Wszystko przez ten system... (wyborczy) Analiza wyników wyborów do sejmików województw w 2010 r.

Transkrypt

1 Andrzej Antoszewski Wszystko przez ten system... (wyborczy) Analiza wyników wyborów do sejmików województw w 2010 r. Oddziaływanie systemu wyborczego do organów przedstawicielskich wszelkiego typu i szczebla na przebieg i rezultaty wyborów może być przedmiotem analizy prowadzonej w dwóch kierunkach. To, co określamy mianem politycznych konsekwencji systemu wyborczego sprowadza się bądź do efektów mechanicznych, będących bezpośrednim skutkiem zastosowania określonych rozwiązań instytucjonalnych, bądź też do efektów psychologicznych, warunkujących zachowania uczestników wyborów. Skutkami pierwszego rodzaju są szeroko omawiane w literaturze takie kwestie, jak deformacja wyniku wyborów (reprezentatywność systemu wyborczego), redukcja efektywnej liczby partii, blokowanie dostępu dla ugrupowań małych, ułatwienia w tworzeniu stabilnego rządu czy też możność ukształtowania nie wynikającej z wysokości poparcia, sztucznej większości 1. W odniesieniu do sceny krajowej sprowadza się to najczęściej do analizy wpływu systemu wyborczego na kształt systemu partyjnego 2. Konsekwencje drugiego rodzaju wiążą się ze strategicznymi wyborami, jakich w ramach ograniczeń spowodowanych rozwiązaniami instytucjonalnymi dobrowolnie dokonują ci, którzy o władzę się starają, jak i ci, którzy ostatecznie rozstrzygają o tym, kto ją uzyska. Dla uczestników rywalizacji oznacza to konieczność rozstrzygnięcia takich dylematów jak: czy, i na jakich warunkach warto zawierać sojusze wyborcze, jak konstruować listy kandydatów, jak prowadzić kampanię itp. Przed wyborcami pojawić się z kolei może problem związany z tym, na ile opłacalne jest poparcie partii bądź kandydatów, którzy aczkolwiek są wyborem optymalnym nie mają większych szans na uzyskanie mandatu 3. Uzyskanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób systemy wyborcze kształtują bezpośrednio (konsekwencje pierwszego rodzaju) i pośrednio (konsekwencje drugiego typu) rezultat wyborów może prowadzić do konstruowania teorii systemów wyborczych, pozwalającej 1 Zob. szerzej: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, pod red. Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta, Wrocław 2008, s A. Lijphart, Inżynieria wyborcza: ograniczenia i możliwości, [w:] Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, t. 2, pod red. Jerzego Szczupaczyńskiego, Warszawa 1998, s Zob. też D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych, Warszawa 2004, s oraz Głosowanie na podstawie tak przeprowadzonej kalkulacji określa się mianem głosowania strategicznego (w odróżnieniu od głosowania szczerego, w którym czynnikiem przesądzającym jest poziom aprobaty dla partii lub kandydata). Zob. J. Haman, Demokracja. Decyzje. Wybory, Warszawa 2003, s

2 332 Andrzej Antoszewski z kolei na projektowanie optymalnych w danym miejscu i czasie rozwiązań. Analiza wpływu systemu wyborczego na kształt sceny politycznej, na jakiej rozgrywają się wybory i na zachowania wyborcze prowadzona jest na ogół, jak już wspomniano, na szczeblu krajowym. Powstaje jednak od razu pytanie, czy ustalenia na nim poczynione mogą być bez zastrzeżeń przenoszone na scenę regionalną lub lokalną. Za odpowiedzią negatywną przemawia przede wszystkim fakt, że jest ona w odmienny sposób ustrukturyzowana. Nie chodzi przy tym o to, że prócz partii politycznych, w rywalizacji o władzę samorządową uczestniczą podmioty innego rodzaju organizacje społeczne, stowarzyszenia czy też inicjatywy lokalne. Ważniejsze jest to, że preferencje partyjne mogą się rozkładać w poszczególnych regionach (a zwłaszcza gminach) zupełnie inaczej niż na scenie krajowej. Niektóre z ugrupowań reprezentowanych w parlamencie mogą np. nie uczestniczyć w ogóle w życiu politycznym wspólnot samorządowych, nie dysponować zapleczem organizacyjnym w postaci struktur terenowych lub co wydaje się najistotniejsze stosować odmienne niż na poziomie krajowym strategie koalicyjne. Regionalnie zróżnicowany jest też rozkład preferencji; wyborcy województwa podkarpackiego głosują zdecydowanie inaczej niż np. mieszkańcy województwa pomorskiego, mimo tego, że rywalizacja przebiega w ramach tych samych rozwiązań instytucjonalnych. Nie bez znaczenia jest też rozmiar organu przedstawicielskiego daleko mniejszy na szczeblu regionalnym niż krajowym. Rodzi się więc kolejna kwestia, związana z tym, na ile właściwości regionalnej sceny politycznej modyfikują mechaniczne i psychologiczne oddziaływanie systemu wyborczego. Rozważania niniejsze rozpocznę od krótkiej charakterystyki systemu wyborczego do sejmików wojewódzkich. Od 1998 r. organ stanowiący samorządu województwa wyłaniany jest w wyborach powszechnych. Konstruując system wyborczy do sejmików województw przyjęto zasadę, że będą one wybierane w ramach proporcjonalnego systemu wyborczego. Niektóre jego elementy składowe ulegały zmianie w 2002 r. zmniejszono ze 127 do 88 liczbę okręgów wyborczych, a w 2006 r. wprowadzono, uchyloną dwa lata później możliwość blokowania list, czemu towarzyszyła dwuetapowa dystrybucja mandatów. W 2002 r. zredukowano również wielkość sejmików, a łączna liczba wybieranych radnych obniżyła się z 855 do Rozwiązaniami, które okazały się trwałe (i utrzymane w uchwalonym 5 stycznia 2011 r. kodeksie wyborczym 5 ) jest przede wszystkim sama zasada proporcjonalności, przyjęta w jej ramach formuła przeliczania głosów na mandaty oraz pięcioprocentowy próg wyborczy. W wyborach do sejmików województw przeprowadzonych w 2010 r. obowiązywały następujące założenia: 1. Liczba radnych sejmików wojewódzkich wynosiła 561; 2. Wielkość sejmików wahała się od 30 (województwo lubuskie, opolskie, pod- 4 Zob. szerzej R. Alberski, System wyborczy do sejmików województw w Polsce. Gra o zmiennych regułach, [w:] Wybory do sejmików województw w 2006 r., pod red. Roberta Alberskiego, Marzeny Cichosz i Łukasza Tomczaka, Wrocław 2010, s Dz.U r., nr 21, poz. 112 z późn. zm.

3 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... laskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie) do 52 (województwo mazowieckie); 3. Liczba okręgów wyborczych wyniosła 87 (zlikwidowano jeden okręg w woj. świętokrzyskim) i wahała się od 4 (woj. świętokrzyskie) do 7 (woj. mazowieckie i śląskie); 4. Dystrybucja mandatów była jednoetapowa, a dokonywano jej na podstawie metody d Hondta; 5. Uczestnictwo w podziale mandatów było możliwe jedynie pod warunkiem uzyskania co najmniej 5% głosów w skali województwa; 6. Zniesiono możliwość blokowania list. Ordynacja wyborcza do sejmików wojewódzkich zawiera rozwiązania najbardziej przypominające system wyborczy do Sejmu, aczkolwiek nie są one z nim tożsame. Odstępstwa od tych, które przyjęto w wyborach do Sejmu mają istotne znaczenie dla strategii partii politycznych i zachowań wyborczych. Podkreślić należy przede wszystkim różnicę w wielkości przeciętnego okręgu wyborczego. W przypadku wyborów do sejmików jest on znacznie niższy. Jego wielkość wyniosła w 2010 r. 6,45, podczas gdy w wyborach do Sejmu jest prawie dwukrotnie wyższa (11,24). Maksymalna wielkość okręgu wyborczego w wyborach do Sejmu wynosiła w 2011 r. 20 (okręg Warszawa I), minimalna zaś 7 (Częstochowa). Wybory do sejmików odbywały się w 2010 r. w jednym okręgu 10-mandatowym, pięciu okręgach 9-mandatowych, dziewięciu okręgach 8-mandatowych, dwudziestu trzech okręgach 7-mandatowych, dwudziestu ośmiu okręgach 6-mandatowych i dwudziestu jeden okręgach 5-mandatowych (zob. tabela 20.1). Z danych zawartych w tabeli 20.1 wynika, że na szczeblu województwa przeważają okręgi pięcio-, sześcio- i siedmiomandatowe. Rozwiązanie to preferuje podmioty silniejsze, zdolne do zdobycia znaczącej liczby głosów. Siłą rzeczy powinno to sprzyjać partiom politycznym, dysponującym większymi niż komitety organizacji społecznych lub wyborców zasobami organizacyjnymi, umożliwiającymi przeprowadzenie efektywnej kampanii wyborczej. Po drugie, w wyborach do sejmików obowiązuje tylko jeden próg wyborczy, w wysokości 5% (w przypadku Sejmu mamy dodatkowo do czynienia z progiem ośmioprocentowym dla koalicji partii politycznych). Jest to o tyle istotne, że od początku obowiązywania ordynacji samorządowej z 1998 r. w wyborach do sejmików mogły uczestniczyć także koalicje. Brak takiego rozróżnienia może zachęcać do tworzenia sojuszy wyborczych także i małe partie, które działając w pojedynkę mają niewielkie szanse na uzyskanie reprezentacji. 333

4 334 Andrzej Antoszewski Tabela Rozmiar i liczba okręgów w wyborach do sejmików wojewódzkich w 2010 r. Wielkość okręgu 10-5-mand. 6-mand. 7-mand. 8-mand. 9-mand. mand. Województwo Ogółem dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińskomazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Od momentu przeniesienia zasady powszechnych wyborów na szczebel województwa, wyrażano obawę o to, że kopiowanie rozwiązań znajdujących zastosowanie w ordynacji wyborczej do Sejmu może przynieść nadmierne upolitycznienie, czy też wręcz upartyjnienie elekcji samorządowych przynajmniej na tym poziomie. Obawy te znalazły potwierdzenie już w 1998 r., kiedy to partie polityczne zdobyły łącznie 838 spośród 855 mandatów. Pozostałe przypadły Towarzystwu Społeczno-Kulturalnemu na Śląsku Opolskim (skądinąd także reprezentowanemu w Sejmie), Stowarzyszeniu Rodzina Polska oraz jedynemu podmiotowi utożsamianemu z samorządem Wspólnocie Świętokrzyskiej. W 2002 r. ugrupowania polityczne startowały nie tylko pod własnym szyldem, kryjąc się niekiedy pod nazwami sugerującymi lokalny charakter komitetów wyborczych, jak np. Podkarpacie Razem, Małopolska Wspólnota Samorządowa czy też Wspólnota Samorządowa Województwa Śląskiego 6. Zyski tych komitetów choć niewielkie wzbogacały stan posiadania partii politycznych, wśród których najsilniejszą okazał się Sojusz Lewicy Demokratycznej, wyprzedzając Samoobronę RP i Ligę Polskich Rodzin. Wybory 2002 r. do sejmików wojewódzkich ukazały znaczące przetasowania na polskiej scenie politycznej, która w wybo- 6 Warto przy tej okazji przypomnieć, że Unia Wolności wystawiła listy swoich kandydatów jako Unia Samorządowa.

5 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... rach do Sejmu w 2005 r. uległa całkowitej dekompozycji. W 2006 r. zaznaczyła się najwyraźniej jak dotąd dominacja partii reprezentowanych w Sejmie. PO, PiS, Samoobrona RP, LPR, SLD i PSL uzyskały 553 spośród 561 mandatów do sejmików. Mniejszość niemiecka uzyskała 7 mandatów w sejmiku województwa opolskiego, a jedynym komitetem lokalnym, który zdobył reprezentację na tym poziomie był Komitet Wyborczy Porozumienie Samorządowe Wojciech Lubawski (1 mandat w sejmiku województwa świętokrzyskiego). Bezdyskusyjna przewaga parlamentarnych partii politycznych w sejmikach wojewódzkich utrzymuje się nadal, po wyborach 2010 r. Dostrzec jednak należy znamienny wyjątek, jakim jest uzyskanie 9 mandatów w wyborach do Sejmiku województwa dolnośląskiego przez Komitet Wyborczy Wyborców Rafała Dutkiewicza, popularnego i niezwiązanego z żadną partią polityczną prezydenta Wrocławia. Reprezentanci tego komitetu stanowią drugą co do wielkości frakcję w sejmiku. Odnotować należy także sukces wyborczy Ruchu Autonomii Śląska w województwie śląskim, w którym zdobył on 3 mandaty. Nigdzie indziej z wyjątkiem jednego mandatu w województwie świętokrzyskim i jednego w pomorskim komitet lokalny nie zdobył reprezentacji w organie stanowiącym samorządu województwa. Spośród komitetów niepartyjnych tradycyjnie silną reprezentację w Sejmiku województwa opolskiego (6 mandatów na ogólną liczbę 30) uzyskało Towarzystwo Społeczno- Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim. Ogółem kandydaci związani z partiami reprezentowanymi w Sejmie uzyskali poparcie ponad 84% wyborców, ale zdobyli 541 (97,5%) na ogólną liczbę 561 mandatów. Podobnie jak w 2006 r. do sejmików wojewódzkich nie przedostała się żadna partia pozaparlamentarna. Rozkład głosów na partie polityczne i pozostałe komitety wyborcze w latach przedstawiony został w tabeli Tabela Rozkład głosów w wyborach do sejmików województw w latach Głosy 2002 % 2002 Głosy 2006 % 2006 Głosy 2010 % 2010 SLD , , ,20 PO , , ,89 PiS , , ,05 PO-PiS , LPR , , ,69 PSL , , ,28 Samoobrona , , ,04 UW , MN , , ,42 Pozostałe* , , ,49 *kategorię tę tworzą partie pozaparlamentarne oraz komitety lokalne. Źródło: R. Alberski, System wyborczy do sejmików województw w Polsce. Gra o zmiennych regułach, [w:] Wybory do sejmików województw w 2006 r., pod red. Roberta Alberskiego, Marzeny Cichosz i Łukasza Tomczaka, Wrocław 2010, s. 14 oraz dane Państwowej Komisji Wyborczej. 335

6 Andrzej Antoszewski Rozbieżność między procentem głosów i mandatów jest jednym z najistotniejszych przejawów mechanicznego efektu systemu wyborczego i sprowadza się do deformacji wyniku wyborów. Indeks proporcjonalności w wyborach do sejmików wojewódzkich w 2010 r. wyniósł 88,30 i był nieznacznie niższy niż w poprzedniej elekcji. Jedyną znacząco nadreprezentowaną formacją jest PO (30,89% głosów i 39,57% mandatów). Małe partie oraz komitety lokalne, które zdobyły łącznie ponad 10% głosów, uzyskały natomiast zaledwie 14 mandatów (2,50%). W przypadku PiS, PSL i SLD możemy mówić natomiast o prawie pełnej proporcjonalności, tj. o zbliżonym do siebie poziomie poparcia (mierzonego procentem uzyskanych głosów) oraz poziomie reprezentacji (mierzonym procentem zdobytych mandatów). Podział mandatów pomiędzy poszczególne komitety wyborcze przedstawiony został w tabeli Tabela Podział mandatów w sejmikach wojewódzkich w latach Mandaty Mandaty Mandaty % 2002 % % 2010 SLD , , ,15 PO 5 0, , ,57 PiS 10 1, , ,13 PO-PiS 79 14, LPR 92 16, , PSL 58 10, , ,58 Samoobrona , , UW 3 0, MN 7 1,25 7 1,25 6 1,07 Pozostałe 17 3,03 1 0, ,50 Źródło: R. Alberski, System wyborczy do sejmików województw w Polsce. Gra o zmiennych regułach, [w:] Wybory do sejmików województw w 2006 r., pod red. Roberta Alberskiego, Marzeny Cichosz i Łukasza Tomczaka, Wrocław 2010, s. 14 oraz dane Państwowej Komisji Wyborczej. Zgodnie z właściwościami proporcjonalnego systemu wyborczego, zawierającego takie rozwiązania, jak stosunkowo małe okręgi wyborcze, formuła d Hondta oraz próg wyborczy, zwycięzca wyborów tj. ugrupowanie, które uzyska więcej głosów niż którykolwiek z rywali, jest nadreprezentowany. Rozmiar nadreprezentacji komitetów, które wygrały w poszczególnych województwach jest jednak zróżnicowany (zob. tabela 20.4). Przede wszystkim podkreślić należy, że przekroczenie bariery 40% głosów zaowocowało uzyskaniem bezwzględnej większości w sejmiku. Zdarzyło się to w województwie pomorskim (43,76% poparcia) oraz zachodniopomorskim (40,80% poparcia). W obu przypadkach beneficjentem systemu wyborczego została Platforma Obywatelska. Sytuacja taka jest dosyć rzadka w przypadku proporcjonalnych systemów wyborczych, które jak w Polsce nie stosują specjalnych premii za zwycięstwo w wyborach 7. 7 Zob. A. Lijphart, Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries, 336

7 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... Jednym z możliwych wyjaśnień jest poziom rywalizacyjności, który w obu wymienionych województwach osiągnął najniższą wartość, wskazując na zdecydowaną przewagę PO nad wszystkimi rywalami. Warto zwrócić też uwagę na fakt, że rozmiar nadreprezentacji w obu województwach należy do najwyższych. Tabela Rozmiar nadreprezentacji zwycięskich komitetów wyborczych w 2010 r. Województwo Zwycięzca % głosów % mandatów Różnica dolnośląskie PO 30,41 41,66 +11,25 kujawsko-pomorskie PO 33,81 48,48 +14,67 lubelskie PiS 28,33 33,33 +4,95 lubuskie PO 33,89 36,67 +2,78 łódzkie PO 27,00 36,11 +9,11 małopolskie PO 33,82 43,59 +9,77 mazowieckie PO 28,56 33,33 +4,77 opolskie PO 31,93 40,00 +8,07 podkarpackie PiS 38,54 45,45 +6,91 podlaskie PO 31,43 36,67 +5,24 pomorskie PO 43,76 57,57 +13,81 śląskie PO 33,66 35,83 +12,17 świętokrzyskie PSL 32,91 43,33 +10,42 warmińsko-mazurskie PO 34,84 46,67 +11,83 wielkopolskie PO 32,04 43,59 +11,55 zachodniopomorskie PO 40,80 53,33 +12,53 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Tabela Rozmiar nadreprezentacji, poziom rywalizacyjności w wyborach do sejmików wojewódzkich w 2010 r. Województwo Pierwsza i druga partia Poziom rywalizacyjności Rozmiar nadreprezentacji zwycięzcy Proporcjonalność dolnośląskie PO, KW Rafała Dutkiewicza 0,73 +11,25 88,59 kujawsko-pomorskie PO, PiS 0,51 +14,67 91,71 lubelskie PiS, PSL 0,81 +4,95 93,07 lubuskie PO, SLD 0,77 +2,78 95,42 łódzkie PO, PiS 0,89 +9,11 92,69 małopolskie PO, PiS 0,93 +9,77 88,25 mazowieckie PO, PiS 0,83 +4,77 93,82 opolskie PO, MN 0,55 +8,07 91,71 New Haven 1999, s

8 Województwo Pierwsza i druga partia Andrzej Antoszewski Poziom rywalizacyjności Rozmiar nadreprezentacji zwycięzcy Proporcjonalność podkarpackie PiS, PO 0,56 +6,91 96,03 podlaskie PO, PiS 0,95 +5,24 91,45 pomorskie PO, PiS 0,42 +13,81 89,20 śląskie PO, PiS 0,62 +12,17 88,00 świętokrzyskie PSL, PiS 0,62 +10,42 86,27 warmińsko-mazurskie PO, SLD 0,69 +11,83 92,29 wielkopolskie PO, SLD 0,67 +11,55 92,18 zachodniopomorskie PO, PiS 0,46 +12,53 90,51 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Rozmiar nadreprezentacji zwycięskiego komitetu wyborczego osiąga najwyższą wartość w województwie kujawsko-pomorskim (+14,67) i pomorskim (+13,81) oraz zachodniopomorskim (+12,53). Są to równocześnie województwa, w których poziom rywalizacyjności (dystans między zwycięzcą wyborów a drugim co do kolejności komitetem wyborczym) jest największy. W tabeli 20.5 zawarte zostały indeksy rywalizacyjności w poszczególnych województwach i ich związek z rozmiarem nadreprezentacji. Wynika z niej, że najmniejszy jest on w tych województwach, w których poziom rywalizacji jest stosunkowo wysoki (przeczy temu jednak przypadek województw dolnośląskiego i warmińsko-mazurskiego). Dostrzec można także związek rozmiaru nadreprezentacji z wartością indeksu proporcjonalności. Tam, gdzie wartość ta jest wysoka, rozmiar nadreprezentacji jest najniższy (dotyczy to województw lubuskiego, mazowieckiego i podkarpackiego). Jednakże, z drugiej strony, znaczący rozmiar nadreprezentacji zwycięskiego komitetu występuje także w warunkach, gdy proporcjonalność systemu wyborczego pozostaje wysoka (województwo kujawsko-pomorskie, warmińsko- -mazurskie i wielkopolskie). 338

9 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... Tabela Indeks proporcjonalności w wyborach do sejmików wojewódzkich w latach Województwo dolnośląskie 92,38 90,75 88,59 kujawsko-pomorskie 88,82 92,23 91,71 lubelskie 92,11 89,58 93,07 lubuskie 90,55 90,34 95,42 łódzkie 88,28 86,69 92,69 małopolskie 89,88 90,09 88,25 mazowieckie 93,51 89,00 93,82 opolskie 89,33 91,41 91,71 podkarpackie 92,16 87,69 96,03 podlaskie 89,11 87,34 91,45 śląskie 84,36 89,37 88,00 świętokrzyskie 92,10 89,05 86,27 warmińsko-mazurskie 91,42 88,49 92,79 wielkopolskie 92,18 89,78 92,18 zachodniopomorskie 84,58 93,07 90,51 Średnia 89,86 89,53 91,34 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Generalnie, poziom proporcjonalności systemu wyborczego do sejmików wojewódzkich pozostaje nadal umiarkowany, aczkolwiek w 2010 r. dał się zauważyć jego nieznaczny wzrost (zob. tabela 20.6). Wartość powyżej 95%, charakterystyczną dla systemów wiernie odwzorowujących preferencje wyborców, osiągnął on jedynie w województwie podkarpackim. Warto przy okazji podkreślić, że przekroczenie progu 5% które w przypadku wyborów do Sejmu gwarantuje osiągnięcie reprezentacji nie zawsze prowadzi w wyborach samorządowych do uzyskania mandatu. W 2010 r. w wyborach do sejmiku województwa małopolskiego, Komitet Wyborczy Wyborców Wspólnota Małopolska Marka Nawary zdobył 6,13% głosów i nie uzyskał mandatu, podczas gdy 5,04% głosów dla komitetu Wspólnoty Samorządowej w województwie pomorskim wystarczyło do objęcia mandatu. Przypadki takie są częstsze na poziomie okręgu wyborczego. W okręgu nr 2 w wyborach do sejmiku województwa podlaskiego SLD nie otrzymał mandatu pomimo zdobycia 11,82% głosów. Wspólnota Małopolska osiągnęła wynik powyżej 5% w czterech z sześciu okręgów województwa małopolskiego (w jednym z nich było to 8,80% głosów). Ruch Autonomii Śląska, który w województwie uzyskał 3 mandaty, nie zdobył go w okręgu nr 4, mimo uzyskania 8,70% głosów. W tym samym okręgu mandatu nie otrzymał PSL (5,95% głosów). We wszystkich tych przypadkach wynikało to z koncentracji głosów na jednej lub dwóch największych formacjach politycznych, które rozdzieliły pomiędzy siebie zdecydowaną większość mandatów. Pomimo powodowania różnego rodzaju deformacji, system wyborczy do sejmików wojewódzkich podobnie zresztą, jak wszystkie warianty systemów proporcjonalnych zapewnia 339

10 Andrzej Antoszewski efekt monotoniczności, nie dopuszczając do tego, by komitet wyborczy, który uzyskał mniej głosów niż rywal, zdobył więcej mandatów 8. Sytuacja taka nie zdarzyła się ani na poziomie całego województwa, ani żadnego z 87 okręgów wyborczych. Istotną konsekwencją systemu wyborczego jest redukcja liczby podmiotów reprezentowanych w organie przedstawicielskim w stosunku do liczby podmiotów uczestniczących w wyborach. Liczba komitetów, które zdołały zdobyć reprezentację w sejmikach wojewódzkich w 2010 r. przypomina przeciętną z Sejmu i waha się od pięciu (województwa dolnośląskie, opolskie, pomorskie, śląskie i świętokrzyskie) do czterech. Typowa polityczna konstelacja sejmiku województwa obejmuje wyłącznie reprezentację czterech partii parlamentarnych (PO, PiS, SLD i PSL). Tam, gdzie obecnych jest pięć podmiotów, dołączył do tego grona komitet wyborców (KWW Rafała Dutkiewicza w województwie dolnośląskim, Krajowa Wspólnota Samorządowa w województwie pomorskim, Porozumienie Samorządowe w województwie świętokrzyskim, Ruch Autonomii Śląska w województwie Śląskim oraz Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim). Liczba komitetów startujących w wyborach jest natomiast bardziej zróżnicowana. Najwięcej odnajdujemy w województwach śląskim (23), mazowieckim (19), lubelskim (16) oraz dolnośląskim i kujawsko-pomorskim (po 15), najmniej natomiast w podlaskim i warmińsko-mazurskim (po 9) oraz lubuskim (10). Aby obliczyć siłę oddziaływania systemu wyborczego, posłużymy się współczynnikiem redukcji, opartym nie na fizycznej, a efektywnej liczbie partii. Obliczamy go odejmując efektywną liczbę partii na poziomie parlamentarnym (Elp) od efektywnej liczby partii na poziomie wyborczym (Elw), dzieląc tak otrzymaną wartość przez efektywną liczbę na poziomie wyborczym, a następnie mnożąc uzyskany wynik przez 100. Wartość współczynnika redukcji waha się od 0 (gdy efektywna liczba partii na obu poziomach jest identyczna) do 100 (gdy system wyborczy hipotetycznie nie dopuszcza żadnej ze startujących partii na scenę parlamentarną). Współczynnik redukcji efektywnej liczby partii obrazuje zatem faktyczną zdolność systemu wyborczego do selekcji ugrupowań nie cieszących się znaczącym poparciem wyborczym (tę samą funkcję spełnia próg wyborczy), przesądzając o tym, czy mamy do czynienia z systemem słabym, nieznacznie korygującym wolę wyborców wyrażoną w głosowaniu, czy z silnym, zdolnym do poprawienia, a nawet deformacji tej woli. 8 J. Haman, Demokracja. Decyzje. Wybory, s

11 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... Tabela Faktyczna i efektywna liczba partii oraz współczynnik redukcji w wyborach do sejmików wojewódzkich w 2010 r. Województwo Liczba komitetów startujących Liczba komitetów obecnych Elw Elp Wr dolnośląskie ,12 3,48 32,03 kujawsko-pomorskie ,96 3,08 37,90 lubelskie ,88 3,64 25,40 lubuskie ,26 3,57 16,19 łódzkie ,95 3,66 26,06 małopolskie ,17 2,69 35,49 mazowieckie ,75 3,70 22,10 opolskie ,83 3,85 20,28 podkarpackie ,88 3,21 17,26 podlaskie 9 4 4,10 3,26 20,48 pomorskie ,92 2,54 35,20 śląskie ,06 3,21 36,56 świętokrzyskie ,88 3,41 30,12 warmińsko-mazurskie 9 4 4,26 3,15 26,06 wielkopolskie ,64 3,34 28,12 zachodniopomorskie ,94 2,76 29,95 Średnia 13,6 4,25 4,54 3,28 27,45 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 20.7, system wyborczy przyjęty w wyborach do sejmików wojewódzkich w znaczący sposób redukuje efektywną liczbę partii, ułatwiając tym samym tworzenie stabilnej większości. Różnice pomiędzy poszczególnymi województwami są znaczące od 16,19 w województwie lubuskim do 37,90 w kujawsko-pomorskim. Zwraca uwagę fakt, że im wyższy poziom redukcji efektywnej liczby partii, tym mniejszy stopień proporcjonalności, co wynika z porównania tabel 20.6 i Ostatnim mechanicznym efektem systemu wyborczego jest jego wpływ na koncentrację sceny politycznej. Oczywiście, poziom koncentracji zależny jest przede wszystkim od woli wyborców. To oni swobodnie decydują o tym, kogo popierać, a kogo odrzucić w głosowaniu. To, czy w sejmiku wojewódzkim znajdzie się większa, czy mniejsza liczba podmiotów zależy od stopnia rozproszenia głosów, a więc od zachowań wyborców. Tym niemniej, system wyborczy, produkując rozbieżność między wysokością poparcia a procentem uzyskanych mandatów współprzyczynia się do ukształtowania konstelacji partyjnej sejmiku wojewódzkiego, powodując nadreprezentację lub podreprezentację poszczególnych komitetów. Siłę wpływu systemu wyborczego możemy obliczyć za pomocą indeksu utworzonego przez podzielenie procentu głosów uzyskanych przez najsilniejszy komitet wyborczy przez procent zdobytych mandatów, a następnie odejmując tak otrzymany wynik od liczby 1. Wartość indeksu (Iwk1) waha się od 0 (gdy procent 341

12 Andrzej Antoszewski zdobytych głosów i mandatów jest dokładnie taki sam) do 1 (gdy hipotetycznie żaden z komitetów, na który głosowano nie otrzymuje mandatu). Tę samą operację wykonujemy w odniesieniu do dwóch najsilniejszych komitetów, biorąc pod uwagę procent łącznie uzyskanych przez nie głosów i mandatów (IwkII). Z danych zawartych w tabeli 20.8 wynika, że system wyborczy w około jednej piątej przyczynia się do koncentracji lokalnej sceny politycznej. Jest więc wyższy niż w przypadku ostatnich wyborów do Sejmu RP 9, co może wiązać się z dwukrotnie wyższym poziomem wykluczenia wyborczego w elekcjach lokalnych (o czym niżej). Siła wpływu nie jest jednak równomierna w poszczególnych województwach. Najmniejszy wpływ na koncentrację lokalnej sceny politycznej odnajdujemy w województwie mazowieckim, lubelskim, podkarpackim i lubuskim. W dwóch pierwszych mamy do czynienia z wysokim poziomem zrównoważenia rywalizacji trzy podmioty uzyskują zbliżony do siebie wynik wyborczy. Wzorzec ten nie występuje w województwie podkarpackim, gdzie zaznacza się wyraźna przewaga PiS (38,54% głosów) nad PO (21,77%) i PSL (21,53%). Notujemy w nim natomiast najniższy w Polsce poziom wykluczenia wyborczego. Z kolei w województwach o najwyższej sile wpływu systemu wyborczego na koncentrację lokalnej sceny politycznej występuje wyraźna przewaga jednego z podmiotów i stosunkowo wysoki poziom wykluczenia wyborczego (województwa dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie, śląskie czy zachodniopomorskie). Aczkolwiek kształt regionalnej sceny politycznej nie zależy bezpośrednio od systemu wyborczego, o tyle warto w tym miejscu zauważyć, że jest ona dosyć zróżnicowana. Ogólnie rzecz biorąc, możemy wyróżnić trzy typy województw. W pierwszym z nich, obejmującym województwa lubuskie, łódzkie, małopolskie, podlaskie, zaznacza się wyraźna przewaga dwóch formacji nad pozostałymi (w lubuskim są to PO i SLD, w pozostałych PO i PiS). Typ drugi (województwa lubelskie i mazowieckie) charakteryzuje zrównoważona, a równocześnie bardziej sfragmentaryzowana scena polityczna. Dystans między pierwszymi dwiema partiami jest niewielki, natomiast przewaga drugiej nad trzecią znaczna. W typie trzecim, obejmującym pozostałe województwa, mamy natomiast do czynienia z dominacją jednej formacji politycznej. Z wyjątkiem województw podkarpackiego (gdzie formacją tą jest PiS) oraz świętokrzyskiego (PSL), dominującą siłę polityczną w sejmiku stanowi PO. 9 Zob. A. Antoszewski, System polityczny RP, Warszawa 2012, s

13 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... Tabela Indeks siły wpływu systemu wyborczego na koncentrację lokalnej sceny politycznej w wyborach do sejmików wojewódzkich w 2010 r. Województwo Iwk1 Iwk2 dolnośląskie 0,27 0,21 kujawsko-pomorskie 0,30 0,23 lubelskie 0,15 0,23 lubuskie 0,08 0,11 łódzkie 0,25 0,20 małopolskie 0,22 0,23 mazowieckie 0,14 0,14 opolskie 0,20 0,17 podkarpackie 0,15 0,10 podlaskie 0,14 0,16 pomorskie 0,24 0,21 śląskie 0,27 0,21 świętokrzyskie 0,24 0,20 warmińsko-mazurskie 0,24 0,16 wielkopolskie 0,26 0,20 zachodniopomorskie 0,24 0,20 Średnia 0,21 0,18 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Do tej pory koncentrowałem się na mechanicznych efektach systemu wyborczego. Z dotychczasowych rozważań wynika, że z tego punktu widzenia jest on systemem umiarkowanie silnym, a więc zdolnym do korygowania woli wyborców. Wyraża się to w nadreprezentacji dwóch najsilniejszych podmiotów reprezentowanych w sejmikach, w redukcji efektywnej liczby uczestników rywalizacji wyborczej oraz w przyczynianiu się do poziomu koncentracji lokalnej sceny politycznej. Pozostaje do rozważenia kwestia, w jakim stopniu jest on systemem silnym także na płaszczyźnie psychologicznej, tzn. w jakim stopniu stanowi zespół bodźców dla przyjmowania określonych strategii wyborczych tak dla samych komitetów wyborczych, jak i dla wyborców. Jeśli idzie o uczestników rywalizacji wyborczej, podkreślić należy na wstępie, że wybory do sejmików wojewódzkich cieszą się szczególnym zainteresowaniem polityków wyższym niż jakiekolwiek inne elekcje lokalnych władz. Tendencja ta utrzymuje się w ostatnich trzech elekcjach, choć atrakcyjność sejmików, mierzona liczbą kandydatów na jedno miejsce, nieznacznie spada (zob. tabela 20.9). Nie ulega wątpliwości, że do rywalizacji o samorząd województwa istotną wagę przywiązują partie parlamentarne, traktując ją jako swoiste przedłużenie rywalizacji na poziomie krajowym. Jak już wspomniano, wszystkie ugrupowania reprezentowane w 2010 r. w Sejmie wystawiły swoje listy we wszystkich województwach, występując pod własną nazwą. Wszystkie też uzyskały mandaty we wszystkich sejmikach. Wybory do sejmików przyciągnęły również uwagę partii pozaparlamentarnych. Polska Partia Pracy Sierpień 80 (startująca rów- 343

14 Andrzej Antoszewski nież, aczkolwiek bez powodzenia, w wyborach do Sejmu) zarejestrowała listy oraz wzięła udział w wyborach do wszystkich sejmików, uzyskując w skali kraju poparcie 1,18% wyborców. Najwięcej głosów uzyskała w województwie opolskim (2,16%) oraz warmińsko-mazurskim (1,76%). We wszystkich prócz trzech województw (małopolskiego, opolskiego i zachodniopomorskiego) zarejestrowała listy do sejmików Krajowa Partia Emerytów i Rencistów (również startująca w wyborach do Sejmu). Jej najlepszy wynik to 4,14% głosów w województwie pomorskim oraz 3,96% w województwie lubuskim. Ogółem poparło ją 1,82% wyborców. Do rywalizacji włączyły się także partie, które wypadły z Sejmu w 2007 r. Samoobrona RP, startująca pod nazwą Nasz Dom Polska Samoobrona Andrzeja Leppera, zarejestrowała listy do sejmików w 14 województwach (prócz lubuskiego i małopolskiego), natomiast LPR w 11 (prócz dolnośląskiego, lubuskiego, opolskiego, podlaskiego oraz świętokrzyskiego). Najlepszy wynik Samoobrony to 2,37% głosów w województwie podlaskim i 2,33% w województwie warmińsko- -mazurskim. W skali kraju uzyskała 1,05% głosów. LPR zdobyła natomiast 1,57% głosów w województwie wielkopolskim oraz 1,32% głosów w województwie świętokrzyskim (poparcie w skali kraju wyniosło 0,69%). W 11 województwach startowała również Unia Polityki Realnej, zdobywając 1,26% głosów w województwie wielkopolskim. W 7 województwach rywalizowała o władzę w sejmikach Prawica Rzeczypospolitej, uzyskując 1,63% głosów w województwie małopolskim oraz 1,47% w województwie zachodniopomorskim. Swoje listy do sejmików wystawiło również Narodowe Odrodzenie Polski w województwach dolnośląskim, lubelskim, małopolskim, mazowieckim, śląskim i zachodniopomorskim (w tym ostatnim osiągając poparcie 1,02% wyborców). Dla wszystkich wymienionych partii próg wyborczy okazał się zdecydowanie za wysoki. Obowiązująca w 2010 r. ordynacja wyborcza do sejmików nie przewidywała już możliwości blokowania list, dopuszczała jednak tworzenie koalicyjnych komitetów wyborczych, które mogły uczestniczyć w podziale mandatów już po przekroczeniu progu 5% głosów w skali województwa. Wydawać by się mogło, że rozwiązanie to zachęci partie małe do wykorzystania tej formy. Jednakże w wyborach do sejmików w 2010 r. pojawił się tylko jeden taki komitet, skupiający małe, zmarginalizowane partie lewicowe (Koalicyjny Komitet Wyborczy Lewica). Zarejestrował on listy w ośmiu województwach, uzyskując najlepszy wynik w województwie zachodniopomorskim (2,97%). Okazuje się, że duże, parlamentarne partie polityczne nie są skłonne do zawierania sojuszy wyborczych, nawet z ugrupowaniami ideologicznie bliskimi. Również ugrupowania małe decydują się przeważnie na samodzielny start w wyborach, mimo niewielkich szans na przekroczenie progu. Być może waży na tym doświadczenie z wyborów 2002 r., kiedy to PO i PiS słabe wówczas partie parlamentarne postanowiły wystawić wspólne listy. Nie przyniosło to sukcesu; listy te zdobyły w wyborach do sejmików mniej głosów niż rok wcześniej w wyborach do Sejmu RP, w których obie partie startowały samodzielnie. Z kolei eksperyment z blokowaniem list w 2006 r. nie przysporzył zysków ani partiom dużym, ani osłabionemu SLD; jego jedynymi 344

15 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... beneficjentami okazały się Samoobrona RP i LPR 10. W każdym razie, aktualnie obowiązujący system wyborczy do sejmików nie okazał się dostatecznie silnym stymulatorem strategii koalicyjnych. Tabela Atrakcyjność mandatów samorządowych w latach Liczba kandydatów przypadających na mandat w radzie gminy 5,82 4,92 4,05 Liczba kandydatów przypadających na mandat w radzie powiatu 9,11 10,84 9,74 Liczba kandydatów przypadająca na mandat w sejmiku 17, 68 16,95 15,87 Liczba kandydatów przypadających na stanowisko wójta (burmistrza, prezydenta miasta) 8,14 3,32 3,14 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Rejestracja list wyborczych we wszystkich, czy też w większości województw, nie jest receptą na sukces, niezależnie od tego, czy czyni to partia, koalicja partii, organizacja społeczna, czy komitet wyborców. Doświadczyły tego zwłaszcza dwa komitety mieszczące się w ramach tej ostatniej kategorii. Ruch Wyborców Janusza Korwin-Mikke wziął udział w wyborach we wszystkich województwach z wyjątkiem warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego, nie uzyskując ani jednego mandatu. Krajowa Wspólnota Samorządowa zarejestrowała listy do sejmików w ośmiu województwach, uzyskując 1 mandat w województwie pomorskim. Sukcesem zakończyły się natomiast inicjatywy lokalne, podejmowane w ramach jednego województwa (9 mandatów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim) oraz Ruchu Autonomii Śląska (3 mandaty w województwie śląskim). Co ważne, nie oznaczało to sukcesu we wszystkich okręgach. W województwie opolskim Towarzystwo nie zarejestrowało nawet listy w okręgu nr 5, obejmującym niezamieszkałe przez mniejszość niemiecką powiaty brzeski i nyski. W województwie śląskim RAŚ zarejestrował wprawdzie listy wyborcze we wszystkich 7 okręgach, ale w 3 z nich uzyskał poparcie poniżej progu (obejmowały one Śląsk Cieszyński, Ziemię Częstochowską i Zagłębie a więc tereny nienależące do historycznie rozumianego Śląska). Wysokie poparcie dla list RAŚ na terenach rdzennie śląskich spowodowały, że komitet przekroczył próg 5% oraz uzyskał 3 mandaty (przypomnijmy, że mimo przekroczenia progu nie zdołał jednak uzyskać mandatu w okręgu nr 4). Ostatnim pytaniem jest to, w jaki sposób system wyborczy wpływa na zachowania elektoratu. Zanim do tego przejdę, chciałbym podkreślić fakt, że wyborcy akceptują nie tylko dominację partii politycznych w sejmikach wojewódzkich, ale aprobują również strukturę rywalizacji, podobną do tej, jaka występuje od 2005 r. na poziomie kraju. Głównymi pretendentami do zwycięstwa w wyborach samorządowych na szczeblu wojewódzkim są PO oraz PiS i, tak jak w kraju, po raz kolejny konfrontację tę wygrywa PO. Tylko w województwach 10 Zob. J. Raciborski, J. Ochremiak, O blokowaniu list w wyborach samorządowych w 2006 i o racjonalności partii politycznych, [w:] Studia nad wyborami. Polska , pod red. Jacka Raciborskiego, Warszawa 2008, s

16 Andrzej Antoszewski podkarpackim, lubelskim i świętokrzyskim przedstawiciele PiS uzyskują więcej głosów i mandatów niż PO. Tylko w województwie lubelskim PO przegrywa zarówno z PiS, jak i z PSL. W pozostałych sejmikach zwycięża PO, aczkolwiek rozmiar jej przewagi nad rywalami jest zróżnicowany najwyższy w województwie pomorskim (różnica głosów między PO i PiS wynosi 25% głosów) i zachodniopomorskim (22,1%), najniższy natomiast w województwach podlaskim (1,3%), małopolskim (2,1%) i łódzkim (2,8%). W jednym województwie (świętokrzyskie) zwycięzcą wyborów do sejmu zostało PSL. W żadnym natomiast nie zanotował wygranej SLD, zadowalając się drugą pozycją w województwach lubuskim i wielkopolskim. Generalnie, wybory do sejmików województw w 2010 r. potwierdzają i utrwalają zapoczątkowaną w 2005 r. dominację PO i PiS nad pozostałymi rywalami oraz uwidocznioną w elekcjach do Sejmu RP i Parlamentu Europejskiego przewagę PO nad swym głównym konkurentem. Przewaga ta jest w 2010 r. bardziej wyraźna niż cztery lata wcześniej 11. O takiej, a nie innej konfiguracji partyjnej sejmików województw nie przesądza jednak przynajmniej bezpośrednio system wyborczy. Rozpatrując psychologiczny efekt systemu wyborczego na zachowania wyborców należy podnieść dwie okoliczności. Po pierwsze, w wyborach do sejmików wojewódzkich mamy do czynienia nadal ze znacznym poziomem ekskluzji wyborczej (tj. z procentem głosów, które oddane zostały na ugrupowania nieuzyskujące mandatów). W 2010 r. wyniosła ona blisko 10% (zob. tabela 20.10) i była dwukrotnie wyższa niż w przypadku Sejmu 12. Oznacza to, że wyborcy głosujący w wyborach regionalnych w mniejszym stopniu kierują się racjonalnymi kalkulacjami co do szans zwycięstwa popieranych przez nich komitetów wyborczych. Najwyższy poziom wykluczenia obserwujemy w województwie kujawsko- -pomorskim, gdzie ponad 16% głosów zostało straconych. Ponad 10% głosów stracili wyborcy w województwie śląskim (13,56%), lubelskim (12,50%), łódzkim (11,93%) pomorskim (10,78%), mazowieckim (10,78%) i wielkopolskim (10,41%). Z najniższym poziomem wykluczenia mamy do czynienia w województwie podkarpackim (4,43%) oraz opolskim (6,44%). Można zatem stwierdzić, że system wyborczy w nieznacznym stopniu wymusza glosowanie strategiczne. 11 W 2010 r. PiS przegrał z PO wybory do sejmików województwa łódzkiego, małopolskiego i podlaskiego, w których w 2006 r. był zwycięzcą. 12 W 2007 r. poziom ekskluzji wyborczej w wyborach do Sejmu wyniósł 4,39%, a w 2011 r. 4,11%. 346

17 Wszystko przez ten system... (wyborczy). Analiza wyników wyborów do sejmików województw... Tabela Rozmiar ekskluzji wyborczej w wyborach do sejmików wojewódz kich w 2010 r. Województwo % głosów straconych Liczba komitetów, które nie przeszły progu dolnośląskie 9,35 10 kujawsko-pomorskie 16,58 11 lubelskie 12,50 12 lubuskie 8,56 6 łódzkie 11,93 10 małopolskie 15,70 9 mazowieckie 10,78 15 opolskie 6,44 7 podkarpackie 4,43 6 podlaskie 6,53 5 pomorskie 10,87 11 śląskie 13,56 18 świętokrzyskie 7,34 6 warmińsko-mazurskie 8,45 5 wielkopolskie 10,41 10 zachodniopomorskie 9,05 8 Średnia 9,71 9,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej. Po drugie, w wyborach do sejmików uderza niezwykle wysoki udział głosów nieważnych. W 2010 r. wyniósł on blisko 12%, tj. ponad trzykrotnie więcej niż w wyborach do gmin i prawie trzykrotnie więcej niż w wyborach do Sejmu. Najwyższy procent głosów nieważnych odnajdujemy w województwie wielkopolskim (15,27%) oraz mazowieckim (14,03). Na poziomie okręgów wyborczych jest on jeszcze wyższy. Tak np. w województwie wielkopolskim w okręgu nr 6 zanotowano 19,48% głosów nieważnych, a w okręgu nr 6 województwa mazowieckiego 19,06%. Ponad 15% takich głosów oddano w okręgu nr 4 w województwie wielkopolskim, okręgach nr 4, 5 i 7 w województwie mazowieckim oraz w okręgu nr 4 w województwie łódzkim. Przyczyn tego zjawiska może być wiele, ale niewątpliwie nie świadczy ono o prostocie systemu wyborczego. Analiza systemu wyborczego do sejmików wojewódzkich prowadzi do dwóch konkluzji. Po pierwsze, jest on systemem silnym, jeśli chodzi o efekt mechaniczny, a słabym w wymiarze psychologicznym. Może prowadzić do deformacji wyborczych, istotnie zwiększając poziom nadreprezentacji i produkując sztuczne większości. Potrafi znacząco redukować efektywną liczbę partii. W istotnym stopniu wpływa na koncentrację lokalnej sceny politycznej. Z drugiej strony nie wymusza na partiach strategii koalicyjnych, ani na wyborcach głosowania strategicznego. Po drugie, te same rozwiązania instytucjonalne wywołują odmienne efekty w poszczególnych województwach i okręgach wyborczych. Różni je przede wszystkim poziom proporcjonalności, rozmiar nadreprezen- 347

18 Andrzej Antoszewski tacji zwycięskich komitetów, poziom redukcji efektywnej liczby partii oraz rozmiar wykluczenia wyborczego. Nie są jednak do końca jasne ani przyczyny tego zróżnicowania, ani zależność między tymi zmiennymi, co potwierdza uwagę D. Nohlena iż w kwestii politycznych następstw systemów wyborczych daleko więcej jest przypuszczeń niż naukowo uzasadnionych wniosków D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny, s