Cz 2: Przedsi biorczo i konkurencyjno polskich przedsi biorstw

Transkrypt

1 Cz 2: Przedsi biorczo i konkurencyjno polskich przedsi biorstw

2

3 mgr Anna Grabska Katedra Ekonomii Wydzia Zarz dzania, Politechnika Bia ostocka Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej 1. Wst p Jedn z licznych konsekwencji realizowanych w Polsce reform spo ecznogospodarczych jest post puj cy proces globalizacji gospodarki. W efekcie dzia alno przedsi biorstw przekracza granice krajowe, czyni c je podmiotami rynku wiatowego. Jednocze nie nast puje dalsza indywidualizacja konsumenta, której towarzyszy nasycenie rynków i zaostrzenie konkurencji. Narastaj ca z o ono i niepewno otoczenia, a tak e post puj ca globalizacja zmuszaj przedsi biorstwa do poszukiwania rozwi - za pozwalaj cych na skuteczn walk konkurencyjn. Jednym z warunków pozwalaj cych na uzyskanie trwa ej przewagi konkurencyjnej na poziomie przedsi biorstwa jest wykorzystywanie okre lonego zestawu instrumentów konkurowania, trudnych do imitacji lub substytucji, co daje przedsi biorstwom mo liwo kszta towania cech w asnej oferty w taki sposób, e ich imitacja jest trudna, kosztowna lub wymaga d u - szego czasu. 2. Konkurencyjno przedsi biorstwa Istnieje ponad 400 definicji konkurencyjno ci 1, co w du ym stopniu pozwala u wiadomi nie tylko z o ono zjawiska, niejednoznaczno miar, ale te du swobod analiz 2. Cz sto przyjmowane s definicje kontrowersyjne, charakteryzuj ce si fragmentaryczno ci i jednostronno ci. Poj cie konkurencyjno ci zawiera w sobie ro ne elementy w zale no ci od tego, na co w danym badaniu k adzie si nacisk. W efekcie poj cie konkurencyjno ci mo e obejmowa zarówno elementy statyczne (jej ocen w okre lonym momencie), jak i dynamiczne (analiza czynników okre laj cych zdolno konkurencyjn w d ugim okresie z wyeksponowaniem zdolno ci do jej poprawy) 3. Dokonuj c kompleksowej oceny konkurencyjno ci nie mo na polega tylko na zbadaniu konkurencyjno ci w danym momencie poprzez relatywnie atwe do uj cia statystycznego zinterpretowanie dynamiki wzrostu sprzeda y, udzia u w rynku, wzro K. Kuci ski (red.), Uwarunkowania konkurencyjno ci przedsi biorstw w Polsce, Wyd. SGH, Warszawa 2000, s. 11. M. Gorynia, Koncepcja i metodyka badania konkurencyjno ci przedsi biorstwa w: Konkurencyjno gospodarki Polski w dobie integracji z UE i globalizacji, materia y konferencyjne, Wyd. SGH, Warszawa 2000, s. 89. B. Bakier, K. Meredyk, Istota i mechanizm konkurencyjno ci w: H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski (red.), Konkurencyjno gospodarki polskiej a rola pa stwa przed akcesja do Unii Europejskiej, Uniwersytet w Bia ymstoku, Wydzia Ekonomiczny, ZMSG, Bia ystok 2000, s. 38.

4 100 Anna Grabska stu /spadku jako ci oferowanych produktów, rentowno ci i kondycji finansowej, stosunek nak adów na badania i rozwój do sprzeda y, ale raczej na okre leniu czynników rozwojowych, dynamicznych, czasem trudnych do zmierzenia, które okre laj zdolnoci do osi gni cia, poprawy lub utrzymania pozycji konkurencyjnej przedsi biorstwa w dynamicznym otoczeniu. Wzrost i przetrwanie przedsi biorstwa zale od aktualnych i przysz ych warunków zewn trznych oraz od zdolno ci przedsi biorstwa do przystosowania si do tych warunków oraz umiej tno ci ich kszta towania 4. Na konieczno systemowego podej cia do konkurencyjno ci wskazuje J. Bossak, który stwierdza, e konkurencyjno kraju to takie ukszta towanie si warunków instytucjonalnych, makroekonomicznych i warunków konkurencji oraz sprawno ci mechanizmu rynkowego, które buduj podstawy ekonomiczne dla dynamicznego rozwoju przedsi biorstw w warunkach zmieniaj cego si otoczenia 5. Takie uj cie konkurencyjno ci, wiadczy o podj ciu próby okre lenia czynników warunkuj cych zdolno do osi gania, utrzymania i poprawy konkurencyjno ci gospodarki. W literaturze zosta o wyodr bnione poj cie konkurencyjno ci systemowej, które obejmuje rozwi zanie, w którym spe nione s dwa warunki: 1. presja konkurencyjna stanowi ci gle wyzwanie dla poprawy efektywno ci produkcji i produktu, 2. przedsi biorstwa s zintegrowane w powo anych do tego celu sieciach wspó pracy, których ró norodno us ug, instytucji oraz powi za zewn trznych wspiera wysiek indywidualnych podmiotów. Autorzy tej koncepcji wprowadzili cztery ró ne poziomy, które s istotne z punktu widzenia konkurencyjno ci, a mianowicie: poziom meta-, makro-, mezo- i mikroekonomiczny. Na poziomie meta analizuje si takie czynniki jak zdolno spoecznej integracji i strategie. Na poziomie mezo omawia si struktury pomocnicze, które mobilizuj, wspieraj i uzupe niaj dzia ania podejmowane przez przedsi biorstwa. Ponadto poj cie konkurencyjno ci systemowej czy elementy ekonomii przemys owej i innowacyjnej a tak e socjologi przemys ow, a zw aszcza te jej elementy, które dotycz dyskusji nad fenomenem polityki kszta tuj cej instytucjonalne ramy wspó pracy 6. Koncepcja ta zasadniczo odbiega od bardzo cz sto prezentowanych bada nad konkurencyjno ci, w których g ówny nacisk k adzie si na makro- i mikrokonkurencyjno. W koncepcji systemowej konkurencyjno ci podkre la si znaczenia poziomu meta i mezokonkurencyjno ci, jako tych, które w sposób istotny wp ywaj na tworzenie ram efektywnej konkurencji. Analiza wyników ró norodnych bada, pozwala na postawienie tezy, e podmiotem, maj cym najwi kszy wp yw na konkurencyjno systemow jest przedsi biorstwo. Konkurencyjno powstaje na poziomie przedsi Por.: I. Bielski, Ekologiczny wymiar wspó czesnego marketingu, Ekologia i Technika nr 3/1999, s. 67. J. Bossak, Mi dzynarodowa konkurencyjno gospodarki polskiej uj cie instytucjonalne w: H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski (red.), Konkurencyjno gospodarki..., op. cit., s. 21. K. Esser, W. Hillebrand, D. Messner, J. Meyer-Stammer, Systemic Competitiveness New Challenges to Business Politics w: Economics Volume 59, Institute for Scientific Cooperation, Tubingen, 1999, s. 62; przyt. za: K. ukrowska, Konkurencyjno systemowa w procesie transformacji. Przyk ad Polski w: Konkurencyjno, op. cit., s

5 Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej 101 biorstwa, ale jednocze nie nie umniejsza to znaczenia czynników z poziomu meta, makro i mezokonkurencyjno ci 7. Podobny pogl d prezentuje M. Lubi ski, który stwierdza, e konkurencyjno gospodarki narodowej mo na uzna za zbudowan na konkurencyjno ci przedsi - biorstw, które dzia aj w jej granicach. Tym samym konkurencyjno gospodarki narodowej jest czym wi cej ni tylko rezultatem cznej lub przeci tnej konkurencyjno ci wspomnianych przedsi biorstw 8. Podobnie twierdzi K. Zymonik, przyjmuj c za o enie, e konkurencyjno gospodarki opiera si na konkurencyjno ci przedsi - biorstw, które prowadz dzia alno w okre lonym otoczeniu prawnym, finansowym i rodowiskowym 9. Na tej podstawie mo na zbudowa formalny model zale no ci pomi dzy konkurencyjno ci przedsi biorstwa (zmienna zale na) a zmiennymi niezale nymi okre laj - cymi jej wysoko. Model ten przyjmie nast puj c posta 10 : KP = f (CZ META, CZ MAK, CZ MEZ, CZ MIKRO ) gdzie: KP konkurencyjno przedsi biorstwa f funkcja opisuj ca zale no konkurencyjno ci przedsi biorstwa od determinuj cych j czynników CZ META czynniki metaekonomiczne CZ MAK czynniki makroekonomiczne CZ MEZ czynniki mezoekonomiczne CZ MIKRO czynniki mikroekonomiczne Do powy szej zale no ci funkcyjnej mo na doda nast puj ce uwagi: 1. je eli porównujemy przedsi biorstwa w ramach gospodarki wiatowej, to czynnik metaekonomiczny mo na pomin, poniewa jest on identyczny dla wszystkich krajów, 2. je eli porównujemy przedsi biorstwa w ramach okre lonej gospodarki narodowej, to czynnik makroekonomiczny mo na pomin, gdy jest on identyczny dla wszystkich przedsi biorstw z danej gospodarki, 3. je eli porównujemy przedsi biorstwa w ramach danej bran y z tej samej gospodarki narodowej, to mo na abstrahowa od czynników meta, makro i mezoekonomicznego. Wed ug F. Chesnais`a konkurencyjno przedsi biorstwa odzwierciedla pomy lne praktyki zarz dzania ze strony przedsi biorców lub rad nadzorczych, ale wyrasta ona tak e z si y oraz efektywno ci struktury produkcyjnej gospodarki narodowej, jej infrastruktury technicznej i innych czynników wyznaczaj cych efekty zewn trzne, które mog by podstaw dzia alno ci przedsi biorstwa 11. W efekcie konkurencyjno przedsi biorstwa jest uwarunkowana zarówno dzia aniami instytucji szczebla centralnego, decyzjami podejmowanymi przez wadz ustawodawcz i wykonawcz, jak i J. Meyer-Stamer, Konkurencyjno systemowa, Gospodarka Narodowa, nr 3/1996, s. 3. M. Lubi ski, Konkurencyjno gospodarki czy przedsi biorstwa?, Gospodarka Narodowa nr 6/1995. K. Zymonik, Jako a konkurencyjno w gospodarce narodowej, Problemy Jako ci nr 1/1998. Por.: M. Gorynia (red.), Luka konkurencyjna na poziomie przedsi biorstwa a przyst pienie Polski do Unii Europejskiej, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 2002, s. 61. F. Chesnais, Technical Cooperation Agreements between Firms, STI-Rewiew no. 4/1988.

6 102 Anna Grabska dzia aniami podejmowanymi w samym przedsi biorstwie, których trafno w du ym stopniu jest determinowana stopniem rozwoju spo eczno-ekonomicznego spo ecze - stwa. W efekcie mo na stwierdzi, e mi dzy czynnikami sprzyjaj cymi wzrostowi konkurencyjno ci gospodarki narodowej a dzia aniami przedsi biorstw, d cymi do poprawy w asnej konkurencyjno ci, istnieje silna wspó zale no. 3. Przewaga konkurencyjna przedsi biorstwa Odniesienie poj cia konkurencyjno ci do poziomu przedsi biorstwa oznacza, e osi gni cie pewnego stopnia konkurencyjno ci jest warunkiem decyduj cym o powodzeniu firmy na rynku. Sukces konkurencyjny przedsi biorstwa uzale niony jest od posiadania przez nie przewagi konkurencyjnej. Istot przewagi konkurencyjnej mo na sprowadzi do tego, e dane przedsi - biorstwo robi co lepiej lub inaczej od swoich rywali, dzi ki czemu osi ga lepsze rezultaty. Zawsze posiada ona charakter wzgl dny, tzn. uzale niona jest od tego, co dzieje si wewn trz przedsi biorstwa i w jego otoczeniu. Strategia konkurowania i sukces rynkowy zale od mo liwo ci firmy w zakresie konfigurowania wasnych zasobów i umiej tno ci, zdolno ci wyboru najkorzystniejszej areny konkurowania, przewidywania mo liwych ruchów konkurentów, gotowo ci i umiej tno ci ochrony zdobytej przewagi konkurencyjnej. Na tej podstawie mo na stwierdzi, e zdolno do konkurowania zmienia si zale nie od warunków zewn trznych i wewn trznych mo - liwo ci firmy 12. Przewaga konkurencyjna wynika z asymetryczno ci albo wyró nienia w dowolnym wymiarze (atrybucie albo czynniku) przedsi biorstwa, dzi ki któremu jest ono w stanie lepiej od innych obs u y klientów, przynie wi cej warto ci i osi gn wy szy poziom efektywno ci. W celu osi gni cia wzgl dnie trwa ego, wysokiego poziomu efektywno ci, trzeba si gn do wielorakich róde konkurencyjno ci, nale y stworzy i odnowi konfiguracj wielorakich przewag nad konkurentami 13. Przewaga konkurencyjna przedsi biorstwa jest zdobywana i utrzymywana w trzech wymiarach: w asno ci, dost pu i efektywno ci wykonania (tabela 1). W ka dym z nich wyst puj dwie orientacje: na tworzenie warto ci firmy i na ograniczanie swobody manewru strategicznego rywali Takie podej cia do problemu przewagi konkurencyjnej zawiera opracowanie: M. J. Stankiewicz (red.), Budowanie potencja u konkurencyjno ci przedsi biorstwa, Toru 1999, s. 110 i dalej. Por.: H. Ma, Creation and Preemption for Competitive Adventage, Management Decision nr 3/1999, s ; H. Ma, Constellation of Competitive Adventage: Compenents and Dynamics, Management Decision nr 4/1999, s

7 Tabela 1. Wymiar przewagi konkurencyjnej Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej 103 Podstawowe ród a przewagi konkurencyjnej przedsi biorstwa na tworzenie warto ci firmy Orientacja strategiczna na ograniczanie swobody manewru strategicznego rywali Posiadanie na w asno Dost p do zasobów i kompetencji Efektywno wykonania oparta na nieustannym doskonaleniu Aktywne pozyskiwanie i gromadzenie zasobów i kompetencji, tworz ce bogactwo przedsi biorstwa. Tworzenie dost pu do zasobów i kompetencji poprzez budowanie sieci powi za z ró nymi interesariuszami (dostawcami, odbiorcami, klientami, itp.). Kszta towanie uczenia si w dzia aniu, s u ce osi ganiu przez ludzi wysokiego poziomu efektywno ci. Zaw anie swobody manewru konkurentów w tworzeniu zasobów i kompetencji cennych strategicznie. Blokowanie dost pu konkurentów do potencjalnie cennych strategicznie zasobów i kompetencji (np. wysoko wykwalifikowane zasoby si y roboczej). Opó nianie organizacyjnego uczenia si u konkurentów po to, aby zniech ci ich do efektywnego kreowania nowych kompetencji i stworzy im bariery rozwoju. ród o: opracowanie w asne ma podstawie: H. Ma, Creation and Preemption for Competitive Adventage, Management Decision nr 3/1999, s ; H. Ma, Constellation of Competitive Adventage: Compenents and Dynamics, Management Decision nr 4/1999, s Powy sza koncepcja kompleksowo ujmuje dzia ania zmierzaj ce do osi gni cia trwa ej przewagi konkurencyjnej, niemniej jednak ka de przedsi biorstwo powinno pami ta, i przyj cie tylko jednej orientacji strategicznej mo e spowodowa wyeliminowanie z rynku. Preferowanie tylko strategii tworz cej warto ci przedsi biorstwa mo na doszuka si w podej ciu zaprezentowanym przez J. Barneya. Wed ug tego autora przewaga konkurencyjna rozumiana jest jako zdolno do realizacji strategii, której nie s w stanie wdro y aktualni i potencjalni konkurenci 14. Realizacja wy cznie strategii zmierzaj cej do tworzenia warto ci przedsi biorstwa mo e spowodowa opó nion reakcj na dzia ania podejmowane przez konkurentów lub nadmierne umocnienie pozycji rywali. Przyj cie jako s usznej wy cznie strategii ograniczaj cej manewr rywali strategicznych mo e doprowadzi do sytuacji, w której przedsi biorstwo nie b dzie generowa o w asnych przewag konkurencyjnych, trudnych do imitacji. Wprawdzie ka de z sze ciu wskazanych róde przewagi konkurencyjnej jest wzgl d- nie niezale ne, jednak e dopiero w ca o ci stanowi one konfiguracj b d c struktur no n wzgl dnie trwa ej przewagi konkurencyjnej. W latach 80 pojawi o si w obszarze bada strategicznych nowe podej cie wywodz ce si z teorii ekonomii, wyja niaj ce niezb dne warunki do generowania trwa- 14 J. Barney, Firm Resources and Sustained Competitive Advantage, Journal of Management vol. 17 no. 1/1991, s. 102.

8 104 Anna Grabska ej przewagi konkurencyjnej przedsi biorstwa, poprzez pryzmat posiadanych przez nie zasobów. W literaturze zachodniej jest ono znane jako Resource-Based View of the Firm (w skrócie RBV), w polskiej jako podej cie zasobowe 15. W my l teorii przyjmuj cej za punkt wyj cia zasoby przedsi biorstwa, mo liwo osi gania ponadprzeci t- nych zysków wynika ze zdolno ci do lepszego ni konkurencja wykorzystania przez nie pewnych podstawowych zasobów niematerialnych i umiej tno ci, jak równie lepszego od rywali dostosowania tych umiej tno ci do kluczowych czynników sukcesu w danej bran y 16. Z tego wynika, e podej cie zasobowe traktuje przedsi biorstwo jako unikaln wi zk materialnych i niematerialnych zasobów i umiej tno ci. Istota zasobowej teorii sprowadza si do tego, e zasoby i umiej tno ci które s rzadkie, trwa e, niedoskonale mobilne i trudne do imitacji, umo liwiaj firmie uzyskiwanie trwa ej przewagi konkurencyjnej a w rezultacie sta ych, ponadprzeci tnych dochodów 17. Zestaw takich trudno zbywalnych, niedoskonale kopiowalnych, rzadkich i wyspecjalizowanych zasobów, które umo liwiaj firmie uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej nazywa si aktywami strategicznymi 18. Do tak zdefiniowanych aktywów strategicznych niew tpliwie mo na zaliczy umiej tno stworzenia takiej gamy instrumentów konkurowania, które spowoduj, e oferta przedsi biorstwa b dzie wybierana cz ciej ni oferty konkurencji. Rozwa aj c kwesti przewagi konkurencyjnej nale y wskaza, e nie zawsze musi by ona widoczna, rozpoznawalna przez klientów i konkurentów. Istnienie przewagi stanowi mo e jedynie podstaw, baz do stosowania ró nych instrumentów konkurowania. Te ostatnie musz by natomiast atwo rozpoznawalne i identyfikowane przez nabywców. W zwi zku z tym instrumenty konkurowania mo na rozumie jako widoczne i posiadaj ce znaczenia dla klienta ró nice w warto ci oferty firmy lub ró nice jej zachowania, wiadomie kreowane w celu zdobycia nabywców 19. Mo na przyj wi c, e s wiadomie kreowanymi rodkami osi gania rynkowych celów strategicznych, a tym samym stanowi zbiory elementów sk adowych ich strategii konkurowania 20. Na podstawie dwóch gównych strategii konkurencyjnych przedsi biorstwa strategii przywództwa kosztowego (wiod cej pozycji kosztowej) oraz strategii wyró - nienia mo na wyodr bni cenowe i pozacenowe instrumenty konkurowania 21. Istot strategii przywództwa kosztowego jest uzyskanie trwa ej przewagi kosztów nad kon Por.: D. Faulkner, C. Bowman, Strategie konkurencji, Wyd. Gebethner i Spó ka, Warszawa 1996; J. Key, Podstawy sukcesu firmy, PWE, Warszawa D. Faulkner, C. Bowman, Strategie..., op. cit., s. 31. Por.: R. Amit, P. Schoemaker, Strategic assets and organizational rent, Strategic Management Journal vol 14/1993; J. Barney, Firm resources and sustained competitive advantage, Journal of Management vol. 17/1991 no. 1; I. Dierickx, K. Cool, Asset stock accumulation and sustainability of competitive advantage, Management Science vol. 35/1989 no. 12; R. Reed, R. DeFillippi, Casual Ambiguity, Barriers to Imitation, and Sustainable Competitive Advantage, Academy of Management Review, vol. 15/1990 no. 1. R. Amit, P. Schoemaker, Strategic assets..., op. cit. B. Godziszewski, Potencja konkurencyjno ci przedsi biorstwa jako ród o przewag konkurencyjnych i podstawa stosowanych instrumentów konkurowania w: Budowanie potencja u..., op. cit., s Por. M. Haffer, Instrumenty konkurowania w: Budowanie potencja u..., op. cit., s. 49. M. E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 1992, s

9 Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej 105 kurentami. Ni sze koszty umo liwiaj oferowanie ni szych cen ni konkurenci. Istota strategii wyró nienia sprowadza si do osi gni cia przewagi za pomoc oferowania dobra ró ni cego si pozytywnie (w ocenie nabywców) od ofert innych konkurentów. Strategia przywództwa kosztowego mo e by realizowana przez: inwestowanie w potencja przedsi biorstwa i technologie, unifikacje produktów i unikanie zb dnych kosztów, opieranie si na du ych segmentach rynku i unikanie nietypowych klientów, rozszerzanie asortymentu wyrobów pokrewnych, zawieranie porozumie strategicznych w celu zmniejszenia kosztów nowych inwestycji 22. Na tej podstawie mo na stwierdzi, e przewaga kosztów nad konkurentami mo e wynika z nast puj cych przyczyn: 1. zewn trznych, zwi zanych z pozycj przedsi biorstwa w otoczeniu, 2. wewn trznych, zwi zanych ze sposobem alokacji zasobów, 3. czynnika czasu 23. Podstaw realizacji strategii ró nicowania jest natomiast b d obni enie kosztów u ytkowych wyrobu, b d podwy szenie jego warto ci u ytkowej wyrobu. Wobec tego mo na postawi tez, e ród ami przewagi kosztowej s : niskie koszty pozyskiwania czynników produkcji, korzy ci skali, efekty do wiadczenia, usprawnienia procesów technologicznych i konstrukcji produktów, stopie wykorzystania zdolno ci produkcyjnych oraz efektywno zarz dzania. Natomiast ród a przewagi przez wyró nienie si s bardziej skomplikowane, poniewa czynniki wyró - niaj ce winny cechowa si : skal i wa no ci korzy ci dla odpowiednio du ej liczby nabywców, unikatowym charakterem ró nicy, komunikatywno ci i dost pno ci 24. Zdaniem M. Portera powy sze opcje s wzgl dem siebie alternatywne, to znaczy, e wybór jednej ze strategii konkurowania oznacza automatyczne wykluczenie drugiej. Jednak analiza dzia alno ci wybranych przedsi biorstw pokazuje, e cze przedsi biorstw z powodzeniem czy przywództwo kosztowe z jako ciowym, czyli z powodzeniem wykorzystuje instrumenty cenowe i pozacenowe. Dlatego w obliczu nieustannie zmieniaj cego si otoczenia przedsi biorstwa powinny d y do stosowania ró nych unikatowych kombinacji instrumentów konkurowania, które b d wspiera si wzajemnie i zapewnia osi ganie efektu synergicznego i ich zintegrowanego stosowania. Oparcie przewagi konkurencyjnej przedsi biorstwa na pojedynczej przewadze konkurencyjnej, niezale nie od tego, czy ma ona charakter przewagi kosztowej czy jako ciowej wcale nie gwarantuje sukcesu rynkowego w d u szym okresie M. E. Porter, Strategia..., op. cit., s M. Gorynia, Luka..., op cit., s. 86. H. Brdulak (red.), Wspólna Europa. Mi dzynarodowa konkurencyjno polskich przedsi biorstw, PWE, Warszawa 1999, s

10 106 Anna Grabska 4. Koncepcja bada i próba badawcza We wrze niu 2001 roku przeprowadzono badania ankietowe dotycz ce konkurencyjno ci 200 przedsi biorstw zlokalizowanych w regionie pó nocno-wschodnim Polski 25. Za o enia przeprowadzonego badania by y nast puj ce: 1. badania zrealizowano metod wywiadu bezpo redniego przeszkoleni ankieterzy przeprowadzili wed ug opracowanego kwestionariusza wywiady z przedstawicielami kadry kierowniczej badanych przedsi biorstw, 2. badaniami zosta y obj te przedsi biorstwa z ró nych rodzajów dzia alno ci gospodarczej, 3. badania dotyczy y przedsi biorstw zarejestrowanych w Polsce, bez wzgl du na pochodzenie kapita u, 4. badania dotyczy y przede wszystkim ma ych i rednich przedsi biorstw. W badaniach uczestniczy y przedsi biorstwa o ró nych formach prawnych: 70 spo ród nich to indywidualna dzia alno gospodarcza, 57 spó ki z ograniczon odpowiedzialno ci, 44 spó ki cywilne, 12 spó ek jawnych, 6 spó ek cywilnych, 6 przedsi biorstw pa stwowych i 5 spó dzielni. Przyjmuj c za kryterium klasyfikacji poziom zatrudnienia, w ród badanej próby przewa a y przedsi biorstwa ma e i rednie. Liczb zatrudnionych w badanych przedsi biorstwach przedstawia tabela 3. Tabela 2. Wielko zatrudnienia w badanych przedsi biorstwach Wielko zatrudnienia Liczba przedsi biorstw 1. do 5 osób osób osób osób osób osób powy ej 250 osób 9 ród o: opracowanie w asne na podstawie bada ankietowych. Badane przedsi biorstwa w roku 2000 charakteryzowa y si nast puj c wielkoci przychodów netto ze sprzeda y towarów i us ug: 1. do 100 tys. z 36 przedsi biorstw, 25 Badania zosta y przeprowadzone przez Katedr Ekonomii Wydzia u Zarz dzania Politechniki Bia o- stockiej w ramach realizowanego projektu badawczego nt: Uwarunkowania konkurencyjno ci przedsi biorstw. Opracowane wyniki bada przygotowywane s do druku.

11 Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej tys. z 31 przedsi biorstw, tys. z 10 przedsi biorstw, tys. z 16 przedsi biorstw, 5. powy ej tys. z 4 przedsi biorstwa. Produkcja analizowanych przedsi biorstw trafia przede wszystkim na rynek regionalny (Pó nocno-wschodnia Polska), a nast pnie na rynek krajowy (ok. 44% badanych przedsi biorstw przeznacza ponad 50% ca kowitej produkcji jest przeznaczana na rynek regionalny, natomiast 23% przedsi biorstw przeznacza swoj produkcj na rynek krajowy). 5. Instrumenty konkurowania wykorzystywane przez badane przedsi biorstwa Badania zakresu i cz stotliwo ci stosowania poszczególnych instrumentów konkurowania przez badane przedsi biorstwa sk ada y si z jednego pytania. Pytanie dotyczy o zakresu obecnie stosowanych instrumentów konkurowania. Badane przedsi biorstwa dokonywa y oceny zakresu stosowania zasugerowanych rodzajów instrumentów konkurowania wed ug skali od 0 do 5 (gdzie 0 oznacza, e dany instrument konkurowania nie jest w ogóle stosowany, a 5 e jest stosowany najcz ciej). Wyniki bada przedstawiono jako redni arytmetyczn, wyliczon dla ocen dokonanych przez przedstawicieli przedsi biorstw bior cych udzia w badaniu, ukazuj c zakres stosowania instrumentów konkurowania. Z bada wynika, e przedsi biorstwa regionu podlaskiego funkcjonuj na rynku, na którym stosowany jest stosunkowo szeroki asortyment instrumentów konkurowania. Badane przedsi biorstwa konkuruj gównie za pomoc wyró niania swoich ofert, wykorzystuj c do cz sto nast puj ce instrumenty konkurowania, podane w kolejnoci wskazywanej cz stotliwo ci ich wykorzystania: jako produktów, szeroko asortymentu, elastyczno dostosowania produktów do potrzeb odbiorców, wizerunek firmy, zapewnienie potencjalnym klientom dogodnego dost pu do produktów, warunki p atno ci, marka produktu, odmienno oferowanych produktów, warunki i okres gwarancji, promocja sprzeda y, reklama.

12 108 Anna Grabska Tabela 3. Zakres obecnie stosowanych instrumentów konkurowania przez przedsi - biorstw regionu podlaskiego Lp. Instrumenty konkurowania rednia 1 Jako produktów 4,22 2 Cena 3,96 3 Szeroko asortymentu 3,82 4 Elastyczno dostosowania produktów do potrzeb odbiorców 3,80 5 Wizerunek firmy 3,77 6 Zapewnienie potencjalnym klientom dogodnego dost pu do produktów 3,76 7 Warunki p atno ci 3,61 8 Marka produktu 3,54 9 Odmienno oferowanych produktów 3,26 10 Warunki i okres gwarancji 3,07 11 Promocja sprzeda y 3,03 12 Reklama 3,01 13 Cz stsze od innych wprowadzanie na rynek nowych produktów 2,87 14 Zakres wiadczonych us ug posprzeda nych 2,48 15 Zakres wiadczonych us ug przedsprzeda nych 2,34 16 Rozbudzanie nieznanych dotychczas potrzeb (kreowanie potrzeb) 2,32 ród o: opracowanie w asne na podstawie bada ankietowych. Na tej podstawie mo na stwierdzi, e przedsi biorstwa staraj si realizowa strategi wyró nienia. Osi gni cie odpowiedniego zró nicowania pozwala na zdobycie wzgl dnej trwa ej przewagi konkurencyjnej, a tym samym gwarantuje uzyskiwanie wy szej od przeci tnej stopy zysku w danym sektorze. Instrumenty wykorzystywane w ramach tej strategii charakteryzuj si pewnymi trudno ciami w imitacji czy substytucji, co daje przedsi biorstwom mo liwo kszta towania cech wasnej oferty w taki sposób, e ich imitacja jest trudna, kosztowna lub wymaga czasu. Przywi zanie klienta do produktu firmy wykorzystuj cej powy sz gam instrumentów jest trwalsze. Najwy sza ocena zosta przyznana jako ci produktów. Dla mo liwo ci skutecznego konkurowania jako ci produktów najwa niejsze s (kolejno wed ug wa noci): stopie zaanga owania naczelnego kierownictwa realizacj programów zapewniania jako ci, stopie zaanga owania wszystkich pracowników w realizacj zasad wysokiej jako ci pracy,

13 Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej 109 stosowanie skutecznych systemów zapewniania jako ci, nowoczesno technologii, jako parku maszynowego, jako kadr B+R, kultura techniczna pracowników, stosowane systemy motywacji, nak ady na dzia alno B+R, image firmy 26. Na tej podstawie mo na postawi tez, e w zdecydowanej wi kszo ci, przedsi biorstwa regionu podlaskiego posiadaj odpowiednie umiej tno ci marketingowe, umiej tno ci w zakresie projektowania i wytwarzania produktów oraz w zakresie tworzenia odpowiedniego wizerunku firmy na rynku 27. Niestety jednocze nie nale y zwróci uwag, e stosunkowo rzadko wykorzystywane jest rozbudzanie nieznanych dotychczas potrzeb lub cz stsze od innych wprowadzanie na rynek nowych produktów, co wp ywa na zani anie pozytywnych efektów realizowania strategii wyró nienia. Skutkiem takiej sytuacji s ograniczone rodki finansowe jakie przedsi biorstwa s w stanie przeznaczy na innowacyjno. Najcz ciej wskazywan przez ankietowane podmioty gospodarcze (ok. 26%) barier blokuj c realizacj inwestycji w przedsi biorstwie jest przekonanie o ma ej ch onnoci rynku, na którym dzia a firma. W przypadku przedsi biorstw obs uguj cych rynek lokalny, taka sytuacja wi e si niew tpliwie z ewidentnym spadkiem si y nabywczej konsumentów w województwie podlaskim, wynikaj cym z rosn cej stopy bezrobocia (wg stanu na koniec czerwca 2001 r. zarejestrowani bezrobotni stanowili 13,7% liczby ludno ci czynnej zawodowo) 28. Ponadto bariera rynkowa wynikaj ca z ma o ch onnego rynku, mo e by zwi zana z tym, e oferta analizowanych przedsi biorstw nie odpowiada oczekiwaniom klientów pod wzgl dem jako ci (ponad 74% ankietowanych przedsi biorstw wskaza o cen jako swój g ówny instrument konkurowania na rynku). Funkcjonowanie we wspó czesnych warunkach rynkowych wymaga bowiem oferowania produktów nie tylko konkurencyjnych cenowo, ale równie o wysokiej jako ci. Do innych barier hamuj cych wzrost dzia a inwestycyjnych w przedsi biorstwach podlaskich, na któr wskaza o 14% podmiotów, nale y czynnik po rednio zwi zany z ma o ch onnym rynkiem zbytu, a mianowicie wy sza konkurencyjno przedsi biorstw krajowych zlokalizowanych w innych regionach kraju oraz konkurencyjny import. W dalszej kolejno ci przedsi biorstwa wskazuj na trudno ci w pozyskiwaniu kapita u inwestycyjnego ze róde zewn trznych oraz na nisk zyskowno i rentowno dzia alno ci gospodarczej w województwie podlaskim. Niska rentowno przedsi biorstw oznacza trudno ci w wygospodarowaniu niezb dnych funduszy w asnych na inwestycje. W badaniach ankietowych 45% podmiotów przyzna o, i w ubieg ym M. J. Stankiewicz, Potencja konkurencyjno ci polskich przedsi biorstw a ich zdolno do konkurowania w: K. Pozna ska (red.), Strategie rozwoju wspó czesnych przedsi biorstw, Wyd. SGH, Warszawa 2001, s. 48. M. E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 1996, s

14 110 Anna Grabska roku mia o problemy z utrzymaniem pynno ci finansowej. Ponadto niski wska nik rentowno ci wahaj cy si rednio w granicach 2-3% wiadczy mo e o s abej gospodarno ci i uniemo liwia wygenerowanie nadwy ki rodków wasnych potencjalnie przeznaczanych na inwestycje. Powy sze rozwa ania pozwalaj na postawienie tezy, e przedsi biorstwa regionu podlaskiego staraj si realizowa swoje cele strategiczne w dojrza ych segmentach rynku. Coraz cz ciej si gaj wprawdzie po instrumenty strategii ró nicowania, ale g ównie w celu poprawienia symbolicznych w a ciwo ci swoich ofert i ich dost pno ci na rynku, przy nie wielkim nak adzie rodków finansowych. Du ym powodzeniem w ród przedsi biorstw regionu podlaskiego jako instrument konkurowania cieszy si cena, co pozwala na postawienie tezy, e badane przedsi biorstwa staraj si opiera swoj przewag konkurencyjn na niskich kosztach wytwarzania. Dla stosowania ceny jako skutecznego instrumentu konkurowania najwa niejsze znaczenie maj (kolejno wed ug wa no ci): poziom kosztów ca kowitych, jako kadry mened erskiej, potencja finansowy przedsi biorstwa, jako kadr zatrudnionych w dzia alno ci marketingowej, poziom stosowanych technologii, jako parku maszynowego, image firmy, posiadanie planów strategicznych, znajomo aktualnej sytuacji na swoim rynku, znajomo potrzeb klientów 29. Wykorzystywanie ceny jako instrumentu konkurowania bardzo cz sto nara a przedsi biorstwa na mo liwo utraty cz ci klientów w momencie, gdy konkurencja zaoferuje podobn cen. Mo liwo zaoferowania ni szej ceny w du ym stopniu uzale niona jest od zdolno ci finansowej przedsi biorstwa, czyli przewagi, która jest stosunkowo atwa do imitacji. Wyniki bada przeprowadzanych metod makro pokazuj, e rzeczywi cie w latach nast powa a poprawa konkurencyjno ci kosztowej polskich firm. Jednak od 1997 roku ma miejsce zatrzymanie tendencji poprawy wska ników DRC, a w konsekwencji pogarszanie si mi dzynarodowej konkurencyjno ci kosztowej polskiego przetwórstwa 30. Badane przedsi biorstwa regionu podlaskiego to przede wszystkim ma e firmy, których podstawowym kosztem wytwarzania jest koszt pracy. Ponad 30% badanych przedsi biorstw wskaza o, e o lokalizacji dzia alno ci w regionie podlaskim decydowa dost p do taniej si y roboczej. Przyj cie takiego ród a przewagi konkurencyjnej jest podej ciem stosunkowo krótkookresowym. Ogólnie uwa a si, e zasoby pracy w M. J. Stankiewicz, Potencja konkurencyjno ci..., op. cit., s. 47. Metoda DRC opiera si na analizie konkurencyjno ci kosztowej. Opis tej metody i analizy kszta towania si konkurencyjno ci zawarte s w opracowaniu B. Wy nikiewicz, Metoda DRC jako technika badania kosztowych przewag konkurencyjnych w: H. Brdulak (red.), Wspólna Europa..., op. cit., s

15 Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej 111 skali kraju s wzgl dnie drogie. Do podstawowych przyczyn niskiej konkurencyjno ci zasobów si y roboczej mo na zaliczy m.in.: narastaj c interwencj na rynku pracy, obci enie systemu zabezpiecze socjalnych, brak zró nicowania p ac oraz gwarancje utrzymania odpowiedniego poziomu p ac podyktowane popraw dobrobytu. Kszta towanie p ac nie jest zwi zane z mechanizmem rynkowym, maj one raczej charakter ga ziowy nie s zwi zane z firm, jej wynikami, pozycj, kultur. Wysoki poziom uzwi zkowienia daje wyj tkowo siln pozycj przetargow pracownikom. Dlatego, aby osi gn popraw konkurencyjno ci zasobów pracy konieczne by oby podj cie okrelonych dzia a : koszty zabezpieczenia socjalnego musz ulec obni eniu poprzez przebudow ca ego systemu, kszta towanie poziomu i struktury p ac musi ulec decentralizacji a stopie waloryzacji pac dyktowany dobrobytem musi ulec obni eniu 31. Wobec tego mo na s dzi, e w najbli szym czasie dost p do taniej si y roboczej nie b dzie generowa istotnych róde przewagi konkurencyjnej. Zaprezentowane wyniki dotycz ce zakresu i intensywno ci stosowania instrumentów konkurowania w przedsi biorstwach regionu podlaskiego s stosunkowo ma o optymistyczne. Brak odpowiedniej intensywno ci wykorzystywania okre lonych instrumentów jest przede wszystkim podyktowany ograniczonymi rodkami finansowymi b d cymi w dyspozycji przedsi biorstw. Ponadto brak odpowiedniego potencjau konkurencyjno ci powoduje, e przedsi biorstwa bardzo cz sto opieraj swoj konkurencyjno na przewagach zanikaj cych. W efekcie generowane przez badane przedsi biorstwa przewagi konkurencyjne nara one s na imitowanie, a konkurenci atwo je pokonuj. 31 H. Siebert, How competitive is Europes labour?, Kiel 1999, s. 19; przyt. za: A. Chmielak, Mi kkie determinanty konkurencyjno ci mi dzynarodowej w: Konkurencyjno..., op. cit., s. 47.

16 112 Anna Grabska Bibliografia 1. Amit R., Schoemaker P., Strategic assets and organizational rent, Strategic Management Journal vol. 14/ Bakier B., Meredyk K., Istota i mechanizm konkurencyjno ci w: H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski (red.), Konkurencyjno gospodarki polskiej a rola pa stwa przed akcesja do Unii Europejskiej, Uniwersytet w Bia ymstoku, Wydzia Ekonomiczny, ZMSG, Bia ystok Barney J., Firm Resources and Sustained Competitive Advantage, Journal of Management vol. 17 nr 1/ Bielski, I., Ekologiczny wymiar wspó czesnego marketingu, Ekologia i Technika nr 3/ Bossak J., Mi dzynarodowa konkurencyjno gospodarki polskiej uj cie instytucjonalne w: H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski (red.), Konkurencyjno gospodarki polskiej a rola pa stwa przed akcesja do Unii Europejskiej, Uniwersytet w Bia ymstoku, Wydzia Ekonomiczny, ZMSG, Bia ystok Brdulak H. (red.), Wspólna Europa. Mi dzynarodowa konkurencyjno polskich przedsi biorstw, PWE, Warszawa Chesnais F., Technical Cooperation Agreements between Firms, STI-Rewiew nr 4/ Dierickx I., Cool K., Asset stock accumulation and sustanability of competitive advantage, Management Science vol. 35/1989 nr Esser K., Hillebrand W., Messner D., Meyer-Stammer J., Systemic Competitiveness New Challenges to Business Politics, Economics volume 59, Institute for Scientific Cooperation, Tubingen 1999 (za: K. ukrowska, Konkurencyjno systemowa w procesie transformacji. Przyk ad Polski w: H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski (red.), Konkurencyjno gospodarki polskiej a rola pa stwa przed akcesja do Unii Europejskiej, Uniwersytet w Bia ymstoku, Wydzia Ekonomiczny, ZMSG, Bia ystok 2000). 10. Faulkner D., Bowman C., Strategie konkurencji, Wyd. Gebethner i Spó ka, Warszawa Haffer M., Instrumenty konkurowania w: M. J. Stankiewicz (red.), Budowanie potencja u konkurencyjno ci przedsi biorstwa, Toru Godziszewski B., Potencja konkurencyjno ci przedsi biorstwa jako ród o przewag konkurencyjnych i podstawa stosowanych instrumentów konkurowania w: M. J. Stankiewicz (red.), Budowanie potencja u konkurencyjno ci przedsi - biorstwa, Toru Gorynia M., Koncepcja i metodyka badania konkurencyjno ci przedsi biorstwa w: Konkurencyjno gospodarki Polski w dobie integracji z UE i globalizacji, Materia y konferencyjne, Wyd. SGH, Warszawa Gorynia M. (red.), Luka konkurencyjna na poziomie przedsi biorstwa a przyst - pienie Polski do Unii Europejskiej, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna Key J., Podstawy sukcesu firmy, PWE, Warszawa 1996.

17 Instrumenty konkurowania a trwa o przewagi konkurencyjnej Kucinski K. (red.), Uwarunkowania konkurencyjno ci przedsi biorstw w Polsce, Wyd. SGH, Warszawa Lubi ski M., Konkurencyjno gospodarki czy przedsi biorstwa?, Gospodarka Narodowa nr 6/ Ma H., Constellation of Competitive Adventage: Compenents and Dynamics, Management Decision nr 4/ Ma H., Creation and Preemption for Competitive Adventage, Management Decision nr 3/ Meyer-Stamer J., Konkurencyjno systemowa, Gospodarka Narodowa nr 3/ Porter M. E., Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa Porter M. E, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa Reed R., DeFillippi R., Casual Ambiguity, Barriers to Imitation, and Sustainable Competitive Advantage, Academy of Management Review vol. 15/1990 nr Stankiewicz M. J. (red.), Budowanie potencja u konkurencyjno ci przedsi biorstwa, Toru Stankiewicz M. J., Potencja konkurencyjno ci polskich przedsi biorstw a ich zdolno do konkurowania w: K. Pozna ska (red.) Strategie rozwoju wspó czesnych przedsi biorstw, Wyd. SGH, Warszawa Wy nikiewicz B., Metoda DRC jako technika badania kosztowych przewag konkurencyjnych w: H. Brdulak (red.), Wspólna Europa. Mi dzynarodowa konkurencyjno polskich przedsi biorstw, PWE, Warszawa Zymonik K., Jako a konkurencyjno w gospodarce narodowej, Problemy Jako ci nr 1/1998.