Oznaczanie frakcji biodegradowalnej w paliwach z odpadów

Transkrypt

1 Barbara Jagustyn*, Ryszard Wasielewski, Aleksander Sobolewski Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, Zabrze Oznaczanie frakcji biodegradowalnej w paliwach z odpadów Determination of biodegradable fraction in fuels recovered from waste Energia wytworzona z frakcji biodegradowalnej (biomasy) zawartej w odpadach może być uznawana za energię odnawialną. Omówiono zagadnienie określania zawartości biomasy w stałych paliwach wytwarzanych z odpadów. Przedstawiono metodyki oznaczania zawartości biomasy w stałych paliwach wtórnych opracowane przez Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN). Przedyskutowano wyniki badań własnych dotyczących określania zawartości biomasy przy wykorzystaniu metody selektywnego rozpuszczania i metody izotopu węgla 14C. A review, with 12 refs., of the std. methods for detn. of biomass content in solid recovered fuels. The methods based on selective dissoln. and spectrometric detn. of 14C isotope were exptl. compared. Some differences in the results were obsd. Możliwość zaliczenia części energii wytwarzanej ze stałych paliw z odpadów do energii odnawialnej może w znacznym stopniu wpłynąć na upowszechnienie ich wykorzystania w energetyce. Niezbędnym warunkiem jest to, aby w rozwiązaniach systemowych istniała pewność, że energia ta pochodzi z biomasy będącej składnikiem tych paliw. Określenie udziału frakcji biodegradowalnej na etapie wytwarzania paliw z odpadów jest możliwe wtedy, gdy znany jest udział masowy komponentów biodegradowalnych i niebiodegradowalnych. Znacznie trudniejszym problemem jest jednak określenie udziału frakcji biodegradowalnej w przypadku braku tych informacji dla wyprodukowanego paliwa. Celem pracy jest przedstawienie problematyki oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej w paliwach otrzymanych z odpadów (paliwa wtórne), a także porównanie i krytyczna ocena różnych metod analitycznych stosowanych w tym celu. Przedstawiono znormalizowane metody oznaczania wraz z oceną możliwości ich zastosowania w laboratoriach badawczych i przemysłowych. Zaprezentowano również wyniki badań własnych, przy wykorzystaniu metody selektywnego rozpuszczania i porównano je z wynikami uzyskanymi z zastosowaniem metody izotopu węgla 14 C. Standaryzacja paliw z odpadów Systematycznie rosnące zainteresowanie energetycznym wykorzystaniem odpadów stworzyło w coraz bardziej skonsolidowanej Europie potrzebę opracowania spójnego, uniwersalnego systemu klasyfikacji paliw wytwarzanych z odpadów. Zadania te zostały podjęte przez Komitet Techniczny CEN/TC 343 Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego (CEN). W ramach tych prac przygotowano specyfikacje techniczne określające nazewnictwo, zasady klasyfikacji, wymagania dla systemu zarządzania jakością podczas procesu produkcji stałych paliw z odpadów (dla których przyjęto nazwę stałe paliwa wtórne, SRF (solid recovered fuels), a także metody pobierania i przygotowania próbek do badań oraz metodykę wykonywania poszczególnych oznaczeń. Większość specyfikacji technicznych CEN opublikował w 2006 r. Po 3 latach funkcjonowania tych dokumentów, do których członkowie CEN, w tym także Polska, mogą wnosić poprawki, mają one zostać przekształcone w normy europejskie obowiązujące na obszarze Unii Europejskiej. Proces ten rozpoczęto w 2009 r. Podstawowym dokumentem opisującym nowy system klasyfikacji stałych paliw z odpadów jest specyfikacja techniczna 1) opublikowana w języku polskim w 2008 r. Nowy system klasyfikacji stałych paliw wtórnych oparto na 3 kluczowych parametrach, jaki-, * Autor do korespondencji: Mgr inż. Barbara JAGUSTYN*) w roku 1994 ukończyła studia na Wydziale Technologii i Inżynierii Chemicznej Politechniki Śląskiej w Gliwicach - specjalność technologia chemiczna węgla i ropy naftowej. Od 1994 r. pracuje w Instytucie Chemicznej Przeróbki Węgla w Zabrzu. Jest zastępcą kierownika Laboratorium Karbochemii. Specjalność - zagadnienia analityki węgla, biomasy, odpadów i paliw wtórnych. Autor do korespondencji: Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, ul. Zamkowa 1, Zabrze, tel: , fax: , bjagustyn@ichpw.zabrze.pl Mgr inż. Ryszard WASIELEWSKI notkę biograficzną i fotografię Autora drukujemy w bieżącym numerze na str. XXX /6(2010)

2 mi są wartość opałowa, zawartość chloru oraz zawartość rtęci 2, 3). Opracowany przez CEN system klasyfikacji i oceny parametrów jakościowych stałych paliw wtórnych pozwala na jednoznaczne zaklasyfikowanie paliwa do konkretnej klasy oraz bardzo szczegółowe wyspecyfikowanie jego właściwości fizyko-chemicznych. Umożliwia to operatorom instalacji, w których stałe paliwa wtórne mogą być wykorzystywane, uzyskanie wiarygodnej informacji dotyczącej jakości tego materiału, pozwalającej na wybór paliwa o gwarantowanej jakości, spełniającej wymagania techniczne konkretnej instalacji. Szczególnie interesujące dla operatorów instalacji energetyki zawodowej jest wprowadzenie do systemu klasyfikacji SRF zawartości frakcji biodegradowalnej. Jest to istotne ze względu na zagadnienia związane z wypełnieniem obowiązku produkcji energii elektrycznej z zastosowaniem nośników energii odnawialnej i ograniczenia emisji CO 2. Wiele typów SRF zawiera bowiem prawie 50% mas. frakcji biodegradowalnej. Działania te winny przyczynić się do umocnienia pozycji rynkowej paliw wytwarzanych z odpadów i ich szerszego wykorzystywania. Metody oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej Zagadnienie określania zawartości biomasy w odpadach, a przede wszystkim stałych paliwach wtórnych (paliwa alternatywne, SRF) zostało przedstawione w dwóch specyfikacjach technicznych opracowanych przez Europejski Komitet Normalizacyjny 4, 5). Pierwsza z nich, opublikowana w języku polskim w 2009 r., prezentuje 3 metodyki oznaczania zawartości biomasy w SRF, przy czym 2 z nich potraktowano jako metodyki normatywne, a jedną jako informacyjną. Dwa normatywne sposoby oznaczania zawartości biomasy w paliwie typu SRF to metoda selektywnego rozpuszczania w kwasie siarkowym i nadtlenku wodoru oraz metoda ręcznego sortowania 4, 6). Druga specyfikacja techniczna, opublikowana w 2008 r. (jeszcze niedostępna w języku polskim), bazuje na pomiarach naturalnej koncentracji izotopu węgla 14 C w badanych materiałach w sposób analogiczny, jak w przypadku metody datowania stosowanej m.in. dla celów archeologicznych. Wyniki oznaczania zawartości frakcji biomasowej (biodegradowalnej) w SRF mogą być podawane, przy pewnych modyfikacjach metodyki analitycznej dla poszczególnych przypadków, jako udziały masowe, udziały energetyczne lub udziały zawartości pierwiastka C. Metoda selektywnego rozpuszczania 4) Dr inż. Aleksander SOBOLEWSKI notkę biograficzną i fotografię Autora drukujemy w bieżącym numerze na str. XXX Metoda selektywnego rozpuszczania wykorzystuje reakcję rozkładu biomasy pod wpływem stężonego (78-proc.) kwasu siarkowego (hydroliza kwasowa). Produkty hydrolizy kwasowej biomasy utlenia się nadtlenkiem wodoru (roztwór wodny o stężeniu 35% mas.) do ditlenku węgla i wody. Zastosowanie kwasu siarkowego i nadtlenku wodoru do selektywnego rozpuszczania biomasy zawartej w stałym paliwie wtórnym pozwala na przeprowadzenie podobnego rozkładu biomasy, jaki ma miejsce w procesie biodegradacji, czyli podczas jej rozkładu na wodę i ditlenek węgla oraz proste nietoksyczne związki chemiczne pod wpływem mikroorganizmów. Schemat ideowy przebiegu procedury analitycznej określania zawartości biomasy, jako udziału masowego, w próbce stałego paliwa wtórnego metodą selektywnego rozpuszczania przedstawia rys. 1 4). W przypadku konieczności określenia zawartości frakcji Rys. 1. Schemat ideowy przebiegu procedury analitycznej wyznaczania zawartości biomasy (udziału masowego) w próbce SRF metodą selektywnego rozpuszczania4) Fig. 1. Schematic diagram of determination of biomass content in solid recovered fuels using the selective dissolution method. Fraction of biomass expressed by mass4) biodegradowalnej jako udziału energetycznego i udziału pierwiastka C, konieczne jest rozszerzenie przeprowadzonych badań o oznaczenie wartości opałowej i zawartości węgla całkowitego w suchej pozostałości po selektywnym rozpuszczaniu. W tym celu niezbędne jest uzyskanie większej ilości stałej pozostałości po selektywnym rozpuszczaniu. Metodę selektywnego rozpuszczania opracowano pierwotnie jako metodę do określania zawartości frakcji biodegradowalnej w kompoście. Przy zastosowaniu tej metody do materiałów palnych typu SRF założono, że określenie biomasowe jest odpowiednikiem określenia biodegradowalne, co jednak nie jest ścisłe i precyzyjne. Podstawowym założeniem metody selektywnego rozpuszczania jest to, że w kwasie siarkowym i nadtlenku wodoru rozpuszczają się tylko składniki biomasy obecne w SRF. Chociaż metoda selektywnego rozpuszczania jest w wielu przypadkach precyzyjna to jednak pojawiają się pewne ograniczenia jej zastosowania związane z obecnością w składzie SRF niektórych materiałów, takich jak nylon, wełna, węgiel drzewny, torf lub paliwa kopalne. Ograniczenia te zostały szczegółowo opisane 4, 6). Metoda sortowania ręcznego4) Zawartość biomasy w stałych paliwach wtórnych może być również wyznaczona metodą sortowania ręcznego 4, 6). Polega ona na ręcznym wydzieleniu z nieformowanego stałego paliwa wtórnego frakcji o cechach biomasy i określeniu jej udziału masowego. Frakcjami biomasy wydzielanymi podczas sortowania ręcznego z próbki stałego paliwa wtórnego mogą być np. resztki żywności, papier, drewno, wielowarstwowe opakowania kartonowe z mleka i napojów (zawierające ponad 75% mas. frakcji papieru) 7) i skóra. Schemat ideowy przebiegu procedury analitycznej określania zawartości biomasy, jako udziału masowego, w próbce stałego paliwa wtórnego metodą ręcznego sortowania przedstawia rys. 2 4). Metoda ta nie jest dokładna, ze względu na konieczność wizualnej oceny i klasyfikacji składników SRF. Decydujące znaczenie ma w tym przypadku wielkość cząstek materiału, ponieważ metoda opiera się na różnicach w wyglądzie fizycznym materiałów biomasowych lub nie-biomasowych. Jest to bardzo utrudnione w przypadku obecności w SRF materiałów wieloskładnikowych, takich jak np. opakowania albo tekstylia. Przykładem takich opakowań są kartony po napojach, które zawierają nie tylko papier (biomasa), ale również 89/6(2010) 697

3 Rys. 2. Schemat ideowy przebiegu procedury analitycznej wyznaczania zawartości biomasy (udziału masowego) w próbce SRF metodą ręcznego sortowania4) Fig. 2. Schematic diagram of determination of biomass content in solid recovered fuels using the manual sorting method. Fraction of biomass expressed by mass4) małe ilości tworzyw sztucznych (nie-biomasa) i aluminium (substancja inertna). W związku z tym, niezbędne jest określenie precyzji tej metody z zastosowaniem metody selektywnego rozpuszczania. Generalnie, zastosowanie metody sortowania ręcznego jest bardzo utrudnione lub wręcz niemożliwe w przypadku paliw z odpadów rozdrobnionych poniżej 1 cm. Metoda izotopu węgla 14 C 5) Zgodnie ze specyfikacją techniczną 4) alternatywną metodą oznaczania zawartości biomasy jest metoda izotopu węgla 14 C 8 11). Metodykę badawczą bazującą na pomiarach naturalnej koncentracji izotopu węgla 14 C w badanym materiale opisano w opublikowanej przez CEN w 2008 r. specyfikacji technicznej 5). Izotop węgla 14 C powstaje w górnych warstwach atmosfery, gdzie atomy azotu są bombardowane neutronami o dużej energii, pochodzącymi z promieniowania kosmicznego. Izotop ten, w postaci ditlenku węgla, zostaje następnie wprowadzony do organicznego obiegu węgla w przyrodzie w procesie fotosyntezy. Koncentracja węgla radioaktywnego w żyjących organizmach jest stała i taka sama jak jego zawartość w atmosferze. Przez cały czas życia organizmów zawartość izotopu węgla 14 C jest uzupełniana w łańcuchu pokarmowym. Od chwili śmierci żywego organizmu koncentracja tego izotopu zmniejsza się, gdyż ustaje jego metaboliczna wymiana z otoczeniem 12). Do określenia zawartości izotopu węgla 14 C wykorzystuje się konwencjonalne techniki radiometryczne (liczniki proporcjonalne, technika ciekłoscyntylacyjna) oraz akceleratorową spektrometrię mas, AMS. Schemat ideowy przebiegu procedury analitycznej określania zawartości biomasy metodą izotopu węgla 14 C z zastosowaniem techniki AMS przedstawia rys. 3. Przy zastosowaniu metody 14 C oznaczana jest zawartość frakcji biodegradowalnej wyrażona jako udział zawartości węgla całkowitego (pierwiastka C). W świetle specyfikacji technicznej 5) przy zastosowaniu metody 14 C nie można bezpośrednio oznaczyć udziału masowego i energetycznego frakcji biodegradowalnej. Aby wyznaczyć udział masowy tej frakcji, konieczna jest dodatkowa wiedza na temat zawartości węgla całkowitego w badanym paliwie SRF, rodzaju komponentów biodegradowalnych oraz ich udziału w masie paliwa. Niezbędne są również dane dotyczące zawartości węgla całkowitego w poszczególnych komponentach biomasowych. Przy braku informacji o składzie morfologicznym SRF, określenie procentowej zawartości frakcji biodegradowalnej z zastosowaniem metody izotopu węgla 14 C jest niemożliwe. Ze względu na to, że w metodzie izotopu węgla 14 C nie występują czynniki zakłócające, wpływające na wynik oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej, jakie mogą występować przy zastosowaniu Rys. 3. Schemat ideowy przebiegu procedury analitycznej wyznaczania zawartości biomasy w próbce stałego paliwa wtórnego metodą izotopu węgla 14C z zastosowaniem akceleratorowej spektrometrii mas (AMS)5) Fig. 3. Schematic diagram of determination of biomass content in solid recovered fuels by accelerator mass spectrometry using 14C method5) metody selektywnego rozpuszczania lub metody ręcznego sortowania 4, 6), rozważa się jednak wykorzystanie metody 14 C jako podstawowej w systemie handlu uprawnieniami do emisji ditlenku węgla CO 2 na terenie krajów Unii Europejskiej 10). Zastosowanie metod oznaczania zawartości biomasy Metody oznaczania zawartości biomasy w SRF obwarowane są licznymi ograniczeniami. Zastosowanie metody ręcznego sortowania jest uzależnione od przewidywanej zawartości tego składnika w paliwie oraz od rozmiarów jego ziaren. Jeśli przewidywana zawartość biomasy w paliwie jest mniejsza niż 95% lub gdy rozmiary cząstek paliwa są mniejsze niż 1 cm, do wyznaczania zawartości biomasy należy stosować metodę selektywnego rozpuszczania. Metody selektywnego rozpuszczania nie powinno się stosować do wyznaczania zawartości biomasy w czystych frakcjach odpadów, produktów i półproduktów klasyfikowanych jako biomasa neutralna pod względem emisji CO 2, a przede wszystkim węgla drzewnego, stałych paliw kopalnych, koksu i ich mieszanin z odpadami, stałych paliw wtórnych, które zawierają w swoim składzie więcej niż 10% masowych odpadów gumowych wytworzonych na bazie syntetycznego i/lub naturalnego kauczuku, SRF zawierających ponad 5% mas. nylonu, poliuretanów i innych polimerów z grupami aminowymi, biodegradowalnych tworzyw sztucznych wytworzonych na bazie paliw kopalnych, wełny i wiskozy, niebiodegradowalnych tworzyw sztucznych pochodzenia biogenicznego, olejów i tłuszczów o charakterze biomasy, jak również mieszanin tych składników 13). Metody ręcznego sortowania i selektywnego rozpuszczania mogą być wykorzystane bez dużych nakładów finansowych do oznaczania udziału masowego frakcji biodegradowalnej w SRF w laboratoriach przemysłowych. Metoda oznaczania węgla 14 C jest zdecydowanie droższa oraz trudniejsza w zastosowaniu w tych laboratoriach ze względu na procedurę przygotowania próbek, stosowaną aparaturę i czas analizy (8 12 tygodni). Jest ona jednak w stanie rozwiązać problemy analityczne występujące przy zastosowaniu metod ręcznego sortowania i selektywnego rozpuszczania. Metoda radiowęglowa może być stosowana dla paliw gazowych, ciekłych i stałych. Jednak, jak już wspomniano, określenie zawartości biomasy wyrażonej jako udział masowy i energetyczny jest możliwe tylko w przypadku znajomości składu badanych SRF oraz zawartości węgla całkowitego w jego składnikach pochodzenia biomasowego. W tabeli 1 przedstawiono zbiorcze porównanie opisanych metod oznaczania /6(2010)

4 Tabela 1. Porównanie metod oznaczania frakcji biodegradowalnej w SRF Table 1. Comparison of methods for determination of biodegradable fraction in solid recovered fuels Porównywany parametr Sposób wyrażenia udziału frakcji Uziarnienie dostarczonej do badań próbki Minimalna wielkość próbki do badań Czas od przyjęcia próbki do opracowania raportu z badań Koszt aparatury Koszt wykonania badań (bez amortyzacji aparatury) Przydatność do rozliczeń zielonej energii Metody oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej ręczne sortowanie selektywne rozpuszczanie izotopowa 14 C udział masowy pozwalające na rozpoznanie rodzaju materiału (> 1 cm) ponad 800 g (uzależniona od uziarnienia) udziały: masowy, energetyczny i węgla całkowitego brak ograniczeń udział węgla całkowitego brak ograniczeń ok. 200 g* ok. 20 g* ok. 10 dni** 5 10 dni ok. 3 miesiące mały sortowanie średni sortowanie z wyznaczaniem precyzji mały sortowanie średni sortowanie z wyznaczaniem precyzji * próbka analityczna o uziarnieniu < 1 mm ** z wyznaczeniem precyzji sortowania z zastosowaniem metody selektywnego rozpuszczania średni wyrażony jako udział masowy wysoki wyrażony jako udział energetyczny i udział węgla całkowitego średni wyrażony jako udział masowy wysoki wyrażony jako udział energetyczny i udział węgla całkowitego bardzo wysoki średni częściowo w pełni częściowo Badania porównawcze oznaczania zawartości biomasy metodą selektywnego rozpuszczania oraz metodą izotopu węgla 14 C W Instytucie Chemicznej Przeróbki Węgla od kilku lat są prowadzone badania dotyczące oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej w próbkach odpadów i w produkowanych z nich paliwach. Jako metodę oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej zastosowano metodę selektywnego rozpuszczania. Ze względu na ograniczenia w zastosowaniu tej metody przeprowadzono również wstępne badania porównawcze. W tym celu przygotowano w warunkach laboratoryjnych 5 próbek paliw alternatywnych, których skład przedstawiono w tabeli 2. W przygotowanych próbkach wykonano równolegle oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej, wyrażonej jako udział węgla całkowitego, z zastosowaniem metod selektywnego rozpuszczania i radiowęglowej. W IChPW oznaczono zawartość frakcji biodegradowalnej z zastosowaniem metody selektywnego rozpuszczania, a w Laboratorium Radiowęglowym Instytutu Fizyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach oznaczono zawartość izotopu węgla 14 C z zastosowaniem techniki AMS. Na podstawie wyznaczonej koncentracji 14 C obliczono w IChPW zawartość frakcji biodegradowalnej zgodnie ze specyfikacją techniczną 5). Na rys. 4 przedstawiono wyniki oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej wyrażonej jako udział węgla całkowitego za pomocą obu metod analitycznych. Tabela 2. Charakterystyka badanych SRF Table 2. Characteristic of tested solid recovered fuels Numer próbki SRF 1 Komponenty próbki Oznaczona zawartość, % mas. Węgiel Wilgoć Popiół całkowity W a A d Udział masowy frakcji biodegradowalnej X Bd, % mas. d C t Oznaczony c) Obliczony d) guma + zrębki + 4,1 37,7 41,5 33,5 36,5 inert a) 0,1 88,0 9,6 0,6 0,9 SRF 2 guma + zrębki 0,9 17,0 73,6 6,7 7,1 guma + SRF 3 papier + inert a) SRF 4 PET + zrębki PET + SRF 5 topinambur b) 0,5 0,4 64,7 5,2 6,0 0,9 1,0 62,8 6,3 7,4 a) popiół z węgla kamiennego; b) słonecznik bulwiasty; c) z zastosowaniem metody selektywnego rozpuszczania; d) na podstawie udziałów masowych komponentów przygotowanych próbek SRF. Indeksy: a oznacza stan analityczny, d) stan suchy. Rys. 4. Porównanie wyników oznaczania zawartości frakcji biodegradowalnej w SRF wyrażone jako udział węgla całkowitego Fig. 4. Comparison of results of biodegradable fraction determination in solid recovered fuels expressed as a share of total carbon content 89/6(2010) 699

5 Porównując uzyskane wyniki badań stwierdzono, że dla 3 próbek paliw (SRF 1, SRF 2, SRF 3) różnice między wynikami uzyskanymi z zastosowaniem dwóch zupełnie różnych metod analitycznych nie przekraczały 15% wyniku niższego, dla próbki SRF 5 różnica ta wyniosła 34%, a dla SRF 4 200%. Dla próbek SRF 2, SRF 4 i SRF 5 uzyskano wyższe wyniki oznaczania z zastosowaniem metody selektywnego rozpuszczania, a w dwóch pozostałych analogiczne wyniki były niższe. Biorąc pod uwagę niejednorodność badanych próbek paliw z odpadów i zastosowane wieloetapowe procedury analityczne, uzyskane wyniki badań można uznać za zadowalające, z wyjątkiem próbki SRF 4. Przedstawione wyniki badań wskazują, że w niektórych przypadkach stosując obydwie metody oznaczeń, można spodziewać się dużych rozbieżności. Obecnie w ICHPW trwają dalsze badania, których celem jest ustalenie podstawowych kryteriów wyboru stosowania jednej z tych metod. Podsumowanie Do oznaczania frakcji biodegradowalnej w paliwach z odpadów typu SRF opracowano kilka metod badawczych, z których najważniejsze znaczenie mają metoda selektywnego rozpuszczania oraz metoda oznaczania izotopu węgla 14 C. Obydwie cechują się wieloetapowymi procedurami badawczymi i mają pewne ograniczenia. Na wybór metody oznaczania podstawowy wpływ mają uziarnienie badanego paliwa, koszty wyposażenia laboratorium, czas przygotowania próbek i wykonania analizy oraz sposób wyrażenia zawartości frakcji biodegradowalnej (udział masowy, energetyczny albo pierwiastka C). Ze względu na znacznie dłuższy czas wykonywania oznaczenia oraz bardzo wysoki koszt aparatury stosowanej w metodzie radiowęglowej, a także brak możliwości bezpośredniego określania udziału masowego i energetycznego frakcji biodegradowalnej w paliwie metoda selektywnego rozpuszczania wydaje się lepsza do zastosowań praktycznych. Badania przeprowadzono w ramach PBZ-MNiSW-1/3/2006: Nowoczesne technologie energetycznego wykorzystania biomasy i odpadów biodegradowalnych (BiOB). Konwersja BiOB do energetycznych paliw gazowych. LITERATURA S1. PKN-CEN/TS Stałe paliwa wtórne. Wymagania techniczne i klasy (Solid recovered fuels. Specifications and classes). 2. J. Van Tubergen, T. Glorius, E. Waeyenbergh, Classification of solid recovered fuels, ORFA R. Wasielewski, S. Stelmach, Karbo 2007, nr 3, PKN-CEN/TS 15440:2009 Stałe paliwa wtórne. Metody oznaczania zawartości biomasy (Solid recovered fuels. Method for the determination of biomass content). 5. CEN/TS 15747:2008 Solid recovered fuels. 14C-Based methods for the determination of the biomass content. 6. S. Stelmach, R. Wasielewski, B. Jagustyn, Przegl. Komun. 2007, nr 9, R. Wasielewski, S. Stelmach, Środowisko i Rozwój 2004, 2, G. Ciceri, Quovadis Workshop, Roma CEN/TR, 15591:2007, Solid recovered fuels. Determination of the biomass content based on the 14 C method. 10. C14 determination of biomass energy content of fuels. Description of method, Report of Renewable Energy Association, 2007 ( betalabservices.com). 11. ASTM D , Standard test method for determining the biobased content of natural range materials using radiocarbon and isotope Ratio Mass Spectrometry Analysis. 12. A. Bielański, Podstawy chemii nieorganicznej, t. 1, PWN, Warszawa A. Sobolewski, R. Wasielewski, [w:] Recykling i odzysk materiałów polimerowych, Wyd. Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2008, /6(2010)