SEKCJA II OBRAZ WSZECHSTRONNEJ POMOCY KRAJOWI PRZEZ NIEPODLEGŁOŚCIOWE UCHODŹSTWO (INSTYTUCJE I OSOBISTOŚCI)

Transkrypt

1 SEKCJA II OBRAZ WSZECHSTRONNEJ POMOCY KRAJOWI PRZEZ NIEPODLEGŁOŚCIOWE UCHODŹSTWO (INSTYTUCJE I OSOBISTOŚCI) prof. dr Stanisław Portalski Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie Londyn POMOC UCHODŹSTWA NIEPODLEGŁOŚCIOWEGO KRAJOWI WEDŁUG DRA ROMANA LEWICKIEGO W 1995 r. Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie zorganizowało III Kongres Kultury Polskiej na Obczyźnie W jego pierwszej części przedstawiono zbiorowe opracowania historii emigracji polskiej od 1939 do 1990 r. Opublikowano to jako Materiały do dziejów niepodległościowego uchodźstwa polskiego w ośmiu tomach. Redaktorem tomu V pt. Pomoc Krajowi przez niepodległościowe uchodźstwo był dr Roman Lewicki. W trzech pierwszych rozdziałach powyższego tomu pracy zbiorowej pod redakcją dr Romana Lewickiego przedstawiono: 1. Pomoc polityczną; 2. Pomoc moralną i kulturalną oraz 3. Pomoc materialną. W poniższym opracowaniu przedstawię przede wszystkim zarysowaną pomoc materialną. Pomoc materialna Krajowi przez niepodległościowe uchodźstwo W Posłaniu do opracowania dra Romana Lewickiego prof. dr Józef Jasnowski, do niedawna wiceprezes Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (zmarł 9 października 2009 r.), podaje, że materialna pomoc Krajowi, płynąca z Wielkiej Brytanii była dwojakiego rodzaju: rządowa i prywatna. Pierwszą organizował powstały w początkach 1940 r. Fundusz Kultury Narodowej (FKN). Pomoc FKN była dwojakiego rodzaju: a) za pośrednictwem Agencji Wysyłkowej, powstałej w Lizbonie, pod opieką Czerwonego Krzyża wysyłano do Kraju puszki żywnościowe i leki, nabywane w Portugalii; b) drogą poufną przekazywał FKN przesyłki pieniężne w dolarach. Pomocą FKN objęci byli profesorowie wyższych uczelni, pisarze i artyści zarówno w Kraju, jak i w USA. Z końcem wojny FKN zakończył swoją działalność. Pomoc prywatna: w czasie wojny szły do Kraju tysiące paczek puszki i lekarstwa poprzez wspomnianą Agencję w Lizbonie. Pieniądze wpłacano jej oddziałowi w Londynie. Tą pomocą były również objęte obozy jeńców w Niemczech. 155

2 Klęska Niemiec i Powstanie Warszawskie zahamowały na pewien czas akcję wysyłkową. Wznowiono ją po 1945 r. w formie oficjalnej i prywatnej. O pierwszej będzie mowa poniżej tego opracowania. Pomoc prywatna przybrała niezwykłe rozmiary. Przez lata przesyłano do Polski paczki z produktami spożywczymi, lekarstwami i odzieżą. Ułatwieniem wysyłających były specjalne biura wysyłkowe, które powstały spontanicznie w kilku miastach, z Londynem na czele. W końcu prof. Józef Jasnowski oblicza, że tylko w latach uchodźstwo z Wielkiej Brytanii wysłało do Polski towarów wartości około Ale trzeba zaznaczyć, że w tym obliczeniu prof. J. Jasnowski przyjął, że tylko jedna piąta z przeszło 120 tys. emigrantów z Anglii wysyłała paczki. Według mnie to jest zaniżona liczba. Przyjmując, że dwie piąte uchodźców wysyłało miesięcznie w dwudziestoleciu ( ) paczki o wartości tylko 2.50, otrzymamy wartość dwukrotną, a mianowicie Wartość funta była wtedy nieporównywalnie wyższa niż obecnie. Powstanie Funduszu Pomocy Krajowi oznaczało wzmożenie akcji pomocowej dla Kraju. W 1976 r. powstawała stała opozycja polityczna w Kraju protesty robotników w Radomiu i warszawskim Ursusie i w tej sytuacji, pod przewodnictwem ambasadora Edwarda Raczyńskiego został utworzony w Londynie w tymże roku Fundusz Pomocy Robotnikom. W 1978 r., opierając się na Skarbie Narodowym, powstał Fundusz Obrony Wolności Słowa i Praw Ludzkich w Polsce, który na Światowym Zjeździe Jedności z Walczącym Krajem w Londynie 1 2 września 1979 r. przekształcono w Fundusz Wolności Słowa. Następnie oba te Fundusze zostały połączone w Fundusz Pomocy Krajowi pod przewodnictwem prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Edwarda Raczyńskiego. Celem Funduszu Pomocy Krajowi było gromadzenie środków finansowych na wspieranie działalności opozycji w dziedzinach polityki i kultury, która zmierzała do odzyskania przez naród pełnej suwerenności. Zarząd Funduszu Pomocy Krajowi organizował zbiórki pieniężne na ten cel w różnych środowiskach i organizacjach polskich we wszystkich krajach polskiego osiedlenia. Przyjmował dary pieniężne, zapisy testamentowe itp. oraz miał pomoc kierowniczą od Rządu RP i pomoc administracyjną od Skarbu Narodowego. Przyjęte zasady organizacyjne stanowiły, że wszelkimi sprawami Funduszu kierował Komitet, złożony z przedstawicieli wszystkich ugrupowań wchodzących w skład Rady Narodowej RP oraz czołowych organizacji społecznych na emigracji. Codzienne funkcje kierownicze sprawowało Prezydium Komitetu, tworzone przez Prezydenta RP, Premiera jako Wiceprzewodniczącego i Ministra Spraw Krajowych jako Sekretarza Komitetu. Przyrost środków finansowych Funduszu nastąpił w okresie Solidarności, zwłaszcza zaś po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981 r. Władze polskie na uchodźstwie i wszelkie aktywne środowiska polskiej emigracji uznały, że nowe rozwijające się ośrodki ogólnonarodowej opozycji w Kraju powinny otrzymać od uchodźstwa maksymalną pomoc materialną swych działań. Pomoc ta, w formie subwencji pieniężnych i sprzętu była udzielana wszelkim organizacjom, środowiskom i różnym inicjatywom zmierzającym do odzyskania niepodległości przez zniewolony Kraj. Obejmowano nią również krajowe wydawnictwa podziemne oraz ludzi nauki i kultury, represjonowanych z powodu udziału w opozycji. Kandydatów na współpracowników z Funduszem w Kraju nie brakowało. Byli oni wybierani po starannej selekcji spośród osób proponowanych zazwyczaj przez przywódców Solidarności, KOR-u lub innych ugrupowań niepodległościowych. Emigracyjne inicjatywy pomocy polskiemu społeczeństwu w Kraju, łącznie z Funduszem Pomocy Krajowi, przyczyniły się do ulżenia biedzie, niekiedy nawet do uratowania zdrowia czy życia rodaków w 156

3 owym trudnym okresie. Przyczyniły się również do likwidowania zagrożenia nędzą opozycyjnych intelektualistów. Fundusz miał stosunkowo skromne środki, nie przekraczające w sumie (ale funt szterling był wtedy około 15 razy więcej wart niż obecnie). Ważny był bardzo udział uchodźstwa w ich gromadzeniu. Fundusz stał się bodźcem do wzbogacenia zainteresowań uchodźstwa Krajem. Przyczynił się również do nawiązania i umacniania więzi z Krajem. Pomoc do Kraju przez Fundusz była przekazywana do Kraju zakonspirowanymi drogami. Często działały specjalne zespoły łącznikowe i kanały, np. w wypadku pomocy dla niezależnej Oświaty, Kultury i Nauki ( OKNA ). Zespoły i osoby, zajmujące się przesyłaniem pomocy do Kraju, działały bezinteresownie. Jeden z najpewniejszych kanałów pomocy prowadził przez Szwecję, dzięki dużemu ruchowi pasażerskiemu i towarowemu na liniach promowych między Polską a Szwecją i Danią, np. puszczano w czasie morskiego przypływu dobrze załadowaną łódkę, którą wyłapywała na polskim brzegu grupa umówionych odbiorców. Nieraz w przewozie pieniędzy czy sprzętu niezbędnego do powielania pomagali cudzoziemcy. W trudnym i niebezpiecznym przesyłaniu urządzeń radiowych i elektronicznych nieocenione usługi świadczył np. Stanisław Rusinek, wykorzystywał bowiem fakt, że był właścicielem sklepu aparatów radiowych w Warszawie. Jedną z najważniejszych form pomocy Krajowi było przekazywanie sprzętu i materiałów do powielania i drukowania. W wyniku zaskoczenia przez stan wojenny, Solidarność utraciła znaczną część swej bazy poligraficznej z lat 1980/81 i trzeba było ją odtworzyć. W tej akcji rozprowadzania nadsyłanego przez Fundusz sprzętu duże zasługi oddał Bogdan Borusewicz. Pomagano bardzo opozycji krajowej, głównie Solidarności, przez wysyłkę sprzętu radiowego i fotograficznego, odczynników chemicznych do podrabiania dokumentów itp. * Oprócz wyżej wymienionych organizacji, na liście odbiorców pomocy udzielanej przez Fundusz znajdowały się m.in.: Ośrodek Robotniczy Wola przy kościele św. Klemensa w Warszawie; Solidarność Walcząca we Wrocławiu i Poznaniu; Konfederacja Polski Niepodległej, której przywódcę Leszka Moczulskiego zaproszono do Londynu na leczenie po wyjściu z więzienia; Ruch Ludowy, którego przywódcę Józefa Teligę również wspomożono po wyjściu z aresztu; Polska Partia Socjalistyczna, której przywódcy, Janowi Józefowi Lipskiemu również dopomożono w leczeniu w Londynie; Biblioteka Historyczno-Literacka, redakcje Niepodległości, Tygodnika Wojennego, Rzeczypospolitej Samorządowej i wydawnictwo Maraton ; Niezależny Ruch Harcerski i Komitet Prymasowski, zajmujący się opieką nad byłymi więźniami. Przez kilka lat dotacji rocznych udzielał Fundusz Veritasowi w Londynie na wysyłanie do Kraju książek dla młodzieży harcerskiej i dla seminariów duchownych; Szczególny charakter miała zbiórka na Fundusz Moczulskiego, niezbędny do przeprowadzenia jego leczenia w Wielkiej Brytanii w 1987 r. Ponieważ zebrana kwota znacznie przekroczyła koszty leczenia, Leszek Moczulski zaproponował wpłacenie pozostałej reszty na konto opieki nad działaczami wolnościowymi w Kraju, co zostało zrobione. 157

4 18 grudnia 1991 r. Zarząd Funduszu Pomocy Krajowi przekazał na konto Aid to Poles Committee Wobec zakończenia działań Władz RP na Uchodźstwie i instytucji z nimi związanych, powyższa decyzja świadczyła, że Fundusz Pomocy Krajowi postanowił kontynuować swą działalność jako samodzielna organizacja społeczna tak długo, jak będzie potrzeba. Istotne działania podjęły organizacje społeczne. Zasięg i skala, w jakiej organizacje byłych żołnierzy, stworzone przy końcu wojny, lub tuż po jej zakończeniu, oraz późniejsze ogólnoemigracyjne organizacje niepodległościowe pomagały rodakom w Kraju w latach były bardzo różne. Powstawały też one w kilku okresach, w zależności od wyłaniających się potrzeb. Krystyna Asipowicz podaje w tomie redagowanym przez dra Romana Lewickiego, że najstarszą organizacją charytatywną niosącą materialną pomoc Polsce jest Związek Inwalidów Wojennych Polskich Sił Zbrojnych. Była to głównie pomoc pieniężna. Tylko w nielicznych wypadkach wysyłano lekarstwa. Tylko w latach pomocy takiej udzielono na ogólną sumę Kolega autora mjr Karol Lesiak był do 2008 r. prezesem Związku Inwalidów Wojennych Polskich Sił Zbrojnych, który do ostatniej chwili przed zbliżającą się likwidacją organizacji kładł szczególny nacisk na pomoc inwalidom w Kraju. Inną organizacją b. żołnierzy jest Fundusz Społeczny Żołnierza. W latach z Funduszu tego wysłano do Kraju paczki i niewielkie sumy pieniężne. Od 1986 r. Fundusz wysyłał do Polski takie oto sumy pieniężne: 1986 r. 4188; 1987 r. 4400; 1988 r. 5090; 1989 r ; 1990 r ; 1991 r Istniał także Fundusz Wdów, Sierot i Inwalidów 3. Dywizji Strzelców Karpackich. Przez wiele lat z Anglii do Polski były wysyłane przez ten Fundusz paczki z odzieżą, żywnością i pieniędzmi. Z Funduszu wypłacano też gotówkę na kształcenie młodzieży. W latach (data pisania artykułów do tomu redagowanego przez dra R. Lewickiego) z Funduszu tego udzielono razem zapomóg, na ogólną sumę Był także Fundusz Wdów, Sierot i Inwalidów 5. Kresowej Dywizji Piechoty. Fundusz od powstania we Włoszech w 1944 r. udzielał pomocy wdowom i sierotom żołnierzy i inwalidom z 5. KDP, zamieszkującym w Kraju i zagranicą. Początkowo były to paczki z lekarstwami lub odzieżą, potem tylko pieniądze. Przeciętnie pomoc ta wynosiła około rocznie. W 1946 r. powstał w Londynie Fundusz Inwalidów Armii Krajowej. Z czasem Fundusz zaczęły zasilać duże ofiary indywidualne i niektóre polskie stowarzyszenia społeczne. Organizowane też były zbiórki do puszek przed kościołami, gdzie odprawiały się polskie msze święte i w polskich sklepach. Do Kraju wysyłano regularnie paczki, przeważnie do Warszawy, do sióstr zmartwychwstanek, skąd rozchodziły się po całej Polsce do rodzin AKowców. Nie ma danych co do paczek wysyłanych przez początkowe dwudziestolecie od powstania Funduszu, ale od 1986 do 1991 r., wysłano 3295 zapomóg na sumę Tuż po wojnie, w 1946 r. również w Londynie powstał Fundusz Społeczny Samopomocy Lotniczej. W latach akcja pomocy materialnej dla Kraju koncentrowała się na wysyłce paczek żywnościowych, lekarstw, odzieży i pieniędzy. Przez 10 lat, do 1993 r., przesyłki do Kraju zawierały tylko pieniądze i lekarstwa. Średnio rocznie, począwszy od 1980 r., Samopomoc Lotnicza wysyła do Kraju lekarstwa i gotówkę na sumę do

5 W 1987 r. powstała Fundacja Stowarzyszenia Lotników Polskich. Z zasobów tej Fundacji pokrywany jest np. koszt studiów doktoranckich studentów Politechniki Rzeszowskiej, który z utrzymaniem jednego studenta wynosi około rocznie. W pomocy materialnej dla Kraju uczestniczyły takie organizacje byłych żołnierzy, wielka liczba kół oddziałowych, np. Koło Opieki Społecznej l Pułku Ułanów Krechowieckich, działające od prawie 50 lat, wspomagające byłych żołnierzy, głównie w Polsce. Pomoc w postaci paczek z odzieżą i lekarstwami lub pieniędzmi to około 200 rocznie. Koło Kobiet Żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych, liczące ponad 500 pań, w krótkim czasie po założeniu w 1949 r. rozpoczęto akcję paczkową do Polski. Były to przesyłki z odzieżą, żywnością i lekami. Potem wysyłano pieniądze, paczuszki z herbatą, kawą, pończochami lub lekarstwami. W latach wysyłano paczki na ogólną sumę około Koło wydatnie wspomaga Klinikę Kardiologiczną w Krakowie, dokąd wysłano w ciągu tylko jednego roku około 1600 gotówką i w formie lekarstw. Sekcja Sióstr Koła Kobiet Żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych współpracuje z Kołem Kobiet Żołnierzy, a celem sekcji jest koleżeńska pomoc członkiniom w Polsce. Sekcja wysyłała początkowo odzież i lekarstwa, a ostatnio tylko pieniądze na ogólną sumę 1000 rocznie. Organizacje ogólnoemigracyjne środowisk niepodległościowych działały na szerszą skalę. Towarzystwo Pomocy Polakom (TPP) wyłoniło się podczas II wojny światowej z organizacji Polskiego Czerwonego Krzyża. Pomoc TPP dla rodaków z Kraju ogranicza się do udzielania bezpłatnych pomieszczeń w swoim hotelu i hostelu w Londynie, przyjezdnym z Polski przeważnie pacjentom, którzy muszą tu odbyć leczenie czy rekonwalescencję. Zjednoczenie Polek na Emigracji powstało z inicjatywy grupy pań, które w 1946 r. uznały potrzebę założenia organizacji kobiecej na emigracji o charakterze niepodległościowym i społecznym. Zjednoczenie bardzo szybko rozwinęło swój charytatywną działalność, reagując na potrzeby Polek na Uchodźstwie i w Kraju. Prawie natychmiast zaczęła się akcja paczkowa: zdobywanie, pakowanie i wysyłka odzieży, obuwia, odżywek dziecięcych i lekarstw do Polski. Dzięki skoordynowanej współpracy z innymi organizacjami społecznymi również angielskimi przesyłano do Polski wielkie transporty żywności, lekarstw i odzieży. Później doszła też wysyłka pieniędzy. Oto przykład, w latach wysłano gotówką , a paczki miały wartość dwa razy większą, tj. około Na przykład w 1991 r. paczki przedstawiały wartość ponad Zjednoczenie Polek oddaje część swoich pomieszczeń innym organizacjom charytatywnym wspomagającym Kraj. Na przykład z części lokalu Zjednoczenia Polek bezpłatnie korzysta od 1986 r. Fundacja Medical Aid for Poland. Akcja Miłosierdzia przy Gazecie Niedzielnej rozpoczęła się z początkiem lat siedemdziesiątych i w szybkim tempie rozwinęła się do pokaźnych rozmiarów. W pierwszych latach swej działalności akcja wysyłała lekarstwa do Polski na sumę rocznie. W ostatnich latach sumy pieniężne, wysyłane do Kraju wynosiły do rocznie. Akcja Miłosierdzia prowadzona jest przez wolontaryjny personel, składający się tylko z trzech pań. Korzystają one z bezpłatnego pomieszczenia w redakcji Gazety Niedzielnej (redaktor do niedawna prof. Zdzisław Wałaszewski), wydawanej przez Fundację Veritas. Food for Poland, czyli Fundusz Pomocy Żywnościowej dla Polski, rozpoczął swoją działalność w grudniu 1980 r. z inicjatywy pani Tulalii Tybulewiczowej. Początkowo była to akcja w ramach polskiej parafii katolickiej na Ealingu w Londynie, która z czasem rozrosła się bardzo. Fundusz działał przez 4 lata i przez ten okres przekazał do Polski żywności, lekarstw, 159

6 odżywek dziecięcych, sprzętu medycznego, środków dezynfekcyjnych itp. na ogólną sumę 2.25 milionów. Do Polski odjechało 175 międzynarodowych ciężarówek (TIRów) z żywnością, a oprócz tego dary płynęły okrętami Polskich Linii Oceanicznych. Fundusze pochodziły głównie z trzech źródeł: a) z Kongresu Polonii Amerykańskiej; b) z darów Polaków i Brytyjczyków z Wielkiej Brytanii; c) z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Wszystkie niemal transporty kierowane były na ręce Komisji Charytatywnej Episkopatu Polski, której przewodniczącym był biskup Czesław Domin w Katowicach. Medical Aid for Poland Fund (MAFP) powstał po ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce. W marcu 1982 r. został zarejestrowany jako organizacja charytatywna, działająca na terenie Wielkiej Brytanii z siedzibą w Londynie. Na czele Komitetu Wykonawczego od początku stoi dr Bożena Laskiewicz. Opiekunami MAFP są m.in. brytyjscy parlamentarzyści, przedstawiciele hierarchii kościelnej, emigracyjni i brytyjscy naukowcy i społecznicy. Pomaga to bardzo w zdobywaniu funduszy. Na przestrzeni 10 lat MAFP wysłał do Polski następującą pomoc w latach: skrzyń i l pojemnik leków oraz ciężarówek (TIR) sprzętu medycznego wartości około x 32-tonowe transporty na ogólną wartość 1 mln x 32-tonowe transporty wartości około 4,5 mln x 32-tonowe transporty wartości 1,5 mln x 32-tonowe transporty wartości 1 mln x 32-tonowe transporty wartości 1,5 mln x 32-tonowe transporty wartości 1,6 mln x 32-tonowe transporty wartości 1,6 mln x 32-tonowe transporty wartości 1,9 mln Uwzględniając transporty wysłane w 1990 r., łączna wartość pomocy wyniosła około 18 mln. Transporty zawierały bardzo szeroki wachlarz artykułów potrzebnych pacjentom i szpitalom: sprzęt szpitalny i medyczny, antybiotyki, szeroki asortyment leków, igły i strzykawki jednorazowego użytku, sprzęt do transfuzji krwi, środki dezynfekcyjne i opatrunkowe, sprzęt dentystyczny, pożywki bezglutenowe, czasopisma medyczne itp. Transporty kierowane były na ręce Komisji Charytatywnej Episkopatu Polski (KCEP), każdym razem do innej diecezji. Rozdzielaniem darów do lokalnych szpitali, klinik, Domów Dziecka, Domów Starców, czy też aptek darów zajmował się diecezjalny dyrektor KCEP. Ważnym aspektem działalności MAFP było też sprowadzanie chorych z Kraju i leczenie ich na koszt Fundacji. W celu uzyskania funduszy Medical Aid for Poland Fund organizowało wiele imprez. Były to apele radiowe i telewizyjne, sponsorowane biegi, bale, koncerty itp. Medical Aid for Poland współpracowała z innymi organizacjami społecznymi, jak Zjednoczenie Polek na Emigracji, Food for Poland, Friends of Poland (będzie na ten temat referat dr Joanny Pyłat z PUNO), SPK, Związek Harcerstwa Polskiego, Stowarzyszenie Rolników Polskich. W 1954 r. powstała w Anglii Fundacja Sue Ryder. W Polsce pierwszy dom Sue Ryder, ośrodek dla cierpiących na artretyzm powstał w Konstancinie pod Warszawą. Później powstało ich 28 (1993 r.) w różnych częściach Polski, opiekujących się chorymi i niepełnosprawnymi w różnym wieku. Źródła dochodów Fundacji to sieć sklepów, około 400, w miastach Anglii. Sprzedają one dary, a obsługa pracuje bezpłatnie. * 160

7 Literatura Pomoc Krajowi przez niepodległościowe uchodźstwo , pr. zbior., red. R. Lewicki, w: Materiały do dziejów uchodźstwa niepodległościowego, t. 5, Londyn Profesor Stanisław Portalski urodzony w 1920 r. w Białej Starej k. Płocka po kampanii wrześniowej internowany na Litwie, wywieziony przez Sowietów na Półwysep Kolski. W 1942 r. wraz z Kompanią Lotniczą przez Persję, Indie i Afrykę Płdn. dotarł do Wielkiej Brytanii i wstąpił do lotnictwa technicznego i został instruktorem fizyki i radaru w Polskiej Lotniczej Szkole dla Małoletnich w RAFie. Ukończył studia techniczne i chemiczne, w tym na University of London (doktorat z hydrodynamiki) i wykładał na tej uczelni oraz na innych uczelniach brytyjskich w latach , a po przejściu na emeryturę przez następne 8 lat. Od 1964 jest profesorem inżynierii na PUNO; od 1991 r. jest dziekanem Wydziału Nauk Technicznych i Sekretarzem Generalnym Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, a od 2003 r. jego prezesem i wiceprezesem Światowej Rady Badań nad Polonią. Jest autorem wielu publikacji z zakresu hydrodynamiki i termodynamiki w j. angielskim oraz wielu artykułów w Technice i Nauce organie STP oraz książki Zarys historii Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii. W latach pełnił funkcję redaktora Rocznika PTNO. 161

8 prof. dr hab. Eugeniusz S. Kruszewski Instytut Polsko-Skandynawski, Kopenhaga POLSKA EMIGRACJA W DANII W ŁĄCZNOŚCI Z KRAJEM ( ) Kopenhaga była od stu lat dobrym punktem obserwacyjnym europejskiego kontynentu. Tutaj też krzyżowała się dyskretna polityka na linii Zachód Wschód (Londyn Petersburg, a później Moskwa, często przez Paryż), także w sprawach Polski. Stąd też stolica Danii również w okresie zimnej wojny w ubiegłym stuleciu, odgrywała poważną rolę m.in. w zakresie bezpośredniego nasłuchu i nagrań radiowo-telewizyjnych np. z bazy na Bornholmie a następnie w ich przekazie wolnemu światu. Naród po wojnie w 1945 r. był nad miarę wyczerpany, a jednocześnie był świadom, że pozbawiono nas zarówno Kresów Wschodnich RP, a z nimi milionowej rzeszy ludności zesłanej na nieludzką ziemię i wymordowanej, jak i prawowitej władzy w Kraju. Żołnierzy Armii Krajowej, Kaszubów i Ślązaków wywożono na Wschód. Kraj był zniszczony, a obecne zachodnie ziemie Polski, które miała otrzymać pojałtańska Polska, były wówczas ograbiane przez Sowiety demontowano zakłady przemysłowe, rozbierano tory kolejowe, zabierano bydło z zagród. Wojna i okupanci pozbawili nas w kraju również jednego ogniwa w ciągu pokoleń, mianowicie dziesiątków tysięcy ofiarnych patriotów i inteligencji, budowniczych Zmartwychwstałej Polski, którym uniemożliwiono powrót do ojczyzny. Naród walczył o przetrwanie fizyczne i polityczne, ale z ufnością kierował swój wysiłek na odbudowę kraju, a to świadczyło o niezłomności ducha. Przypomnijmy, że Polska dzięki Związkowi Sowieckiemu została pozbawiona amerykańskiej pomocy, z tzw. Planu Marshalla (European Recovery Program, 16,4 mld dolarów US) w latach , który w Europie Zachodniej sprzyjał jej odbudowie i m.in. procesom integracyjnym. W pojałtańskiej Polsce pierwszym zadaniem, jaki stanął przed narodem, była odbudowa kraju pozbawionego wschodnich terytoriów niepodległej Polski oraz uporanie się z problemem zachodniej granicy Polski, której realnym gwarantem był Związek Sowiecki. Zachodnia opinia publiczna, a w krajach skandynawskich szczególnie, co do granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej była podzielona. Świadczy o tym stosunkowo szeroka dyskusja w mediach skandynawskich. Głos polskich władz i Polaków w wolnym świecie oraz zaangażowanie narodu w zagospodarowanie zachodnich terenów, określanych wówczas, jako będących pod administracją polską, był ważny i prawdopodobnie brany pod uwagę przy podejmowaniu decyzji przez zwycięskie mocarstwa 1. Z drugiej strony, polska emigracja niepodległościowa po II wojnie światowej była wyrzutem sumienia Polski wiernej, ale zdradzonej przez Aliantów. Bez wnikania w szczegóły możemy stwierdzić, że pierwszą oznaką tego było podtrzymanie przez rząd brytyjski zaproszenia z 1940 r., wystosowanego do Prezydenta RP po klęsce Francji i przeniesieniu prawowitych władz Polski do Wielkiej Brytanii 2. 1 Prymas Polski, August kardynał Hlond, mając pełnomocnictwa Stolicy Apostolskiej, przystąpił niezwłocznie do organizowania tymczasowej administracji kościelnej, a umacniał te struktury jego następca, Prymas Stefan kardynał Wyszyński. 2 Stany Zjednoczone AP już w 1939 r. zastrzegły się, że rząd utworzony poza granicami kraju zostanie uznany tylko wówczas, gdy powstanie z zachowaniem przepisów Konstytucji 1935 r. Już po 1945 r. Stany Zjednoczone zwracały się do Rządu RP na Wychodźstwie w Londynie, np. w sprawach karalności obywateli polskich przed 1946 r. 162

9 Cofnięcie uznania legalnym władzom Polski przez zachodnie mocarstwa, wbrew nadziejom Związku Sowieckiego, nie spowodowało abdykacji Prezydenta RP i ustąpienia rządu, wręcz przeciwnie. Miało to olbrzymie znaczenie psychologiczne i było zachętą dla milionowej rzeszy Polaków na Zachodzie do działania na rzecz wolnej Polski; w sprawach istotnych dla narodu (m.in. zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, przestrzegania aktu helsińskiego, zaciągnięcia przez PRL pożyczki na Zachodzie) oraz w proteście, gdy łamano podstawowe prawa jednostki i narodu w pojałtańskiej Polsce, których symbolem jest męczeńska śmierć ks. Jerzego Popiełuszki. Polityczna i dyplomatyczna działalność polskiego rządu, aczkolwiek ograniczona, w miarę upływu lat, zwłaszcza od lat siedemdziesiątych stale wzrastała. Mamy tu na myśli prócz władz państwowych, jego agendy Fundusz Pomocy Krajowi (od 1979 r. pod przewodnictwem Prezydenta RP) i Radę Pomocy Uchodźcom ( kierowanej przez dr Józefinę Nowotną i Ludwika hr. Łubieńskiego) w Londynie oraz Polonię i emigrację działającą w ramach Rady Koordynacyjnej Polonii Wolnego Świata z siedzibą w Toronto i współdziałający z nią Kongres Polonii Amerykańskiej 3. W 1979 r. wznowiono działalność Instytutu Badań Zagadnień Krajowych. Dodajmy także działalność informacyjną prowadzoną za pośrednictwem Polskiej Agencji Telegraficznej i czasopism Rzeczpospolita Polska, Polish Affaires oraz innych biuletynów anglo- i francuskojęzycznych, na przykład Polska w Europie (Paryż). Trudne były losy środowiska polskiego w Danii. W ciągu pierwszych lat po II wojnie światowej w życiu społecznym i religijnym Polaków w Danii nastąpiły wydarzenia, które zadecydowały, że aż do upadku komunizmu w Polsce, istniały dwa nurty jeden utrzymujący kontakty i współpracujący ze Światowym Związkiem Polaków Zagranicą Światpolem i drugi, sympatyzujący z reżimem PRL. W wyniku manipulacji władz reżimowych nastąpił rozłam wśród Polonii, gdy przewodniczący Franciszek Jakóbik po posiedzeniu Zarządu Głównego Związku Polaków i delegatów oddziałów w Nakskov 11 grudnia 1948 r., bez wiedzy zarządu, przesłał telegram hołdowniczy do reprezentanta Kremla w Warszawie, Bolesława Bieruta i jego rządu. Polonia z wojennego uśpienia wyszła osłabiona, a w wyniku ideowego podziału, jej przywódcy przestali odgrywać wiodącą rolę wśród ogółu Polaków, zwłaszcza pierwszej generacji Polonii, gdyż druga i trzecia była w mniejszym lub większym stopniu zasymilowana. Dla generacji Polaków urodzonych w Danii, polityczne podziały i spory były mało zrozumiałe, a czynnik integrujący, jakim dla Polaków jest Kościół, wobec braku zorganizowanego polskiego duszpasterstwa, nie istniał. Dodatkowo należy podkreślić, że w dłuższej perspektywie bliskość Polski sprawiała, iż działalność reżimowych służb (także kryminalna) na terenie Danii i południowej Szwecji (stała linia żeglugi promowej PRL do Kopenhagi i Ystad), była w zasadzie bezkarna. Ta część Polonii i Polaków, która optowała za reżimem warszawskim, była w różny sposób przez niego wykorzystywana do celów politycznych, natomiast dla władz duńskich była organizacją podlegającą w okresie zimnej wojny inwigilacji. Należy tu podkreślić, że po zajęciu Danii przez III Rzeszę, duńskie władze wobec grożącego Polakom internowania, miały zamiar nadać obywatelstwo wszystkim tym, którzy jeszcze w 1940 r. go nie mieli. Druga część Polonii, opowiadająca się za wolną Polską, w łączności z miejscową Polską Misją Katolicką (od 1950 r.), cieszyła się poważaniem. Rektor Polskiej Misji Katolickiej o. (1977 r.). 3 Działały także w krótszych okresach Fundusz Pomocy Robotnikom (1976 r.) i Fundusz Wolności Słowa 163

10 Jan Szymaszek CSsR, b. więzień niemieckich obozów koncentracyjnych. Był wówczas prawdopodobnie jedną z najbardziej respektowanych osób wśród Polaków i Polonii w ogóle. Dzięki Rektorowi zapraszano do Danii wybitne osobistości pozostające na emigracji arcybiskupa Józefa Gawlinę, prezesa Światpolu profesora Bronisława Hełczyńskiego czy posła Adama Ciołkosza. Przedstawicielstwo dyplomatyczne po drugiej wojnie światowej było również podzielone. Stosunki dyplomatyczne z Danią nawiązano 19 października 1919 r. i dopiero wraz z niemiecką okupacją 9 kwietnia 1940 r. zostały one zawieszone. Nawiązanie polsko-duńskich stosunków dyplomatycznych oraz z pozostałymi krajami regionu bałtyckiego ze względu na dominację tam Niemców i graniczącym z nim ZSRR, było niezmiernie ważne. Ówczesny Poseł RP w Kopenhadze, Jan Starzewski (ur. 1895, zm. 1973), opuścił placówkę i wyjechał pociągiem dyplomatycznym przez Holandię do Londynu. Po kapitulacji III Rzeszy w maju 1945 r. desygnowany ponownie na posła RP i ministra pełnomocnego w Danii, przebywał w Londynie, ze względu na niepewność, co do stanowiska mocarstw zachodnich wobec prawowitych władz polskich w Londynie. Dania, w ślad za decyzjami wielkich mocarstw pozbawiających możliwość powrotu legalnych władz RP do kraju, uznała tzw. tymczasowy rząd w Warszawie 7 lipca 1945 r. Przedstawiciel komunistycznych władz złożył listy uwierzytelniające 25 listopada w Kopenhadze. Dodajmy jednak, że Dania nie uznała bezprawia, ale pragmatycznie uznała administrację, która realnie rządziła w kraju 4. Płaszczyznę polityczną centralnych władz w Londynie poszerzała dyplomacja na emigracji. Delegatura w Danii ( ) była jedną z dwudziestu czterech w ogóle, i jedną z dziesięciu, w Europie Zachodniej. Decyzja o powołaniu Delegata była spowodowana faktem, że Dania jako jedyna spośród krajów skandynawskich, przystąpiła do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w 1973 r., oraz zwiększonym napływem uchodźców z PRL. Przypomnijmy, Dania po 1945 r. zrezygnowała z prowadzenia polityki neutralności i była mocnym ogniwem Sojuszu Północno-Atlantyckiego od jego utworzenia w 1949 r. Rząd RP w Londynie, mianował swego przedstawiciela w randze ministra pełnomocnego w Danii w 1976 r., który zakończył misję w 1989 r. Delegat rządu RP był uznany przez duńskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i korzystał z ochrony 5. Nie przeceniając reprezentacyjnej funkcji Delegata (życzenia noworoczne, urodziny monarchy, składanie wieńców na grobach poległych itp.), miała ona pewne znaczenie dla duńskiej opinii publicznej. Delegat został przyjęty m.in. do Towarzystwa Spraw Międzynarodowych (skupiające głównie duńskich dyplomatów), gdzie miał możliwość spotykania zagranicznych przedstawicieli wysokiego szczebla i przywódców zachodnich (W. Brytania, USA, FRN i innych) oraz prelegentów m.in. Leopolda Łabędzia (Londyn), którzy byli gośćmi Towarzystwa. Obecność Delegata podkreślała nie tylko ciągłość prawowitej władzy, ale polityczny i dyplomatyczny charakter walki o wolność narodu i państwa. Delegatura utrzymywała selektywne kontakty z przedstawicielami duńskich partii politycznych, redakcjami pism i kilkoma wpływowymi osobistościami. Te kontakty były szczególnie ważne w latach stanu wojennego w kraju i związany z tym problem uchodźców. W przełomowych dla narodu latach 1989 i 1990 kontakty te służyły do uzyskiwania potrzebnych 4 Dania, w przeciwieństwie do Australii, nigdy nie uznała zaboru państw bałtyckich przez Związek Sowiecki. 5 Na przykład Delegat Rządu RP na Wychodźstwie w Argentynie, Jan Żółtowski, wchodził do korpusu dyplomatycznego obok przedstawiciela PRL. Adres Delegatury Rządu RP na Wychodźstwie w Danii był podawany w Kalendarzu Dziennika Polskiego i Kalendarzu Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Londynie. 164

11 wiarygodnych informacji o politykach i formacjach, które w wyniku przemian ustrojowych dochodziły do władzy. Owocowało to m.in. tym, że Dania od samego początku III RP była gotowa do przyjścia z pomocą Polsce, np. w zakresie szkolenia policji, pracowników administracji samorządowej i aktywu związkowego, pomocy dla rolnictwa, ochrony środowiska, w których ma duże doświadczenie i osiągnięcia. Delegatowi po wielu latach przerwy w kontaktach było trudno dotrzeć do duńskich przyjaciół z okresu niepodległości i ożywić w nich ducha oraz wolę bezinteresownej współpracy. Jednakże z kilkoma osobami to się udało, jak np. z b. sekretarzem Towarzystwa Duńsko- Polskiego, Ingeborg von Stemann i z dyplomatą Jørgenem L.F. Mogensenem oraz młodszymi matematykiem Thøger Buskiem, późniejszym profesorem Politechniki, który w czasie wojny współdziałał z Akcją Kontynentalną Felicja na terenie Skandynawii, Poulem Dueholmem, wówczas wykładowcą w Seminarium Nauczycielskim, który współdziałał z podziemiem i ratował życie polskiemu pilotowi, oraz z historykiem, kapitanem wojska i działaczem propolskim, Emilem Ashøjem. Wszyscy oni i inni czynnie zaangażowani na rzecz wolnej Polski, zostali usatysfakcjonowani w jesieni swego życia, możliwością współpracy z przedstawicielem polskich władz na terenie Danii. Bardzo istotną rolę propagandową odegrała duńsko-polska organizacja Støt Solidaność ( Wspieraj Solidarność ) w Kopenhadze/Frederiksbergu w latach , prowadziła bowiem Biuro Informacyjne i stoisko w centrum miasta z wydawnictwami propagującymi NSZZ Solidarność. Stoisko usytuowane na trasie wycieczek i spacerów cieszyło się przez kilka lat, w okresie stanu wojennego w PRL, dużym zainteresowaniem duńskich i zagranicznych turystów. Tym cenniejsze, że było czynne w okresie, gdy stolicę kraju tradycyjnie odwiedza tysiące turystów z całego świata. Działalność organizacji, a zwłaszcza wydawanie biuletynu w języku duńskim ( Polen nyt wiadomości z prasy poza cenzurą) z informacjami z frontu walki opozycji w PRL było bardzo cenne zarówno dla polityków, jak i pozostałych obywateli. Działalność była finansowana przez duńską centralę socjaldemokratycznych związków zawodowych, ale nie umniejsza to ofiarności, a wielu przypadkach bezinteresowności działaczy tej organizacji. Dodajmy, że z naszej inicjatywy, przedstawiciele Danii na forum Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) prowadzili kampanię przeciwko PRL tak, że w końcu reżim Jaruzelskiego wycofał się z tej organizacji. Delegatura utrzymywała oczywiście kontakty z miejscowym, zorganizowanym polskim środowiskiem i z PMK, z wyjątkiem organizacji, które były pod wpływem lub kontrolą placówek PRL rezydujących w Danii ambasady, konsulatu, attachatu wojskowego, biura radcy handlowego, przedstawicieli prasy itd. To rozróżnianie między organizacjami Delegatury, było powodowane dwoma praktycznymi względami placówkami reżimowymi i organizacjami, zajmował się duński kontrwywiad i prawdopodobnie biuro amerykańskiej CIA w Kopenhadze, natomiast nasza działalność miała być przejrzysta zarówno dla samych Polaków, jak i duńskich władz. Pomoc rodakom i uchodźcom z Kraju działała na przełomie lat 1950 i 1960, kiedy utworzono w Danii pozarządową instytucję pomocy uchodźcom Flygtningehjælpen. Uchodźcy polityczni otrzymywali wszechstronną pomoc organizowaną przez tę instytucję oraz Duński Czerwony Krzyż. Jeśli chodzi o tłumaczy, zwłaszcza dla Polaków, potrzeby były okresowo większe aniżeli możliwości finansowe instytucji, chętnie więc przyjmowano pomoc wolontariuszy. W związku z tym Polacy osiedleni w Danii przez wiele lat brali czynny udział 165

12 w tej pracy. W działalności Delegatury bardzo ważnym działem pracy było udzielanie pozamaterialnej pomocy obu tym organizacjom w sprawach dotyczących polskich uchodźców. W tym wypadku, głównie chodziło o nawiązanie kontaktu w ojczystym języku z osobami, które znały sytuacją polityczną w kraju i nie były uwikłane w kontakty z PRL. Władze duńskie informowały Delegata lub Naczelny Komitet Wolnych Polaków o miejscu pobytu Polaków w różnych ośrodkach wyczekiwania na załatwienie formalności. Chodziło o zapewnienie im dyskrecji, wyjaśnienie prawnego położenia osób, które znalazły się w Danii, wyjaśnienia procesu urzędowego załatwiania przy zgłoszeniu prośby o udzielenie azylu politycznego, wraz z jego konsekwencjami, po uzyskaniu prawa pobytu i pracy. Odwiedzanie ośrodków zakwaterowania uchodźców w różnych miejscach kraju, było spotkaniem z osobami, którzy mimo młodego wieku, doświadczyły brutalności reżimowej służby bezpieczeństwa. Często dopiero w indywidualnych rozmowach ujawniano prawdziwe motywy swego kroku ucieczki z kraju lub wyjazdu pod dyktando ludowej władzy, po uprzednio przebytych torturach psychicznych, a nierzadko fizycznych lub po prostu w określonym celu, z ramienia tych władz. Urzędowy tłumacz był zobowiązany do wiernego przełożenia treści pytań i odpowiedzi. Były przypadki, gdy tłumacze odpowiedzi uchodźcy interpretowali na niekorzyść zainteresowanego. Miało to miejsce wówczas, gdy tłumacz kierował się własnymi, zwłaszcza lewicowymi przekonaniami politycznymi. Natomiast przedstawiciele Delegatury lub Naczelnego Komitetu Wolnych Polaków, mogli na podstawie indywidualnych rozmów, naświetlić faktyczne położenie danej osoby. Druga sprawa, to fachowa pomoc prawna miejscowych adwokatów, zwłaszcza w bardziej skomplikowanych wypadkach naszych uchodźców starających się o azyl polityczny oraz w sprawach łączenia rodzin (np. z Austrii do Danii). Chodziło w tym wypadku, by obrońca prawny był przekonany o słuszności sprawy, którą miał bronić w urzędach, które czasem okazywały dziwnie negatywny stosunek do polskich uchodźców 6. W związku z tym, Delegatura współpracowała z zaufanymi prawnikami duńskimi, którzy rozumieli położenie Polaków w PRL i wiele spraw doczekało się pomyślnego zakończenia 7. Wielokrotnie można było stwierdzić, że wbrew zakazom miejscowych władz, przedstawiciele reżimu lub ich pomocnicy w Danii, docierali do ośrodków uchodźczych (także na prowincji), zdobywali dane personalne oraz zastraszali emigrantów. Delegatura udzielała także korespondencyjnie informacji naszym rodakom zarówno osobom zamieszkałym w PRL, jak i w innych krajach na Zachodzie, na przykład w północnych Niemczech czy południowej Szwecji. Interesanci z kraju, czasowo przebywający w Danii, byli zainteresowani niedostępną w kraju i zakazaną w PRL literaturą ukazującą się na Zachodzie (zwłaszcza naukową, historią Polski, Katyniem, literaturą piękną), przekazywali informacje o położeniu politycznogospodarczym PRL, o pracy Polskiego Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania, rzecznika prasowego Solidarności Wiejskiej. W tych kontaktach chodziło np. o pomoc w uzyskaniu dostępu do urządzeń medycznych w duńskich szpitalach (w celu naukowym, poznawczym), których w PRL nie było, pośrednictwo w przekazaniu korespondencji do ONZ, Watykanu, Rządu RP w Londynie, weryfikacji nazwisk z Listy Katyńskiej i w sprawach kombatanckich (np. informacje o odmowie kombatantom z 1939 r. przyjęcia do ZBOWID-u). Wszystkie sprawy, w miarę możliwości były załatwiane, odpowiedzi często przekazywano zainteresowanym na piśmie. 6 Peter Gabrielsen, Danmark deporterer ingen (Dania nikogo nie deportuje), Aarhus, Aros, 1989, s Np. adwokaci: Thor Andersen, Peter Gabrielsen, Per Federspiel. 166

13 Doradztwa i pomocy potrzebowali także rodacy osiedli na terenie Danii, jak osoby ze statusem uchodźcy, które zgodnie wymogami konwencji nie powinny mieć kontaktów z placówkami i urzędnikami PRL. Mimo to, niektórzy wstępowali do stowarzyszeń utrzymujących kontakty z ambasadą PRL wyjeżdżali do kraju, odwiedzali jednostki pływające pod banderą PRL w portach duńskich, spotykali się prywatnie z pracownikami ambasady i rzecz jasna byli pod obserwacją władz duńskich. Inne dane dotyczyły osób wyjeżdżających na pogrzeb do rodziny w PRL, na zjazdy i kongresy organizowane przez PRL (Towarzystwo Łączności z Polonią, Naczelna Organizacja Techniczna, Komitet Olimpijski), którzy po powrocie byli poddani różnym naciskom i szantażom przez SB. Należy przypomnieć, że Polacy należący do stowarzyszeń, nad którymi opiekę sprawowała ambasada PRL, korzystali z przywileju zwolnienia z wymiany waluty zachodniej za każdą dobę pobytu w PRL, bezpłatnego lub ulgowego leczenia w sanatoriach itp. W związku z tym, cały ten kompleks moralno-prawny spowodował głęboką przepaść między prawymi obywatelami a łamiącymi przyjęte na siebie zobowiązania i zasady współżycia. Pomocy lekarza, prawnika i moralnego wsparcia potrzebowali uczestnicy demonstracji przed ambasadą sowiecką i PRL, głodówek, a także pośrednictwa w przekazywaniu korespondencji do rodzin w kraju, którą organizowały poszczególne organizacje niepodległościowe. Za pośrednictwem Delegatury poszukiwano zaginionych osób lub wsparcia dla prześladowanych w kraju. Sprawy kierowano do Rady Pomocy Uchodźcom (kierowała do MCzK w Genewie) lub Funduszu Pomocy Krajowi, a także Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, Stowarzyszenia Lotników Polskich i Stowarzyszenia Marynarki Wojennej w Londynie. Delegata odwiedzały także osoby z PRL, jak np. dziennikarze, dyrektorzy przedsiębiorstw, pracownicy nauki, ale nie wszyscy, aczkolwiek byli umówieni, pojawiali się na spotkanie. Ci, którzy docierali na zasadzie znajomi znajomych, wykazywali ciekawość, która zdradzała ich mocodawców i oczywiście nie mogli liczyć na żadną pomoc. Pozbycie się ich było czasem uciążliwe, a niektórym pomagało pytanie: Czy chce pan/pani, by zrobić reklamę i poinformować o pańskich zainteresowaniach Radio Wolna Europa?. Bezpośrednia pomoc dla kraju miała dwojaki charakter wymierny, materialny oraz kulturalny. Oczywiście wszystko rozpatrujemy w odpowiednich proporcjach wielkości kraju, w tym wypadku Danii z 5-milionową ludnością oraz zorganizowaną emigracją niepodległościową i Polonią, wówczas liczącą ok. 1 tys. osób. Polonia, która osiadła po I wojnie światowej, była już w podeszłym wieku, a druga i trzecia generacja, jeśli była zainteresowana sprawami polskimi, to raczej sentymentalnie. Po zakończeniu wojny, szanse na pozostanie w Danii spośród około 6 tys. Polaków, mieli tylko chorzy i inwalidzi. Z tej kategorii, na początku lat pięćdziesiątych, zezwolenie na pobyt otrzymało około 300 osób. Wraz z przybyciem pierwszego od wielu lat duszpasterza Polaków, o. Jana Szymaszka (ur zm. 1989), rozpoczął się nowy rozdział w dziejach Kościoła lokalnego i wśród tutejszych Polaków 8. W związku z tym pragniemy skupić się tylko na tej części działalności Księdza Rektora, która dotyczy pomocy dla Kraju. W ramach przez siebie zorganizowanego Caritasu prowadził akcję pomocy Polsce. Razem z życzliwymi osobami zorganizował m.in. w 1958 r. w Danii kolonie letnie dla 60 dzieci polskich z Nowego Sącza w wieku 7 12 lat wraz z trzema opiekunami. Dzieci na duńskiej prowincji spędziły cztery tygodnie wakacji razem z miejscowymi dziećmi. Po upływie miesiąca udało się mło- s J. Szymaszek CSsR, Polskie dzieci na wakacjach w Danii, Informacje P.M.K. w Danii, nr 1 2/1980, 167

14 dzież umieścić u rodzin polskich zamieszkałych na wyspach Lolland, Falster i Zelandii oraz na Jutlandii, na kolejne dwa tygodnie 9. Według inicjatora i organizatora tego przedsięwzięcia, wymiernym rezultatem był bagaż dzieci. Przybywając do Danii miały one ze sobą łącznie około 200 kg bagażu, przy odlocie do Polski kilka ton. Kontynuowanie tej działalności zostało skutecznie zahamowane przez władze PRL. Akcja Księdza Rektora wspaniale i chlubnie nawiązała do duńskiej, która trwała w latach i była organizowana przez organizację Ratuj dziecko ( Red Barnet ). W Polsce kierował nią wielki przyjaciel Polski, konsul Jørgen L.F. Mogensen (ur zm. 2000). Pomoc prywatnego Caritasu była bardzo cenna dla macierzystego Seminarium Duchownego w Tuchowie, zwłaszcza w najtrudniejszych latach dla Kościoła w PRL. Materialnie wspomagał budowę kościoła Matki Bożej Gwiazdy Morza w Gdyni i Matki Bożej Królowej Polski w Elblągu. Znaczna to była pomoc, gdyż pamiętamy, że w Gdyni na tym miejscu stał poniemiecki barak, w którym redemptoryści urządzili kaplicę dzisiaj stoi okazała świątynia. Ksiądz Rektor wielokrotnie udzielał nie tylko rady i wskazówki, ale także pomoc materialna uciekinierom z Polski ludowej, zachęcał i w różny sposób pomagał osobom, które chciały się uczyć, studiować czy zdobywać wyższe stopnie naukowe. Wszystkim potrzebującym okazywał swe duże serce. Źródłem funduszy, którymi dysponował i w całości przeznaczał na wymienione wyżej cele, było zrozumienie potrzeb innych po jego cierpieniach w niemieckich obozach koncentracyjnych, oraz wydatna pomoc ludzi dobrej woli. Pod koniec lat siedemdziesiątych i po powstaniu Solidarności, nasi rodacy i Duńczycy spontanicznie zaczęli organizować pomoc dla rodzin i znajomych w kraju oraz szerzej pojętą dla szpitali, domów dziecka, a później, w stanie wojennym, także dla rodzin więzionych i internowanych. Inicjatywy zorganizowanej pomocy dla Polski po 13 grudnia 1981 r. pojawiały się jak grzyby po deszczu. Do organizacji, które pospieszyły z pomocą niemal natychmiast należały: Caritas, Dansk Europamission (pastor Hans Kristian Neerskov, Pomoc dla Kościoła na Wschodzie ), Folkekirkens Nødhjælp (odpowiednik Caritasu przy kościele luterańskim), Dansk Folkehjælp (socjaldemokratyczna pomoc humanitarna), Duński Czerwony Krzyż, Arbejderbevægelsens Solidaritetsfond (Robotnicza Fundacja Solidarnościowa) i Civilforsvaret (Obrona Narodowa). Ten temat wymaga odrębnego przebadania i opracowania, by w pełni pokazać wielkie zaangażowanie Duńczyków i rządu w pomoc dla narodu polskiego. Szybko do nich dołączyły organizacje społeczne, w których działali Polacy względnie sympatycy Polski: Dansk-Polsk Selskab (Towarzystwo Przyjaźni Dania-Polska), Georg Damborg- Zakrzewski, Gertrud With, Ole Heltberg, Polsk Forening Maribo-Nakskov (Związek Polaków Kraj i Hanna Słowik), KFUM & KFUK (Chrześcijański Związek Młodzieży Męskiej i Żeńskiej), Lion (50 klubów) i skauci (Kastrup). Lekarze zorganizowali pomoc w wielkim stylu. Z okręgu Esbjerg (dr Per Teglhus Krag i 45 jego kolegów), w Gentofte (dr Klara Dligacz), w Szpitalu Klinicznym Uniwersytetu Kopenhaskiego (dr Henrik i Mette Hertz) i Związek Stomatologów (dr K. Borch), który przekazał 5 kompletnych wyposażeń dla klinik dentystycznej w wartości ok. 500 miliona koron). Powstawały samorzutnie lokalne komitety powołane tylko w celu organizowania pomocy dla Polski i to niemal w całym kraju, a na ich czele stawali często Polacy, potomkowie starej imigracji z przełomu wieków, oraz Duńczycy, którzy znali Polskę (studiowali, pracowali) lub po prostu interesowali się dziejami Polski i losem Polaków po II wojnie światowej. Leif Less Nielsen i Henryk Paluch stanął na czele akcji w Aalborgu; na czele komitetu w Aarhus rek- s J.Szymaszek CSsR, Polskie dzieci na wakacjach w Danii, Informacje P.M.K. w Danii, nr 5 7/1980, 168

15 tor Wyższej Szkoły Socjalnej Ole Hermansen i Svend Terkelsen (b. lektor na UAM w Poznaniu); w Kopenhadze Jørgen Colding-Jørgensen i Krzysztof Lubowiecki, a Hanne Reipurt w Birkerød. Komitety przekazywały dary do Bydgoszczy, Poznania, Wrześni, Wrocławia, Katowic i Krakowa oraz do Domu Dziecka (110 dzieci) Sióstr Służebniczek Dębickich w Płaszowie. Był to sprzęt medyczny i lekarski, insulina, środki higieniczne, łącznie około 1 tys. ton oraz 25 tys. bochenków chleba (z gwarantowaną świeżością do 3 tygodni). Co ciekawe, ambasador Stanów Zjednoczonych AP w Kopenhadze, John L. Loeb, przekazał 15 tys. koron, które zebrano w miejscowości Fairbanks na Alasce z przeznaczeniem dla Polski. Należałoby wymienić wiele zasłużonych w tej akcji osób, ale ograniczymy się do jednej relacji uczestników transportu z darami dla Polski, która pokazuje, jak nieraz w dramatycznych okolicznościach odbywało się przekazywanie pomocy. Transport z darami dla Polski zorganizowany przez Caritas Dania za pomocą firmy Falck (znanej dzisiaj także w Polsce), zajmującej się transportem sanitarnym, zawierał drogi sprzęt medyczny dla jednego ze szpitali w Poznaniu i w Warszawie. Kierowcy towarzyszyli: pielęgniarka, technik, prezes Caritasu Anne-Lise Timmermann i duszpasterz PMK o. Józef Dudek jako przewodnik i tłumacz. Dodajmy, że w Kopenhadze dołączył do nich rosły mężczyzna (słabo mówiący po polsku i duńsku), który twierdził, że koniecznie musi być na następny dzień w Polsce. Nie miał wizy (świadomie?) i prosił w drodze o pomoc w załatwieniu formalności na granicy PRL. Wyjechali 11 grudnia 1981 r. promem z Kopenhagi do Świnoujścia i nazajutrz rano po przybyciu do portu w Świnoujściu, księdzu udało się załatwić wizę (strażnik za przysługę otrzymał odpowiednie honorarium w dolarach), a mężczyzna wdzięczny za pomoc, prawdopodobnie Amerykanin, natychmiast się ulotnił. Transport Caritasu, zgodnie z planem wyruszył do Poznania. Duńczycy zamieszkali w hotelu Merkury, a ksiądz u sióstr służebniczek. Obok samotnego duszpasterza czekającego na siostrę zakonną przed hotelem, przeszło dwóch młodych ludzi i jeden z nich skomentował: Popatrz, jaka komunistyczna morda. To niezbyt wyszukane słownictwo, ale w hotelu z reguły nocowali cudzoziemcy i wiadomo było, że odpowiednie służby zajmowały się ich bezpieczeństwem. Widocznie ksiądz w cywilu, o słusznym wzroście i posturze, zrobił na przechodniach takie wrażenia, ale z drugiej strony świadczyło o nastrojach, jakie wówczas panowały w społeczeństwie. Następnego dnia około godziny 4 rano, duszpasterz został zbudzony przez siostrę służebniczkę z wiadomością, że ogłoszono stan wojenny w kraju. Ksiądz Dudek wraz z pozostałymi, w nowych warunkach, jakie zastali w kraju, postanowili bez zwłoki udać się do duńskiej ambasady i wyruszyli w dalszą drogę do Warszawy. Po drodze, co jakiś czas, byli zatrzymywani przez patrole wojskowe i milicję. Pod wieczór dojechali do celu. W ambasadzie dowiedzieli się, że w podobnym położeniu są także inne transporty z Danii. Wobec zmienionych warunków administrowania krajem, dary przywiezione z Danii zostały zmagazynowane w ambasadzie, by móc w odpowiednim czasie przekazać je zgodnie z przeznaczeniem szpitalom i domom dziecka. Duszpasterz i przewodnicząca Caritasu złożyli wizytę kurtuazyjną Prymasowi Polski. Ksiądz Dudek, który był obywatelem PRL i mógł być na granicy zatrzymany, otrzymał zaświadczenie od Prymasa, że pełni służbę duszpasterską w Danii. Ambasada natomiast wydała odpowiednie zaświadczenie o celu ich podróży, z prośbę o pomoc w drodze powrotnej. Tak wyposażona w dokumenty, ekipa ruszyła w drogę przez Poznań i dalej do Świnoujścia, by wrócić do Danii. Podróż, ze względu na warunki atmosferyczne (-20ºC, duży śnieg) i patrole, które co jakiś czas zatrzymywały samochód była uciążliwa, ale zaświadczenia Prymasa i ambasady Danii okazały się wielce pomocne. 169

16 Duńczycy i duszpasterz, co wynika z relacji jednego z uczestników, dotarli wieczorem do portu w Świnoujściu, tylko gdzieś w oddali, widać było światełko w okienku. Podeszli do domku, zapukali i po chwili wyszedł mężczyzna, któremu przedstawili swoje położenie. Zapytał, co się dzieje w Warszawie, a gdy mu opowiedzieli o swoich wrażeniach dodali, że chcą jak najszybciej wrócić do Danii. Mężczyzna oświadczył, że w najbliższym czasie nie przewiduje się wypłynięcia statków w kierunku Skandynawii. Właśnie ostatni odszedł przed kwadransem. Rozmówca po krótkim namyśle wrócił do biura i telefonicznie wezwał statek do portu. Polski statek z ładunkiem węgla, który właśnie był w drodze do Szwecji, zawrócił i zabrał zziębniętych i głodnych pasażerów na pokład. Marynarze z iście polską gościnnością przyjęli przygodnych pasażerów i nakarmili żurem z kiełbasą. Następnego dnia statek przycumował w szwedzkim porcie Ystad, a pasażerowie szczęśliwie wylądowali w domu. Tutaj czekał na nich tabun dziennikarzy i fotoreporterów był to bowiem pierwszy statek jaki dotarł z PRL po ogłoszeniu stanu wojennego. Relacje Duńczyków i Polaków z przeżyć w PRL oraz sprawozdania dziennikarzy skandynawskich, ukazywały się odtąd niemal codziennie w miejscowej prasie 10. Dodać należy, że rząd duński przez kilka lat kanalizował pomoc materialną przez Caritas, który kierował ją do północnych województw w Polsce. W Danii organizacje pozarządowe od początku akcji pomocy, skoordynowały swoje działania i podzieliły Polskę na strefy, do których transporty miały się kierować. W celu zmobilizowania społeczeństwa, duńskie władze zdecydowały, że Radio i Telewizja zorganizują specjalnie przygotowany program artystyczny, powiązany ze zbiórką pieniężną na pomoc dla narodu polskiego. Program z udziałem czołowych artystów duńskich i wypowiedziami znanych polityków, z premierem rządu na czele, został nadany w niedzielę 24 stycznia 1982 r. od oraz w programie radiowym następnego dnia od wraz z podaniem konta bankowego, na które widzowie i słuchacze mogli przekazać dary. Wszyscy w nim występujący, łącznie z obsługą techniczną, pracowali w tym dniu honorowo. Wyniki finansowe były nadspodziewane duże ponad dziesięć milionów koron. Podobny pod względem walorów artystycznych program zorganizowano wcześniej tylko raz, na rzecz walczących Węgrów (1956). Program na rzecz Polski miał jednak większy zasięg i wizualnie (kolorowa telewizja) był znacznie atrakcyjniejszy. W ślad za tym nastąpiła lawina inicjatyw, indywidualnie i zbiorowo organizowano zbiórki odzieży, artykułów spożywczych i zabawek, medykamentów i sprzętu szpitalnego włącznie. Kierowcami samochodów ciężarowych i konwojentami z Danii byli Duńczycy, podobnie jak ze Szwecji Szwedzi. Polacy natomiast organizowali pomoc, składowali zebrane rzeczy, sprzęt, żywność itd. Już 23 grudnia 1981 r. jeden z oddziałów Duńskiego Czerwonego Krzyża (Hillerød) wysłał kolumnę czterech samochodów ciężarowych z kocami (2 tys.), mydłem toaletowym (5 tys. szt.), lekami (1 tys. kg) i sprzętem szpitalnym (600 kg). Dary ze szpitala w Koldyndze przekazano Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi w Łodzi, a tydzień później pojechało 6 samochodów z 30 tonami żywności. 10 Stella Bockelund, Rapport smuglet ud fra B.T. medarbejder i Warszawa. B.T. 16 XII 1981 s. 4, 6, 8; Hans Lind, Polsk præst: Mine landsmænd græder. Politiken, 18 XII 1981, s. 7, il.; Ruth Nörthen, Poul Hansen, Mange nægter at lade sig kue. Aktuelt, 18 XII 1981, s. 9 10, il.; Jan Stage, Polsk aktion planlagt længe. Politiken, 18 XII 1981, s. 2/1, il., Kirsten Boas, Kirken er Polens frie talerstol, s. 2/2 il.; Hans Lind, Et Polsk samlingspunkt Josef Dudek, Politiken, 20 XII 1981, s. 1/8 portret; Dagens portret Josef Dudek. Kristeligt Dagblad, 22 XII 1981, s. 9 portret; Hugo Truelsen, Tæpper, sæbe og hospitaludstyr på vej til Polen. Første polske fly til København.; Anja Westphal, Polsk glæde over Gladsaxes pakker.; William Cauchi, 100 stranede polakker holder jul i Danmark. Politiken, 24 XII 1981, s. 1/4, il.; Claus J. Deden, Kommunisterne kender kun monologen ikke dialogen. Aalborg Stiftstidende, 5 I 1982, portr. 170

17 Zgodnie z życzeniem polskiej strony, pięciokilogramowe paczki miały zawierać margarynę, olej roślinny, mięsne i rybne konserwy oraz mleko w proszku, które przekazano do parafii w Polsce. Miasta bliźniacze, jak na przykład Koszalin, otrzymywał pomoc materialną dla swoich mieszkańców z duńskiego Gladsaxe itd. Delegat Komitetu Wolnej Czechosłowacji w Danii, wykładowca szkoły średniej, Ivan Cuhra, organizował bardzo pożyteczną akcję pomocy dla Polski w północnej Jutlandii. Wciągnął w to duńską młodzież, która z entuzjazmem zaangażowała się w akcję pomocy. W całej Danii powstawały grupy ludzi, chętnych do niesienia pomocy naszym rodakom, zgłaszali się indywidualni ofiarodawcy oraz ochotnicy, gotowi do bezpośredniego przewiezienia darów do Polski. Stan wojenny zastał w Danii ponad 2 tys. Polaków. Oczywiście, korzystali ze wszechstronnej pomocy, jaką zapewniał im Duński Komitet Pomocy Uchodźcom i Duński Czerwony Krzyż. Delegatura pełniła funkcję pomocniczą i zgłaszane potrzeby przekazywała do grup i zespołów, które powstawały w kręgu organizacji niepodległościowych, jak Naczelny Komitet Wolnych Polaków i Związek Wolnych Polaków w Nykobing F. lub z nimi współpracujących oraz zupełnie niezależnych. Duńczycy zgłaszali się do Delegatury w celu uzyskania informacji o położeniu społeczeństwa polskiego, możliwości przekazywania darów do kraju, sygnalizowanych potrzeb, adresów osób godnych zaufania, na które można było dostarczyć zebrane produkty, sprzęt itd., tłumaczenia listów nadesłanych z Polski oraz listów duńskich na Polski... Powstała nawet organizacja Polski Patronat ( Polske fadderskaber ), która zrzeszała wolontariuszy tłumaczy pism, listów itp. z polskiego na duński z całego kraju, gdzie można było zgłaszać takie zapotrzebowanie. Naczelny Komitet Wolnych Polaków także utworzył grupę tłumaczy listów w okręgu Kopenhagi. Duńskie Radio i Telewizja nagrywały emisje programów PRL (Bornholm) oraz przekazywały informacje o rozwoju wydarzeń o represjach i brakach na rynku, ale Duńczykom (władze, organizacje) chodziło o interpretację lub komentarz do zarejestrowanych wydarzeń. Komentowanie wydarzeń w Polsce było trudne, ale osoby, które z naszej strony się tego podejmowały, miały do tego odpowiednie kwalifikacje, wykorzystywały również korespondencję z osobami znanymi osobiście w Polsce, biuletynami opozycji w kraju oraz kontaktami z osobami przybywającymi z kraju, którzy naświetlali sytuację, w jakiej się znalazł naród polski. Oczywiście osoby o poglądach lewicowych były także zapraszane do wypowiedzi w środkach masowego przekazu, ale często były one naiwne czy niewiarogodne i nie miały w zasadzie wpływu na udzielenie pomocy Polsce. Niestety, były w Polsce osoby nieuczciwe lub postępujące karygodnie (np. handel lekami otrzymanymi w darze), co podważało zaufanie emigracji i Polonii, jak Duńczyków. Cenzura w PRL, niezmiernie ograniczony dostęp do zagranicznej literatury, a w szczególności polskiej literatury wychodzącej na Zachodzie, która na granicy z PRL podlegała konfiskacie były wielką przeszkodą. Pomoc emigracji polegała na przerzutach literatury i czasopism do kraju. W tym celu Centrala, mająca swą siedzibę w Londynie, utworzyła Punkt Rozdawnictwa Książek m.in. w Kopenhadze. Delegatura natomiast zapewniła dwa miejsca, w których przybysze z kraju mogli bez przeszkód korzystać z literatury i ewentualnie zabrać książki do kraju. Punkt Rozdawnictwa Książek był czynny przy Naczelnym Komitecie Wolnych Polaków, literaturę dostarczał do Biblioteki PMK w Kopenhadze i do Delegatury. Rodacy z kraju z czytelni Biblioteki Polskiej mogli korzystać poza godzinami otwarcia, a w okresie letnich wakacji, była do ich wyłącznej dyspozycji. Drugim miejscem korzystania z literatury i czasopism była Delegatura. Poza tym goście zarówno w Bibliotece, jak i w Delegaturze mogli się zapoznać ze spisem książek, którymi dysponowała londyńska centrala oraz posiadanymi tytułami w Kopenha- 171

18 dze. Jeśli goście uznali, że warto zabrać jakąś książkę lub pismo do kraju, wówczas otrzymywali je bez potrzeby legitymowania. Do celów statystycznych podawano tylko wiek i zawód. Goście z kraju mogli również wskazać tytuły, którymi byliby zainteresowani lub które cieszą się popularnością wśród nauczycieli, studentów i działaczy. Zamówione książki były odbierane przy następnej bytności w Kopenhadze lub przez przebywających na stypendium (pracownicy naukowi, studenci) w późniejszym terminie. Goście, którzy pojawiali się jednorazowo, sami decydowali czy przestudiują literaturę na miejscu, czy też odważą się przewieźć książkę do kraju. Prócz książek goście mogli otrzymać także egzemplarze paryskiej Kultury i organu Rządu RP Rzeczpospolita Polska ukazującego się w Londynie. Te tytuły, a także broszury Wydawnictwa Kronika w zmniejszonym formacie, były w latach osiemdziesiątych obficie przemycane do kraju. W latach siedemdziesiątych przedstawicieli różnych, opozycyjnych ugrupowań z kraju, coraz częściej spotykano w Londynie, Paryżu i Rzymie, jak również w krajach skandynawskich. Z kraju otrzymywaliśmy coraz więcej informacji i materiałów drukowanych ukazujących się poza cenzurą. Przedstawicielem Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROB- CiO) na Skandynawię był kombatant z 1939 r. i działacz na emigracji, inż. Tadeusz Głowacki ze Sztokholmu. Zorganizował Agencję Informacyjną, która powielane materiały, częściowo tłumaczone na szwedzki, rozpowszechniała na terenie Szwecji, Danii i Norwegii. Emigranci z lat , zwłaszcza ze środowisk intelektualnych, utrzymywali żywe kontakty ze swoimi przyjaciółmi, zaangażowanymi w działania na rzecz uwolnienia Polski od braterskiego sojuszu sowieckiego, więc przepływ informacji odbywał się niemal na bieżąco. Z różnych stron kraju napływały wiadomości o aresztowaniach i akcjach służby bezpieczeństwa. Mimo cenzury, kontroli na granicy, inwigilacji działaczy w kraju i zagranicą, uzyskane dane były drukowane w naszych pismach i biuletynach, m.in. w Kronice poświęconej sprawom polskim w Kopenhadze i Wiadomościach Polskich w Sztokholmie. Po ogłoszeniu stanu wojennego w kraju, pierwszym odruchem było organizowanie pomocy dla szykanowanych pracowników naukowych. Za pomocą kontaktów z polskimi emigrantaminaukowcami organizowano pomoc dla kolegów w PRL, m.in. przez Towarzystwo Przyjaciół Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie 0/Skandynawia, Instytut Polsko-Skandynawski oraz Polaków zatrudnionych na Uniwersytecie Kopenhaskim. Profesor Jan Karski, który przebywał w Instytucie Polsko-Skandynawskim, spontanicznie przekazał swoje honoraria za wykłady (Dania, Szwecja) na rzecz kolegów w kraju. Osoby zatrudnione w bibliotekach, Radio i Telewizji, redakcjach w różny sposób propagowały ruch Solidarności w Polsce, np. duńska aktorka i niezależna dziennikarka, Helle Mysjkin, wówczas 33-letnia kobieta, pochodzenia polsko-rosyjsko-holenderskiego, stypendystka w Polsce ( ) w 1981 r. pojechała ponownie do Polski, by odwiedzić znajomych. W sierpniu w rocznicę strajku w stoczni wzięła udział w Festiwalu Zakazanej Piosenki z udziałem osiemnastotysięcznej rzeszy słuchaczy w Gdańsku. Wróciła do Danii tuż przed ogłoszeniem stanu wojennego z nagraniami Festiwalu, a gdy dowiedziała się, że większość jej znajomych zostało internowanych przystąpiła do akcji. Nawiązała kontakt ze stypendystą-emigrantem w Instytucie Slawistyki Uniwersytetu Kopenhaskiego, Bronisławem Świderskim. Chodziło o pomoc w przekładzie tekstu polskich piosenek na duński, głównie Jacka Kaczmarskiego (ur. 1957, zm. 2004) i Jana Krzysztofa Kelusa (1942 ). Piosenki Jacka Kaczmarskiego, którego ominęło internowanie (był zagranicą) nagrała w Paryżu w styczniu 1982 r. Jedną z jego piosenek Uchroń mnie od nienawiści, wydrukowała w jednym z kopenhaskich dzienników. 172

19 Po powrocie z Paryża, zrobiła też plakat S.O.S. SOLIDARNOŚĆ zbiórka na fundusz pomocy dla polskich wokalistów podziemnych, na którym widniał rysunek podniesionej ręki z mikrofonem (tekst, oczywiście był po duńsku). Plakat rozwieszała w wielu miejscach i sprzedawała kasetę z nagraniem piosenek protestu oraz broszurkę z ich tekstami w języku duńskim. Jacka Kaczmarskiego zaproszono więc do Danii z kilkoma koncertami. Helle Mysjkin, na początku krytycznych tygodni stanu wojennego, przybliżyła duńskim czytelnikom położenie Polaków, cytując m.in. J. Kaczmarskiego, który jej powiedział:»solidarność«, to nie tylko polityka i ekonomia, ale przede wszystkim moralna rewolucja, która opiera się na poszanowaniu godności człowieka i chrześcijańskich zasad. We własnym komentarzu do wydarzeń w PRL powiedziała: Polacy są ludźmi z dużym temperamentem i jeśli konieczne, płacą życiem za swoją sprawę. Piosenki protestu istniały w Polsce od dziesięcioleci. Przepaść między krajami bloku sowieckiego a nami na Zachodzie, tworzy sztuczna żelazna kurtyna, chociaż to tylko godzina lotu, ale dlatego musieliśmy tak dużo czytać między wierszami 11. Podobne inicjatywy podejmowały polskie środowiska m.in. przez zapraszanie artystów, m.in. aktorki Haliny Mikołajskiej ( ) z występami w Danii i Szwecji oraz wokalistów Ewy Demarczyk (1941 ) i Bogumiła Kłodkowskiego (1926 ) z zespołem do Danii. Jednym z emigrantów 1968 r., który zasilał duńską prasę artykułami na tematy związane z ustrojem politycznym w Sowietach i krajach tzw. demokracji ludowej, to rusycysta, dr Leon Nikulin, który był w PRL karany i więziony za prawdę o Katyniu. Ivan Cuhra, wspomniany wyżej emigrant czeski, także pisał artykuły do duńskiej prasy o położeniu polskiej opozycji w PRL oraz w jego własnym kraju. W owym czasie było wiele inicjatyw szlachetnych ludzi, w bardzo wielu miejscowościach w całej Danii, które tubylcom przybliżały Polskę i Polaków, jak rzadko kiedy w naszych dziejach. Duńskie społeczeństwo odnosiło się z sympatią do tej części naszych rodaków, która nie zmieniała koniunkturalnie swoich poglądów politycznych. Dano temu szczególny wyraz wówczas, gdy ujawniono, że w razie konfliktu obu przeciwstawnych bloków wojskowych, siły zbrojne PRL miały przeprowadzić inwazję wysp duńskich, gdy wydalano dyplomatów PRL za uprawianie szpiegostwa, które obejmowało także polskich imigrantów i uchodźców, oraz w okresie stanu wojennego i internowaniu działaczy Solidarności. Działalność przedstawiona wyżej, dawała niewątpliwie poczucie przynależenia do tej części społeczeństwa polskiego poza granicami kraju, która wierzyła w odzyskanie wolności przez Polskę. Znaczna pomoc materialna, indywidualna i zorganizowana, jaka płynęła od emigracji oraz przyjaciół z Zachodu w ogóle do kraju, była oczywiście w stosunku do potrzeb, daleko niewystarczająca. Świadczyła jednak o żywej łączności emigracji z narodem polskim, a z drugiej strony istotnie pomagała w wielu wypadkach w przetrwaniu rodzinom i czynnej opozycji w najtrudniejszych okresach w kraju. Eugeniusz Stanisław Kruszewski urodzony w 1929 r. w Zbąszyniu, od 1959 r. na emigracji w Danii. Studia dokończył w Uniwersytecie Kopenhaskim. Stopień doktora, doktora habilitowanego i profesora w zakresie historii stosunków międzynarodowych uzyskał w latach w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie. W latach był delegatem rządu RP na uchodźstwie w Londynie i ministrem pełnomocnym w Danii. Prezes Rady Powierniczej Fundacji Instytutu Polsko-Skandynawskiego oraz współorganizator i od 1985 r. dyrektor tegoż Instytutu; członek wielu organizacji i towarzystw kulturalno-społecznych na obczyźnie, autor kilkunastu książek, rozpraw i ponad 150 artykułów, głownie w zakresie stosunków międzynarodowych i dziejów wychodźstwa polskiego. 11 Berlingske Tidende, 20 IV 1982, s. II/3. 173

20 Artur Rynkiewicz Wiceprezes POSKu, Londyn POLSKI OŚRODEK SPOŁECZNO-KULTURALNY I JEGO ZNACZENIE W ŻYCIU UCHODŹSTWA NIEPODLEGŁOŚCIOWEGO I POLAKÓW Z KRAJU Już na początku lat sześćdziesiątych toczyły się dyskusje o potrzebie powstania dużego Polskiego Domu w Londynie, ale dopiero 23 lipca 1964 r. powstał on formalnie dzięki inicjatywie Stowarzyszenia Techników Polskich (STP) w Wielkiej Brytanii i Polish University College Association w Londynie (PUCAL Towarzystwo Popierania Nauki Polskiej). Akt powstania (Articles of Association), który podpisało szereg organizacji, został formalnie zatwierdzony przez brytyjskie władze lokalne i komisję instytucji charytatywnych, czyli Charity Commission. Przewodniczącym został inicjator projektu prof. Roman Wajda. Głównym zadaniem POSKu w tamtym okresie było objęcie opieką Biblioteki Polskiej, ponieważ ówczesny rząd Partii Pracy Harold Wilsona zapowiedział wstrzymanie subwencji na prowadzenie Biblioteki. Fakt ten przyspieszył nasze działania. Zakupiono kilka budynków przy 238/246 King Street w dzielnicy HAMMERSMITH, uzyskano zgodę władz lokalnych na nową zabudowę i 6 marca 1971 r. biskup Władysław RUBIN dokonał poświęcenia kamienia węgielnego z napisem: Polsce i Wolnym Polakom na Pożytek. 29 grudnia 1974 r. odbyło się uroczyste otwarcie zachodniej części gmachu. Trzy tygodnie wcześniej, 8 grudnia 1974 r., zmarł prof. WAJDA inicjator i przewodniczący POSKu. Przeżywaliśmy trudny okres w budowie naszego Ośrodka. Sytuacja finansowa była krytyczna. Trzeba było mimo bardzo wysokiej inflacji zaciągnąć pożyczkę w banku w wysokości l , za którą opłaty wynosiły 18,5%! Chwytano się wszystkich sposobów w zdobywaniu funduszy, np. wprowadzono fundatorstwo POSKu: kto wpłacił 250 stawał się fundatorem POSKu. Zarząd i członkowie rady regularnie wyjeżdżali w teren w celu propagowania idei PO- SKu która poza zdobywaniem nowych członków sprowadzała się do połączenia wysiłku większych organizacji w celu promowania polskiej kultury i rozwoju życia społecznego. Intensywnie działało Koło Przyjaciół, ale Ośrodek było o krok od bankructwa! W POSKu od początku działo się wiele w zakresie kultury. Były organizowane CZWARTKI. Sala wystawowa była bez przerwy czynna. W największej sali recepcyjnej odbywały się odczyty i wykłady oraz imprezy artystyczne; organizowane były TYGODNIE KULTURY. W Bibliotece Polskiej znalazło pomieszczenie Towarzystwo Konradystów Joseph Conrad Study Centre wraz ze swym bogatym zbiorem Konradianów. W październiku 1976 r. otwarty został POSKLUB, z którego czynsz poprawił nieco sytuację finansową. Pod koniec 1976 r. cały gmach był już gotowy z wyjątkiem sali teatralnej. 3 maja 1977 r. odbyło się uroczyste przeniesienie Biblioteki Polskiej. Dopiero 5 czerwca 1982 r. cały gmach był gotowy i odbyła się inauguracja sali teatralnej. Od początku, u samych podstaw idei POSKu była służba polskiej społeczności. W ówczesnych realiach politycznych podzielonego świata, służba przede wszystkim społeczności emigracyjnej, której dostęp do wielu nurtów kultury i sztuki w Polsce był co najmniej utrudniony, kultura polska żyła więc i rozwijała się w gmachu POSKu. 174