JOSEPH HABEL ( ) organmistrz z Bliszczyc na Śląsku

Transkrypt

1 JOSEPH HABEL ( ) organmistrz z Bliszczyc na Śląsku

2

3 Ks. Grzegorz Poźniak JOSEPH HABEL ( ) organmistrz z Bliszczyc na Śląsku Opole 2016

4 UNIWERSYTET OPOLSKI * WYDZIAŁ TEOLOGICZNY Muzykologia Opolska * Studia i Materiały 1 Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej Herausgegeben mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit Recenzja naukowa ks. dr Franciszek Koenig (UO Opole) dr Andrzej Prasał (Bystrzyca Kłodzka) Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego ISBN Zdjęcia: Projekt okładki: Korekta: DTP: Stanisław Pielczyk, ks. Grzegorz Poźniak Piotr Figura SINDRUK Józef Chudalla Piotr Figura SINDRUK Wydawca: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego UO, ul. kard. B. Kominka 1a, Opole, tel ; rwwt@uni.opole.pl Druk: Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża, ul. Katedralna 8A, Opole, tel ;

5 Spis treści Wstęp...7 Rozdział I Szkice historyczne Rozwój budownictwa organowego w Europie i na Śląsku w XIX/XX w Tradycje organmistrzowskie Głubczyc, Opawy i Karniowa Bliszczyce niewielka wieś na mapie Śląska...32 Rozdział II Życie i działalność organmistrzowska Josepha Habla Biografia Działalność organmistrzowska...45 Rozdział III Instrumenty Josepha Habla Bliszczyce (opr. Stanisław Pielczyk) Lewice (opr. Stanisław Pielczyk) Wysoka (opr. Stanisław Pielczyk) Posucice (opr. Stanisław Pielczyk) Nowa Wieś Głubczycka (opr. Stanisław Pielczyk)...84 Zakończenie...91 Wykaz skrótów...95 Bibliografia...97 Aneks 1 Repertorium parafii pw św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Bliszczycach: Chrzty Małżeństwa Zgony ( ) Litera h Aneks 2 Dokumentacja fotograficzna organów z kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Bliszczycach Aneks 3 Dokumentacja fotograficzna organów z kościoła pw. św. Marii Magdaleny w Lewicach Aneks 4 Dokumentacja fotograficzna organów z kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Wysokiej Aneks 5 Dokumentacja fotograficzna organów z kościoła pw. św. Wawrzyńca w Posucicach Aneks 6 Dokumentacja fotograficzna organów z kościoła pw. Królowej Anielskiej w Nowej Wsi Głubczyckiej

6

7 Wstęp Tajniki budownictwa organowego są częścią szerokiego wachlarza wiedzy instrumentoznawczej. Organy to jednak jeden z niewielu instrumentów, którego rozwój jest w nieustannym progresie. Ciągle jesteśmy świadkami różnego rodzaju mniejszych bądź większych udoskonaleń organów, niekończących się poszukiwań w obszarze substancji brzmieniowej i to zarówno w konstruowaniu oraz specyfikowaniu całej piramidy głosowej, ale także w intonacyjnym i brzmieniowym równoważeniu pojedynczych piszczałek. Organmistrzowie powracają do dawnych rozwiązań, ale do swoich działań wprzęgają także technologiczne zdobycze wielu obszarów techniki. Oczywiście można to skonstatować krótkim stwierdzeniem, że właśnie tak być powinno: tego rodzaju szacunek i zabiegi należą się królowi instrumentów organom piszczałkowym. Współczesna świadomość sztuki organmistrzowskiej i umiejętności warsztatowych nigdy jednak nie osiągnęłyby tak wysokiego poziomu bez naukowej refleksji, która towarzyszy organom przez wszystkie wieki. Od organów wodnych Ktesibiosa 1 po współczesne, mniejsze i większe, opusy uznanych bądź pomniejszych warsztatów organmistrzowskich powstawaniu tych instrumentów towarzyszy ich opis (profesjonalny bądź amatorski): traktaty, podręczniki, poradniki, katalogi, różnego rodzaju dokumenty, artykuły itp. Bodaj żaden instrument, poza organami, nie zgromadził w przeciągu dziejów tak bogatej dokumentacji wokół siebie. Spoglądając zatem w historię tego wydawałoby się niewielkiego wycinka in- 1 Zob. L. Dyka, Organy w traktatach muzycznych antyku i wczesnego średniowiecza, Musica Ecclesiastica 11 (2016), s

8 8 Wstęp strumentoznawstwa, konfrontujemy się wręcz z nieprzebranym bogactwem. Różnego rodzaju superlatywne przymiotniki można by użyć, aby dookreślić znaczenie, zasobność i wielość aspektów historii budownictwa organowego. Szczególną częścią dziejów organów jest ich śląski rozdział. Jest to absolutnie fantastyczny i fascynujący wycinek lokalnej kultury muzyczno-kościelnej. Podkreślić należy, że wiele uczyniono w ostatnich dekadach, aby uporządkować jej historię i przekazać następnym pokoleniom faktografię, ale także pokazać ciągłość i historiozoficzną relacyjność śląskiego i europejskiego budownictwa organowego. Procesy te są konsekwentne i trwałe. Jednym z ośrodków, który aktywnie podejmuje historię budownictwa organowego na Śląsku, jest Opole i działające tu: Katedra Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej. Obie instytucje organizują m.in. konferencje organoznawcze, których owocem są cztery tomy studiów dotyczących śląskich organów: 1. G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Zakład Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Studium Muzyki Kościelnej w dniu 25 kwietnia 2007 roku (Sympozja 69), Opole 2007, ss G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy II. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Studium Muzyki Kościelnej w dniu 30 marca 2011 roku (Sympozja 81), Opole 2011, ss G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy III. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w dniu 20 marca 2013 roku (Sympozja 84), Opole 2013, ss G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy IV. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w dniu 18 marca 2015 roku (Sympozja 87), Opole 2015, ss. 317.

9 Wstęp 9 Wydanych zostało także 16 woluminów serii płytowej Organy Śląska Opolskiego, na których zarejestrowano brzmienie ponad 30 instrumentów: I. Fiat Lux na organach gra Stefan Baier Głubczyce, kościół Narodzenia NMP; Ambiente Musikproduktion 2009 ACD II. moja Muzyko... na organach gra Gabriela Dendera Ligota Turawska, kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej; Przewóz, kościół filialny pw. św. Judy Tadeusza; Otmuchów, kościół parafialny pw. św. Mikołaja i Franciszka Ksawerego; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole III. Musica ex moenibus na organach grają Stefan Baier i Gabriela Czurlok Paczków, kościół parafialny św. Jana Apostoła; Ambiente Musikproduktion 2010 ACD IV. Constellationes Opolienses na organach gra Piotr Rojek Lewice, kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny; Wiechowice, kościół parafialny pw. św. Anny; Kuniów, kościół parafialny pw. Narodzenia Jana Chrzciciela; Pietrowice Wielkie, kościół parafialny pw. św. Wita, Modesta i Krescencji; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole V. Ecce lignum na organach gra Stefan Baier Koźle, kościół parafialny pw. św. Zygmuna i św. Jadwigi; Ambiente Musikproduktion 2011 ACD VI. Musicam Silesiam Promovere na organach gra Waldemar Krawiec Kozłowice, kościół parafialny pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela; Krośnica, kościół parafialny pw. NSPJ; Kórnica, kościół parafialny pw. śś. Fabiana i Sebastiana; Popielów, kościół parafialny pw. NMP Królowej; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole [brw]. VII. Per musicam ad fidem na organach gra Brygida Tomala Babice, kościół parafialny pw. św. Anny; Jełowa, kościół parafialny pw. św. Bartłomieja; Kędzierzyn-Koźle (Blachowania), kościół parafialny pw. św. Piusa X i św. Marii Goretti; Tworków, kościół parafialny pw. św.św. Piotra i Pawła; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole VIII. Fantasia silesiana na organach gra Bogusław Raba Krzanowice, kościół parafialny pw. św. Wacława; Ambiente Musikproduktion 2012 ACD 1057.

10 10 Wstęp IX. Laudate Deum in Organo na organach gra Julian Gembalski Opole-Groszowice, kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej; Ambiente Musikproduktion 2012 ACD X. Qui habitat in adiutorio Altissimi na organach gra Elżbieta Charlińska Mechnica, kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole XI. Ad maiorem Dei gloriam na organach gra Michał Markuszewski Izbicko, kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela; Kędzierzyn-Koźle (Cisowa), kościół parafialny pw. św. Franciszka z Asyżu i św. Jacka; Osowiec-Węgry, kościół parafialny pw. św. Józefa Robotnika; Pisarzowice, kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole 2014 (płyta nominowana do nagrody Fryderyk 2015 kategoria: muzyka klasyczna album solowy). XII. Laetabitur cor nostrum na organach Paula Berschdorfa gra Thomas Drescher Korfantów, kościół parafialny pw. Trójcy Świętej; Ambiente Musikproduktion 2014 ACD XIII. Musica super Verticem na organach Paula Berschdorfa gra Andrzej Szadejko Wierzch, kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole XIV. Magnificat na organach gra Junko Nishio-Makino Strzelce Opolskie, kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole XV. Musicae varietates na organach gra Michał Markuszewski Grobniki, kościół parafialny pw. Ścięcia Jana Chrzciciela; Księże Pole, kościół parafialny pw. św. Bartłomieja; Racibórz, kościół parafialny pw. Matki Bożej; Równe, kościół parafialny pw. św. Apostołów Piotra i Pawła; Wydawnictwo i Drukarnia św. Krzyża w Opolu, Opole XVI. Resonet in laudibus na organach gra Stefan Baier Jaryszów, kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP; Ambiente Musikproduktion 2015 ACD Dodajmy do tego opublikowanie dwóch części katalogu organów diecezji opolskiej 2, książki, prace dyplomowe studentów opolskiej muzykologii, liczne 2 G. Poźniak, Katalog organów diecezji opolskiej, cz. I, Opole 2014, ss. 240; tenże, Katalog

11 Wstęp 11 artykuły naukowe i popularyzatorskie, a także szereg różnego rodzaju przedsięwzięć promujących organy piszczałkowe. Ale przecież ośrodków badających śląskie organy i ich historię jest więcej. Imponujący i wzorcowy rozmach ma działalność prof. J. Gembalskiego i szkoły, którą zbudował wokół siebie ten wybitny organista, organoznawca i historyk organów z Katowic. Wymieńmy ponownie konferencje organoznawcze, publikacje, nagrania, ale także Muzeum Organów Śląskich. Specyfikację ośrodków badających organy na Śląsku uzupełnić należy również o Gliwice, Wrocław, Legnicę i inne miasta. Pomimo wielu postępów w badaniach historii budownictwa organowego na Śląsku, ciągle jeszcze pozostaje wiele białych plam, wątpliwości, historycznych labiryntów, z których nie znaleziono dotychczas dróg prowadzących do wyjścia, czyli, pomijając metaforę, do pewnego chronologicznego porządku wolnego od znaków zapytania. Na różne sposoby można klasyfikować historię budownictwa organowego na Śląsku. Jednym z możliwych podziałów jest próba opisywania działalności mniejszych i większych firm organmistrzowskich (po industrializacji fabryk organów) lub też deskrypcja działalności pojedynczych organmistrzów. Opisywanie firm organmistrzowskich jest pozornie łatwiejsze. Wszak archiwa tego rodzaju zakładów, nawet jeśli w części niepełne, z pewnością upraszczają odtwarzanie historii. Tu z kolei jednak mamy do czynienia z wielością instrumentów, częstszymi zmianami różnych elementów organów (funkcyjnych, brzmieniowych i in.). Podejmując się opisu działalności pojedynczych organmistrzów, napotkamy bez wątpienia radykalnie mniej opusów, ale na ogół także mniej zachowanych dokumentów. Samodzielnie działający organmistrz na ogół nie budował wokół siebie aparatu biurowego, jego korespondencja z księżmi proboszczami była uboższa, prowadzona odręcznie, bez użycia tzw. papieru firmowego (dość typowego już od II połowy XIX w.), poddana zaś upływowi czasu ginęła bezpowrotnie. Do takich organmistrzów należy z pewnością Joseph Habel ( ) z Bliszczyc. Autor niniejszej pozycji książkowej opublikował pierwsze szkice odnośnie do osoby tego organmistrza w artykule Joseph Habel życie i działalność organmistrzowska na Śląsku 3. Po blisko organów diecezji opolskiej, cz. II, Opole 2015, ss. 264; tenże, Opolski krajobraz organowy, Opole 2015, ss. 96 (album). 3 Tenże, Joseph Habel. Życie i działalność organmistrzowska na Śląsku, w: tenże, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Zakład Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Studium Muzyki Kościelnej w dniu 25 kwietnia 2007 roku, Opole 2007, s

12 12 Wstęp 10 latach od ukazania się drukiem tego przedłożenia, przychodzi ponownie zająć się osobą i dorobkiem Josepha Habla. O ile artykuł miał charakter przyczynkarski, o tyle tym razem dogłębne badania umożliwia fakt ich realizacji w ramach projektu naukowo-artystycznego, współfinansowanego ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, przeprowadzonego w partnerstwie Diecezjalnego Instytutu Muzyki Kościelnej w Opolu oraz najstarszej w świecie szkoły muzyki kościelnej Hochschule für katholische Kirchenmusik und Musikpädagogik w Ratyzbonie (Regensburg, Niemcy). Projekt nosi tytuł Joseph Habel ( ) organmistrz z Bliszczyc na Śląsku. Strona opolska podjęła się w projekcie przebadania archiwów, inwentaryzacji organów oraz publikacji wyników badań w postaci niniejszej pozycji książkowej. Strona ratyzbońska z kolei zagospodaruje artystycznie zachowane organy Josepha Habla, umożliwiając melomanom wsłuchiwanie się w dźwięki instrumentów tegoż organmistrza. W sposób pośredni uwierzytelni się tu niepisana zasada, którą kierowali się budowniczowie organów. Mówiła ona, że, owszem, do kościoła buduje się instrument z przeznaczeniem liturgicznym, ale powinien on także unieść wyzwania, jakie stawia muzyka artystyczna. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że tego rodzaju prawidłom posłuszne są instrumenty Josepha Habla. Potwierdzają to nagrania zawarte na płycie Constellationes Opolienses jest to IV wolumin serii Organy Śląska Opolskiego, nagrany przez Piotra Rojka m.in. na organach Habla, które usytuowane są na chórze muzycznym kościoła parafialnego pw. św. Marii Magdaleny w Lewicach. Część badawcza omawianego projektu zaplanowana została dwutorowo. Obejmuje ona prace w archiwach kościelnych i państwowych na terenie Polski i Czech (teren działalności J. Habla należał administracyjnie przed 1945 r. do kościelnej jurysdykcji biskupa ołomunieckiego) oraz poszukiwanie i szczegółową inwentaryzację organów Josepha Habla. Prace w archiwach i redakcji książki dokonał jej autor. Prace przy instrumentach powierzono Stanisławowi Pielczykowi organiście, ale także organmistrzowi młodszego pokolenia, wychowankowi i współpracownikowi wspomnianego powyżej prof. Juliana Gembalskiego. Metodologia prowadzonych badań korzysta z narzędzi typowych dla prac historycznych i instrumentoznawczych. Musi to być proprium bogate i wszechstronne, wszak wymaga tego wielopostaciowość przedmiotu badawczego. Rację ma P. Tarlinski, kiedy pisze, że podejmując naukową refleksję

13 Wstęp 13 nad budownictwem organowym na Śląsku, badacze stają przed kompleksowym zestawem zagadnień (wielość kwestii szczegółowych) oraz dużą ilością instrumentów, które znajdują się w tym regionie. Sukcesywne opracowywanie problematyki związanej z budownictwem organowym na Śląsku jest zatem ogromnym wyzwaniem dla organologów, historyków, organistów, rządców kościołów, ośrodków i stowarzyszeń zajmujących się ochroną zabytków, a także wyższych uczelni, kształcących organistów i muzykologów 4. Właśnie owa wielość kwestii szczegółowych domaga się od badacza historii organów na Śląsku szczególnej uwagi i dokładności, także w stosowaniu metod. Informacje dotyczące Josepha Habla, które zawiera literatura przedmiotu, należą do ubogich. Są one poza tym tak rozproszone, że ich użyteczność jest, niestety, znikoma, jeśli jest w ogóle jakakolwiek. Autor niniejszego opracowania skorzystał z własnych badań organoznawczych i publikacji w tym zakresie 5. Podkreślić należy jeszcze, iż trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek 4 P. Tarlinski, Wprowadzenie, w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy, s Artykuły G. Poźniaka dotyczące organów piszczałkowych: Organy w archidiakonacie opolskim w II połowie XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza, RTSO 22 (2002), s ; Organiści w archidiakonacie opolskim w II połowie XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza, RTSO 23 (2003), s ; Organy Bronisława Cepki w diecezji opolskiej, RTSO 24 (2004), s ; Reinhold i Max Hundeck działalność organmistrzowska na Śląsku Opolskim, RTSO 25 (2005), s ; Organy w kościołach i instytucjach kościelnych na terenie parafii katedralnej w Opolu, RTSO 26 (2006), s ; Joseph Habel. Życie i działalność organmistrzowska na Śląsku, w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Zakład Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Studium Muzyki Kościelnej w dniu 25 kwietnia 2007 roku, Opole 2007, s ; Organy kościoła św. Mikołaja i św. Franciszka Ksawerego w Otmuchowie, w: K. Dola, N. Widok (red.), Crux Christi Spes Nostra, Opole 2007, s ; Organy w wybranych kościołach Opola, RTSO 27 (2007), s ; Organy kościoła Wniebowzięcia NMP w Jemielnicy Die Orgel der Kirche Mariä Aufnahme in den Himmel in Himmelwitz, w: r. Pośpiech, P. Tarlinski (red.), Johannes Nucius. Epoka, duchowość, życie i twórczość Johannes Nucius. Epoche, Spiritualität, Leben und Werk, Opole 2008, s ; Organy Jacoba Spiegla w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Kozłowicach. Problematyka konserwatorska, w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy II. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Studium Muzyki Kościelnej w dniu 30 marca 2011 roku, Opole 2011, s ; Działalność głubczyckiego organmistrza Haasa na przykładzie wybranych opusów, w: F. Wolnik (red.), Kościół na Śląsku. Z dziejów kultury i życia religijnego, Opole 2012, s ; Działalność organmistrzowska Józefa Kuca ( ) z Zimnic Wielkich, w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy III. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w dniu 20 marca 2013 roku, Opole 2013, s ; Problem rewitalizacji i konserwacji

14 14 Wstęp pracę o organach na Śląsku bez sięgnięcia do L. Burgemeistra 6, czy też prac J. Gembalskiego, F. Koeniga i in. Nieodzowną wreszcie pomocą okazały się być dwie części wspomnianego powyżej katalogu organów diecezji opolskiej. W książce opisującej dzieje firmy organmistrzowskiej Berschdorf odnotowano, że podejmując kwestie historii budownictwa organowego na Śląsku, trzeba pamiętać, że wiąże się ono ściśle z dziejami lokalnego Kościoła. Wraz z rozwojem administracji kościelnej oraz, paralelnie, do budowy kościołów i erygowania kolejnych parafii, na chórach muzycznych pojawiały się także nowe organy. Dawniej, podobnie zresztą jak dzisiaj, instrumenty te były jednymi z najdroższych elementów inwentarza kościelnego. Nie dziwi zatem fakt, że pojawiały się one najpierw w ośrodkach, które cechowało dobre zaplecze ekonomiczne. Były to na ogół większe instrumenty. Z biegiem czasu jednak znakiem i jednocześnie probierzem poziomu budownictwa organowego na Śląsku okazały się być nie tylko duże opusy organowe i ich wybitni budowniczowie, ale także powszechność budowania tego instrumentu (otrzymywały je nawet małe i ubogie parafie) oraz mnogość organów (nawet jeśli są to instrumenty mniejszej klasy i wartości) 7. Progres ten był możliwy przede wszystkim dzięki miejscowym firmom organmistrzowskim, które na Śląsku stawiały swoje instrumenty i popularyzowały budownictwo organowe, «kształcąc» kolejne pokolenia organmistrzów 8. Zestawiając Josepha Habla z dokonaniami organmistrzowskimi firm Schlag & Söhne ze Świdnicy czy też Rieger z Karniowa, niejako automatycznie można dojść do wniosku, że mamy zabytkowych organów w kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP w Jaryszowie, w: J. Gembalski (red.), Organy na Śląsku, t. V, Katowice 2014, s ; Wilhelm Osburg ( ) opinia rzeczoznawcy o organach Paula Berschdorfa w Wierzchu, w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy IV. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w dniu 18 marca 2015, Opole 2015, s ; Organy w kościele parafialnym pod wezwaniem św. Mikołaja Biskupa w Dzielowie, LitS 21 (2015), nr 1 (45), s ; Organy kościoła Narodzenia NMP w Głubczycach, Kalendarz Głubczycki 2007, s ; Działalność organmistrzowska rodziny Spiegel. Prezentacja stanu badań, w: I. Solisz i in. (red.), Opolski informator konserwatorski, Opole 2010, s ; Organy piszczałkowe w Branicach, w: I. Solisz, A. Molenda (red.), Opolski informator konserwatorski, Opole 2012, s Zob. L. Burgemeister, Der Orgelbau in Schlesien, Frankfurt am M Por. J. Gembalski, Z historii organów w kościołach Bierunia Starego, Bieruń 2010, s G. Poźniak, Firma organmistrzowska Berschdorf z Nysy w świetle korespondencji z parafią pw. św. Bartłomieja w Gliwicach, Opole 2012, s. 14.

15 Wstęp 15 do czynienia z budowniczym mniej znaczącym, poślednim. Czy jednak odtwarzając tak fantastyczną historię, jak dzieje budownictwa organowego na Śląsku, można mówić o kimś lub o czymś mało ważnym? Odpowiedź wydaje się być zbędna! Każdy budowniczy i każdy instrument są jej częścią dziedzictwem śląskiej kultury muzycznej. Te argumenty wydają się być wystarczającym uzasadnieniem wyboru Josepha Habla i jego opusów organowych na przedmiot międzynarodowego projektu naukowo-artystycznego. Dodajmy do tego jeszcze, że wynika on z faktu emocjonalnego zaangażowania autora we wszystko, co muzyczne, i co związane jest z ziemią głubczycką. Niniejsza pozycja książkowa zbudowana będzie z trzech zasadniczych rozdziałów. Pierwszy z nich ma charakter wprowadzający. Jego zadaniem jest naszkicowanie tła dla działalności organmistrzowskiej Josepha Habla. Tworzą je kierunki budownictwa organowego w Europie i na Śląsku na przełomie XIX i XX w., ale także lokalne środowisko. Bliszczyce niewielka wieś na mapie Śląska ulokowana jest w środku trójkąta, którego ramiona wspierają się na takich historycznie istotnych ośrodkach, jak: Głubczyce, Opawa i Karniów. Drugi rozdział będzie miał charakter typowo biograficzny. Przedstawiony zostanie w nim życiorys oraz działalność organmistrzowska Josepha Habla. Rozdział trzeci zawierać będzie z kolei opisy inwentaryzatorskie wszystkich odnalezionych organów budowniczego z Bliszczyc wykonane przez Stanisława Pielczyka. Całość niniejszej pozycji książkowej zilustrowana będzie, stanowiącym ostatnią część książki, aneksem dokumentującym fotograficznie omawiane instrumenty.

16

17 Rozdział I Szkice historyczne Organmistrz Joseph Habel związał swoje życie i działalność z Bliszczycami (niem. Bleischwitz 9 ), niewielką wsią na południu Polski, należącą administracyjnie do województwa opolskiego i powiatu głubczyckiego. Miejscowość leży w południowo-wschodniej części Gór Opawskich, nad rzeką Opawą. Nie tyle jednak istotna jest tu geograficzna przynależność Bliszczyc, ile bardziej historyczno-kulturowa. Światem, z którego wyrosła sztuka organmistrzowska Josepha Habla, jest Śląsk oraz bogactwo muzyczno-kościelnych tradycji głubczycko-karniowsko-opawskiej przestrzeni 10. Bliszczyce lokują się niejako w środku swoistego trójkąta, którego wierzchołkami (w sensie dosłownym i przenośnym) są trzy miasta: Głubczyce (niem. Leobschütz) 11, Karniów 9 Nazwy miejscowości według: M. Choroś, Ł. Jarczak, S. Sochacka, Słownik nazw miejscowości Górnego Śląska: polsko-niemiecki i niemiecko-polski, Opole Kluczbork 1997; A. Hanich, Skorowidz nazw miejscowości diecezji opolskiej: polsko-niemiecki i niemiecko-polski. Ortsnamenverzeichnis der Diözese Opole (Oppeln), Opole Por. A. Reichling, Der Orgelbauer und seine Umwelt. Oder: Wovon lebt der Orgelbau?, w: tenże (red.), Acta Organologica, t. XXV, Berlin 1997, s Czytamy tam: Der Orgelbau ist immer in größere Zusammenhänge gestellt, seien sie musikalischer, allgemein-kultureller, religiöser, gesellschaftlicher, geographischer, wirtschaftlicher oder sogar politischer Art. Zu allen Zeiten bewegte sich der Orgelbauer in einem sehr komplexen Umfeld, das für sein Schaffen mitbestimmend war. Tamże, s Na temat Głubczyc zob. np. F. Thill, Der Kreis Leobschütz ein musikalisches Kulturzentrum, Amberg 1962.

18 18 Rozdział I Szkice historyczne (niem. Jägerndorf) 12 i Opawa (niem. Troppau) 13. Nie jest oczywiście celem niniejszej pozycji książkowej szczegółowe omówienie tychże tradycji. Pamiętać jednak należy, że Habel buduje rynek swoich organmistrzowskich usług właśnie w owej głubczycko-karniowsko-opawskiej przestrzeni, gdzie działały wybitne, mniejsze i większe, warsztaty organmistrzowskie 14. Dość wspomnieć J.M.V. Haasa, I. Rischaka czy braci Riegerów. Ponadto opisując warsztat organmistrzowski Josepha Habla, koniecznym wydaje się być pokazanie aktywności tego budowniczego instrumentów w kontekście europejskich tendencji w ówczesnej myśli i sztuce organmistrzowskiej. Jak zatem wpisuje się Joseph Habel ze swoimi opusami organowymi w tradycje tej ziemi? Czy jest kontynuatorem i kreatorem myśli technicznej w budownictwie organowym? Rozdział niniejszy ma być rodzajem kontekstualnego wprowadzenia w poszukiwaniu odpowiedzi na tak postawione pytania. Jego treści podążać będą od ogółu do szczegółu. Czytelnik zapozna się zatem najpierw z tendencjami, które panowały w europejskim budownictwie organowym na przełomie XIX i XX w. Z kolei wczytamy się w szkice tradycji muzycznych i organmistrzowskich Głubczyc, Opawy i Karniowa, by wreszcie zwiedzić Bliszczyce wieś, z którą przez całe życie związany był Joseph Habel. 1. Rozwój budownictwa organowego w Europie i na Śląsku w XIX/XX w. Organy piszczałkowe podlegały na przestrzeni wieków nieustannym przeobrażeniom, których kierunki, generalnie rzecz biorąc, wyznaczały dwa bieguny: brzmienie i technika elementów funkcyjnych. W tych obszarach organmistrzowie prowadzili eksperymenty i poszukiwania, aby udoskonalić w swoich instrumentach wszystko to, co wiąże się z techniczną sprawnością całego aparatu gry oraz magazynowania i rozprowadzania zagęszczonego powietrza w organach. Instrumenty poszczególnych warsztatów organmistrzowskich miały się jednak wyróżniać także swoim brzmieniem. Ono z kolei wynikało z przestrzeni akustycznej, w której organy były lokowane, ale oczywiście zależało także od szeroko pojętych właściwości piszczałek, które 12 Na temat Karniowa zob. np. E. Jirgens, Jägerndorf, w: SML, s ; B. Plánský i in. (red.), Krnov město královského nástroje. Jägerndorf die Stadt des königlichen Instrumentes, Krnov Na temat Opawy zob. np. E. Spaude, Troppau, SML, s Zob. np. r. Quoika, Der Orgelbau in Böhmen und Mähren, Mainz 1966.

19 Rozdział I Szkice historyczne 19 składały się na substancję brzmieniową instrumentów, oraz koncepcji zestawiania głosów organowych. Nie wolno przeoczyć w tym miejscu także prospektu organowego, jako świadka tendencji w sztukach plastycznych, choć w niniejszym rozdziale poświęcimy mu najmniej uwagi. Od pierwotnych rozwiązań technicznych aż do pierwszych dekad XIX w. organy były instrumentem mechanicznym. Jest to stwierdzenie generalizujące, niewolne od różnego rodzaju nieścisłości i wyjątków, o których trudno się tutaj szerzej rozpisywać. Faktem jest, że ewolucja instrumentów muzycznych jest pochodną przeobrażeń i rozwoju muzyki, ale przecież także myśli technicznej oraz poziomu zaawansowania technologicznego. Te faktory z kolei znajdują się w ścisłej relacji zależności od uwarunkowań ekonomicznych. Historia budownictwa organowego, przekraczając dziewiętnastowieczną cezurę czasową, chcąc podążać za przemianami na gruncie muzyki, za nową estetyką sonorystyczną, musi przyjąć do wiadomości, że techniczne i brzmieniowe rozwiązania dotychczasowych możliwości organów nie są w stanie wychodzić naprzeciw tym tendencjom: do sal koncertowych już na dobre wkroczyła orkiestra, do której w celach uzyskania nowych efektów dynamicznych, kolorystycznych i wyrazowych oraz zmasowanego potężnego brzmienia wprowadzono instrumenty dotąd nieznane, wiele zaś z dotychczasowych poddano gruntownym ulepszeniom. Ideałem stała się zwłaszcza w okresie dojrzałego romantyzmu wielka orkiestra symfoniczna, przy pomocy której kompozytorzy mogli teraz pełniej wyrażać uczucia, liryzm, subtelność i ekspresję 15. Stąd zauważalne jest w budownictwie organowym początku XIX w. silne poszukiwanie rozwiązań, które wyszłyby naprzeciw opisanym powyżej postulatom. G. Bartsch na łamach Musica Sacra określa te tendencje koniecznością odejścia od świętej sztuki budowania organów 16. Jej zapowiedzią były rozwiązania techniczne Georga Johanna Voglera ( ) niemieckiego kompozytora, organisty, organmistrza i teoretyka muzyki. Dążył on do wzbogacenia środków wyrazu w duchu preromantycznym, homofonizacji instrumentu, która wynikała z tzw. Simplifikationssystem, czyli zapożyczeń międzyrejestrowych, które pojawiają się na zasadzie wyjątku w pozytywach u Michaela Praetoriusa ( ) M. Gniady, Organy typu multiplex, w: M. Szymanowicz (red.), Artificium Ars Scientia. Księga Jubileuszowa w 80. rocznicę urodzin Ks. Profesora Jana Chwałka, Lublin 2010, s. 411 ( ). 16 G. Bartsch, Multiplexorgel?, MS (1949), nr 3 (69), s. 76 (76 79). 17 Por. J. Gołos, Organoznawstwo historyczne, Warszawa 2004, s. 52.

20 20 Rozdział I Szkice historyczne Joseph Habel urodził się w 1840 r. Można zatem powiedzieć, że organmistrz z Bliszczyc przychodzi na świat w momencie, kiedy rozpoczynają się owe radykalne zmiany, które w europejskim budownictwie organowym inicjują warsztaty we Francji i w Niemczech. Tezę tę podkreśla także fakt bliskości czasowej roku urodzin Habla oraz zbudowaniem w 1841 r. przez Aristide Cavaillé-Colla organów w bazylice katedralnej w Saint Denis pod Paryżem. W tym instrumencie i swoich kolejnych zastosował Cavaillé-Coll m.in. tzw. dźwignię Barkera, będącą kombinacją systemu mechanicznego i pneumatycznego w połączeniu klawisza i zaworu piszczałki, dzięki czemu przezwyciężony został duży opór mechanicznego aparatu gry. W substancji brzmieniowej pojawiają się głosy tradycyjne, ale także oryginalne, nowatorskie rozwiązania, m.in. przedęte głosy językowe. Instrumenty tego organmistrza miały sprawnie funkcjonujący mechanizm powietrzny oraz system połączeń klawiatur. Cavaillé-Coll budował wiatrownice systemu tonowego, choć korzystał także z wiatrownic rejestrowych typu stożkowego 18. W Niemczech szczególną aktywnością wyróżniała się firma Walcker Orgelbau (znana także jako E.F. Walcker & Cie.). Początki jej sięgają końca XVIII w. Dopiero jednak jej przeniesienie spod Stuttgartu do Ludwigsburga przez Eberharda Friedricha Walckera ( ) w 1820 r. otwarło nowy rozdział w historii firmy. W 1833 r. powstał instrument w kościele św. Pawła (Pauluskirche) we Frankfurcie, który oznaczony jest jako Opus 9. Organy firmy Walcker są swoistym studium doskonalenia wiatrownicy stożkowej, romantycznej dyspozycji głosów czy też głosów alikwotowych. Dodajmy do tego jeszcze, że budownictwo organowe w Niemczech zawdzięcza firmie ponadto otwarte piszczałki głosów 32-stopowych oraz zastosowanie tzw. żaluzji 19. Budownictwo organowe bujnie rozwija się także na Śląsku. Jest w tej pogranicznej dzielnicy w swej ewolucji egzemplaryczne. Podobnie jak w całej Europie, także i tu po wiekach królowania systemów mechanicznych i barokowej estetyki brzmieniowej do głosu dochodzą idee, o których mowa jest powyżej. Do początków XVII w. o budownictwie organowym na Śląsku należy mówić raczej jako o będącym w fazie inicjalnej. Kościół katolicki posługuje się w liturgicznej chwalbie Bożej chorałem gregoriańskim, wykonywanym a cappella. Nieznaczne przyspieszenie w powstawaniu nowych instrumen- 18 Por. J. Erdman, Organy. Poradnik dla użytkowników, Warszawa 1989, s Por. tamże, s

21 Rozdział I Szkice historyczne 21 tów wiąże się z organami jako instrumentem w obsadzie tzw. form alternatywnych (technika alternatim). Akta wizytacyjne archidiakonatu opolskiego z połowy XVII w. odnotowują małą liczbę organów w kościołach z tego terenu. W kolejnych dekadach uwyraźnia się jednak wzrost liczby instrumentów 20. J. Gembalski pisze, że w XVIII wieku Górny Śląsk posiada już dużą liczbę organów nie tylko w kościołach miejskich i klasztornych, ale także w niewielkich kościołach wiejskich. Organy stają się ważnym elementem wystroju świątyń, a dodatkowym ich walorem jest często kunsztowna, architektoniczna szafa z bogatym wystrojem plastycznym. W modernizowanych w epoce baroku świątyniach gotyckich, a także w nowo budowanych powstają duże instrumenty o bogatej strukturze brzmieniowej i dekoracji plastycznej, nawiązującej do całego wnętrza, często ze skomplikowanym programem ideowym i rozbudowaną symboliką 21. Ks. F. Koenig w jednym ze swoich artykułów szerzej opisuje rozwój budownictwa organowego i muzyki organowej na Śląsku w XVII i XVIII w. 22 Autor wymienia czołowych organmistrzów tamtej epoki oraz wskazuje cechy charakterystyczne budowanych wtedy instrumentów. Wypracowane w XVII i XVIII w. modele organów przeniesione zostają w następne stulecie. Podkreślić należy, że ówcześni śląscy organmistrzowie doskonale wpisują się ze swoją działalnością w ogólnoeuropejskie tendencje, niejednokrotnie generując całkowicie nowatorskie rozwiązania w elementach funkcyjnych organów, ale także w ich warstwie brzmieniowej. Trudno oczywiście wymienić tu wszystkie patenty śląskiego budownictwa organowego. Pamiętać należy, iż nieraz wręcz niemożliwe jest dotarcie do autora jakiegoś konkretnego rozwiązania brzmieniowego czy technicznego, ponieważ organmistrzowie wzajemnie obserwowali swoje dokonania, mniej lub bardziej świadomie wymieniając się w ten sposób swoimi rozwiązaniami. Fluktuacja idei była bardzo duża. Wspomnijmy jednakże w tym miejscu o jednej z typowo śląskich propozycji w historii budownictwa organowego, którą jest tzw. 20 Zob. G. Poźniak, Organy w archidiakonacie opolskim w II połowie XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza, RTSO 22 (2002), s J. Gembalski, Historia dźwiękiem pisana, Śląsk 5 (1999), nr 12 (50), s. 35 (34 37). 22 F. Koenig, Ogólny pogląd na rozwój budownictwa organowego i muzyki organowej na Śląsku w XVII i XVIII wieku, w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Zakład Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Studium Muzyki Kościelnej w dniu 25 kwietnia 2007 roku, Opole 2007, s

22 22 Rozdział I Szkice historyczne wiatrownica skrzyniowa (niem. Einkanzellentaschenlade). Jej historię i działanie szczegółowo opisał w polskiej literaturze przedmiotu M. Urbańczyk 23. Jak pisze autor, należy przypuszczać, że wiatrownica skrzyniowa została wynaleziona w warsztacie firmy Schlag & Söhne ze Świdnicy, która najprawdopodobniej zastrzegła sobie wyłączność jej produkcji 24. Omawiając ten typ wiatrownicy zbyt często zapomina się, że pomimo swojego skomplikowanego systemu, była ona urządzeniem w miarę precyzyjnym i niezawodnym, ale, co najważniejsze, stanowiła, jak bodaj żadna inna wiatrownica, rodzaj pudła rezonansowego dla substancji brzmieniowej, nadając instrumentowi głębię oraz koloryzując dźwięki w kierunku delikatnej i ciepłej barwy. Dzięki temu firma Schlag & Söhne twórczo odpowiedziała na ówcześnie zgłaszane postulaty dotyczące funkcjonowania i brzmienia organów. Wycofanie się z produkowania tego typu wiatrownicy wynikało ze względów praktycznych. Jakakolwiek drobna ingerencja naprawcza wymagała demontażu całego aparatu brzmieniowego. Jak docierały na Śląsk zdobycze techniczne z Europy? Pamiętać należy, że pracowali tu organmistrzowie z całej Europy (np. Franz Josef Weiss z Nabburga 25 ), zaś miejscowi czeladnicy udawali się poza rodzime granice celem zdobywania umiejętności u wielkich i znanych mistrzów europejskich niech przykładem będą tu bracia Reinhold i Max Hundeck 26. Nie sposób wymienić tu wszystkich nazwisk i szerzej omówić zachodzące ówcześnie procesy. Faktem jest, że w II połowie XIX w. działają na Śląsku fabryki organów, których rozmach i zasięg oddziaływania jest imponujący. Potwierdzają to zachowane bądź odtworzone katalogi tychże firm M. Urbańczyk, Ochrona i konserwacja organów zabytkowych na tle rozwoju sztuki organmistrzowskiej. Wybrane problemy, Katowice 2011, s Por. tamże, s Zob. także tenże, Wiatrownica skrzyniowa Schlaga jako przykład nowatorskiej myśli technicznej w budownictwie organowym końca XIX wieku, w: J. Gembalski (red.), Organy na Śląsku, t. V, Katowice 2014, s Zob. E. Kraus, Historische Orgeln in der Oberpfalz, München Zürich 1990, s ; G. Poźniak, Problem rewitalizacji i konserwacji zabytkowych organów w kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP w Jaryszowie, w: j. Gembalski (red.), Organy na Śląsku, s ; tenże, Die rekonstruierte Weiß-Orgel in Jarischau / Jaryszów (Polen), Ars Organi 64 (2016), z. 2, s Zob. G. Poźniak, Reinhold i Max Hundeck działalność organmistrzowska na Śląsku Opolskim, RTSO 25 (2005), s ; L. Hoffmann-Erbrecht, Hundek (Hundeck), SML, s Zob. Orgelbau-Anstalt Gebrüder Rieger, Jägerndorf, Schlesien, Tschecho-

23 Rozdział I Szkice historyczne 23 Ośrodkami śląskiego budownictwa organowego na przełomie XIX i XX w. są: Świdnica i firma Schlag & Söhne, Nysa i firma Berschdorf, Góra i firma Gebrüder Walter, Lądek i firma Lux czy wreszcie Rybnik i firma Klimosz i Dyrszlag. Oczywiście nie sposób pominąć dokonań J.M.V. Haasa i Riegerów. O ich wkładzie w śląskie budownictwo organowe mowa będzie w kolejnym paragrafie bieżącego rozdziału. Omawiając rozwój budownictwa organowego w Europie i na Śląsku w XIX/XX w., chcemy wskazać na procesy, które ówcześnie zachodziły. Podkreślmy raz jeszcze radykalne przeobrażenie sztuki organmistrzowskiej w XIX w. Dziś często podnosi się głosy, że fabryczne produkowanie organów, w tym także ich spneumatyzowanie oraz wykonywanie piszczałek według jednego schematu, odebrało organom muzyczną duszę. Trudno się zgodzić z taką oceną. J. Gembalski słusznie twierdzi, że produkcja organów metodami fabrycznymi doprowadziła z pewnością do częściowego zatracenia indywidualnego charakteru niejednego instrumentu. Nie można jednak zbytnio deprecjonować tego typu produkcji organów przez duże firmy, tym bardziej, że wszystkie powstające w XIX wieku «fabryki organów» pozostawiły wiele cennych i wartościowych organów i przyczyniły się do ich spopularyzowania (a także zmniejszenia kosztów ich produkcji) 28. Wkład europejskiego i śląskiego budownictwa organowego z przełomu XIX i XX w. w całą historię tego instrumentu jest bezdyskusyjny. Jak dalece refleksyjna była to aktywność świadczy także bogactwo traktatów, które pozostawiła po sobie tamta epoka. Absolutnie sztandarowym przykładem jest tu Die Theorie und Praxis des Orgelbaues Johanna Gottfrieda Töpfera (Weimar 1833, następne wydania 1855 i 1862). slovakei, Vollständiges Verzeichnis der seit Gründung des Etablissments (1783) neuerbauten Orgelwerke [bmrw]; [brak aut.], Zusammenstellung ausgeführter Orgelbauten von Schlag und Söhne Hof-Orgelbauer Sr. Majestät des Kaisers und Königs Hoflieferanten Sr. Kgl. Hoheit des Prinzen Albrecht v. Preussen zu Schweidnitz in Schlesien [bmrw]. G. Poźniak, Firma organmistrzowska Berschdorf z Nysy w świetle korespondencji z parafią pw. św. Bartłomieja w Gliwicach, Opole 2012; w. Brylla, Nieznany-znany organmistrz głubczycki J.M.V. Haas, w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy III. Materiały konferencji organoznawczej zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w dniu 20 marca 2013 roku, Opole 2013, s ; K. Kmak, Wkład firmy Klimosz i Dyrszlag z Rybnika w śląskie budownictwo organowe. Studium historyczno-instrumentoznawcze, Katowice 2009, s J. Gembalski, Historia dźwiękiem pisana, s. 35.

24 24 Rozdział I Szkice historyczne Praktyczną stroną ówczesnego rozwoju budownictwa organowego jest wreszcie podjęcie w II połowie XIX w. i na początku XX w. starań w zakresie wypracowania wzorców normalizujących parametry techniczne i akustyczno-muzyczne w organach. Dotyczyły one menzuracji piszczałek, wymiarów klawiatury i całego kontuaru oraz wysokości stroju. Normatywy te były uzgadniane na różnego rodzaju międzynarodowych forach 29. Nadmieńmy jeszcze, że w 1895 r. powstał Związek Organmistrzów Niemieckich (Bund Deutscher Orgelbaumeister BDO) niemiecka organizacja zrzeszająca budowniczych organów. Jednym z jej celów jest pomoc prawna organmistrzom 30, co także pośrednio świadczy o stanie zaawansowania ówczesnego budownictwa organowego. Wielu śląskich organmistrzów było członkami tego zawodowego zrzeszenia. Czy oraz w jakim stopniu ówcześnie najnowsze tendencje muzyczno- -kościelne i organmistrzowskie docierały już bezpośrednio do tej przestrzeni, w której działał Joseph Habel? Niech próbą odpowiedzi na tak postawione pytanie będzie kolejny paragraf bieżącego rozdziału. 2. Tradycje organmistrzowskie Głubczyc, Opawy i Karniowa Głubczyce, Opawa i Karniów trzy miasta, które odegrały w historii muzyki kościelnej niebagatelną rolę. Oczywiście każda z tych miejscowości ma swoją własną, długą historię, której w krótkim wprowadzeniu do rzeczywistej tematyki niniejszego opracowania nie sposób przedstawić. Podkreślmy jednak, że bogactwo kulturowe opisywanego śląskiego zakątka onieśmiela swoimi dziejami. Głubczyce (niem. Leobschütz), Opawa (niem. Troppau) oraz Karniów (niem. Jägerndorf) lokują się w niedużej odległości od Bliszczyc. Oczywiście także Kietrz (niem. Katscher) oraz Racibórz (niem. Ratibor) nie są odległym sąsiedztwem. Bardzo blisko Bliszczyc znajdują się także Branice (niem. Branitz), ale kiedy Joseph Habel inicjował swoją działalność jako organmistrz, Branice czekały jeszcze na swoją godzinę. Wybije ona wraz z przybyciem do tej miejscowości ks. Josepha Nathana ( ) i powstaniem ośrodka leczniczego. 29 J. Gołos, Organoznawstwo historyczne, s Zob VIII 2012.

25 Rozdział I Szkice historyczne 25 Miejscowości płaskowyżu głubczyckiego w XIX/XX w. Biorąc pod uwagę tradycje organmistrzowskie, to nie ulega wątpliwości, że to właśnie Głubczyce, Opawa i Karniów tworzyły administracyjno-kulturową przestrzeń, w której rozpoczęła się i była kontynuowana działalność organmistrzowska Josepha Habla. Głubczyce są osadą odnotowywaną już w XII w. Otrzymanie praw miejskich oraz jej dogodna lokalizacja spowodowała rozwój miasta, a także odgrywanie przez nie roli centrum w regionie. Tu znajdowały się urzędy, szkoły, wydawnictwa itp. Historia budownictwa organowego wiąże się w Głubczycach z połową XVIII w., kiedy to najprawdopodobniej Franz Joseph Eberhardt ( ?) ze Szprotawy (niem. Sprottau) wybudował organy w kościele parafialnym 31. Głubczyce na kartach historii budownictwa organowego rozsławił jednak organmistrz o nazwisku Haas. Przez wiele dekad po jego śmierci, pomimo licznych jego opusów, pozostawał nieznany, w jakimś sensie nawet zapomniany. Postać tę i jej dokonania przybliżył w 2013 r. W.J. Brylla L. Hoffmann-Erbrecht, Leobschütz, SML, s. 417 ( ). Zob. także J. Mainka, Musiker des Raumes Leobschütz in Oberschlesien der letzten fünf Jahrhunderte, Dülmen 1993; F. Thill, Der Kreis Leobschütz ein musikalisches Kulturzentrum. 32 W.J. Brylla, Nieznany-znany organmistrz głubczycki J.M.V. Haas, s Zob. także L. Burgemeister, Der Orgelbau in Schlesien, s

26 26 Rozdział I Szkice historyczne Johann Matthias Vinzenz (Winzenz) Haas urodził się 21 stycznia 1812 r. w Cieszynie. Stosunkowo bogata kupiecka rodzina zadbała o wykształcenie swojego syna. Kiedy w 1824 r. odbywał się remont organów w cieszyńskiej farze, 12-letni Johann, zainteresowany geometrią i fizyką, dał się porwać tajnikom organów, w które wprowadził go Carl Kuttler organmistrz z Opawy 33, żyjący na przełomie XVIII i XIX w. Ostatecznie młody Haas podjął się u Kuttlera nauki zawodu. Po kilkuletnim pobycie w Opawie rozpoczęła się wędrówka czeladnicza Haasa po Europie. Zakończył ją dłuższym pobytem w Poczdamie, gdzie najprawdopodobniej zdobył uprawnienia mistrza w zakresie budowania organów. Samodzielną działalność rozpoczął w Baborowie. Miało to się stać w 1836 r. Ok r. przeniósł warsztat do Głubczyc, będącym jak wspomniano wyżej większym i ważniejszym ośrodkiem. J.M.V. Haas zmarł po 1900 r. 34 Szczególne znaczenie w kontekście poruszanych przez nas zagadnień ma fakt, że Haas należał do tych organmistrzów, których wpływ na ówczesne budownictwo organowe był znaczący, choć do dziś pozostaje, niestety, słabo rozpoznany. Sam fakt, że to właśnie w Głubczycach działał Haas, ma niebagatelne znaczenie dla treści niniejszego opracowania. Trudno wyprzedzać na tym etapie treści kolejnego rozdziału, kiedy mowa będzie o wykształceniu organmistrzowskim Josepha Habla. Jeśli nawet organmistrz z Bliszczyc nie miał bezpośredniego kontaktu z Haasem, to wręcz niemożliwym jest, żeby nie korzystał (pośrednio lub bezpośrednio) z jego wiedzy i umiejętności. Fakt jednak kontaktów Haasa z Töpferem prezentuje go jako organmistrza uznanego w ówczesnej Europie. Należy do siódemki budowniczych organów, którzy przesyłali Töpferowi swoje rysunki i opracowania (oprócz J.M.V. Haasa z Töpferem korespondowali: Friedrich Haas z klasztoru Muri w Szwajcarii, [Jürgen Andreas] Markussen z Apenrade, Friedrich Schulze z Paulinzelle, Friedrich Winzer z Wismaru, Ernst Fabian z Bydgoszczy i Carl Giesecke z Getyngi). Jak pisze W.J. Brylla, nie wiemy, kiedy Haas nawiązał kontakty z Töpferem. Być może miało to miejsce w trakcie jego czeladniczej wędrówki. W każdym bądź razie na pewno już w 1842 r. przekazywał Töpferowi rysunki i modele swoich rozwiązań konstrukcyjnych, które były na tyle interesujące i nowatorskie, że niektóre z nich zostały za- 33 Zob. A. Prasał, Czescy organmistrzowie na ziemi kłodzkiej, Zeszyty Muzeum Ziemi Kłodzkiej (2015), nr 13, s O organmistrzowskiej rodzinie Kuttlerów zob. także J. Krátký, Johann Kuttler varhanář slezského pohraničí, Časopis Slezského Zemského Muzea. Série B, Vedy historické (2015), nr 2, s Por. W.J. Brylla, Nieznany-znany organmistrz, s. 173.

27 Rozdział I Szkice historyczne 27 mieszczone w pracy Lehrbuch der Orgelbaukunst. ( ) Zawarte [tu G.P.] zostały następujące rozwiązania Haasa: nowa konstrukcja wiatrownicy klapowej, likwidująca nierówności ciśnienia powietrza dochodzącego do piszczałek przy grze pleno, a także bezproblemowe odłączanie skrzyni wiatrowej bez konieczności demontażu piszczałek ( 550); rozwiązanie, w którym śruba regulacyjna umieszczona jest stabilniej i dokładniej pośrodku abstraktu ( 552); klawiatura z unoszącymi się klawiszami ( 553a); klawiatura pedałowa bez sprężyn ( 553b) 35. Powyżej, przy okazji omawiania początków działalności J.M.V. Hassa, wymieniona została Opawa oraz organmistrz Carl Kuttler. Historia tej miejscowości to także wycinek niezwykle fascynującej historii. Dość wspomnieć, że to właśnie w Opawie w 1820 r., w ramach kongresu europejskiego spotkali się: cesarz austriacki Franciszek I, car rosyjski Aleksander I oraz król pruski Wilhelm III. Nasza refleksja musi ogniskować się jednak na sztuce organmistrzowskiej. W tym obszarze tradycje opawskie także nie zapisują poślednich kart. Na przełomie XVII i XVIII w. działała tu rodzina Rischaków. Jakob (? 1693) zorganizował w II połowie XVII w. warsztat organmistrzowski właśnie w Opawie. Zbudował m.in. pozytyw dla kościoła katolickiego w Prudniku. Działalność ojca kontynuował Ignaz ( ), zapamiętany na kartach historii budownictwa organowego jako twórca instrumentu w kościele św. Jakuba w Brnie, a także w kościele oo. Franciszkanów w Raciborzu w 1706 r. Syn Ignaza, Hans Jakob (daty życia nieznane), przeniósł się ze swoją działalnością organmistrzowską do Nysy 36. Z imienia znani są także inni organmistrzowie związani z Opawą. W I połowie XVIII w. organy budował Wenzel Thiel ( 1763), który poślubił wdowę po zmarłym Ignazu Rischaku, a w II połowie XVIII w. działali Anton Staudinger i Franz Horčička ( 1800). W I połowie XIX w. znany jest z kolei Wolfgang Brustmann, zaś w II połowie tegoż stulecia Josef Vašek W.J. Brylla, Nieznany-znany organmistrz, s Dzieło J.G. Töpfera, o którym mowa, to Lehrbuch der Orgelbaukunst nach der besten Methoden älterer und neuerer in ihrem Fache ausgezeichneter Orgelbaumeister und begründet auf mathematische und physikalische Gesetze, cz. I i II, Weimar Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Rischak, SML, s. 621 (621). Zob. także r. Quoika, Der Orgelbau in Böhmen und Mähren, s. 63; J. Thamm, Musikalische Chronik der Stadt Neisse, Dülmen 1974, s E. Spaude, Troppau, SML, s ( ).

28 28 Rozdział I Szkice historyczne Największe znaczenie na kartach historii organów i organmistrzostwa w Opawie zapisał Karl Kuttler ( ) 38. Rozpoczął swoją działalność w Vidnavie (niem. Weidenau), w warsztacie swojego ojca Johanna ( ), po czym w latach dwudziestych XIX w. przeniósł się do Opawy. Z pewnością organmistrz ten oczekuje na szersze opisanie jego działalności. Bez większego zagłębiania się w literaturę można odnaleźć informacje o jego organmistrzowskiej aktywności. W 1831 r. wybudował organy dla kościoła w Pawłowiczkach (jest to instrument już nieistniejący), z kolei w 1884 r. instrument do Benešova (niem. Beneschau). Kolejne informacje wskazują na wybudowanie w 1848 r. organów do kościoła ewangelickiego w Międzyrzeczu Górnym (niem. Kurzwald Ober) 39 oraz kościoła ewangelickiego w Białej (niem. Zülz) 40, ponadto w latach 50. XIX w. organy w kościele pw. św. Józefa w Zabrzegu (niem. Zabrzeg sic!) 41 oraz w 1854 r. w Šternberku (niem. Sternberg) 42. Karlowi Kuttlerowi przypisywane są ponadto organy w Kamieńcu Ząbkowickim (niem. Kamenz, Camenz). Zostały one wybudowane w latach , owszem, przez Kuttlera z Widnawy, ale chodzi tu raczej o Johanna ( ) ojca Karla. Wydaje się, że powyższe informacje, choć niepełne i skrótowe, jednoznacznie wskazują, że Opawa była bardzo aktywnym ośrodkiem organmistrzowskim. Warto raz jeszcze podkreślić wagę związku Kuttlera z Haasem. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że każdy, kto ówcześnie interesował się rynkiem organmistrzowskim na tym terenie (takim był z pewnością Joseph Habel), musiał mieć świadomość sposobów organizacji i jakości działających tu warsztatów oraz proponowanych przez nie rozwiązań technicznych oraz założeń i realizacji estetyczno-brzmieniowych. Kończąc opawską część bieżącego paragrafu, nadmieńmy wreszcie o związku tej miejscowości z Kar VIII D.E. Bush, R. Kassel (red.), The Organ. An Encyclopedia, New York London 2006, s VIII Zob. także M. Kukla, Organy Karla Kuttlera z 1848 roku w kościele ewangelickim w Białej (Biel sko-biała) jako przykład klasycystycznego budownictwa organowego, Lublin 1989 (praca mgr. w BKUL); J. Kukla, Organy i organiści bielscy w I poł. XX w., w: G. Poźniak, P. Tarlinski (red.), Śląskie organy III, s. 111 ( ) VIII F. Hradil, Geschichte des Augustiner Chorherrenstiftes in Sternberg , farasternberk.sweb.cz/historyde/index_de.htm, 29 VIII 2016.