Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli

Transkrypt

1 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli StBob 1 (1013) s Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli TADEUSZ KOTLEWSKI SJ Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie Collegium Bobolanum Warszawa Dla św. Ignacego Loyoli Jezus Chrystus stoi w centrum duchowego życia chrześcijanina. Przykładem są jego Ćwiczenia duchowne, gdzie cała treść skupiona jest na Chrystusie Panu. W tych Ćwiczeniach Ignacy nie mówi o cnocie, ale chodzi mu o ukazanie Jezusa, Wzoru i Mistrza życia oraz każdej cnoty. Nawet wtedy, gdy w nich nie proponuje tajemnic z życia Jezusa, wszystko i tak ciąży ku Jezusowi. Jezus jest Słowem Odwiecznym w Trójcy Świętej 1 (por. ĆD 109) i jest zawsze widziany w szczególnej harmonii i jedności z pozostałymi Osobami Trójcy Świętej, o czym świadczą zapisane słowa: Trzy Osoby Boskie spoglądają na całą powierzchnię i obszar całego świata (...) Siedzą na swojej królewskiej stolicy. Postanawiają swej wieczności (ĆD 102, 106). Ćwiczenia duchowe mają tak wielkie znaczenie, ponieważ niosą w sobie siłę przemiany i umocnienia człowieka, czego przykładem jest sam św. Ignacy, jego pierwsi towarzysze, którym je dawał, oraz bardzo wiele innych osób, tak duchownych, jak i świeckich, które odkryły ich wartość. Ta wartość i znaczenie ukazuje się w połączeniu dwóch rzeczywistości, tej widzialnej i tej niewidzialnej. Wymiar widzialny obejmuje ich wewnętrzną dynamikę, na którą składają się usystematyzowana modlitwa, odosobnienie i kierownictwo duchowe. Wymiar niewidzialny wskazuje na działanie łaski Bożej, która przemienia człowieka. 1. Wartość i znaczenie Ćwiczeń duchowych Wypowiedzi papieży Wartość i znaczenie Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli zostało na przestrzeni wieków podkreślone przez wielu papieży. Pierwszym jest 1 Ignacy Loyola, Ćwiczenia duchowe, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002 (dalej: ĆD z właściwą sobie numeracją).

2 Tadeusz Kotlewski SJ 102 Paweł III, który w breve Pastoralis officia cura z 31 lipca 1548 r. uroczyście zatwierdza książeczkę Ćwiczeń duchowych. Napisał on m. in., że Umiłowany syn Ignacy Loyola ( ) ułożył pewne pouczenia, czyli Ćwiczenia duchowe, oparte na Piśmie świętym i doświadczeniach życia wewnętrznego i w sposób bardzo odpowiedni je uporządkował, aby pobudzały wiernych do pobożności. ( ) Ćwiczenia te zawierają rzeczy pobożne i święte, a do zbudowania i postępu duchowego wiernych są bardzo pożyteczne i zbawienne. Zachęcamy też usilnie wszystkich i każdego z osobna obojga płci wiernych, gdziekolwiek się znajdują, żeby korzystali z tych tak pobożnych pouczeń i Ćwiczeń i żeby zechcieli dać się przez nie [duchowo] urobić. 2 Po kilku wiekach papież Leon XIII wyraził to w podobnych słowach: Jakie znaczenie posiadają Ćwiczenia Duchowe dla wiecznego zbawienia, dowodzi tego doświadczenie minionych trzech wieków oraz świadectwo tych wszystkich, którzy w tym okresie czasu odznaczali się znajomością ascezy lub świętością życia. ( ) Siłą i chwałą Ćwiczeń duchowych jest to, że na te prawdy (boskie prawdy) rzucają nowe niejako światło i budzą w pewnym sensie ze stanu uśpienia. ( ) Odprawianie Ćwiczeń duchowych przynosi pożytek nie tylko jednostkom, lecz także całej społeczności. 3 Papież Pius XI dostrzega wartość Ćwiczeń jako środek na drodze do doskonałości i świętości w życiu chrześcijańskim. 4 W liście apostolskim Meditantibus Nobis z 3 grudnia 1922 r. tenże papież pisze, że w Ćwiczeniach odprawianych według metody ignacjańskiej wszystko jest tak mądrze ułożone, tak ściśle ze sobą powiązane, że jeżeli tylko człowiek nie stawia oporu łasce Bożej, to z gruntu go odnowią i uczynią w pełni posłusznym Boskiej woli i władzy. 5 Szczególnie o wartości, znaczeniu i roli Ćwiczeń duchowych napisał Pius XI w encyklice Mens nostra, która w całości poświęcona jest tymże ćwiczeniom i jest zachętą do coraz większego upowszechniania ich praktyki. 6 Papież wyraża przekonanie, że jeśli Ćwiczenia duchowe zostaną rozpowszechnione we wszystkich stanach społeczności ludzkiej i pilnie będą odprawiane, nastąpi duchowe odrodzenie. 7 2 Cyt. za A. Bober, Dokumenty Papieskie, w: Ignacy Loyola, Pisma Wybrane, Kraków 1968, t. II, s (dalej: PW). 3 List Leona XIII do generała Towarzystwa Jezusowego, w: PW t. II, s Pius XI, Konstytucja Apostolska Summorum Pontificium z 25 VII 1922; Acta Apostolicae Sedis (dalej: AAS) 1922 nr 14, s ; PW, t. II, s ; AAS 1922 nr 14, s ; PW, t. II, s AAS 1922 nr 14, s ; PW, t. II, s Por. Pius XI, Encyklika Mens nostra. AAS 1929 nr 21, s ; PW, t. II, s Tamże, s. 273.

3 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli W podobnym duchu wyrażał się Pius XII, dla którego Ćwiczenia duchowe są wyrazem ignacjańskiej ascezy oraz środkiem pomocnym do zbawienia. 8 Ćwiczenia duchowe św. Ignacego Loyoli będą zawsze najskuteczniejszym środkiem dla duchowego odrodzenia świata i zaprowadzenia w nim należytego ładu, ale pod warunkiem że pozostaną autentycznie ignacjańskie. 9 Mocą tych Ćwiczeń napisał w innym liście papież Pius XII Ignacy szedł za Jezusem aż na sam szczyt miłości. 10 Jan Paweł II zachęca do korzystania z Ćwiczeń duchowych, w których można znaleźć skuteczne lekarstwo na choroby współczesnego człowieka pociągniętego przez wichry ludzkich przeżyć do życia poza sobą, zaabsorbowanego zbytnio rzeczami zewnętrznymi. Wyraża również pragnienie, by te Ćwiczenia stały się kuźnią nowych ludzi, autentycznych chrześcijan, zaangażowanych apostołów. 11 Tenże papież w przemówieniu do jezuitów 27 lutego 1982 r. przypomniał, że szczególnie skutecznym środkiem do pełnej odnowy życia wewnętrznego okazały się Ćwiczenia duchowe św. Ignacego, które pozostawiły niezatarty ślad w historii duchowości. 12 Reasumując, można powiedzieć za Hieronimem Nadalem, że Ćwiczenia duchowe zawdzięczają swoją skuteczność dzięki temu, że faktycznie uczą nas metody, która przygotowuje nas do przyjęcia Bożego Słowa, Bożej Nowiny. 13 W tym ich szczególna wartość, znaczenie i moc Doświadczenia mistyczne Ignacego Loyoli Powstawanie Ćwiczeń duchowych wiąże się z kolejnymi doświadczeniami mistycznymi, które stawały się udziałem św. Ignacego. Począwszy od Loyoli, przez Manrezę i pielgrzymkę do Jerozolimy oraz przez lata studiów i apostolstwa Ignacy uzupełniał swoje dziełko duchowe. Sam Ignacy wspomina o nadzwyczajnych łaskach, które otrzymał w Manrezie. Bóg objawia się mu nie tylko w swej najgłębszej tajemnicy, udzielając łaski kontemplacji Trójcy Świętej, ale również daje łaskę mistycz Por. Pius XII, List Apostolski Nosti Profecto. AAS 1940 nr 32, s ; PW, t. II, s Przemówienie Piusa XII do pielgrzymów hiszpańskich z 24 X 1948, AR 1948, s ; PW, t. II, s Pius XII, List Magna cum iucunditate. AAS 1955 nr 47, s ; PW, t. II, s Jan Paweł II, Anioł Pański z papieżem Janem Pawłem II, Kraków 1983, s Tenże, O życiu zakonnym. Przemówienia Listy Apostolskie Instrukcje, Poznań-Warszawa 1984, s Cyt. za: G. Cusson, Biblical Theology and The Spiritual Exercises. A Method toward a Personal Experience of God as Accomplishing Us His Plan of Salvation, The Institute of Jesuit Sources, St. Louis 1988.

4 Tadeusz Kotlewski SJ 104 nego oglądu wyjścia wszystkich rzeczy stworzonych od Boga. Ogląda Boga Trójjedynego w akcie stworzenie. Bóg mu się objawia jako Stworzyciel, od którego pochodzi wszelkie dobro. Pewnego razu przedstawił się jego umysłowi sposób, w jaki Bóg stworzył świat; a towarzyszyły temu wielka radość duchowa. Zdawało mu się, że widzi jakąś białą rzecz, z której wytryskało kilka promieni i z których Bóg uczynił światło 14 (AUT 29). Ignacy otrzymuje dar kontemplacji aktu stworzenia i od tej pory może spoglądać z perspektywy Boga na wszystkie rzeczy na obliczu ziemi Kolejną łaską, którą otrzymuje, jest wizja Syna Bożego. Chrystus objawia się Ignacemu raz w tajemnicy sakramentu Eucharystii, innym razem w swojej ziemskiej postaci. Te widzenia Ignacy przeżywa bardzo głęboko i czuje się jeszcze bardziej zjednoczony z Chrystusem. Pogłębia się w nim wielkie pragnienie służby Bogu pod sztandarem Jezusa. W tajemnicy Jezusa, Ignacy otrzymuje także łaskę podobnego widzenia Najświętszej Maryi Panny. Ignacy otrzymuje od Boga kolejną łaskę nad rzeką Cardoner: I kiedy szedł zatopiony w swoich modlitwach wspomina Ignacy usiadł na chwilę zwrócony twarzą ku rzece, która płynęła głęboko w dole, i gdy tam tak siedział, zaczęły się otwierać oczy jego umysłu. Nie znaczy to, że oglądał jakąś wizję, ale że zrozumiał i poznał wiele rzeczy tak duchowych, jak i odnoszących się do wiary i wiedzy. A stało się to w tak wielkim świetle, że wszystko wydało mu się nowe. To, co wtedy pojął, nie da się szczegółowo wyjaśnić, choć było tego bardzo wiele. Otrzymał wtedy tak wielką jasność umysłu i do tego stopnia, że jeśli rozważy całe życie swoje aż do 62 roku życia, i jeśli zbierze razem wszystkie łaski otrzymane od Boga i wszystko, czego się nauczył, i choćby to wszystko zebrał w jedno, i tak nie sądzi, żeby to wszystko dorównywało temu, co wtedy otrzymał w tym jednym przeżyciu (AUT 29). Wszystkie łaski otrzymane w tamtym czasie przynoszą mu wiele duchowej pociechy i pokoju. Doświadczenia zmieniły Ignacego nie tylko wewnętrznie, ale i zewnętrznie. Ostatni okres pobytu w Manrezie jest dla Ignacego szkołą życia mistycznego, ponieważ Bóg obchodzi się z nim jak nauczyciel w szkole z dzieckiem (AUT 27), poucza go, oświeca, udziela szczególnych świateł, kształtuje go wewnętrznie. W jednym ze swoich listów Diego Laynez pisze, że Ignacy otrzymał wtedy wiele światła w sprawach wiary, szczególnie został umocniony i oświecony wizją Trójcy Świętej. Co więcej, w innym miejscu dodaje, że nie tylko rozum został oświecony tym misterium, ale także uczucia zostały łagodnie dotknięte boską słodyczą. Ignacy dotknięty łaskami mistycznymi stał się nowym człowiekiem, o czym wspomina: Stało się to w ten sposób, że w jego umyśle pozostała taka jasność, iż wydawało 14 Ignacy Loyola, Autobiografia czyli Opowieść Pielgrzyma, Wydawnictwo WAM, Kraków 1994 (dalej: AUT z właściwą sobie numeracją).

5 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli mu się, że stał się innym człowiekiem, i że posiada inny umysł niż ten, który miał (AUT 30). Komentatorzy i znawcy duchowości ignacjańskiej na przestrzeni wieków byli i są zgodni, że ćwiczenia duchowe są owocem bezpośredniego działania Bożego. 15 Juan Polanco ze swej strony podkreśla, że w Manrezie Ignacy był prowadzony bezpośrednio przez Boga i to sam Bóg dał mu ćwiczenia duchowe. 16 Wszedł na drogę, która go zaprowadziła go na szczyt świętości i miłości. Obecny kształt Ćwiczeń duchownych jest owocem wielu przemyśleń, łask Bożych i osobistych poprawek nanoszonych przez samego Ignacego. Luis Gonçalves da Câmara tak zanotował w Autobiografii: On [Ignacy] mi powiedział, że Ćwiczeń nie ułożył całych za jednym razem, ale kiedy zauważył pewne rzeczy w swojej duszy, które wydawały mu się pożyteczne, a zdawało mu się, że będą pożyteczne i dla innych, wtedy notował je, na przykład rachunek sumienia przy pomocy linii itd. W szczególności powiedział mi, że zasady wyboru w Ćwiczeniach zaczerpnął z tej różnorodności duchów i myśli, których doświadczył w Loyoli, kiedy był chory na nogę (AUT 54) Dynamika ćwiczeń ignacjańskich Czym są Ćwiczenia duchowe Ignacego Loyoli? On sam te tak opisuje i definiuje: Pod tym mianem Ćwiczenia duchowe rozumie się wszelki sposób odprawiania rachunku sumienia, rozmyślania, kontemplacji, modlitwy ustnej i myślnej i inne działania duchowne, jak o tym będzie dalej mowa. Albowiem jak przechadzka, marsz i bieg są ćwiczeniami cielesnymi, tak podobnie ćwiczeniami duchownymi nazywa się wszelkie sposoby przygotowania i usposobienia duszy do usunięcia wszystkich uczuć nieuporządkowanych, a po ich usunięciu - do szukania i znalezienia woli Bożej w takim uporządkowaniu swego życia, żeby służyło dla dobra i zbawienia duszy (ĆD 1). Nieco daje Ignacy dodaje: Ćwiczenia duchowe służące do przezwyciężenia samego siebie i do uporządkowania swego życia bez kierowania się jakimkolwiek przywiązaniem, które byłoby nieuporządkowane (ĆD 21). Cel opisany wskazuje, że człowiek włącza się w nie aktywnie. Ćwiczenia są więc praktyką i jako takie domagają się osobistego zaangażowania ze strony człowieka, jego pracy i wysiłku. Dotyczą one spraw ducha, czyli tego, co naj Por. P. Leturia, Génesis de los Ejercicios de san Ignacio y su influjo en la fundación de la Compañía de Jesús, w: Estudios Ignacianos, II, Por. J. Polanco, Vita Ignatii er rerum Societatis Iesu Chronicon, t. I, Matriti 1894, s. 23; por. P. Leturia, dz. cyt.; I. Iparraguirre, Introducción: Los Ejercicios w: San Ignacio de Loyola, Obras completas, BAC, Madrid, 1982, s

6 Tadeusz Kotlewski SJ 106 głębsze w człowieku: rzeczywistość działania duchów, dobrego i złego. Przez nie chrześcijanin uczy się rozróżniać działanie duchów i rozeznawać wolę Boga we własnym życiu (por. ĆD 6-10, 13-20). Ćwiczenia duchowne są wszelkim sposobem, po hiszpańsku todo modo, odprawiania rachunku sumienia, kontemplacji, medytacji, modlitwy ustnej i myślnej (ĆD 1). Sformułowanie wszelki sposób wskazuje na ogromną wewnętrzną wolność: Bóg może działać w człowieku bezpośrednio, a człowiek pozwala działać samemu Bogu w pełnej dyspozycyjności swojego życia. Ignacy wskazuje na dwa elementy, o których wcześniej była mowa: przezwyciężenie samego siebie i poszukiwanie woli Bożej. W takim spojrzeniu, wyjaśnia S. Arzubialde, ofiarowuje się człowiekowi perspektywę, w której może on z pomocą łaski Bożej przezwyciężyć własne uwarunkowanie namiętnościami, tak ażeby Bóg prowadził go w sposób bezpośredni w swojej miłości. 17 Metoda książeczki Ćwiczeń polega na tym, że otwiera rekolektanta na działania Boga i Jego słowa w historii zbawienia. Jest to szczególna pedagogia, która ma dwa plany. Na jednym, którą jest obiektywna płaszczyzna w tej pedagogii odprawiający ćwiczenia rozważa i kontempluje główne prawdy zbawcze, takie jak: misterium Trójcy Świętej, akt stwórczy Boga, upadek człowieka i grzech, wcielenie, odkupienie, zmartwychwstanie. Drugą zaś, jest subiektywna płaszczyzna doświadczenia duchowego, która jest osobistym zaangażowaniem rekolektanta. W tym modlitewnym spotkaniu z Bogiem, Jego objawionymi prawdami i łaskami, rekolektant zwraca się z prośbą, by potrafił w swoim życiu codziennym tu i teraz żyć tym konkretnym wydarzeniem zbawczym. 18 Sergio Rendina, idąc za innymi znawcami Ćwiczeń duchowych, wskazuje, że trzech protagonistów drogi Ćwiczeń. W wyjaśnieniu roli każdego z protagonistów korzysta z Przypowieści o świecy (Mt 13, 3-9). I tak, mówi on, jest ziarno, czyli słowo Boże lub, inaczej mówiąc, Duch Święty, który ożywia, inspiruje i uobecnia się w Kościele; ziemia/grunt, czyli ten, który odprawia Ćwiczenia, który przyjmuje słowo i pozwala, by zapuściło ono w nim korzenie i dojrzewało. W końcu jest także ten, który sieje, świeca, czyli ten, który daje Ćwiczenia. On proponuje i poddaje słowo do medytacji, rozważania i kontemplacji oraz towarzyszy temu i, który przyjmuje to słowo Por. S. Arzubialde, Ejercicios Espirituales de S. Ignacio. Historia y análisis, Ediciones Mensajero y Sal Terræ, Bilbao-Santander 1991, s Por. G. E. Gans, Editors s Foreword, w: G. Cusson, dz. cyt. 19 Por. S. Rendina, La pedagogia degli Esercizi. Aspetti più significativi. Edizioni ADP, Roma 2002, s. 12.

7 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli 1.4. Słowo Boże jest sercem Ćwiczeń duchowych Główną prawdą Ćwiczeń ignacjańskich jest przekazanie centralnego tematu, który przewija się w całej Biblii i łączy wszystkie jej księgi, a jest nim Boski plan stworzenia i odkupienia rodzaju ludzkiego przez Chrystusa. 20 Historia zbawienia jest obecna w dynamice tychże Ćwiczeń i głęboko związana z procesem ich rozwoju. Istnieje, jak stwierdza C. M. Martini, szczególna relacja kolejnych etapów drogi Ćwiczeń z drogami duchowymi, które są przedstawione na różne sposoby na kartach Pisma Świętego. 21 Coraz bardziej staje się jasne i przekonujące, pisze C. M. Martini, że w Ćwiczeniach duchowych Ignacy miał dar uchwycenia tego, co najbardziej podstawowe i esencjalne w tej dynamice biblijnej, tj. uniżenie i wywyższenie Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, który stał się człowiekiem. 22 Jezus Chrystus jest Słowem Odwiecznym i Wcielonym (ĆD 109), które przyszło na ten świat, aby go zbawić (por. ĆD 102). W kontemplacji o narodzeniu Ignacy zaprasza, by patrzeć i rozważać, jak Pan narodził się w skrajnym ubóstwie, a po tylu trudach, doznawszy głodu i pragnienia, upału i zimna, krzywd i zniewag, umarł wreszcie na krzyżu; a to wszystko dla mnie (ĆD 116). To misterium uniżenia i wywyższenia w szczególny sposób przedstawia w Trzecim i Czwartym Tygodniu Ćwiczeń, gdzie m.in. mówi: Rozważyć, co Chrystus Pan nasz cierpi w swoim człowieczeństwie (ĆD 195) i jak Bóstwo się ukrywa, a mianowicie jak mogąc zniszczyć nieprzyjaciół swoich nie czyni tego, i jak zezwala, aby tak okrutnie cierpiało jego człowieczeństwo najświętsze (ĆD 196). Potem, kiedy Chrystus oddał ducha na krzyżu, ciało jego zostało odłączone od duszy, lecz zawsze zjednoczone z Bóstwem, błogosławiona zaś dusza jego, też zjednoczona z Bóstwem, zstąpiła do piekieł; wyrwawszy stamtąd dusze sprawiedliwe przyszła do grobu; powstawszy więc z martwych ukazał się Chrystus Pan z duszą i z ciałem błogosławionej Matce swojej (ĆD 219). Ignacy zaprasza wtedy, aby rozważyć, jak Bóstwo, które w Męce zdawało się ukrywać, teraz objawia się i ukazuje tak cudownie w najświętszym Zmartwychwstaniu przez swoje prawdziwe i najświętsze skutki (ĆD 223) i patrzeć, jak Chrystus, Pan nasz, spełnia zadanie pocieszania [swoich] i porównać go do przyjaciół, którzy zwykli pocieszać się wzajemnie (ĆD 224). Rendina ze swej strony dodaje, że ćwiczenia ignacjańskie są sposobem nowej aktualizacji historii zbawienia przez przyjęcie Słowa (nie wykluczając sakramentów), które jest medytowane w wierze i zastosowane do poje G. E. Gans, Editors s Foreword, w: G. Cusson, dz. cyt. 21 Por. C.M. Martini, Biblia y ejercicios, w: J. García de Castro (red.), Diccionario de espiritualidad ignaciana. Grupo de espiritualidad ignaciana, Ediciones Mensajero y Sal Terræ, Bilbao-Santander 2007, s Por. tamże, s. 228.

8 Tadeusz Kotlewski SJ dynczego wierzącego. 23 Rekolektant odpowiada osobiście na zaproszenie i przez swoje życie na nowo zmienia w perspektywie planu zbawczego, podejmując konkretne i praktyczne wybory. Można powiedzieć innymi słowy, że Boże słowo przyjęte z wiarą przemienia go. Reasumując, trzeba bez wątpienia powiedzieć, że słowo Boże jest sercem tychże ćwiczeń. To słowo medytowane, rozważane i kontemplowane jest głęboką i osobistą modlitwą. Celem modlitwy, celem samych ćwiczeń duchownych nie jest nabycie nowych technik. Modlitwa jest zawsze drogą do spotkania Boga, który pragnie mówić do serca człowieka. 2. Ćwiczenia duchowe szkołą modlitwy słowem Bożym Modlitwa ignacjańska Modlitwa oparta na słowie Bożym przybliża rozumienie ignacjańskiego sposobu modlitwy, w który cały człowiek jest zaangażowany w słuchanie Boga. Cały ten proces bazuje na fundamencie, jakim są wydarzenia historii zbawienia, o czym tak jasno mówi święty w Ćwiczeniach duchownych, gdzie m. in. rozważa misterium grzechu i Bożego miłosierdzia objawionego w Jezusie Chrystusie oraz tajemnicę wcielenia, narodzenia i całego życia Jezusa, Jego męki, śmierci i zmartwychwstania. Święty Ignacy przestrzega, by nie zatrzymać się tylko na intelektualnym rozważaniu danych prawd wiary czy wydarzeń z historii zbawczej, co jawi się jako duże niebezpieczeństwo i co samo w sobie nie jest jeszcze modlitwą. Podkreśla, że nie obfitość wiedzy i rozważanie jej jest ważne, ale smakowanie i trwanie w obecności Bożej zadawala duszę (por. ĆD 2). Trzeba wiedzieć, że dla Ignacego czysta spekulacja nie jest modlitwą, dlatego kładzie tak silny nacisk na właściwą postawę serca na modlitwie (por. ĆD 32). Mówi on, że należy przypomnieć sobie historię tego, co mam kontemplować (ĆD 102). Według niego historią jest rozważanie prawd wiary. Takie rozważnie i rozmyślanie nad nimi ma duże znaczenie dla owocu, który z niego się zrodzi. A owoc ten jest w ścisłej relacji do osobistego pożytku duchowego, który można wyciągnąć: Patrzeć i rozważać... Potem wejść w siebie i wyciągnąć jakiś duchowy pożytek (ĆD 116). Dla Ignacego duchowym pożytkiem jest zawstydzenie z powodu własnych grzechów (ĆD 48), świadomość, kim się jest (ĆD 58), zadziwienie z powodu odkrycia i poznania wielkiego Bożego miłosierdzia (ĆD 59-60), pragnienie większej służby Bogu (ĆD 98), większego zjednoczenia się z Jezusem w miłości i służbie (ĆD 104, 116, ), pobudzenie do boleści, smutku i płaczu (ĆD 195), pełne ofiarowanie się Bogu (ĆD 106). Osiągnięty owoc wskazuje, że mo- 23 Por. S. Rendina, La pedagogia degli Esercizi. Aspetti più significativi, Edizioni ADP, Roma 2002, s. 25.

9 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli dlitwa dotyka całego człowieka, który, rozważając, pobudza swoje uczucia i angażuje je w zależności od stanu duchowego i treści, które są przedmiotem jego rozmyślania czy kontemplacji (por. ĆD 78, 206). Modlitwa ma dla św. Ignacego wymiar głęboko dialogiczny i kolokwialny, w której słowa odgrywają ważną rolę (por. ĆD 53-54, 63, 71, 109, 147, , 225, 237, 257) Człowiek na modlitwie rozmawia ustnie albo myślnie z Bogiem mówi Ignacy (por. ĆD 3, 1). Słowa mają wyrażać stan ducha człowieka i winny odzwierciedlać to, co jest doświadczeniem konkretnego życia. I tak, rozmowa z Bogiem ma charakter wdzięczności za otrzymane dobrodziejstwa (por. ĆD 53, 71, 74). Innym razem jest prośbą o potrzebne łaski dla siebie czy też o radę w jakieś sprawie. W jeszcze innym przypadku jest oskarżaniem się za jakiś zły czyn czy też ufnym zwierzeniem się Bogu i poddaniem się Mu. Święty Ignacy wpisuje się tu w wielką tradycję Kościoła, w której modlitwa ustna i słowa mają dla niego wielkie znaczenie na drodze spotkania Boga. 24 Modlitwa ustna różni się od myślnej, ale nie może się całkiem od niej oderwać. Słowa winny prowadzić do refleksji i rozmyślania, aby przyniosły właściwy owoc (por. ĆD 254). Dla Ignacego w modlitwie jest ważna świadomość Bożej obecności. Widzieć siebie, jak stoję przed obliczem Boga pisze święty (ĆD 232; por. 183). W innym miejscu powtarza, by uświadomić sobie siebie, jak Bóg, który patrzy na mnie (ĆD 75). Takie przywołanie obecności Bożej przygotowuje do wejścia w osobową relację z Bogiem, jest znakiem szczerej modlitwy. 25 Modlitwa w takim razie jest dla Ignacego trwaniem przed Bogiem, mając Go zawsze przed oczami Lectio divina Człowiek na modlitwie rozważa, poznaje, wyciąga wnioski, ale czyni to wszystko w celu, by poruszyć swoje serce i przybliżyć się do Boga. Modlitwa tak rozumiana i przeżywana przechodzi tradycyjny proces opisany jako lectio, meditatio, oratio, contemplatio, o którym także pisze papież Benedykt XVI w Posynodalnej adhortacji apostolskiej Verbum Domini. 26 Sam Ignacy wprost o tym nie mówi, ale z pewnością jest on obecny w modlitwie ignacjańskiej, choćby wziąwszy pod uwagę, że święty był w Montserrat pod duchowym wpływem benedyktynów i czerpał z ich tradycji i doświadczenia wieków (por. AUT 17-18). Kardynał C. M. Martini, 27 mówiąc o modlitwie w odnie- 24 Por. P.-H. Kolevenbach, Una esigente sequela Christi. Riflessioni e studi sugli Esercizi, Edizione AdP, Roma 2008, s T. Špidlík, Ignazio di Loyola e la spiritualità orientale. Guida alla lettura degli Esercizi, Roma 1994, s Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska Verbum Domini, nr Por. C. M. Martini, Popolo in cammino, Milano 1986, s

10 Tadeusz Kotlewski SJ 110 sieniu do św. Ignacego Loyoli omawia ten proces, nawiązując przez to do wielkiej tradycji Kościoła, z której Ignacy czerpał i na której budował. Takie rozważanie Słowa Bożego jest uporządkowanym ćwiczeniem osobistego słuchania. 28 Po pierwsze, lectio divina jest ćwiczeniem. Takie określenie wskazuje na aktywność i dynamizm. Wiemy dobrze, że każde ćwiczenie, aby przyniosło spodziewany owoc, domaga się praktyki i powtarzalności. Co więcej, dobre ćwiczenie cechuje się wiernością, mimo początkowych pozornych niepowodzeń. Ponadto, w ćwiczeniu ważny jest także trud, przezwyciężanie i przekraczanie siebie i swoich nastrojów i nieuleganie łatwym rozwiązaniom. Takim ćwiczeniem jest lectio divina. Inaczej mówiąc, rozważanie słowa Bożego jest drogą, na którą każdy z nas decyduje się wejść i nią kroczyć. Ta droga zaś domaga się osobistego zaangażowania. Po drugie, jest ona uporządkowanym ćwiczeniem. Uporządkowane ćwiczenie ma swoją wewnętrzną dynamikę, która jest w sumie bardzo prosta. Aby przyniosło ono oczekiwane owoce trzeba wejść w tę dynamikę. Warto już teraz zauważyć, że w duchowej lekturze Pisma Świętego nierzadko zapomina się o tej dynamice, co niejednokrotnie powoduje, że sama wtedy lektura staje się sucha i nie prowadzi do modlitwy. Po trzecie, Lectio divina jest słuchaniem, inaczej mówiąc otrzymywaniem daru słowa Bożego. Dlatego trzeba Bogu pozwolić mówić. Niech pomocą będzie dla nas postawa Maryi, która słuchała słowa Bożego, rozważała je i zachowywała w swym sercu. Postawa słuchania jest istotna, aby odkryć piękno Bożych słów. Po czwarte, to słuchanie ma wymiar bardzo osobisty. Mówiąc o wymiarze osobistym, ma na myśli intymną relację, która ma miejsce między Bogiem a człowiekiem. Przy okazji warto zaznaczyć, że ta osobista relacja nie wyklucza wspólnoty. Modlitwa wspólnotowa, szczególnie ta liturgiczna, pragnie służyć osobistemu słuchaniu, wsłuchaniu się w Boga. Lectio divina jest słuchaniem słowa Bożego, czyli otwarciem się na to, co Bóg mówi, co mówi Jezus i Duch Święty. I to jest kolejny jej wymiar. Warto sobie uprzytomnić, że słowo Boże porusza najgłębsze struny naszego wnętrza i trzeba się uczyć słuchać Boga mówiącego w nas, w naszym sercu. Tego doświadczyli uczniowie idący do Emaus, którzy po spotkaniu z Jezusem zmartwychwstałym uświadomili sobie poruszenie własnych serc: Czyż serce nam nie pałało, gdy do nas mówił? (Łk 24, 32). 28 Por. F. Rossi de Gasperis, Esercizi spirituali per immettersi nell itinerario della fede biblica, Roma 1984, s ; B. Secondin, Lectio Divina: natura e prassi. La parola di Dio fonte privilegiata di esperienza spirituale, w: H. Alphonso (red.), Esperienza e Spiritualità, Roma 1995, s

11 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli 2.3. Medytacja ingacjańska Medytacja według św. Ignacego jest modlitwą, która za punkt wyjścia bierze wydarzenia lub sytuacje z historii zbawienia, np. misterium grzechu i przebaczenia (grzech aniołów, grzech pierwszych rodziców, grzech człowieka, misterium krzyża; por. ĆD 45-54, 55-61, 65-71). W tej modlitwie człowiek pragnie zgłębić z pomocą łaski Bożej tajemnice wiary (por. ĆD 48, 55, 65). Medytacja, choć rozpoczyna od rozważania nie kończy się na nim, ale angażuje całego człowieka. Jej owocem jest odkrycie wielkiej miłości Boga i Jego miłosierdzia oraz większe zjednoczenie z Nim przez osobistą przemianę (por. ĆD 53-54, 60-61, 71, 147). Święty Ignacy w kilku miejscach dość szczegółowo opisuje medytację, wyróżniając w niej trzy części. Pierwszą jest przygotowanie, drugą właściwe rozważanie, trzecią refleksja po jej zakończeniu (por. ĆD 45-54, 55-61, 65-71, , ). Przygotowanie obejmuje wymiar zewnętrzny i wewnętrzny. Wymiar zewnętrzny sprowadza się do wyboru tematu do rozważania (historia), wyboru właściwego miejsca i określenia potrzebnego czasu. Ten etap określa jako przygotowanie dalsze. Wymiar wewnętrzny obejmuje bezpośrednie przygotowanie się do medytacji. Otwiera ją prośba o czystość serca i pragnień, tak by w modlitwie szukać jedynie Boga. Człowiek wchodzi w modlitwę z prośbą, by wszystkie jego zamiary, decyzje i czyny były skierowane w sposób czysty do służby i chwały Boskiego Majestatu (ĆD 46). Święty Ignacy uświadamia człowiekowi, który pragnie wejść w kontakt z Bogiem, aby miał przed oczyma samego Boga. Uwrażliwia ponadto człowieka, aby nie zawierzył swoim intencjom, ale oddał je Bogu. Modlitwa taka zdaniem świętego ma służyć w wewnętrznemu odczuciu i smakowaniu Bożych spraw. Takie odczuwanie i smakowanie rozpala serce do większej miłości i nawrócenia (por. ĆD 147, 63). To, co jest ważne w modlitwie, to nie wiele myśli i idei, ale zgłębianie pod wpływem działania łaski Bożej podstawowych prawd wiary (por. ĆD 3). Zgłębienie to sprawia poruszenie woli tak silne, że człowiek, wzrastając w Bożej miłości, jeszcze bardziej angażuje się w służbę Bogu i czyni wszystko, co płynie z Bożych natchnień Rachunek sumienia Rachunek sumienia jest dla Ignacego intensywnym czasem modlitwy, w którym człowiek staje przed Bogiem jako słaby i grzeszny oraz otwiera się na Jego miłość (por. ĆD 43). 30 Jest on wyznaniem wiary w Bożą dobroć, otwiera człowieka na przyszłość, przynosząc nadzieję. Ignacy obrazuje pięć List do Teresy Rejadell, Epistolae I, s Por. G. Aschenbrenner, Consciousness Examen, w: Notes on the Spiritual Exercises of St. Ignatius Loyola. St. Louis 1985, s. 177.

12 Tadeusz Kotlewski SJ postaw modlitewnych człowieka, który staje przed Bogiem, odkrywając przed Nim własne słabości i niedoskonałości. Przed wszystkim człowiek spogląda na swoje życie w perspektywie dobra, które od Boga otrzymał. Pierwsza myśl skierowana jest do Boga, któremu wyraża on wdzięczność za wszelkie dobro. Co więcej, także kolejne punkty wskazują, że rachunek sumienia koncentruje się także na Bogu. W tej modlitwie człowiek staje przed Bogiem, który daje i obficie obdarowuje (dziękczynienie), który oświeca (prośba o światło), który inspiruje i animuje (analiza wydarzeń), który przebacza (prośba o przebaczenie) i który daje nową szansę (postanowienie poprawy). Człowiek w tej modlitwie patrząc na siebie nie traci z perspektywy Boga, dzięki którego łasce może się zmienić. Bóg nie jest tym, który oskarża człowieka. Bóg objawia nam swojej niezmierzone miłosierdzie. 31 Ignacy zaprasza, by 1. Dziękować Bogu Panu naszemu za o otrzymane dobrodziejstwa. 2. Prosić o łaskę poznania grzechów i odrzucenia ich precz. 3. Żądać od duszy swojej zdania sprawy od godziny wstania aż do chwili obecnego rachunku (...) 4. Prosić Pana Boga naszego o przebaczenie win. 5. Postanowić poprawę przy jego łasce. Odmówić Ojcze nasz (ĆD 43) Kontemplacja słowa Bożego Kontemplacja polega na obecności w wydarzeniu zbawczym, który jest przedmiotem modlitwy. Człowiek staje się obecny w tym wydarzeniu, jako ten, który widzi, słucha, patrzy i rozważa. Ignacy zaprasza, by widzieć osoby jedne po drugich... Słuchać, co osoby mówią... Potem patrzeć, co czynią... Rozważać... (ĆD , por. ĆD , ). Aktywność człowieka modlącego się pomaga mu stawać obecnym w konkretnym wydarzeniu, w szczegółach, które widzi i którym się przygląda. Inaczej mówiąc, kontemplacja jest dla św. Ignacego przyzwoleniem by tajemnice życia Jezusa przeniknęły człowieka, pociągnęły go, zrodziły w nim uczucia. Co więcej, człowiek nie jest tylko obserwatorem danego wydarzenia zbawczego, ale w nim świadomie uczestniczy. Widzieć osoby, mówi Ignacy, a mianowicie Panią naszą, i Józefa, i służącą, i Dzieciątko Jezus po jego narodzeniu. Ja zaś sam stanę się służką ubożuchnym i niegodnym, patrzeć na nich, kontemplując ich i służąc im w ich potrzebach tak, jakbym tam znalazł się obecny, z całym, jakie tylko jest możliwe, uszanowaniem i z czcią (ĆD 117). Człowiek, gdy kontempluje jakieś wydarzenie zbawcze, np. narodzenie Jezusa, nie zatrzymuje się tylko na nim. W każdej kontemplacji obecny jest cały Jezus i całe Jego dzieło zbawcze. I tak Ignacy mówi przy kontemplacji o narodzeniu Jezusa: Patrzeć i rozważać, jak [Maryja i Józef] podróżują i trudzą się, aby Pan się narodził w skrajnym ubóstwie, a po tylu trudach, 31 C. García Hirschfeld, Todo modo de examinar la consciencia, Manresa 1990 nr 62, s. 259.

13 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli doznawszy głodu i pragnienia, upału i zimna, krzywd i zniewag, umarł wreszcie na krzyżu (ĆD 116). Konkretne wydarzenie zbawcze, które człowiek kontempluje, w tym przypadku narodzenie, staje się dla niego, objawieniem (epifanią) tego, co boskie. Dlatego ważne jest, by widząc, słuchając, patrząc i rozważając, człowiek wszedł w siebie i wyciągnął dla siebie jakiś pożytek duchowy. Można powiedzieć, że Ignacy pragnie, aby to dane wydarzenie zbawcze miało swoje odbicie we wnętrzu i sercu człowieka, aby je rozświetliło. Owocem kontemplacji jest wejście w szczególną relację z Jezusem Chrystusem, który dla mnie stał się człowiekiem (ĆD 104). Innymi jeszcze owocami kontemplacji są: pogłębienie wiary (osobista relacja do Jezusa); poruszenie uczuć, które rodzą serdeczność w tej relacji; kontemplacja angażuje całego człowieka i wewnętrznie go integruje; dokonuje się proces coraz głębszej przemiany. 3. Ćwiczenia duchowe drogą życia duchowego C. M. Martini wskazuje, że droga, którą opisuje Ignacy w swoich Ćwiczeniach jest w szczególnej relacji z drogami życia duchowego i poszukiwaniami Boga opisanymi w księgach Pisma Świętego. 32 I tak, stwierdza on, że jest możliwe danie ćwiczeń, biorąc za punkt odniesienia poszczególne księgi (np. jedną z Ewangelii) lub wybrane osoby/postacie (np. Abraham, Mojżesz, Samuel, Dawid, Jeremiasz, Piotr, Paweł). W tej sytuacji ważne jest wejście w duchową drogę danej osoby w dynamice księgi, która została wybrana do refleksji i w odniesieniu do kluczowych punktów samych Ćwiczeń, aby zobaczyć paralelizm. Nie chodzi tu o to, by dający ćwiczenia dał biblijną egzegezę danej księgi, ale o prawdziwe zrobienie Ćwiczeń, tzn., aby odprawiający uchwycił fundamentalne etapy drogi nawrócenia oraz poszukiwania woli Bożej i skonfrontowania się z nimi. 33 Tak jak chciał Ignacy Ćwiczenia duchowe prowadzą rekolektanta drogą nawrócenia i przygotowują do szukania i znajdowania Boga we wszystkich rzeczach. Dokonuje się to poprzez oczyszczenia, oświecenie i zjednoczenie z Bogiem Droga oczyszczenia Droga oczyszczenia ukazuje, jaki jest człowiek, który z jednej strony naturalnie skierowany jest na Boga, z drugiej zaś pociągany jest przez własne nieuporządkowanie do szukania siebie i osobistych korzyści. Wizja człowieka, Por. C.M. Martini, Biblia y ejercicios, w: J. García de Castro (red.), dz. cyt., s Por. tamże, s Por. T. Kotlewski, Z sercem hojnym i rozpalonym miłością. O mistyce ignacjańskiej, Wydawnictwo RETHOS, Warszawa 2005, s

14 Tadeusz Kotlewski SJ 114 którą daje św. Ignacy, jest optymistyczna, ponieważ człowiek za łaską Bożą może przezwyciężyć własne uporządkowanie. Uporządkowanie dokonuje się przede wszystkim przez oczyszczenie od wszelkiego przywiązania do grzechu. Oczyszczenie obejmuje całego człowieka, jego wolę, pamięć, rozum, uczucia, serce. Owocem oczyszczenia jest nawrócenie. Nawrócenie dokonuje się na wszystkich płaszczyznach życia człowieka. Pełne nawrócenie człowieka obejmuje jego serce, umysł i wolę. W aspekcie duchowym oznacza to, że człowiek staje się zdolnym do coraz większej miłości. Ignacy opisuje tę wolność jako postawę pełnej dyspozycyjności, która w jego terminologii określana jest jako święta obojętność. Dla Ignacego człowiek, który oddaje się do dyspozycji Boga, to człowiek, który akceptuje siebie, który ma pozytywny stosunek do siebie i do świata. Droga oczyszczenia, przez którą przechodzi chrześcijanin, jest przygotowaniem do oddania się na służbę Bogu w Kościele. Temu etapowi drogi mistycznej chrześcijanina odpowiada Pierwszy Tydzień Ćwiczeń duchownych, który może być dany wielu osobom. Ważne jest, aby na tym etapie nie zatrzymać się tylko na introspekcji, na poznaniu samego siebie, na poszukiwaniu sposobów uzdrowienia wewnętrznego, co byłoby jego spłaszczeniem. Jego celem jest także umocnienie jedności z Bogiem, otwarcie się na Jego łaski, gotowość przyjęcia natchnień Bożych i pójścia za Nim. Warto zauważyć, że ten etap w Ćwiczeniach duchownych kończy się rozmową z Jezusem Chrystusem, Panem ukrzyżowanym. Rozmowa ta kończy się pytaniem: Co uczyniłem dla Chrystusa, co czynię dla Niego i co powinienem uczynić (ĆD 53). Ten etap nie jest skoncentrowany na człowieku, ale na Bogu, który oczyszcza człowieka, przebacza, obdarza łaskami, aby iść za Nim. Człowiek, uporządkowawszy swoje życie, już nie szuka siebie, ale otwiera się na Boże wezwanie i zaproszenie Droga oświecenia Można powiedzieć, że dla Ignacego człowiek potrzebuje tego radykalnego oczyszczenia, by jednoznacznie odpowiedzieć na wezwanie pójścia za Chrystusem, który wybrał drogę ubóstwa i pokory. Chrystus staje w centrum życia chrześcijanina. Człowiek angażuje się w sprawy Chrystusa. By móc pójść Jego śladami, konieczna jest postawa wolności, która w języku ignacjańskim nazywa się obojętnością. Ten etap jest czasem szczególnego oświecenia i przybliżenia się do osoby Jezusa. Kontemplacja, która jest typowa na w tym etapie życia duchowego jest drogą poznawania Jezusa, otwierania się na Jego nadprzyrodzone dary. Można powiedzieć, że ten czas jest czasem formacji ucznia. Dla Ignacego droga oświecenia jest także drogą poznawania sposobów działania złego ducha, który w tym czasie szczególnie objawia się pod pozorem dobra. Dar oświecenia przybliża ucznia do Mistrza.

15 Słowo Boże w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli 3.3. Droga zjednoczenia Pójście za Jezusem to dla Ignacego naśladowanie Go także w tajemnicy krzyża. Przede wszystkim jest to wybór drogi ubóstwa, aby nie ulec iluzji bogactwa, potem zniewag i wzgard, aby nie dać się pociągnąć zaszczytom światowym, wreszcie pokory, aby nie ulec własnym ambicjom. Taka propozycja drogi jest pójściem za Chrystusem ubogim i pokornym, który doświadczył zniewag i wzgardy. Ten etap drogi życia mistycznego jest dla Ignacego szczególnym czasem zjednoczenia z Chrystusem, który w misterium męki i śmierci pełni wolę Ojca. Naśladowanie Jezusa to także wybór krzyża. Motywem wyboru krzyża jest tylko Jezus, który pierwszy podjął taką drogę. Służba pod sztandarem krzyża prowadzi do spotkania Jezusa w tajemnicy zmartwychwstania. Ten etap zjednoczenia mistycznego odpowiada Trzeciemu i Czwartemu Tygodniowi z Ćwiczeń duchowych. Chrześcijanin spotyka Chrystusa zmartwychwstałego w Kościele. Kościół jest dla niego miejscem służby i apostolskiego zaangażowania. Całe doświadczenie duchowe i mistyczne, które on przechodzi jest otwarciem go na służbę w Kościele i dla Kościoła. W tym wyraża się wielka miłość do Kościoła i odpowiedzialność za Kościół. Chrześcijanin, który przeszedł Ćwiczenia duchowe szuka i znajduje Boga w Kościele. Miłość, która płynie z tego źródła jest motywem tego działania i misji, które podejmuje dla budowania wspólnoty Kościoła. Podsumowując, warto jeszcze raz podkreślić, że sercem ćwiczeń ignacjańskich jest Jezus Chrystus, Pan i Stwórca, który działa bezpośrednio w stworzeniu, udziela się duszy oddanej oraz ogrania ją ku swej miłości i chwale (por. ĆD 15). On mieszka w stworzeniach i czyni z nich swoją świątynię (por. ĆD 235). On daje wewnętrzne poruszenia duszy, dając prawdziwą radość i wesele duszy. On, Bóg, wchodzi do duszy i wychodzi z niej, sprawia w niej poruszenie, pociąga ją całą do miłości swego Boskiego Majestatu (por. ĆD ). Chrystus jest dla Ignacego Loyoli Tym, który staje na drogach człowieka i zaprasza go do naśladowania (por. ĆD 95-98; ). 115

16 Tadeusz Kotlewski SJ The Word of God in The Spiritual Exercises of St Ignatius of Loyola Summary 116 For St Ignatius of Loyola, Jesus Christ stands in the centre of the spiritual life of a Christian. A good example is Loyola s work The Spiritual Exercises whose content concentrates on Jesus Christ. Jesus Christ is the Word of God in the Holy Trinity and is always seen in a special harmony and unity with the other Holy Persons. The value and the significance of The Spiritual Exercises of St Ignatius has always been emphasised by the popes who have talked of the writing s efficiency and importance for the spiritual and moral rebirth. They are efficient because they teach a method which prepares us to accept the God s Word and the Gospel. The basic truth about Ignatius s Exercises is communicating the central theme which prevails in the Bible and combines all its parts. That is God s plan of creation and redemption of humans by Christ. There exists a specific relation of the consecutive stages of the path of The Exercises with the spiritual paths which are presented in different ways on the pages of the Bible. God s Word is the heart of The Exercises. When it is meditated, considered and contemplated, the God s Word becomes a deep and personal prayer. The purpose of a prayer and a spiritual exercise is not to acquire new techniques. A prayer is always a way to meet God who wishes to talk straight to the heart of a human being. A prayer which is based on God s Word makes the Ignatian understanding of a prayer more familiar. It is where a human being is engaged in listening to God. Ignatius pays special attention to the paths of spiritual life and seeking God that we find in the Bible. In this way he wants the praying human being to capture the fundamental stages of the paths of conversion and of seeking God s will and then to confront them. The Spiritual Exercises lead a human being through a path of conversion and prepare him/her to seek and find God in everything. It is done through refinement, enlightenment and uniting with God.