Wielki Lama z Regent s Park Road

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ 7 Wielki Lama z Regent s Park Road Engelsowi nie było łatwo zaaklimatyzować się w Londynie. Trudno jest przyzwyczaić się do ponurej pogody i przeważnie ponurych ludzi, do ekskluzywności, do podziału klasowego w życiu towarzyskim, do życia w czterech ścianach, jak to nakazuje tutejszy klimat. Co więcej, trzeba nieco utemperować energię życiową przywiezioną z kontynentu, obniżyć barometr radości życia z 760 milimetrów do 750, powiedzmy, aby się stopniowo przyzwyczaić. Ale ta zachmurzona, zasnuta mgłą stolica miała też swoje zalety, ponieważ człowiek powoli dostosowuje się do tutejszych warunków, odkrywa, że mają one również swoje dodatnie strony, że ludzie są tu na ogół bardziej bezpośredni i solidniejsi niż gdzie indziej, że żadne miasto nie nadaje się tak do pracy naukowej jak Londyn i że brak szykan policyjnych także przecież kompensuje wiele rzeczy 1. W rzeczywistości Londyn okazał się idealnym domem dla Engelsa, kiedy już powrócił do swojej ulubionej roli doradcy Marksa i uniwersalnego propagandysty. Natychmiast wybrany do Rady Generalnej Międzynarodowego Stowarzyszenia Ludzi Pracy (znanego powszechnie jako Międzynarodówka), Engels przystąpił do pracy za kulisami, narzucając doktrynę Kapitału i tępiąc ideologiczne odchylenia. Jako odpowiedzialny za korespondencję sekretarz Międzynarodówki na Belgię, potem Włochy, Hiszpanię, Portugalię i Danię, zajmował się faktycznie koordynacją walki proletariatu na całym kontynencie. Jego namiętność do podstawowej działalności politycznej, magiczne zdolności organizatorskie i zdolność do błyskawicznego pisania kłujących artykułów polemicznych czyniła zeń idealnego kandydata do utrzymywania w karbach zwaśnionych frakcji europejskiej lewicy. Mówiąc słowami austriackiego komunisty Victora Adlera, okazał się wielkim taktykiem międzynarodowego socjalizmu. A kierował tą skomplikowaną, wielogłową machiną ze swojego gabinetu przy Regent s Park Road 122, na wyjątkowo drogim obecnie północnym przedmieściu Londynu, Primrose Hill. Wszystko to zaaranżowała dla niego Jenny Marks.

2 220 Komunista we fraku Trochę w stylu Margaret Schlegel po pierwszym zetknięciu z Howards End, podekscytowana pani Marks napisała do Engelsa w Manchesterze w lipcu 1870 roku: Znalazłam teraz dom, którym jesteśmy wszyscy zachwyceni ze względu na jego przecudne, wolne usytuowanie. Wiedziała dokładnie, czego potrzebuje Engels dla swojej przeprowadzki na południe: czterech, a jeszcze lepiej pięciu sypialni, gabinetu, dwóch salonów, kuchni i, zważywszy na astmę Lizzy, żadnych większych różnic poziomów. Znajduje się na samym Primrose Hill, tak że ze wszystkich frontowych pokoi otwiera się wspaniały widok na rozległą przestrzeń. Przy tym dookoła, na bocznych ulicach, są shops wszelkiego rodzaju, tak że Pańska żona będzie mogła wszelkie sprawunki sama załatwiać. W środku dom szczycił się imponującą kuchnią, była też bardzo duża łazienka z wielką wanną. Jenny, która najwyraźniej nie wyzbyła się jeszcze swojego burżuazyjnego upodobania do własności, uważała, że najlepiej będzie, gdyby Pana żona od razu z Panem przyjechała i sama wszystko dokładnie obejrzała wszyscy będziemy ogromnie radzi widzieć ją u nas 2. Zadomowiony przy Regent s Park Road, Engels znalazł się znowu tam, gdzie pragnął być, żyjąc otwarcie z Lizzy (konwenanse społeczne burżuazyjnego Manchesteru już się nie liczyły), dobre dziesięć minut marszu od Marksa i jego rodziny. Blisko, lecz nie za blisko. A przede wszystkim Engels wrócił na polityczny firmament, walcząc o sprawę komunistyczną ramię w ramię ze swoim długoletnim współpracownikiem. W miarę jak ich idee docierały do industrializujących się gwałtownie rejonów Europy, a tam, gdzie pozwalały na to władze, powstawały partie socjalistyczne, opinie starych londyńczyków albo dwóch ojców duchowych, jak ich nazywano, nabierały coraz większego znaczenia. Codziennie, z każdą pocztą, przychodziły do jego domu gazety i listy we wszystkich językach europejskich wspominał Paul Lafargue i to zdumiewające, jak znajdował czas, mimo całej pozostałej pracy, żeby je przeglądać, przechowywać i pamiętać zasadniczą treść ich wszystkich. Niezwykłe zdolności lingwistyczne Engelsa od rosyjskiego do portugalskiego i rumuńskiego (jak również regionalne dialekty, takie jak prowansalski i kataloński) oznaczały, że jako korespondujący sekretarz Międzynarodówki stawiał sobie za punkt honoru odpowiadać w języku, w którym do niego napisano. Ponadto Engels odpowiadał za redagowanie i autoryzowanie oficjalnych wykładni kanonu marksistowskiego. Kiedy coś z jego pism, albo z pism Marksa, było tłumaczone na inne języki, tłumacz zawsze przesyłał mu tłumaczenie do zatwierdzenia i korekty. Poza korespondencją napływał znajomy strumień emigrantów, uchodźców, oszustów i akolitów, przed którymi Engels niezawodnie otwierał drzwi. Przypominało to małą wieżę Babel jak zauważył kochanek Tussy, Edward Aveling. Ponieważ obecni byli nie tylko ci spośród nas, którzy naprawdę należeli do jego rodziny,

3 Wielki Lama z Regent s Park Road 221 lecz również socjaliści z innych krajów uczynili Regent s Park Road 122 swoją mekką 3. W ciągu poprzednich trzydziestu lat Primrose Hill stało się przedmiotem takiego właśnie opartego na zasadach klasowych planowania urbanistycznego, jakie Engels opisał w Położeniu klasy robotniczej w Anglii. Poprzednio jako wydzielony obszar wiejskich domków i gospodarstw na skraju Londynu zyskało niepochlebną reputację z powodu bliskości Chalk Farm Tavern spelunki słynącej z pijaństwa, prostytucji i bójek. Ale w połowie dziewiętnastego stulecia, kiedy lord Southampton i Eton College zaczęli zakładać wzorowe miasteczko, przekształcając otwarte pola w zbiorowisko odrębnych lub na wpół odrębnych posiadłości i położonych tarasowato ulic, okolica nabrała szlachetniejszego charakteru. Plany budowy aż do szczytu Primrose Hill zarzucono dopiero wówczas, kiedy królewski urząd do spraw nieruchomości wykupił parcelę i przekształcił otwarte pastwisko w schludny teren rekreacyjny dla klasy średniej. Dzięki renomowanym przedsiębiorcom budowlanym, z dobrze utrzymanym parkiem (gdzie nadal kwitną pierwiosnki) nic dziwnego, że teren szybko stał się przyjemnie zieloną, zamożną, lecz nie ostentacyjną dzielnicą dla klasy średniej 4. Oprócz przedsiębiorców budowlanych nowe sąsiedztwo Engelsa kształtowała również kolej żelazna. W Manchesterze kontury miasta wytyczała linia Leeds Liverpool; w Primrose Hill była to linia Londyn Birmingham. Tor kolejowy ze stacji Euston (nazwanej od wioski w jednym z majątków lorda Southampton w Suffolk) do New Street w Birmingham tworzył północną i wschodnią granicę, którą dopełniał od południa Regent s Canal. Za eleganckimi ulicami leżało przedmieście Londynu ukształtowane przez bezładne, brudne siły industrializacji. A mężczyźni i kobiety pracujący w tych zakładach przemysłowych snuli się, jak brudna mgła i para z pociągów, wzdłuż torów i po całej dzielnicy. Na skraju ulic do linii kolejowej przylegały ogromne zajezdnie, gdzie remontowano, zaopatrywano w węgiel i czyszczono pociągi. Niedaleko stał majestatyczny Round House w Chalk Farm, przeznaczony do większych prac inżynieryjnych. Była to hałaśliwa, cuchnąca, wyciskająca łzy z oczu okolica, gdzie płaty sadzy, często na cal szerokie, jak czarna koronka, unosiły się nieustannie, osiadając wszędzie. Wraz z pociągami przybyły setki mechaników, zawiadowców, lampiarzy, bagażowych, zwrotniczych i zamiataczy, którzy zapewnili lokatorów okolicznym domom i spragnioną klientelę niezliczonym pubom (których Engels, ze swoim zamiłowaniem do butelkowanego pilznera, raczej unikał) 5. Dzisiaj czteropiętrowy, przestronny dom Engelsa nadal stoi przy Regent s Park Road 122 naprzeciwko pubu Queens i po przekątnej od wejścia na Primrose Hill. Dzięki staraniom lokatorki Jenny Hutt (córki znanego działacza partii komunistycznej Allena Hutta) od 1971 roku znajduje się tam ufundowana przez

4

5 Londyńskie sąsiedztwo Marksa i Engelsa, Od A do Z z 1888 roku. Maitland Park Road 41, dom Marksa od 1875 do 1883 roku. Regent s Park Road 122, dom Engelsa od 1870 do 1894 roku.

6 224 Komunista we fraku Radę Miejską Londynu tablica, określająca Engelsa dosyć niewinnie jako filozofa politycznego. Sam dom w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku został podzielony na mieszkania, ale obchodząc go dookoła, nadal można zobaczyć, jak funkcjonował w latach siedemdziesiątych dziewiętnastego wieku, z kuchnią i łazienką w suterenie, salonem i jadalnią na parterze przedzielonymi podwójnymi drzwiami. Pierwsze piętro gdzie większość ludzi epoki wiktoriańskiej urządziłaby salon zostało przekształcone w przestronny gabinet Engelsa: przewiewny, dobrze oświetlony pokój do pracy z parkietem z norweskiej sosny, sięgającymi sufitu półkami na książki, wielkim kominkiem i wysokimi francuskimi oknami z widokiem na hałaśliwą Regent s Park Road, a dalej Primrose Hill. Engels był bardzo wybredny, jeśli chodzi o swój gabinet. Według jednego z gości pokoje przypominały raczej sale przyjęć niż gabinet naukowca 6. Następne dwa piętra przeznaczono na sypialnie dla niego, Lizzy, służących, bratanicy Pumps i okazjonalnych gości. Jednym z takich gości był niemiecki socjaldemokrata Eduard Bernstein, który w latach osiemdziesiątych często odwiedzał Regent s Park Road. Na górze zaczynaliśmy zaraz rozmowę polityczną, która często przybierała nader żywy charakter wspominał pewien burzliwy wieczór pod numerem 122. Wybuchowy temperament Engelsa, skrywający tak prawdziwie szlachetny charakter i wiele wspaniałych zalet, objawiał się tak samo niepowściągliwie jak jego żywiołowa radość życia właściwa Nadreńczykom. «Pij, młody człowieku!». I z tymi słowami, w środku gwałtownej dysputy, dolewał mi do kieliszka bordo, które zawsze miał w domu 7. Mimo swoich cygańskich upodobań Engels nigdy nie potrafił wyzbyć się całkowicie kalwińskiej etyki pracy. Po śniadaniu spędzał kilka godzin na studiach i korespondencji, zanim następował kulminacyjny punkt dnia: wizyta u Marksa w Maitland Villas. Engels przychodził zobaczyć się z moim ojcem codziennie wspominała Tussy. Czasami szli razem na spacer, ale równie często zostawali w pokoju mojego ojca, chodząc tam i z powrotem, każdy po swojej stronie pokoju, wiercąc dziury obcasami, kiedy się odwracali [...]. Często chodzili obok siebie w milczeniu. Albo znowu każdy z nich mówił o tym, co go właśnie zaprząta, dopóki nie stanęli twarzą w twarz i nie wybuchnęli śmiechem, uświadamiając sobie, że przez ostatnie pół godziny snuli całkowicie sprzeczne plany 8. Ilekroć wychodzili na spacer, była to żwawa, dyskursywna przechadzka na trasie półtorej mili niemieckiej w górę i wokół Hampstead Heath, gdzie Nadreńczycy wdychali więcej ozonu niż w całym Hanowerze. Później Engels często wracał na Primrose Hill, żeby wysłać pozostałe listy pocztą o 17.30, zanim około zjadł z Lizzy wczesną kolację. Potem znowu czytali, pili i rozmawiali, następnie jedli późną kolację i około 2.00 kładli się spać. Ten unormowany tryb życia zmieniał się całkowicie w niedzielę. W niedziele Engels prowadził dom otwarty. W te purytańskie dni, kiedy w Londynie

7 Wielki Lama z Regent s Park Road 225 nie urządzano żadnych zabaw, dom Engelsa był otwarty dla wszystkich, i nikt nie wychodził przed drugą lub trzecią nad ranem wspominał komunistyczny uchodźca August Bebel. Wszyscy socjaliści, krytycy i pisarze. Każdy, kto chciał się zobaczyć z Engelsem, po prostu przychodził byli mile widziani przy Regent s Park Road 122 na popołudniowej, zakrapianej winem rozmowie, z żołądkiem wypełnionym dosyć obfitą porcją mięsa i sałatki. Specjalnością domu był wiosenny dzban Maitrank majowego wina doprawionego marzanną. Śpiewali niemieckie pieśni ludowe przy akompaniamencie fortepianu albo Engels recytował swój ulubiony wiersz The Vicar of Bray (który przetłumaczył później na niemiecki do socjaldemokratycznego śpiewnika Vorwärts), podczas gdy śmietanka europejskiego socjalizmu od Karla Kautskiego i Williama Morrisa po Wilhelma Liebknechta i Keira Hardiego nadskakiwała człowiekowi, którego brytyjski marksista Henry Hyndman nazwał Wielkim Lamą z Regent s Park Road. Nie miało to nic wspólnego z niechlujnym wizerunkiem emigracyjnego, anarchistycznego nihilizmu brudnych pubów, potajemnych spotkań i pornoshopów Soho który nakreślił Joseph Conrad w Tajnym agencie. Światła były zapalone, okiennice otwarte, a pilzner lał się strumieniami. Noce wyborów do niemieckiego Reichstagu były szczególnie hałaśliwe. Wówczas Engels stawiał wielką skrzynkę specjalnego niemieckiego piwa, wydawał specjalną kolację, zapraszał swoich najbliższych przyjaciół. Potem, w miarę jak telegramy z różnych części Niemiec nadchodziły do późnej nocy, każdy telegram był otwierany, Generał odczytywał głośno jego treść, i jeśli było to zwycięstwo, piliśmy, a jeśli klęska, piliśmy także 9. Ale towarzyskim wydarzeniem roku było Boże Narodzenie, które Engels, znany ateista, świętował z zapałem godnym księcia Alberta. Według pamiętników Bernsteina Engels obchodził Boże Narodzenie na sposób angielski, który Karol Dickens opisał tak cudownie w Klubie Pickwicka. Pokój jest przystrojony zielonymi gałęziami różnego rodzaju, spomiędzy których, w odpowiednich miejscach, sterczy zdradziecka jemioła, dająca każdemu prawo do pocałowania osoby płci przeciwnej, która pod nią stoi albo przechodzi. Na stole głównym daniem jest ogromny indyk, a jeśli fundusze na to pozwalają, także wielka gotowana szynka. Kilka dodatkowych atrakcji jedną z nich jest deser znany jako ciastko ponczowe, jak wskazuje nazwa, nasączony brandy albo sherry poprzedza danie honorowe, pudding śliwkowy, podawany, w ciemnym pokoju, z płonącym rumem. Każdy z gości musi spróbować puddingu, podlanego obficie alkoholem, zanim płomień zgaśnie. Może to być niebezpieczne dla tych, którzy nie zachowują umiaru w konsumpcji towarzyszących win 10. Zważywszy na tak imponujący rejestr komunistycznych gości, trudno się dziwić, że Engels znajdował się pod baczną obserwacją sił porządkowych. Raport

8 226 Komunista we fraku Prefektury Policji w Paryżu ze stycznia 1874 roku opisuje Engelsa jako l ami et protégé de Karl Marx i un homme des lettres. Szpicel policyjny o kryptonimie Blatford, umieszczony naprzeciwko domu numer 122, był najwyraźniej zaniepokojony działalnością Engelsa i zameldował w sierpniu, że Engels est trés occupé, spędzając całe dnie z beaucoup d étrangers. W następnych latach, jak wynika z akt policyjnych, Engels też budził zaniepokojenie francuskiego rządu, ponieważ Blatforda zastąpił Jack, który znalazł egzemplarz wywrotowego czasopisma Le Socialiste w poczcie Engelsa 11. Brytyjska policja również zaczęła mu się przyglądać. Dla Engelsa, który skądinąd cenił sobie brak zainteresowania ze strony władz brytyjskich, nieporadni funkcjonariusze byli raczej źródłem rozbawienia niż irytacji. [...] co wieczór przechadza się przed naszym domem policjant zanotował w 1883 roku, kiedy on i Carl Schorlemmer chichotali za okiennicami. Ci idioci myślą widać, że fabrykujemy dynamit, gdy w rzeczywistości rozprawiamy o whisky 12. W 1916 roku mówiono, że ze szczytu Primrose Hill można usłyszeć huk dział nad Sommą. W 1871 roku, kiedy wojska Otto von Bismarcka ostrzeliwały Paryż, głuchy łoskot pruskich armat nie był słyszalny, lecz przy Regent s Park Road z pewnością odczuwano potężne wstrząsy Komuny Paryskiej. Po wybuchu wojny francusko-pruskiej Marks i Engels w skrytości ducha byli skłonni poprzeć Prusaków na takiej podstawie, że Bismarck wykonuje obecnie [...] część naszej roboty na swój sposób, mimo woli, ale jednak to robi. Ich nienawiść do Bonapartego była tak wielka, że wszystkie środki służące odsunięciu go od władzy wydawały się godne poparcia. Potem odkryli, że wróg mojego wroga może się okazać również moim wrogiem. Niemieckiemu filistrowi wskutek niespodziewanych zwycięstw, które zresztą nie są jego zasługą, szowinizm okrutnie uderzył do głowy zauważył Engels, kiedy Bismarck rozgromił armię francuską pod Sedanem we wrześniu 1870 roku. Gdy bonapartystowskie cesarstwo się rozpadło i zaprzysiężony został nowy, bardziej pokojowy francuski Rząd Obrony Narodowej, armia pruska nie wycofała się potulnie do swoich koszar, na co mieli nadzieję komuniści z Primrose Hill. Zamiast tego Bismarck zażądał ogromnej kontrybucji, oddania Alzacji i Lotaryngii i defilady na Polach Elizejskich (niemal wszystkiego, co uraziło francuską dumę w okresie poprzedzającym pierwszą wojnę światową). Nie patrzycie bowiem dalej swego nosa napisał Engels do swojego rozpromienionego brata Rudolfa na długie lata zrobiliście sobie wroga z Francji (która przecież nadal z wami graniczy) 13. Twarde powojenne żądania Bismarcka jedynie rozjątrzyły Francuzów, ponieważ dziesiątki tysięcy zaciągnęły się do levée en masse, aby na nowo podjąć walkę z Prusakami. Ale pospolite ruszenie nie mogło się mierzyć z dobrze wyszkolonymi, dobrze uzbrojonymi wojskami pruskimi, które raz po raz rozbijały w puch francuskich patrio-

9 Wielki Lama z Regent s Park Road 227 tów, póki walki nie osiągnęły punktu kulminacyjnego w bitwie o stolicę, gdzie zacięty opór stawiła paryska Gwardia Narodowa. Ale zamiast brać miasto szturmem, Prusacy postanowili się okopać i głodem zmusić 2,2 miliona mieszkańców do kapitulacji. Podczas oblężenia trwającego tygodnie, a później miesiące, niewzruszeni paryżanie rozszerzali stopniowo swój jadłospis o szczury, konie, psy, koty, a później cały inwentarz miejskiego ogrodu zoologicznego kangury i całą resztę. W miarę jak wokół Paryża zaciskał się pruski pierścień, w stolicy doszło do rozłamu pomiędzy umiarkowanymi politykami republikańskimi a rewolucjonistami, z których pierwsi domagali się zawieszenia broni, a drudzy straceńczego kontrataku. Kiedy sytuacja zaopatrzeniowa się pogorszyła, a Prusacy zaczęli bombardować miasto na chybił trafił, umiarkowany Adolphe Thiers postanowił wynegocjować kapitulację. Pierwszego marca 1871 roku Prusacy urządzili swój butny przemarsz poprzedzony dwa miesiące wcześniej proklamowaniem nowego Cesarstwa Niemieckiego w Sali Lustrzanej Wersalu a następnie pozostawili skrwawiony, głodny, gniewny Paryż własnemu losowi. Osiemnastego marca 1871 roku kontyngent francuskich wojsk rządowych pomaszerował na Montmartre, aby zażądać zwrotu armat od paryskiej Gwardii Narodowej. Thiers i inni umiarkowani członkowie Zgromadzenia Narodowego obradującego obecnie w Wersalu byli coraz bardziej zaniepokojeni radykalnymi nastrojami szerzącymi się wśród paryskich żołnierzy i ich organu przedstawicielskiego, Federacji Republikańskiej Gwardii Narodowej ( Fédérés ), i po odejściu Prusaków chcieli ich szybko rozbroić. Ale na Montmartrze, kiedy oddziały rządowe stanęły naprzeciwko Fédérés, przemieszanych z kobietami i dziećmi z dzielnicy robotniczej, postanowiły złożyć broń i połączyć siły z żołnierzami republikańskimi. Ten symboliczny moment wojskowego hołdu był przysłowiową iskrą, której potrzebował Paryż. Mimo wszystkich ulepszeń urbanizacyjnych barona Haussmanna z poprzednich dziesięcioleci odgrodzonych bulwarów, rozproszenia dzielnic robotniczych i udogodnień komunikacyjnych do przerzucania wojsk Paryż nadal był miastem rewolucji: na ulicach wyrosły barykady, pozostałe wojska rządowe uciekły do Wersalu i powstała nowa rada miejska pod nazwą Komuny Paryskiej, świadomie nawiązującą do rewolucyjnej Komuny 1792 roku. Ile prężności, ile inicjatywy historycznej, ile ofiarności mają ci paryżanie entuzjazmował się Marks. Cokolwiek będzie, obecne powstanie Paryża choćby uległo ono wilkom, świniom i podłym psom starego społeczeństwa jest najbardziej chwalebnym czynem naszej partii od czasu paryskiego powstania czerwcowego [1848 roku] 14. Początkowo bieg wydarzeń zdawał się potwierdzać jego optymizm. Dziewiętnastego kwietnia Komuna wydała Odezwę do Narodu Francuskiego, która ustanawiała prawo permanentnego udziału obywateli w sprawach komunalnych, odpowiedzialność wszystkich urzędników (których pensje nie mogły przekraczać ustalonego poziomu), zastąpienie wojska

10 228 Komunista we fraku i policji Gwardią Narodową, wolność sumienia oraz przekazanie zamkniętych warsztatów lub fabryk wspólnemu stowarzyszeniu robotników, którzy byli w nich zatrudnieni 15. W Komunie zasiadali niemal wyłącznie robotnicy lub uznani przedstawiciele robotników; wobec tego i uchwały jej miały zdecydowanie proletariacki charakter przyznał z podziwem Engels 16. Rzeczywiście, te krótkie, wspaniałe tygodnie stanowiły przykład dyktatury proletariatu (rozumianej bardziej w klasycznym rzymskim niż kontynentalnym dwudziestowiecznym sensie tego słowa), a co za tym idzie, wzorzec dla wszystkich rewolucjonistów społecznych. Mimo to w Hôtel de Ville imperatyw klasowy nie był taki wyraźny, ponieważ w obrębie Komuny świadomy element proletariacki równoważył silny kontyngent robotników wykwalifikowanych i pracowników biurowych. Na tę zróżnicowaną scenerię 1871 roku nakładało się jeszcze całe spektrum osobliwych filozofii politycznych. Idee Proudhona zawsze znajdowały żywy odzew wśród rzemieślników i drobnych kupców Paryża, a zapowiedziany przez Komunę plan spółdzielni robotniczych wywodził się z tego socjalistycznego dziedzictwa. Jednocześnie najbardziej wojowniczymi rewolucjonistami Komuny byli raczej jakobini i blankiści niż marksiści chociaż wielu z nich należało zarazem do Międzynarodówki. Ponadto sposób myślenia komunardów miał silne obywatelskie zabarwienie republikańskie: organiczne zaangażowanie w budowę demokratycznej i socjalnej republiki dla Paryża przez paryżan bez ingerencji tych zewnętrznych sił politycznych, które historycznie niszczyły ich miasto. W rzeczywistości ta mnogość poglądów działała na korzyść Marksa i Engelsa: kiedy wszystko się zawaliło, było kogo obarczyć winą. Z powodu nieobecności właściwie zorganizowanej rewolucyjnej partii robotniczej, twierdzili później, komunardzi nie zdołali przypuścić ataku na reakcyjne wojska rządowe w Wersalu i nie zdecydowali się na przejęcie Banku Francuskiego. Zamiast tego postanowili przetrzymać kolejne oblężenie, które w rezultacie trwało zaledwie miesiąc, zanim wojska rządowe wdarły się do stolicy. Przeciwko tej 120-tysięcznej armii komunardzi nawet ze swoimi barykadami i partyzanckimi metodami walki nie mieli żadnej szansy, toteż 21 maja 1871 roku zaczął się semaine sanglante (krwawy tydzień), który przyniósł około 10 tysięcy ofiar wśród komunardów. Działa odtylcowe nie mogły zabijać dostatecznie szybko, do pokonanych strzelano zatem z kartaczownic napisał w swojej dramatycznej relacji Engels. «Ściana Fédérés» na cmentarzu Père-Lachaise, gdzie dokonano ostatniego masowego morderstwa, stoi do dzisiaj, nieme, lecz wymowne świadectwo barbarzyństwa, do jakiego zdolna jest klasa rządząca, jeśli klasa pracująca ośmieli się upomnieć o swoje prawa 17. Jedną z bardziej nieprzewidywalnych konsekwencji tej masakry była rzadka wymiana ostrych słów między Engelsem

11 Wielki Lama z Regent s Park Road 229 a jego konserwatywną matką, która oczywiście wzięła stronę rządu narodowego, kiedy szło o stłumienie Komuny. Jeśli od tak dawna do Ciebie nie pisałem, to dlatego, że chciałem na Twoje uwagi w ostatnim liście na temat mojej działalności politycznej odpowiedzieć w taki sposób, by Cię nie urazić odpisał Engels ostrożnie, po czym oskarżył matkę, że zapomniała o mężczyzn, kobiet i dzieci, których wersalczycy, po rozbrojeniu, zmasakrowali bronią maszynową. Niezależnie od tego, że Engels wyolbrzymił liczbę ofiar, warto zwrócić uwagę, iż pani Engels najwyraźniej obwiniała Marksa o cały ten straszliwy epizod i była wściekła, że wciągnął w to jej pięknego, niewinnego syna. Engels, który zawsze stawiał przyjaciela przed rodziną, oczyścił Marksa z wszelkiej odpowiedzialności za okrucieństwa (jeśli nie za samą Komunę). Gdyby Marksa tu nie było lub gdyby w ogóle nie istniał, nic by się przez to nie zmieniło. Bardzo niesłusznie jest przeto zrzucać odpowiedzialność na niego. Przypominam sobie zresztą, że dawniej krewni Marksa też utrzymywali, jakobym ja jego zdeprawował 18. Mimo to pod koniec listu Engels powrócił do czułego, synowskiego tonu, opowiadając matce o swoich wakacjach w Ramsgate, wycieczkach do wiedeńskiej piwiarni przy Strandzie i dziękując jej za wytrwałe starania, jakie podejmowała, aby pojednać go z braćmi. Był to jeden z ostatnich listów Engelsa do matki, która dosyć nieoczekiwanie zmarła jesienią 1873 roku, przez co zerwała się jego ostatnia naprawdę czuła więź z rodziną na kontynencie. Nie tylko Eliza Engels obwiniała Karola Marksa o krwawe wydarzenia 1871 roku. Choć w praktyce nie wywierał żadnego wpływu na komunardów, a Międzynarodówka odegrała względnie niewielką rolę w walce, Marks stał się bezpośrednio związany z Komuną dzięki swojej polemicznej obronie 1871 roku, zatytułowanej Wojna domowa we Francji. Przetłumaczona i sprzedana w licznych wydaniach na kontynencie, broszura umacniała wrażenie, że światowym ruchem klasy robotniczej kieruje złowieszcza, tajemnicza, nieuchwytna Międzynarodówka. Choć niewiele dane nam było dowiedzieć się o tym, jaki wpływ ma Międzynarodówka, była to w istocie władza, której ukryta dłoń kierowała, z tajemniczą i przerażającą siłą, całą maszynerią rewolucji ocenił konserwatywny Fraser s Magazine. Katolicki tygodnik The Tablet napiętnował ją jako stowarzyszenie, którego rozkazom posłuszne są niezliczone tysiące od Moskwy po Madryt, tak w Nowym Świecie, jak i Starym; którego uczniowie wydali już rozpaczliwą walkę jednemu rządowi i którego postulaty nakazują mu, by wydało wojnę wszelkim rządom 19. Co zrozumiałe, Marks był zachwycony tym spóźnionym rozgłosem: mam zaszczyt być at this moment the best calumniated and the most menaced man of London [w tej chwili człowiekiem, na którego spada najwięcej oszczerstw i gróźb w Londynie] napisał do Ludwiga Kugelmanna. Po nudnej dwudziestoletniej idylli w bagnie człowiekowi naprawdę dobrze to robi 20.