, Szkielet jaszczura, Pogoń, Przemówienie w biurze znalezionych rzeczy, Zdumienie, Urodziny, Allegro ma non troppo, Autotomia zawierająca pierwszą Wisławy Szymborskiej definicję poezji, chyba niedostrzeżoną, definicję, która określa poezję jako boską pneumę; *** (Nicość przenicowała się także i dla mnie), Pod jedną gwiazdką to utwory z tomu Wszelki wypadek (1972). W 1976 ukazuje się Wielka liczba. Z dotychczasowych tomów ten właśnie przynosi najodważniejsze tezy. Wiz korespondencji Poetki z Joanną Salamon (arch. Eryka Ostrowskiego) 26

27 dziane z góry. Recenzja z nienapisanego wiersza, Ostrzeżenie i Cebula wiersz w którym uwaga! po raz pierwszy podważa poetka doskonałą formę życia, do jakiej zdąża człowiek na Ziemi. (Do tego tematu powróci autorka Dlatego żyjemy wiele lat później w porażającym martwotą wierszu Okropny sen poety z 2005 roku). Utopia to bodaj pierwsze niedookreślone zdefiniowanie ucieczki przed świadomością o rzeczywistym sensie istnienia: Mimo powabów wyspa jest bezludna, a widoczne po brzegach drobne ślady stóp bez wyjątku zwrócone są w kierunku morza. Jak gdyby tylko odchodzono stąd i bezpowrotnie zanurzano w topieli. w życiu nie do pojęcia. To w kierunku morza, topieli oznaczać może też powrót do początku, bo wedle prawdopodobnych teorii życie powstało w morzu. Ale jest to również ucieczka przed poznaniem. Odpowiedź przerasta człowieka. Czy Szymborska sugeruje, że byli już tacy, co odkryli Istotę Rzeczy? Wierzę w nieprzyłożoną rękę, wierzę w złamaną karierę, wierzę w zaprzepaszczoną pracę wielu lat. Wierzę w sekret zabrany do grobu. Szybują mi te słowa ponad regułami. Nie szukają oparcia w jakichkolwiek przykładach. Ta ucieczka przed poznaniem, przed doskonałością, zamieniająca się w ucieczkę jako taką również znalazła przedłużenie później. W jednym z ostatnich wierszy Labirynt, czytamy m.in., że ten labirynt to ucieczka ucieczka. Pokój samobójcy, na wiele lat przed Milczeniem roślin ukazał anonimowość życia: w rzeczywistości wszyscy mieścimy się na pustej kartce. I Życie na poczekaniu będące jakby prologiem wielkiego późniejszego wiersza Chwili W zatrzęsieniu. Wreszcie teoria względności w Liczbie Pi... Jest w tomie Wielka liczba utwór w pewnym sensie osobny. To Eksperyment. W numerze styczniowym magazynu National Geographic z 2005 roku jest obszerny artykuł Joela Achenbacha Życie poza ziemią, który otwiera akapit: 27