ROZDZIA I ZARYS HISTORII I MOTYWY OCHRONY DRZEW I KRZEWÓW POMNIKOWYCH NA TERENIE LASÓW

Transkrypt

1 Joanna Pietrzak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydzia³ Leœny, Katedra Ochrony Lasu i Ekologii ROZDZIA I ZARYS HISTORII I MOTYWY OCHRONY DRZEW I KRZEWÓW POMNIKOWYCH NA TERENIE LASÓW WSTÊP Drzewa towarzysz¹ cz³owiekowi od pocz¹tku jego istnienia, oddaj¹c mu wielorakie, czêsto niedoceniane wartoœci duchowe oraz dobra materialne, niezbêdne do jego harmonijnej egzystencji oraz rozwoju. Wszechstronny kontakt cz³owieka z drzewami, trwaj¹cy stale, najszerzej i najdok³adniej odbija siê w symbolice, legendach i opowieœciach, zapisanych w œwiadomoœci, obyczajowoœci i kulturze ró nych narodów. Drzewa od zawsze fascynowa³y i wzbudza³y podziw ludzi. Stanowi¹ one element kultury materialnej, œwiadcz¹ o odrêbnoœci przyrodniczej i kulturowej spo³eczeñstwa. Tradycje ochrony niektórych drzew ³¹cz¹ siê przede wszystkim z wierzeniami oraz obyczajami naszych przodków. Drzewa budzi³y podziw i uznanie oraz uwalnia³y najdziwniejsze wyobra enia, praktyki magiczne, przes¹dy. Uwa a siê, e struktura drzew znajduje odzwierciedlenie w ich symbolice. Trójdzielna natura drzew ukazuje zwi¹zek miêdzy trzema poziomami wszechœwiata: korona tkwi w niebie, korzenie obejmuj¹ œwiat podziemny, 1 a znajduj¹cy siê miêdzy nimi pieñ oznacza rzeczywistoœæ ziemsk¹. Wiara w drzewa stanowi¹ce siedzibê bóstw i ludzkich dusz by³a bardzo powszechna. Œwiête gaje i drzewa znane by³y w Grecji od czasów minojskich, otaczane czci¹ przez Rzymian, 2 ludy normañskie i s³owiañskie. Miejscem ukazywania siê s³owiañskich bóstw by³y gaje dêbowe. Ma to uzasadnienie miêdzy innymi z powodu okaza³ych rozmiarów i d³ugowiecznoœci przedstawicieli tego gatunku. Podziwianym atrybutem drzew, swoist¹ cech¹ wyró niaj¹c¹ je spoœród innych istot ywych, a w szczególnoœci roœlin, jest ich d³ugowiecznoœæ. Istnienie sêdziwych drzew uœwiadamia, e by³y one œwiadkami historycznego rozwoju cz³owieka, jego cywilizacji i zmieniaj¹cych siê warunków œrodowiskowych w jakich egzystowa³. Znaczenie drzew dla krajobrazu 1 Galera H., Morfologia a symbolika drzew, Nauka 2007 z Kopaliñski W., S³ownik mitów i tradycji kultury, PIW, Warszawa 1987.

2 jest nie do przecenienia ze wzglêdu na widoczne w ostatnich dziesiêcioleciach, pogarszaj¹cy siê stan œrodowiska. Drzewa stanowi¹ najliczniejsz¹ grupê spoœród pojedynczych tworów przyrody o ywionej objêtych ochron¹ prawn¹ w Polsce. Wed³ug znowelizowanej w 2008 r. Ustawy o ochronie przyrody pomnikami przyrody mog¹ byæ pojedyncze twory przyrody ywej i nieo ywionej lub ich skupiska o szczególnej wartoœci przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczaj¹ce siê indywidualnymi cechami, wyró niaj¹cymi je wœród innych 3 tworów. S¹ to np.: okaza³ych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, Ÿród³a, wodospady, wywierzyska, ska³ki, jary, g³azy narzutowe oraz jaskinie. Na terenach niezabudowanych, je eli nie stanowi to zagro enia dla ludzi lub mienia, drzewa stanowi¹ce pomniki przyrody podlegaj¹ ochronie a do ich samoistnego, ca³kowitego rozpadu. HISTORIA OCHRONY DRZEW - POMNIKÓW PRZYRODY NA ZIEMIACH POLSKICH Twórc¹ pojêcia pomnik przyrody by³ w XIX w. Aleksander von Humboldt ( ), niemiecki przyrodnik i podró nik, pod wp³ywem wra enia, jakie wywar³y na nim olbrzymie drzewa ogl¹dane podczas podró y po Ameryce Po³udniowej w latach Pojêcie to rozszerzyli i nape³nili yw¹ treœci¹ kolejni niemieccy przyrodnicy: Hugo Conwentz ( ) poprzez m.in. dokonanie inwentaryzacji okaza³ych g³azów na Pomorzu Gdañskim oraz przez wykonanie spisu sêdziwych drzew na ziemiach polskich a tak e Fritz Pful ( ) który to dzie³o kontynuowa³ i uzupe³nia³. Tradycje ochrony przyrody w Polsce s¹ nierozerwalnie zwi¹zane z histori¹ naszej pañstwowoœci. Potwierdza to analiza zwyczajów i przepisów prawnych reguluj¹cych u ytkowanie wybranych elementów przyrody ywej lub te ca³ych kompleksów przyrodniczych. W œredniowieczu w krajach zachodniej i œrodkowej Europy utrwali³ siê zwyczaj utrzymywania w stanie naturalnym du ych obszarów leœnych maj¹cych znaczenie strategiczne. By³y to lasy wzd³u granic pañstwowych, które mia³y zapewniaæ skuteczn¹ ich obronnoœæ. Rozleg³e puszcze i mokrad³a tworzy³y naturalne zabezpieczenia przed napadami wroga. Z przyczyn obronnych lasy utrzymywano te na granicy niektórych ksiêstw, a tak e wokó³ maj¹tków klasztornych. 3 Ustawa o ochronie przyrody z dn.16 kwietnia 2004 r., z póÿn. zm. (Dz. U. z dnia 13 listopada 2008 r.). 9

3 Za pierwotn¹ formê ochrony przyrody na ziemiach polskich uznaje siê tzw. regale panuj¹cego, czyli zastrze one dla w³adcy dziedziny dzia³alnoœci 4 gospodarczej. Dla ochrony przyrody szczególne znaczenie mia³y regale ³owieckie, nastêpnie rybackie, bartne i górnicze. Pierwsze tzw. normy stanowione, których przedmiotem by³a taka ochrona zasobów przyrody, które dotyczy³y lasów, zwierzyny ³ownej i ryb, odnajdujemy w statutach Kazimierza Wielkiego z po³owy XIV wieku (Statut Wiœlicki z 1347 r.), które przewidywa³y surowe kary za kradzie drewna oraz za wycinanie tzw. drzew z pszczo³ami, czyli barci, a karê œmierci za wzniecanie po aru w cudzym lesie. W Statucie Warckim W³adys³awa Jagie³³y 5 z 1423 r., zapisy dotyczy³y ochrony cennego drzewa, jakim wówczas by³ cis, nadmiernie wycinany jako przydatny do wyrobu kusz, ³uków i eksportowany do krajów Europy Zachodniej. Kary za bezprawne pozyskiwanie cisa by³y reakcj¹ na nadmiern¹ eksploatacjê jednego z zasobów przyrody. Rozbudowane przepisy ochronne, szczególnie dotycz¹ce gatunków zwierz¹t, wprowadzono do trzech 6 kolejnych Statutów Litewskich z lat 1529, 1566 i Poczynania kolejnych królów Polski nios³y ze sob¹ korzyœci dla obejmowanych ró nymi przepisami gatunków zwierz¹t i roœlin, to nie mo na jednak mówiæ o ochronie przyrody w dzisiejszym znaczeniu tego pojêcia. Wzglêdy, jakimi wówczas siê kierowano dotyczy³y ochrony praw feudalnych, a póÿniej praw posiadaczy rozleg³ych maj¹tków ziemskich. Do dzia³añ zwi¹zanych z ochron¹ gatunkow¹ nale y zaliczyæ, akcjê ratowania zwierz¹t tatrzañskich: kozic i œwistaków, podjêt¹ na forum Sejmu Krajowego we Lwowie, gatunków ju wówczas zagro onych w swym bycie przez k³usowników. Ustawa wzglêdem zakazu ³apania, wytêpiania i sprzedawania 7 zwierz¹t alpejskich w³aœciwych Tatrom, œwistaka i dzikich kóz (1869 r.). Mia³a ona charakter ustawy karnej: za naruszenie zakazu polowania, ³apania i sprzedawania tych zwierz¹t oraz zakazu sprzeda y sad³a œwistaczego grozi³a kara grzywny. Ustawa przynios³a oczekiwane korzyœci, a wprowadzona wówczas ochrona gatunkowa kozic i œwistaków istnieje do dziœ. Kolejna, zwracaj¹ca uwagê na ochronê gatunkow¹, to ustawa O ochronie niektórych zwierz¹t dla uprawy ziemi 8 po ytecznych (1874) Sejmu Krajowego we Lwowie. PóŸniej zosta³a zmieniona 4 Bardach J. i in., Historia pañstwa i prawa polskiego, Warszawa 1985, s Grodecki R., Czachorowski S., D¹browski J., Dzieje Polski œredniowiecznej, t.2., Kraków 1995, s Tekst I Statutu w Statut Wielikogo Knia estwa Litowskogo 1529 goda, pod red. K. J. Jab³onskisa, Miñsk 1960; tekst III Statutu w: Statut Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego z 1588 roku, Wilno Dziennik ustaw i rozporz¹dzeñ krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Ksiêstwem Krakowskim 1869, cz. XI, nr Dziennik ustaw i rozporz¹dzeñ krajowych op. cit., nr

4 i pod nowym tytu³em ustawy. Naruszenie zakazów by³o zagro one grzywn¹ lub aresztem do 3 dni. Szacunek jakim obdarzano drzewa by³ przez wieki decyduj¹cym motywem ich ochrony. Dopiero z czasem dochodzi³y do tego zapisy prawne dotycz¹ce ochrony drzew, zakazu wycinania egzemplarzy nale ¹cych do gatunków o najbardziej wartoœciowym drewnie. Czas wnikliwej inwentaryzacji zabytków przyrodniczych, nie tylko na terenach leœnych, która sta³a siê powszechnym zwyczajem zastêpuj¹cym prawo to wiek XVIII i XIX. Z tego okresu pochodz¹ najwa niejsze opracowania i publikacje. W inwentaryzacji, oprócz drzew, uwzglêdniano tak e okaza³e g³azy narzutowe, interesuj¹ce formy skalne, wodospady i inne osobliwoœci natury. Pierwszym zestawieniem syntetycznym, rejestruj¹cym drzewa zabytkowe jako pomniki minionych wieków na ziemiach polskich by³ Tabelaryczny przegl¹d 9 nadzwyczaj starych oraz rzadkich drzew w lasach zachodniej Galicji og³oszony przez leœnika polskiego, cesarsko-królewskiego komisarza do spraw szacowania lasów, V. M. Bõhme w 1866 r. w krakowskim Dzienniku Rolniczym. Wczeœniejsze publikacje ograniczaj¹ siê jedynie do podania w³aœciwoœci poszczególnych, najpopularniejszych gatunków drzew i krzewów wystêpuj¹cych na terenach podleg³ych zaborcy, np. Ustawy powszechne dla dóbr moich rz¹dców 10 ksiê nej Anny Jab³onkowskiej. Tom V tego dzie³a z 1787 r. zawiera krótkie opisy drzew i krzewów krajowych, dok³adnie: Opisanie u ytku ró nych drzew krajowych. W podobny sposób opisane s¹ inne gatunki naszych lasów oraz krzewy, takie jak np. berberys, dereñ, g³óg. Inwentaryzacja zabytków przyrodniczych czêsto dawa³a pocz¹tek rezerwatom, które by³y now¹ form¹ ochrony przyrody. Na ziemiach polskich najstarsze rezerwaty powstawa³y na gruntach prywatnych, a by³o to mo liwe dziêki osobistemu zaanga owaniu i poparciu w³aœcicieli ziemskich, gdy wtedy nie by³o jeszcze adnych przepisów prawnych. Przed zjednoczeniem ziem polskich w niepodleg³e pañstwo, w rozmaity sposób objawia³y siê d¹ enia do ochrony przyrody, a w tym drzew zabytkowych. H. Conwentz jako dyrektor muzeum przyrodniczego w Gdañsku, od 1887 roku zabiega³ o realizowanie za³o eñ ochroniarskich. W roku 1898 jego akcja zosta³a poparta przez wyst¹pienie w parlamencie pruskim pos³a Wetekampa z mow¹ podnosz¹c¹ znaczenie ochrony zabytków przyrody dla pañstwa pruskiego. Od tego 9 Bõhme V.M. Tabelaryczny przegl¹d nadzwyczaj starych oraz rzadkich drzew w lasach zachodniej Galicji, z krótkimi objaœnieniami co do miejsc na których rosn¹, ich wieku, wysokoœci, jak niemniej z innemi potrzebnemi uwagami, Dziennik Rolniczy, Kraków Jab³onkowska A. X. Ustawy powszechne dla dóbr moich rz¹dców, Siemiatycze, Tom V

5 czasu rozpocz¹³ siê, dziêki poparciu rz¹dowemu, wzrost powszechnego zainteresowania spraw¹ ochrony gin¹cych zabytków przyrody w ca³ych Prusach, zw³aszcza zaœ w polskich dzielnicach. W 1900 r. Conwentz wyda³ Pamiêtniki 11 drzew Prus Królewskich ( Forstbotanisches Merkbuch fûr Westpreussen"), która dziêki instrukcji pruskiego Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Pañstwowych, sta³a siê wzorem analogicznych wydawnictw dla innych dzielnic. W 1904 roku poznañski nauczyciel gimnazjalny i kustosz niemieckiego muzeum przyrodniczego F. Pfuhl wyda³ Pamiêtnik drzew i lasów Ksiêstwa Poznañskiego (Bäume und Wälder in 12 Posen), a w 1906 r. T. Schube: Pamiêtnik lasów œl¹skich (Waldbuch von 13 Schlesien). W wielu wydawnictwach towarzystw naukowych w miastach zaboru pruskiego (Toruñ, Bydgoszcz, Gdañsk, Grudzi¹dz i inne), w pismach periodycznych i codziennych, pojawia³y siê liczne wiadomoœci i artyku³y, o nowych osobliwoœciach przyrody. Centralny organ rz¹du pruskiego do ochrony przyrody w Berlinie ( Staatliche Stelle fûr Naturdenkmalpflege ), obejmuje od 1906 r. kierownictwo tego potê nego ruchu. Wystosowano dziesi¹tki tysiêcy odezw i kwestionariuszy (samo Ksiêstwo Poznañskie wype³ni³o ich w krótkim czasie egzemplarzy). W by³ym zaborze rosyjskim akcja d¹ enia do ochrony przyrody przebiega³a zupe³nie inaczej i rozpoczê³a siê najpóÿniej. Rz¹d rosyjski okaza³ siê dla idei ochrony przyrody nieprzystêpnym, a z istniej¹cych naukowych towarzystw najwiêcej zainteresowania okaza³o tylko Moskiewskie Towarzystwo Mi³oœników Przyrody oraz stworzone przez Niemców Ryskie Towarzystwo Przyrodników. Powstanie trzech rezerwatów stepów pierwotnych, w po³udniowych guberniach rosyjskich, wysz³o z prywatnej inicjatywy kilku œwiat³ych jednostek i nie mog¹ byæ policzone na poczet jakiejkolwiek pracy planowo organizowanej przez rz¹d lub naród rosyjski. Dopiero przed samym wybuchem pierwszej wojny œwiatowej wniesiono do Dumy Pañstwowej projekt ustawy ochrony przyrody, która jednak nie wesz³a w ycie w tym czasie. Wobec braku jakiegokolwiek planowego ruchu popieranego przez czynniki rz¹dowe w kwestii ochrony przyrody w dawnym pañstwie rosyjskim, dzia³alnoœæ podjêta na ziemiach polskich by³ego zaboru rosyjskiego by³a spontanicznym aktem spo³eczeñstwa. Po przygotowaniu gruntu przez przyrodników warszawskiego Pamiêtnika Fizjograficznego, czêœciowo te Wszechœwiata, rozpoczê³o j¹ samorzutnie Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, 11 Conwentz H., Forstbotanisches Merkbuch fûr Westpreussen, Pful F. Baume und Walder der Prowinz Posen, Schube T., Waldbuch von Schlesien, Breslau, Szafer W., Ochrona przyrody w Polsce, Ochrona Przyrody 1920, R.1, s

6 15 organizuj¹c na wiosnê 1908 r. Komisjê Ochrony Osobliwoœci Przyrody. Rozes³ano kwestionariusze, z których w ci¹gu roku (1909), tylko nieliczne powróci³y z odpowiedziami. Nie mog¹c obudziæ ruchu w spo³eczeñstwie, Towarzystwo Krajoznawcze zajê³o siê prac¹ wewnêtrzn¹, przygotowawcz¹, oddaj¹c na us³ugi idei ochrony przyrody ³amy swego doskonale redagowanego tygodnika ( Ziemia ). Pod sta³ym tytu³em Ze skarbów naszej przyrody stworzono w nim miejsce do og³aszania licznych artyku³ów i notatek, odnosz¹cych siê do polskich osobliwoœci przyrody. Owocem pracy Komisji by³o zgromadzenie cennego zbioru fotograficznego i kartograficznego oraz dwie rozprawy popularyzuj¹ce idee ochrony przyrody: K. Kulwiecia: Osobliwoœci i zabytki przyrody oraz ich ochrona (1908) i J. Ko³odziejczyka: Zabytki przyrody (1917). Liczne fotografie i opisy pami¹tkowych lub osobliwych drzew, rzadkich zwierz¹t i roœlin, ska³, Ÿróde³ i krajobrazów, zgromadzone w rocznikach,,ziemi, sta³y siê w póÿniejszym czasie podstaw¹ do inwentarza polskich pomników natury. Podobnie jak w innych dzielnicach Polski, nie brakowa³o prywatnej, czêsto bezimiennej inicjatywy w spo³eczeñstwie, przyrodników i leœników, dziêki której ocala³y zarówno liczne pojedyncze okaza³e drzewa rozrzucone po ca³ym kraju, jak niemniej liczne pami¹tkowe aleje i stare parki dworskie, kryj¹ce w sobie niejeden cenny zabytek przyrody. Z rezerwatów prywatnych, zawdziêczaj¹cych swe powstanie jednostkom œwiat³ym i mi³uj¹cym ojczyst¹ przyrodê, wspomnieæ nale y o rezerwacie leœnym w Z³otym Potoku, gdzie pod nazw¹ dzielnicy parkowej w³aœciciel (hrabia Raczyñski) wydzieli³ fragment lasu mieszanego z grodziskiem historycznym. Zabór austriacki, korzystaj¹c z konstytucji i pewnego samorz¹du krajowego, móg³ rozwin¹æ w wielu dziedzinach wiêcej od innych dzielnic inicjatywy na polu pracy kulturalnej. Szczególnie korzystn¹ okolicznoœci¹ dla sprawy ochrony przyrody by³, wy szy ni gdzie indziej na ziemiach polskich, stan kultury naukowej, dziêki dzia³alnoœci dwu polskich uniwersytetów i kilku wy szych szkó³ zawodowych. Oœrodkami, w których skupia³a siê dzia³alnoœæ na polu ochrony przyrody by³y: Kraków (Komisja Fizjograficznej Akademii Umiejêtnoœci i w Towarzystwie Tatrzañskim) i Lwów (Towarzystwo Przyrodników 16 im. Kopernika a tak e w Muzeum Przyrodniczym im. Dzieduszyckich). Namiestnictwo we Lwowie wyda³o w lutym 1904 r. (z dnia 6 lutego) wezwanie do Galicyjskiego Towarzystwa Leœnego, aby do koñca marca 1904 r. nades³a³o zestawiony wed³ug powiatów inwentarz wszelkich zabytków przyrody, 15 Regulamin Komisji Ochrony Osobliwoœci Przyrody zosta³ opublikowany w II Roczniku Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Warszawa, 1908, s Szafer W., op.cit. s

7 zas³uguj¹cych na ochronê. Zinwentaryzowanie zabytków przyczyni³o siê do zachowania wielu cennych okazów przyrodniczych. Aby zachêciæ instytucje i osoby prywatne do nadsy³ania wiadomoœci z ca³ej Galicji, treœæ Okólnika c. k. Namiestnictwa w sprawie ochrony zabytków przyrody wydrukowano 17 w czasopiœmie leœnym Sylwanie w 1904 r.. Niestety Namiestnictwo by³ej Galicji nie poczyni³o adnych kroków, aby upowszechniaæ wœród spo³eczeñstwa ideê ochrony przyrody. Memoria³y, plany i fragmenty inwentarza, by³y odk³adane bez rozpatrzenia. Po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci, Wilkosz zwróci³ siê do Ministerstwa Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego w Warszawie z memoria³em w tej sprawie i za ¹da³ z Namiestnictwa lwowskiego zwrotu pism i wykazów sk³adanych tam przez kilkanaœcie lat, aby je przes³aæ do prawowitej w³adzy Rzeczypospolitej Polskiej. Okaza³o siê, e wszystkie akta zaginê³y. Praca podjêta przez polskich przyrodników i leœników trwa³a jednak dalej i doprowadzi³a do zebrania cennych materia³ów z ca³ego kraju. Towarzystwo Przyrodników rozpoczê³o pracê nad u³o eniem pierwszego inwentarza zabytków przyrody, zbieraj¹c do niego rozmaite materia³y przez rozes³ane w du ej liczbie kwestionariusze. Druki te rozes³ano po ziemiach ca³ej Polski, a wiêc tak e do innych by³ych zaborów. Taki Kwestionariusz w sprawie ochrony zabytków przyrodniczych zamieszczono w Sylwanie w 1908 r., w którym Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika zwraca siê o pomoc i informacje do wszystkich ludzi dobrej woli oraz do Obywateli wiejskich, 18 Leœniczych, Urzêdników krajowych i Rz¹dowych. Kwestionariusz ten zawiera³ 6 pytañ o godne ochrony zabytki przyrodnicze naszego kraju: Czy i jakie rosn¹ w okolicy drzewa z powodu wieku, wymiarów, postaci lub tradycji nad inne osobliwe; najwiêkszych drzew proszê podaæ obwód pnia w wysokoœci metra nad ziemi¹ i przybli on¹ wysokoœæ? Czy w okolicy roœnie dziko modrzew, cis, ja³owiec, jod³a lub buk; gdzie rosn¹; jak grube i wysokie s¹ okazy najstarsze? Czy w okolicy znane s¹ roœliny (zio³a, krzewy, drzewa) obecnie gin¹ce i jakie? Czy w okolicy znane s¹ rzadkie i osobliwe, gin¹ce obecnie zwierzêta (ssaki, ptaki etc.); jakie i gdzie? Czy w okolicy znane s¹ osobliwsze ska³y, wodospady, Ÿród³a zachowania godne, gdzie i jakie? Czy w okolicy s¹ miejsca z powodu osobliwej piêknoœci po³o enia, wspomnieñ dziejowych lub legend uwagi 19 i zachowania godne?. Znaczn¹ liczbê odpowiedzi jakie nades³ano, zu ytkowa³ czêœciowo M. Raciborski (o ile chodzi³o o zbiorowiska roœlinnoœci i stare, osobliwe drzewa) 17 Okólnik c. k. Namiestnictwa w sprawie ochrony zabytków przyrody, Sylwan R. 1904, s Kwestionariusz w sprawie ochrony zabytków przyrodniczych w kraju, 1908, Sylwan, s Tam e, s

8 20 w publikacji Ochrony godne drzewa i zbiorowiska roœlin, stanowi¹cej pocz¹tek tworzenia inwentarza zabytków przyrody ca³ej Polski. Stwierdza³ równie w nim, e sprawa ta liczyæ powinna przede wszystkim na si³y w³asne, opieraæ siê na chêtnych jednostkach w kraju, wœród obywateli wiejskich, nauczycieli, leœników, 21 duchowieñstwa, turystów, przyrodników dziœ wreszcie i œród w³oœcian naszych, wymieni³ leœników i botaników jako tych, którzy maj¹ wdziêczne pole dla 22 uzupe³niania sporz¹dzonego inwentarza. Raciborski w Zabytkach przyrody, przedstawi³ teoretyczn¹ koncepcjê zabytków przyrody, którymi nazwa³ przedmioty przyrody martwej lub ywej, które budz¹ ciekawoœæ rzadkoœci¹ pojawiania siê, a zarazem powa ne wiekiem s¹ œwiadkami minionych czasów. Zaliczy³ do nich miejsca piêknie po³o one, równie ska³y, wodospady, jeziora, rzadkie zwierzêta, olbrzymie lub rzadkie drzewa lub nawet odmienne od innych skupienia roœlin takie jak resztki stepów, halaw, lejki gipsowe, torfowiska. Termin zabytek przyrody (jeszcze nie pomnik ) by³ szczególnie charakterystyczny dla konserwatorstwa przyrodniczego prze³omu wieków XIX i XX i wyraÿnie wskazywa³ na przewodni motyw ochrony przyrody owego okresu, jakim by³o d¹ enie do zachowania resztek gin¹cej przyrody. Wyda³ on tak e broszurê pt. Badanie i ochrona zabytków przyrody - program pracy dla dzia³aczy kultury (1914). Na corocznie odbywanych zjazdach Galicyjskiego Towarzystwa Leœnego leœnicy z chêci¹ zajmowali siê spraw¹ ochrony przyrody. Rezolucje przyjête przez zjazdy w 1912 i 1913 r. œwiadcz¹ o zrozumieniu przez nich has³a ochrony gin¹cej przyrody, zw³aszcza rzadkich gatunków drzew leœnych i wymieraj¹cej fauny pierwotnej. Kó³ko Przyrodnicze S³uchaczy Wy szej Szko³y Lasowej we Lwowie zbiera³o cenne materia³y odnosz¹ce siê do pierwotnych zbiorowisk leœnych drog¹ rozsy³ania swych w³asnych kwestionariuszy. Sylwan, poczytny organ leœników ma³opolskich, og³asza³ na swoich ³amach artyku³y, rozprawy i notatki dotycz¹ce zabytków przyrody leœnej. Komisja Fizjograficzna Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie niejednokrotnie ratowa³a od zniszczenia zagro one zabytki przyrody. Skierowa³a ona w czasie wojny memoria³ do austriackich w³adz okupacyjnych wlublinie, w którym domaga³a siê ochrony rodzimego modrzewia polskiego i cisa, czyni³a tak e zabiegi dla ochrony azalii pontyjskiej w Woli arczyckiej pod 23 Le ajskiem oraz zimozio³u pó³nocnego pod Lublinem. W tym czasie Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich we Lwowie wyda³o pierwszy opis ochrony godnych osobliwoœci przyrody okolic Lwowa ( Osobliwoœci przyrody okolic 20 Raciborski M. Ochrony godne drzewa i zbiorowiska roœlin, odbitka z czasopisma Kosmos 1910, Z Tam e, Z Raciborski M. Zabytki przyrody. Ateneum Polskie, Lwów 1908, T. I, s Szafer W., op.cit., s

9 Lwowa ). Warto te wspomnieæ o prywatnej inicjatywie œwiat³ych jednostek dla ochrony przyrody w tej czêœci Polski. Na pierwszym miejscu wymieniæ nale y stworzenie przez za³o yciela Muzeum im. Dzieduszyckich hr. W³odzimierza Dzieduszyckiego w koñcu ubieg³ego wieku tzw. Pami¹tki pieniackiej, 40-morgowego rezerwatu leœnego, który do czasu wielkiej wojny skwapliwie chronili jego nastêpcy, oraz utworzenie przez hrabiego A. Stadnickiego (in yniera leœnika) w Nawojowej podobnego rezerwatu leœnego, przechowuj¹cego w sobie nieskalane piêkno pierwotnej przyrody karpackiego regla dolnego. Wspomnieæ te trzeba o wielu w³aœcicielach wiêkszej i drobnej w³asnoœci rolnej, którzy chronili przed zniszczeniem i otaczali opiek¹ liczne piêkne lub pami¹tkowe, rozrzucone po ca³ym kraju drzewa. Przyk³adem takiej ofiarnej opieki p³yn¹cej z poczucia obywatelskiego obowi¹zku mo e byæ postêpowanie hrabiego A. Krasiñskiego w swych dobrach w Lisku, lub ma³orolnego w³aœciciela, Miko³aja Golonki 24 w stosunku do Cisa Raciborskiego w Harbutowicach pod Lanckoron¹. Czas pierwszej wojny œwiatowej i lata powojenne nie sprzyja³y ochronie przyrody. Olbrzymia dewastacjê lasów polskich, przejawiaj¹ca siê licznymi wyciêciami drzew dotychczas szanowanych z powodu ich powa nego wieku lub dla tradycji, jaka by³a z nimi przywi¹zana. Wœród przyrodników i leœników istnia³o jednak przekonanie, e ochrona wartoœci przyrodniczych le y w interesie spo³eczeñstwa i nie przeszkadza d¹ eniom do poprawy sytuacji ekonomicznej. Po odzyskaniu niepodleg³oœci pierwszymi aktami prawnymi pozwalaj¹cymi na rozwijanie ochrony przyrody w Polsce by³y: dekret Rady Regencyjnej z paÿdziernika 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury, który dopuszcza³ uznanie za zabytki m.in. ogrodów ozdobnych, alej cmentarnych i przydro nych, drzew sêdziwych i okaza³ych oraz rozporz¹dzenie Ministerstwa Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego w Warszawie z 15 wrzeœnia 1919 r. 26 o ochronie zabytków przyrody zakazuj¹ce niszczenia, uszkadzania b¹dÿ wywo enia z kraju okazów przyrody okreœlonych b¹dÿ generalnie (np. meteoryty, limby, œwistaki, kozice), b¹dÿ indywidualnie (np. kamieñ Filaretów obok drogi z Tuhanowicz do Baranowicz, lipa Chodkiewicza w Rudawie w powiecie nowogródzkim). W Rz¹dzie Rzeczypospolitej utworzono pierwsz¹ pañstwow¹ organizacjê ochrony przyrody. By³ ni¹ urz¹d delegata Ministra Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego do spraw ochrony przyrody (z siedzib¹ w Krakowie), którego zadaniem by³o czuwanie nad ca³oœci¹ istniej¹cych rezerwatów w kraju, 24 Szafer W. op. cit., R., Dziennik Praw Pañstwa Polskiego 1918, Nr 16, poz Monitor Polski, Nr 208 z 16 wrzeœnia

10 a tak e inicjatywa tworzenia nowych, wykonywanie opieki nad wszelkiego rodzaju zabytkami przyrody w Polsce, oraz przewodnictwo w Pañstwowej Radzie Ochrony Przyrody. Przy pomocy PROP podjêto dok³adn¹ inwentaryzacjê istniej¹cych na ziemiach polskich zabytków i osobliwoœci przyrodniczych, a tak e rozpoczêto akcjê, której celem by³a ich ochrona. Uda³o to siê osi¹gn¹æ dziêki kwestionariuszowi wydanemu w 1920 roku w iloœci 10 tys. egzemplarzy, w którym zamieszczono m.in. nastêpuj¹ce pytania: Czy znajduj¹ siê w okolicy okazy bardzo grubych, starych lub pami¹tkowych drzew?; Które gatunki drzew uchodz¹ w okolicy za rzadkie i dlaczego?; Czy znajduj¹ siê w okolicy miejsca szczególnie piêkne, lub osobliwe z powodu swej niezwyk³ej przyrody, wspomnieñ historycznych lub legend ludowych?; Czy powierzchnia ziemi nie posiada szczególnie piêknych lub osobliwych kszta³tów (jary, w¹wozy, ska³y, wodospady, Ÿród³a, jaskinie, wertepy, lejki gipsowe, wydmy piaszczyste, wa³y morenowe itd.)?; Czy znajduj¹ siê w okolicy szczególnie du e g³azy narzutowe (bloki eratyczne) lub wiêksze ich skupienia? Czy maj¹ one powierzchniê g³adk¹, z rysami lub bez 27 rysów?. Powo³ano do ycia liczne rezerwaty np. na Górze Che³mowej u stóp Gór Œwiêtokrzyskich, doraÿnie zabezpieczono przed zniszczeniem ca³y szereg zabytków, jak: alejê królewsk¹ w Pu³awach, staro ytne dêby w Strzy owie i Gdyni, brzosty w Beresteczku i inne. Postanowiono równie podj¹æ starania o uchwalenie ustawy o ochronie zabytków przyrodniczych oraz o utworzenie w Polsce poza rezerwatami kilku wiêkszych parków narodowych miêdzy innymi w Tatrach, Pieninach, Karpatach Zachodnich, w Karpatach Wschodnich, w pasie krakowskowieluñskim, w Górach Œwiêtokrzyskich, na wybrze u morza, na pojezierzu, na Polesiu i w Puszczy Bia³owieskiej (powo³anie Leœnictwa Rezerwat w Bia³owie y w 1921 roku sta³o siê zal¹ kiem przysz³ego parku narodowego). Utworzono centralne biuro Komisji w Krakowie, a tak e trzy kuratoria w Warszawie, Poznania i Lwowie. W okresie miêdzywojennym sprawy ochrony przyrody znajdowa³y du e zrozumienie wœród leœników. W prasie leœnej znajdujemy liczne artyku³y z tamtego okresu poœwiêcone problematyce ochrony drzew wyró niaj¹cych siê rozmiarami i kszta³tem, autorstwa zarówno naukowców, jak i praktyków leœników lub przyrodników zwi¹zanych prac¹ zawodow¹ z leœnymi placówkami naukowodydaktycznymi. W okresie miêdzywojennym i po II wojnie œwiatowej problematyk¹ wyró niania zabytkowych drzew zajmowa³a siê Pañstwowa Rada Ochrony Przyrody. 27 Kwestionariusz Pañstwowej Komisji Osobliwoœci Przyrodniczych w sprawie inwentaryzacji osobliwoœci przyrodniczych znajduj¹cych siê w kraju, Ochrona Przyrody, Z.1, 1920, s

11 W niepodleg³ej Polsce rozpoznanie sêdziwych drzew rozwinê³o siê szybko i objê³o ca³y kraj. Zebrano wystarczaj¹c¹ iloœæ wiadomoœci, eby na ich podstawie zosta³y wydane spisy i albumy wszystkich zabytkowych, rozproszonych po ca³ej Polsce drzew. Wiêkszoœæ informacji pochodzi³a z rozsy³anych po ca³ej Polsce od czasu uzyskania niepodleg³oœci kwestionariuszy, przy których wype³nianiu niew¹tpliwie brali udzia³ leœnicy. Œwiadczyæ mo e o tym np. rozporz¹dzenie, które ukaza³o siê w 1922 r. w Ochronie Przyrody, skierowane Do wszystkich nadleœnictw pañstwowych Okrêgu Dyrekcji lasów w Bydgoszczy. W treœci tego zarz¹dzenia w³adze Dyrekcji LP deklaruj¹, e w krótkim przebiegu czasu odnajd¹ zabytki przez zaborców ju piecz¹ otoczone, jak równie, odnajd¹ nie odkryte dotychczas relikty maj¹ce wartoœæ dla nas pod wzgl¹dem historycznym, czy te naukowym, charakteryzuj¹ce nasz¹ dawn¹ florê i faunê, granice pó³nocno-zachodni¹ zasiêgu gatunków, lub zas³uguj¹ce na ochronê ze wzglêdu na szczególn¹ budowê lub wygl¹d poszczególnych osobników. Do wykonania tego zadania przygotowano w za³¹czeniu po cztery egzemplarze kwestionariusza. Pierwszy mieli wype³niæ leœnicy, aby zinwentaryzowaæ pomniki przyrody spisane na mapach gospodarczych. Nadleœniczowie proszeni byli o podanie jak najwiêcej szczegó³ów uzasadniaj¹cych opiekê obiektu, projekt ochrony, dok³adne oznaczenie stanowiska w oddziale i pododdziale, wymiar powierzchni zbiorowej, iloœci sztuk lub wysokoœci i obwodu w pierœnicy przy pojedynczych okazach drzew. Drugi egzemplarz kwestionariusza przeznaczony by³ do projektu uznania nowo odkrytych a nie zinwentaryzowanych przez zaborców, jako pomniki przyrody w lasach pañstwowych, obiektów. Trzeci egzemplarz przeznaczono do zinwentaryzowania pomników przyrody, znajduj¹cych siê poza granicami lasów pañstwowych. Pierwszy sierpnia mia³ byæ rok rocznie dniem, w którym nadleœnictwa donosi³yby o stanie pomników przyrody i w tym celu termin ten umieszczono w terminarzu. Rozporz¹dzenie to podpisali: Dyrektor Lasów Pañstwowych - Zalewski i Inspektor Lasów Pañstwowych i Delegat Pañstwowej Komisji Ochrony Przyrody - Kazimierz Gottwald. Takiej samej treœci rozporz¹dzenie rozes³a³a do jednostek terenowych Dyrekcja Lasów Pañstwowych w Toruniu. O zaanga owaniu leœników w tê akcjê mog¹ œwiadczyæ podziêkowania redakcji Ochrony Przyrody, zamieszczone na ³amach tego pisma w 1924 r., dla Wojewódzkiego Radcy Leœnictwa, który zada³ sobie trud, na podstawie kwestionariuszy Dyrekcji Toruñskiej (w sk³ad, której wchodzi³a równie by³a Dyrekcja Gdañska), zestawienia w przejrzysty i wyczerpuj¹cy sposób pomników przyrody, znajduj¹cych siê na terenie tej e Dyrekcji. 18

12 Przeprowadzenie ogólnopolskiego konkursu wyró niaj¹cego szczególne 28 okazy drzew przez redakcjê Rynku Drzewnego (22 marca 1934 r.), pragn¹c, w zwi¹zku ze Œwiêtem Lasu, spopularyzowaæ jak najszerzej piêkno i bogactwo lasów, borów, zwróci³a uwagê na sêdziwe drzewa og³aszaj¹c konkurs pod has³em: Najokazalsze drzewo w Polsce. Konkurs by³ ograniczony do piêciu najbardziej charakterystycznych gatunków drzew naszych drzewostanów: sosny pospolitej, dêbu szypu³kowego, jod³y pospolitej, œwierka pospolitego, modrzewia, maj¹cego cechy polskiego. Nadsy³ane opisy musia³y zawieraæ: okreœlenie gatunku, wymiary pnia i korony, przypuszczalny wiek, ewentualne wydarzenia historyczne lub podania ludowe, zwi¹zane z drzewem, po³o enie, dojazd, w³aœciciela itp. Zalecano tak e dodanie fotografii. Termin nadsy³ania zg³oszeñ up³ywa³ 25 kwietnia 1934 r. Na podstawie zgromadzonych materia³ów zosta³y wybrane najokazalsze drzewa, 29 ale tylko z trzech konkursowych gatunków. W grupie dêbów bezapelacyjnie wygra³ d¹b Bartek z miejscowoœci Zagnañsk na terenie Nadleœnictwa Samsonów (23,25 m wysokoœci, obwód 8,32 m na 1,3 m). Drugie miejsce w tej grupie zaj¹³ D¹b królewski z puszczy Niepo³omickiej, trzecie d¹b rosn¹cy w gminie G³êbokie w powiecie dziœnieñskim. W grupie modrzewia wygra³ modrzew rosn¹cy na terenie Nadleœnictwa Skar ysko w Majdowie (wys. 40 m, 4,45 m na 1,3 m). W grupie jod³y wygra³a jod³a z lasów nawojowskich, stanowi¹cych w³asnoœæ hrabiego Adama Stadnickiego, uroczysko Uchroñ (wys. 42 m, obwód 6,28 m na 1,3 m). Wybrane drzewa otrzyma³y artystyczne plakaty, a ich w³aœciciele, w lasach pañstwowych nadleœniczowie, dyplomy honorowe. W sk³ad s¹du konkursowego weszli najwybitniejsi leœnicy i botanicy polscy, w tym W³adys³aw Szafer i Boles³aw Hryniewiecki. Tego rodzaju akcje przyczyni³y siê w znacznej mierze do popularyzacji szczególnie wartoœciowych pod wzglêdem przyrodniczym wielowiekowych olbrzymich drzew. Jednak e znaczenie sêdziwych drzew, koniecznoœæ ich ochrony a czêsto i konserwacji nie le ¹ jedynie w ich pomnikowym, kulturalno-spo³ecznym znaczeniu, ale tak e w korzyœciach gospodarczych i bioró norodnoœci. 30 Wykaz Raciborskiego zawiera³ drzewa zachowania i opieki godne, wymieni³ w nim przedstawicieli modrzewia, sosny, œwierka, limby, buka, jod³y, ja³owca, cisa, dêbu, olszy, topoli, jesionu, klonu, lipy, brekinii. Autor zwróci³ uwagê na potrzebê wyró niania, otaczania opiek¹ sêdziwych drzew, zwróci³ uwagê na ra ¹ce braki w wykazach oraz brak instytucji sprawuj¹cej opiekê nad osobliwymi drzewami. W sumie sporz¹dzono rejestr 90 pozycji pomnikowych drzew (w tym 3 aleje i 2 grupy drzew). Raciborski postulowa³ o nadawanie nazw w³asnych 28 Najokazalsze drzewo w Polsce, Rynek Drzewny,Warszawa 1934, s Wyniki konkursu Najokazalsze drzewo w Polsce, Rynek Drzewny, Warszawa 1934, s

13 drzewom zwi¹zanym z postaciami historycznymi i wydarzeniami. Najstarszy cis rosn¹cy wówczas na ziemiach Polskich nazwano Cisem Raciborskiego. Pierwszy tego rodzaju inwentarz sporz¹dzony przez Andrzeja Œrodonia obejmuje dok³adny wykaz i opis zabytkowych dêbów z 425 miejscowoœci. Zarejestrowano w nim 677 dêbów, których minimalny obwód na wysokoœci 130 cm wynosi³ 300 cm. Najliczniejsz¹ grup¹ spoœród zarejestrowanych wówczas dêbów stanowi³y drzewa o obwodzie cm (31% ogó³u). Wyró niono 5 okazów o obwodzie w przedziale cm. Najwiêcej spoœród zabytkowych drzew (304) ros³o w parkach i ogrodach, nieco mniej przy drogach (88), przy budynkach (88), w lasach (86) i przy budowlach sakralnych (63). Intencj¹ Rady Ochrony Przyrody by³o, aby wszystkie obiekty obj¹æ ochron¹ prawn¹. W tym samym roku, ze wzglêdu na du e zainteresowanie powsta³o uzupe³nienie inwentarza zabytkowych dêbów o 248 drzew. A wiêc wszystkie wyró nione wówczas dêby stanowi¹ liczbê 925 drzew. Najbardziej okaza³ym dêbem by³ D¹b Rembrandta z Ostromecka w powiecie che³miñskim (województwo pomorskie) maj¹cy cm w obwodzie na wysokoœci 130 cm. Rok póÿniej ten sam autor opublikowa³, 32 równie w Ochronie Przyrody, uzupe³nienie inwentarza dêbów, gdy spis z 1934 r. spowodowa³ du e zainteresowanie spo³eczeñstwa, które zaowocowa³o 253 nowymi wiadomoœciami o zabytkowych dêbach. Informacje te zebra³ w tabeli, a zinwentaryzowane dêby posegregowa³ wed³ug kategorii gruboœci i miejsca ich wystêpowania (Tab.1). Dwa lata póÿniej w 1935 r. skierowano podobny apel. W wyniku nadsy³ania informacji o najbardziej okaza³ych lipach, sporz¹dzono inwentarz zabytkowych lip, zawieraj¹cy 579 pojedynczych drzew i 84 alej lipowych. Wyró niono drzewa o nieco mniejszym obwodzie ni dêby. Najwiêksz¹ grupê stanowi³y drzewa o obwodzie cm 203 obiekty. Wyró niono 5 szt drzew o obwodzie w przedziale cm. Pod wzglêdem lokalizacji drzew zabytkowych najwiêcej ros³o w parkach i ogrodach, przy koœcio³ach i cerkwiach. Drzew na terenach leœnych zarejestrowano 5%. Najgrubsz¹ lip¹ wyró nion¹ w inwentarzu by³a lipa w Babicach, w powiecie rzeszowskim, w województwie lwowskim. Wyró niono miêdzy innymi dwie aleje lipowe w Plancie, o d³ugoœci 0,5 km, w powiecie opatowskim, w województwie kieleckim, z adnotacj¹, e zosta³y zasadzone prawdopodobnie przez Ossoliñskich 33 oko³o r (Tab. 2). 30 Raciborski M. Ochrony godne drzewa i zbiorowiska roœlin, odbitka z czasopisma Kosmos 1910, z Œrodoñ A., Inwentarz zabytkowych dêbów w Polsce., Ochrona Przyrody, R. XIV, Kraków Œrodoñ A., Uzupe³nienie inwentarza zabytkowych dêbów w Polsce, Ochrona Przyrody, R. XV, Kraków Œrodoñ A., Inwentarz zabytkowych lip w Polsce., Ochrona Przyrody, R. XV, Kraków

14 Tab.1. Inwentaryzacja zabytkowych dêbów (Œrodoñ 1934, 1935) Tab.2. Inwentarz zabytkowych lip i alei lipowych (Œrodoñ, 1935) Dwa lata póÿniej powsta³ kolejny inwentarz. Dotyczy³ zabytkowych buków. Zg³oszono 335 stanowisk okaza³ych drzew. Inwentarz powsta³ z materia³ów znajduj¹cych siê w centralnym inwentarzu zabytkowych drzew w Polsce, znajduj¹cym siê w biurze Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody oraz na podstawie danych literaturowych. Nie zg³oszono starych i zabytkowych buków w alejach, parkach czy na cmentarzach. Jednym z najbardziej okaza³ych buków by³o drzewo 21

15 o obwodzie 650 cm, rosn¹ce w miejscowoœci Malec, w powiecie bielskim, w województwie krakowskim. Do zestawiania tego spisu Œrodoñ wykorzysta³ materia³y zebrane w drodze publicznych ankiet, czyli tzw. kwestionariuszy, rozsy³anych szeroko po ca³ym kraju, a tak e z dostêpnych Ÿróde³ bibliograficznych. Akcji podjê³a siê Pañstwowa Rada Ochrony Przyrody, która wyda³a i rozes³a³a w iloœci oko³o dwudziestu tysiêcy egzemplarzy dwa kwestionariusze, pierwszy w 1920 r., drugi w 1933 r. W 1930 roku w³asny kwestionariusz rozes³a³o Towarzystwo Przyrodnicze im. Stanis³awa Staszica w odzi, zaœ w 1931 r. w ko³ach leœników rozpowszechni³ swój kwestionariusz Zak³ad Doœwiadczalny Lasów Pañstwowych (obecnie Instytut Badawczy Leœnictwa). Próbowano ujednoliciæ inwentaryzowanie pomników i zabytków przyrody, wed³ug jednakowego schematu, który po wype³nieniu mia³ byæ przes³any do najbli szego delegata lub do Okrêgowego Komitetu Ochrony Przyrody. Rola leœników i jednostek administracji leœnej nie ogranicza³a siê tylko do wype³niania kwestionariuszy i odsy³ania ich delegatom Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody, czy te Komitetom Okrêgowym Ochrony Przyrody. Ich dzia³alnoœæ na rzecz ochrony przyrody to równie w³asne publikacje i inwentarze. W roku 1930, w zwi¹zku z wystaw¹ Komunikacji i Turystyki w Poznaniu, Dyrekcja Lasów Pañstwowych w Wilnie u³o y³a pierwszy inwentarz turystyczny Wykaz pomników przyrody, osobliwoœci flory i fauny, pami¹tek historycznych oraz miejsc krajobrazowych na terenie Wileñskiej Dyrekcji Lasów Pañstwowych, który ³¹cznie z map¹ i albumem planów Nadleœnictw by³ eksponowany na wystawie. Wykaz ten spotka³ siê tak e z zainteresowaniem na wystawie turystycznej w Warszawie i Targach - wystawie w Wilnie w 1930 r. Dyrekcja Wileñska nie spoczê³a na laurach i wyda³a 14 paÿdziernika 1930 r. Okólnik w sprawie ochrony zabytków przyrody do wszystkich Nadleœnictw, który mia³ na celu zwrócenie uwagi leœników terenowych na odnajdywanie osobliwoœci przyrodniczych, pomników przyrody i miejsc krajobrazowych piêknych, uaktualnianie inwentarza i dbanie o obiekty zinwentaryzowane. Uaktualniany wykaz mia³ byæ przechowywany w kancelarii danego Nadleœnictwa i podawany do informacji osobom zainteresowanym oraz wycieczkom krajoznawczym. W okresie miêdzywojennym zanotowano znaczne sukcesy w tworzeniu innych form ochrony przyrody: parków narodowych, rezerwatów, pomników przyrody oraz w ochronie gin¹cych i rzadkich gatunków zwierz¹t. Dotyczy³o to przede wszystkim administracji lasów pañstwowych i wszystkich podleg³ych jej organów. Ochrona przyrody formalnie nie znajdowa³a siê w gestii Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Pañstwowych, któremu podlega³y lasy pañstwowe, to jednak udzia³ leœników i w³adz leœnych w tym dziale by³ od pocz¹tku bardzo znaczny. 22

16 W latach dwudziestych XX wieku powsta³a pierwsza teoretyczna koncepcja prawa ochrony przyrody zaprezentowana przez Jana Gwalberta Pawlikowskiego jako rozumienia ochrony przyrody dla motywów idealnych (przyrodniczonaukowych, historyczno-pami¹tkowych, estetyczno-krajobrazowych, ochrony swojszczyzny), bez celów gospodarczych. Ustawa o ochronie przyrody zosta³a uchwalona 10 marca 1934 r. i koncentrowa³a siê zasadniczo na zabytkach przyrody skupiaj¹c siê w sposób kompleksowy na ochronie konserwatorskiej 34 przyrody. Za najwa niejsze postanowienia wydane na jej podstawie uwa a siê: uznanie ubra i ó³wia b³otnego za gatunki chronione, wprowadzenie ochrony gatunkowej roœlin, rejestrów tworów przyrody uznanych za podlegaj¹ce ochronie, utworzenie Bia³owieskiego Parku Narodowego. Ponadto wydano akty wykonawcze dotycz¹ce dzia³alnoœci Komitetów Ochrony Przyrody oraz Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody. W drugiej po³owie lat trzydziestych XX wieku nast¹pi³y wa ne zmiany w koncepcji ochrony przyrody, maj¹ce znaczenie tak e dla prawa ochrony przyrody. Zwrócono uwagê, e ochrona przyrody powinna skupiaæ siê na ochronie ca³oœci rodzimej przyrody, równowagi w niej panuj¹cej, któr¹ narusza niew³aœciwa gospodarka cz³owieka. W Polsce nast¹pi³o przejœcie z okresu konserwatorskiego do okresu biocenotycznego ochrony przyrody i nie mo e wystarczyæ jedna ustawa specjalna, lecz raczej ca³e ustawodawstwo dotycz¹ce gospodarki zasobami przyrody musi byæ w tym duchu zreformowane, by gospodarka ta nie by³a rabunkow¹, lecz ochronn¹. Druga wojna œwiatowa spowodowa³a, e ochrona przyrody y³a w Polsce 35 yciem uœpionym. Zebranie wiadomoœci o wszystkich zniszczeniach i leczenie ran zadanych przyrodzie to kolejne zadanie, przed którym stanêli leœnicy i ca³e spo³eczeñstwo. Pó³tora roku po XXI ZjeŸdzie PROP, 7 kwietnia 1949 r. zosta³a uchwalona nowa Ustawa o ochronie przyrody. Istotna by³a zmiana koncepcji w porównaniu z ustaw¹ przedwojenn¹, albowiem ochrona przyrody w rozumieniu ustawy z 1949 r. oznacza³a zachowanie, restytuowanie i w³aœciwe u ytkowanie: zasobów przyrody oraz tworów przyrody ywej i nieo ywionej, tak poszczególnych okazów i ich skupieñ, jak i zbiorowisk na okreœlonych obszarach oraz gatunków roœlin i zwierz¹t, których ochrona le a³a w interesie publicznym ze wzglêdów naukowych, historyczno-pami¹tkowych, zdrowotnych i spo³ecznych oraz ze wzglêdu na swoiste cechy krajobrazu. 34 Teoretyczne podstawy prawa ochrony przyrody, pod red. W. Radeckiego Towarzystwo Naukowe Prawa Ochrony Œrodowiska, Wroc³aw Okólnik z dnia 23 listopada 1945 r. wydany przez Biuro Ochrony Przyrody zaleca wszystkim dyrekcjom lasów pañstwowych przeprowadzenie inwentaryzacji zabytków przyrody - treœæ dokumentu mo na znaleÿæ w Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ z 1945 r., w nr 2/3). 23

17 Ochrona drzew - poza rezerwatami leœnymi, które powsta³y na mocy decyzji ministra leœnictwa - opiera³a siê na ustawie o ochronie przyrody z roku 1934, a póÿniej na nowej, analogicznej, ustawie z 1949 roku oraz na Rozporz¹dzeniu 36 Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o opiece nad zabytkami z 6 marca 1928 r. W rozporz¹dzeniu tym okreœla pojêcie zabytku i rozwija na zabytkowe drzewa wystêpuj¹ce w parkach, ogrodach, alejach przydro nych lub w s¹siedztwie zabytkowych budowli historycznych, np. przy ruinach starych zamków, w s¹siedztwie starych koœcio³ów drewnianych itp. Postêpowanie ochronne dla drzew mia³o kilka etapów. W pierwszym stadium zbiera³o siê wiadomoœci o okazach drzew zas³uguj¹cych na ochronê. W stadium tym wspó³dzia³ali z w³adzami pañstwowymi nie tylko delegaci powiatowi Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody i nadleœnictwa pañstwowe (przez Biuro Ochrony Przyrody Ministerstwa Leœnictwa), ale równie cz³onkowie towarzystw takich jak Liga Ochrony Przyrody, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Polskie Towarzystwo Tatrzañskie, Polskie Towarzystwo Dendrologiczne, Zwi¹zek Harcerstwa Polskiego itd. W stadium drugim postêpowania ochronnego wiadomoœci zebrane w powy szy sposób o drzewach zabytkowych by³y sprawdzane w terenie przez czynniki fachowe i urzêdowe, które sporz¹dza³y nastêpnie opisy rzeczowe i do³¹cza³y do nich potrzebne za³¹czniki urzêdowe. W trzecim etapie na wniosek biur ochrony przyrody wojewoda wydawa³ akt bior¹cy w trwa³¹ ochronê dane zabytkowe drzewo lub ca³¹ grupê zabytkowych (pomnikowych) drzew. Wed³ug tego Rozporz¹dzenia opiekê nad zabytkami sprawuj¹ w³adze konserwatorskie pierwszej (wojewódzkie w³adze administracji ogólnej) i drugiej instancji (Minister Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego). Istnia³a jeszcze druga podstawa prawna ochrony drzew w Polsce, a by³o ni¹ Rozporz¹dzenie Ministra Oœwiaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydana w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leœnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roœlin. Na podstawie tego rozporz¹dzenia bezwzglêdnie chronione by³y na ca³ym obszarze pañstwa na swych stanowiskach naturalnych (nie odnosi³o siê to do okazów hodowanych w ogrodach) jako rzadkie gatunki drzew wszystkie okazy limby, cisa, modrzewia polskiego, brekinii oraz endemicznej brzozy ojcowskiej. Ustawa z 1949 r. wyró nia³a cztery prawne formy ochrony przyrody: parki narodowe, tworzone przez radê ministrów, rezerwaty przyrody, uznawane za takie przez ministra, pomniki przyrody, w gestii wojewodów, ochronê gatunkowa roœlin i zwierz¹t. Do czuwania nad ca³oœci¹ ochrony przyrody zosta³ powo³any Minister Leœnictwa, którego organem fachowym by³ mianowany przez niego Naczelny Konserwator Przyrody. Organem 36 Rozporz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami. Dz. U., rok 1928, nr 029, poz

18 ochrony przyrody drugiej instancji by³ wojewoda (jego organem fachowym by³ wojewódzki konserwator przyrody), a organem ochrony przyrody I instancji by³ starosta dzia³aj¹cy przez w³aœciwego nadleœniczego albo dyrektora (kierownika) parku narodowego. Organami opiniodawczymi i doradczymi by³y: na szczeblu centralnym Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody, na szczeblu terenowym wojewódzkie komitety ochrony przyrody. Bezpoœredni nadzór nad przestrzeganiem przepisów o poddaniu pod ochronê przedmiotów sprawuj¹, obok w³aœciwych w³adz, organy administracji lasów pañstwowych. Konstruuj¹c przepisy karne ustawodawca poszed³ drog¹ wytyczon¹, w okresie miêdzywojennym, przewiduj¹c jedynie wykroczenia. Ustawa o ochronie przyrody z 1949 r. praktycznie funkcjonowa³a niemal wy³¹cznie w sferze konserwatorskiej. Na jej podstawie utworzono kilkanaœcie parków narodowych. Powo³ano liczne rezerwaty i pomniki przyrody. Ustawa o ochronie przyrody z 1949 r. by³a bardzo nowoczesnym i postêpowym aktem prawnym, licz¹cym siê w Europie, jednak z biegiem lat traci³a swoj¹ aktualnoœæ jednak mimo dwóch nowelizacji: w 1972 r. i w 1975 r. nie nad¹ a³a za œwiatowym nurtem w ochronie przyrody. W Instrukcji sporz¹dzania planów 37 ochrony parków narodowych i rezerwatach przyrody z 1962 r. podjêto próbê okreœlenia wymiarów dla g³ównych rodzimych gatunków drzew (obwodu) kwalifikuj¹cych je do objêcia ochron¹. Wynosi³y one np. dla dêbu, topoli czarnej i bia³odrzewu 380 cm, dla buka jod³y, lipy, sosny, œwierka, modrzewia, wierzby bia³ej i kruchej 310 cm. Listê rozszerzono dla gatunków krzewów np. czereœni, g³ogu, leszczyny, szak³aka w 1994 r. w kolejnym dokumencie Instrukcja sporz¹dzania planów ochrony parków narodowych: Zasady sporz¹dzania operatu ochrony ekosystemów l¹dowych: leœnych i nieleœnych (czêœæ II) z 1994 r. Opracowane w latach szeœædziesi¹tych przez Ministerstwo Leœnictwa i Przemys³u Drzewnego zasady uznawania tworów przyrody powodowa³y, e ochron¹ pomnikow¹ mog³y byæ obejmowane wy³¹cznie okazy gatunków rodzimych, zaœ gatunków obcych tylko za zgod¹ Ministerstwa. Dopiero kolejna ustawa o ochronie przyrody z roku 1991 r. zrówna³a gatunki rodzime i obce pod wzglêdem uznawania je za obiekty prawem chronione. W tym czasie nowoczesne podejœcie do gospodarki leœnej znalaz³o wyraz w zapisach uchwalonej w 1991 r. ustawy o lasach. Niezbêdne dla lasów i dla ca³oœci leœnej przyrody zalecenia naukowców i praktyków zosta³y zebrane i opublikowane w Zarz¹dzeniu nr 11 dyrektora generalnego Lasów Pañstwowych z 14 lutego 1995 r. 37 Instrukcja sporz¹dzania planów ochrony parków narodowych, Krajowy Zarz¹d Parków Narodowych, Warszawa

19 w sprawie doskonalenia gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych. Zarz¹dzenie to zobowi¹zuje leœników do wprowadzenia w ycie zasad postêpowania hodowlanego i ochronnego zmierzaj¹cych do zachowania ró norodnoœci biologicznej lasów, utrzymania produkcyjnej zasobnoœci lasów, utrzymania zdrowia utrzymania i powiêkszania d³ugofalowych i wielostronnych korzyœci spo³eczno-ekonomicznych p³yn¹cych z lasów oraz tworzenia i funkcjonowania prawnych, politycznych i instytucjonalnych rozwi¹zañ wspomagaj¹cych trwa³y rozwój gospodarki leœnej. Zarz¹dzenie nr 11 oraz jego 38 nowelizacja wprowadzi³y do praktyki leœnej zasadê godzenia i optymalizowania wszystkich funkcji lasu. Zarz¹dzenie to nie tylko stworzy³o podstawê ochrony leœnej ró norodnoœci biologicznej, lecz tak e zakaza³y wielu dzia³añ gospodarczych niekorzystnych dla ochrony przyrody na obszarach Lasów Pañstwowych. Przedmiotem ochrony przyrody w lasach s¹ nie tylko rezerwaty, pomniki przyrody i inne formy ochrony obiektowej oraz chronione gatunki, lecz tak e liczne, czêsto niedoceniane ekosystemy i zbiorowiska decyduj¹ce o stopniu ró norodnoœci biologicznej. Poznanie i opisanie wszystkich wartoœci przyrodniczych nie mo e byæ aktem jednorazowym, dlatego te waloryzacja 39 przyrodnicza w lasach jest sukcesywnie kontynuowana i uzupe³niana. OCHRONA DRZEW POMNIKOWYCH OBECNIE Od 2004 roku obowi¹zuje nowa Ustawa o ochronie przyrody. Po nowelizacji ustawy od 15 listopada 2008, problematyk¹ zabytkowych drzew powinny zajmowaæ siê Regionalne Dyrekcje Ochrony Œrodowiska (Regionalni Konserwatorzy Przyrody). W dotychczasowej historii ochrony przyrody, która w rozumieniu wspó³czesnym liczy ponad 150 lat, nie przedstawiono oficjalnych kryteriów i sposobów wyznaczania drzew pomnikowych. Istniej¹ tabele minimalnych obwodów jako kryterium pomocnicze, wstêpne, w uznawaniu poszczególnych gatunków drzew za pomniki przyrody, ró nego autorstwa, znacznie ró ni¹ce siê co do propozycji szczegó³owych obwodów drzew na wysokoœci 1,3 m od powierzchni gruntu. Wymiary drzew sta³y siê wa nym kryterium, uwzglêdnianym przy typowaniu drzew do ochrony prawnej. Czêsto drzewa o znacznie mniejszych rozmiarach mog¹ dla konkretnego regionu stanowiæ najstarsze, najwiêksze i najcenniejsze okazy. Wskazane jest tworzenie pomników 38 Zarz¹dzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 11 maja 1999 r. 39 Zawadzka D., Ochrona Przyrody w Lasach Pañstwowych, Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych, Warszawa

20 z drzew piêknych i okaza³ych, a niekoniecznie najstarszych i najgrubszych. Ochron¹ warto obejmowaæ zw³aszcza zgrupowania cennych, dorodnych drzew, jak 40 równie aleje, szpalery drzew lub zadrzewienia starych cmentarzy. O uznaniu tworu przyrody ywej lub nieo ywionej za pomnik przyrody decyduj¹ wzglêdy naukowe, estetyczne, historyczno-pami¹tkowe, kulturowe i krajobrazowe, rzadkoœæ wystêpowania oraz jego indywidualne cechy, wyró niaj¹ce obiekt od innych podobnych tworów przyrody. Drzewa pomnikowe mog¹ tworzyæ nastêpuj¹ce kategorie: pojedyncze drzewo gdy jedno drzewo stanowi jeden pomnik przyrody; grupy drzew kilka, kilkanaœcie drzew stanowi jeden pomnik przyrody; aleje (szpalery) kilkadziesi¹t, kilkaset a nawet kilka tysiêcy drzew tworzy jeden pomnik przyrody. Motywem do podejmowania ochrony pomnikowej s¹ najczêœciej okaza³e rozmiary drzewa, zw³aszcza gruboœæ (obwód) jego pnia mierzony na wysokoœci 130 cm od powierzchni gruntu, ale niekiedy równie osobliwy pokrój drzewa lub wyj¹tkowa budowa korony, zwi¹zek z wydarzeniami historycznymi (czêsto legendarnymi) lub wybitn¹ postaci¹ naszej kultury narodowej. Wymiary, które kwalifikuj¹ drzewo lub krzew do uznania za pomnik przyrody s¹ zró nicowane, zale nie od gatunku lub rodzaju: mniejsze w przypadku krzewów oraz drzew krótko yj¹cych, wiêksze w odniesieniu do drzew z natury d³ugowiecznych. Poza naturalnym zasiêgiem wystêpowania lub w pobli u granicy naturalnego wystêpowania gatunku, drzewo mo e uzyskaæ status pomnika przyrody przy mniej imponuj¹cych wymiarach, choæ nie ma w tej kwestii przejrzystych przepisów prawnych. Ustawa o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r. (z póÿn. zm.) upowa nia ministra œrodowiska do wydania rozporz¹dzenia w sprawie okreœlenia kryteriów uznawania tworów przyrody ywej i nieo ywionej za pomniki przyrody, kieruj¹c siê potrzeb¹ ochrony drzew i krzewów ze wzglêdu na ich wielkoœæ, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a odnoœnie tworów przyrody nieo ywionej - ze wzglêdu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe, jednak dotychczas takie rozporz¹dzenie nie zosta³o wydane. Jeœli stosunkowo ³atwo mo na okreœliæ rozmiary drzew zas³uguj¹cych na miano pomnika przyrody, to kwestia ich prawnej ochrony ze wzglêdu na oryginalny pokrój jest spraw¹ subiektywn¹ i trudn¹ do sprecyzowania. Powa nym problemem jest sprawowanie nad nimi rzeczywistej ochrony. Samo oznakowanie pomnika przyrody urzêdow¹ tabliczk¹ to za ma³o. Wiele pomnikowych drzew i ich skupisk takich tabliczek od dawna ju nie posiada. Prawdopodobnie pewna liczba pomników przyrody istnieje ju tylko w rejestrach, nie we wszystkich województwach weryfikowanych. Piln¹ spraw¹ jest wiêc 40 K. Kasprzak, Ochrona pomników przyrody. Zasady postêpowania administracyjnego. Poznañ