SPECYFIKACJE TECHNICZNE

Transkrypt

1 Pracownia Projektów Architektoniczno - Budowlanych Gdańsk ul. Jana Karskiego 43 kom / fax NIP Regon nevora.projekt@gmail.com Stadium: Nazwa zamierzenia budowlanego: SPECYFIKACJE TECHNICZNE Branża: Inwestor: Umowa: Rozbudowa drogi wojewódzkiej nr 222 na odcinku Gdańsk Starogard Gdański o ciąg pieszo-rowerowy w obrębie ronda Jagatowo ELEKTRYCZNA (OŚWIETLENIE) Zarząd Dróg Wojewódzkich w Gdańsku ul. Mostowa 11a Gdańsk 661/2014/2015 Opracował: Specjalność: Uprawnienia: Podpis: mgr inż. Łukasz Darmach elektryczna POM/0011/POOE/11 UWAGA: Wykorzystywanie niniejszego opracowania do innych celów niż określone we wstępie zastrzeżone! Opracowanie chronione ustawą O prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia r. (Dz. U. Nr 24 poz. 83). Kopiowanie w całości lub w części bez zgody autora zabronione! CZERWIEC 2015 Egzemplarz Załącznik

2 1. SPIS TREŚĆI: 1. Wstęp Materiały Sprzęt Transport Wykonanie robót Kontrola jakości robót Obmiar robót Odbiór robót Podstawa płatności Przepisy związane...12

3 2. 1. Wstęp 1.1. Przedmiot ST Przedmiotem niniejszej specyfikacji technicznej są wymagania dotyczące wykonania i odbioru robót elektroenergetycznych związanych z przebudową oświetlenia ulicznego na rondzie w Jagatowie w ciągu drogi wojewódzkiej nr Zakres stosowania Specyfikacja techniczna jest stosowana jako dokument przetargowy i kontraktowy przy zleceniu i realizacji robót wymienionych w punkcie Zakres robót objętych ST Ustalenia zawarte w niniejszej specyfikacji technicznej dotyczą prowadzenia robót związanych z wykonaniem przebudową oświetlenia ulicznego na rondzie w Jagatowie w ciągu drogi wojewódzkiej nr 222 zgodnie z dokumentacją projektową, opisem technicznym i obejmują: Budowę linii kablowej nn 0,4kV YAKXS 4x25 165m Montaż mufy kablowej ZRM-1 3szt. Montaż słupów oświetleniowych 9m 2szt. Montaż słupów oświetleniowych 6m 3szt. Przestawienie istniejących słupów oświetleniowych 5szt Określenia podstawowe Elektroenergetyczna linia napowietrzna - urządzenie napowietrzne przeznaczone do przesyłania energii elektrycznej, składające się z przewodów, izolatorów, konstrukcji wsporczych i osprzętu. Napięcie znamionowe linii U - napięcie międzyprzewodowe, na które linia jest zbudowana. Odległość pionowa - odległość między rzutami pionowymi przedmiotów. Odległość pozioma - odległość między rzutami poziomymi przedmiotów. Przęsło - część linii napowietrznej, zawarta między sąsiednimi konstrukcjami wsporczymi. Zwis f - odległość pionowa między przewodem a prostą łączącą punkty zawieszenia przewodu w środku rozpiętości przęsła.

4 Słup - konstrukcja wsporcza linii osadzona w gruncie bezpośrednio lub za pomocą fundamentu. Obostrzenie linii - szereg dodatkowych wymagań dotyczących linii elektroenergetycznej na odcinku wymagającym zwiększonego bezpieczeństwa. Bezpieczne zawieszenie przewodu na izolatorach liniowych stojących zawieszenie przy użyciu dodatkowego przewodu zabezpieczającego, zapobiegające opadnięciu przewodu roboczego w przypadku zerwania go w pobliżu izolatora. Rozróżnia się bezpieczne zawieszenie przewodu: przelotowe i odciągowe. Przewód zabezpieczający - przewód dodatkowy wykonany z tego samego materiału i o tym samym przekroju, co przewód zabezpieczany, przymocowany do przewodu Oprawa oświetleniowa -Urządzenie kompletne ze źródłem światła za pomocą, którego oświetlony jest teren ulica lub droga. Linia kablowa - kabel wielożyłowy lub wiązka kabli jednożyłowych w układzie wielofazowym albo kilka kabli jedno- lub wielożyłowych połączonych równolegle, łącznie z osprzętem, ułożone na wspólnej trasie i łączące zaciski tych samych dwóch urządzeń elektrycznych jedno- lub wielofazowych. Trasa kablowa - pas terenu, w którym ułożone są jedna lub więcej linii kablowych. Napięcie znamionowe linii - napięcie międzyprzewodowe, na które linia kablowa została zbudowana. Osprzęt linii kablowej - zbiór elementów przeznaczonych do łączenia, rozgałęziania lub zakończenia kabli. Osłona kabla - konstrukcja przeznaczona do ochrony kabla przed uszkodzeniami mechanicznymi, chemicznymi i działaniem łuku elektrycznego. Przykrycie - słoma ułożona nad kablem w celu ochrony przed mechanicznym uszkodzeniem od góry. Przegroda - osłona ułożona wzdłuż kabla w celu oddzielenia go od sąsiedniego kabla lub od innych urządzeń. Skrzyżowanie - takie miejsce na trasie linii kablowej, w którym jakakolwiek część rzutu poziomego linii kablowej przecina lub pokrywa jakąkolwiek część rzutu poziomego innej linii kablowej lub innego urządzenia podziemnego. Dodatkowa ochrona przeciwporażeniowa ochrona części przewodzących, dostępnych w wypadku pojawienia się na nich napięcia w warunkach zakłóceniowych. 3.

5 4. Pozostałe określenia podstawowe są zgodne z normami PN-61/E [1], PN-84/E [2] i definicjami podanymi w SST D-M Wymagania ogólne Ogólne wymagania dotyczące robót Wykonawca robót jest odpowiedzialny za jakość ich wykonania oraz za zgodność robót z Dokumentacją Projektową, Specyfikacją Techniczna i obowiązującymi normami. Ponadto Wykonawca wykona roboty zgodnie z poleceniami Kierownika Projektu. Ogólne wymagania dotyczące robót podano w ST W Wymagania ogólne. 2. Materiały Materiałami stosowanymi przy wykonaniu robót według zasad niniejszej ST są: Rura osłonowa DVK110 Rura osłonowa SRS110 Mufa kablowa ZRM-1 Linia kablowa YAKXS 4x25 Piasek - Folia kablowa Niebieska Bednarka FeZn 25x4 Słup oświetleniowy 9m Stalowy, ocynkowany, grubość blachy 3mm Słup oświetleniowy 6m Stalowy, ocynkowany, grubość blachy 3mm Oprawa oświetleniowa uliczna, IP66, o mocy 150W Oprawa oświetleniowa parkowa, IP66, o mocy 70W Materiały do wykonania w/w robót elektrycznych należy stosować zgodnie z Dokumentacją Projektową, opisem technicznym i rysunkami. Dostawa materiałów przeznaczonych do robót elektrycznych powinna nastąpić dopiero po odpowiednim przygotowaniu pomieszczeń magazynowych i składowisk na placu budowy. W czasie transportu i składowania końce wszystkich rodzajów kabli powinny być zabezpieczone przed wnikaniem wilgoci i innymi wpływami środowiskowymi. Materiały, wyroby i urządzenia, dla których wymaga się świadectw jakości np.: aparaty, kable, urządzenia prefabrykowane itp., należy dostarczyć wraz ze świadectwami jakości, kartami gwarancyjnymi lub protokołami odbioru technicznego. Przy odbiorze materiałów należy zwrócić uwagę na zgodność stanu faktycznego z dowodami dostawy.

6 5. 3. Sprzęt Sprzęt budowlany powinien odpowiadać pod względem typów i ilości wymaganiom zawartym w projekcie organizacji robót, zaakceptowanym przez Kierownika Projektu. Roboty elektroenergetyczne mogą być wykonywane ręcznie lub przy użyciu sprzętu mechanicznego zaakceptowanego przez Kierownika Projektu. Przy mechanicznym wykonywaniu robót Wykonawca powinien dysponować sprzętem sprawnym technicznie, przewidzianym do wykonywania tego typu robót. Roboty ziemne wykonywane w pobliżu istniejących urządzeń podziemnych powinny być wykonywane ręcznie. Roboty elektroenergetyczne powinny być prowadzone przy użyciu następującego sprzętu mechanicznego: Koparka jednonaczyniowa kołowa 0.15m3 Koparkarko-ładowarka na podwoziu ciągnika kołowego 0.15m3 Podnośnik montażowy PHM samochodowy Wibromłot elektryczny 3,0 kw (4KM) Żuraw samochodowy 4t 4. Transport Materiały przewidziane do wykonania robót mogą być przewożone dowolnymi środkami transportu z zachowaniem zasad kodeksu drogowego. Dla materiałów długich należy stosować przyczepy dłużycowe, a materiały wysokie należy zabezpieczyć w czasie transportu przed przewróceniem oraz przemieszczeniem. Bębny z kablami należy przetaczać zgodnie z kierunkiem strzałki na tabliczce bębna. Należy unikać transportu kabli w temperaturze niższej niż -15 C. W czasie transportu i przechowywania materiałów elektroenergetycznych należy zachować wymagania wynikające ze specjalnych właściwości tych urządzeń, zastrzeżonych przez producenta. W czasie transportu, załadunku i wyładunku oraz składowania aparatury elektrycznej i urządzeń rozdzielczych należy przestrzegać zaleceń wytwórców, a w szczególności: transportowane urządzenia należy zabezpieczyć przed nadmiernymi drganiami i wstrząsami oraz przesuwaniem się, aparaturę i urządzenia ostrożnie załadować i zdejmować, nie narażając ich na uderzenia, ubytki lub uszkodzenia powłok. Środkami transportu przewidziane do stosowania:

7 6. Ciągnik kołowy kw (25-30 KM) Przyczepa dłużycowa do samochodu, do 4.5t Przyczepa do przewożenia kabli 4-7t Samochód dostawczy do 0.9t Samochód skrzyniowy do 5t 5. Wykonanie robót 5.1 Przebudowa linii kablowych nn 0,4kV Przy przebudowie i budowie dróg, występujące elektroenergetyczne linie kablowe nn, które nie spełniają wymagań N-SEP-004 powinny być przebudowane. Metoda przebudowy uzależniona jest od warunków technicznych wydawanych przez użytkownika tych obiektów. Warunki te określają ogólne zasady przebudowy i okres, w którym możliwe jest odłączenie napięcia w linii przebudowywanej i zasilającej stację transformatorową oraz z przepisami o bezpieczeństwie i higienie pracy. Wszelkie wykopy związane z demontażem linii kablowych powinny być zasypane gruntem zagęszczonym warstwami, co 20cm i wyrównane do poziomu istniejącego terenu. Wykonawca zobowiązany jest przekazania nieodpłatnie, wszystkich materiałów pochodzących z demontażu, Właścicielowi linii lub za jego zgodą do ich utylizacji. Trasowanie linii powinno być dokonane metodami geodezyjnymi przez odpowiednią jednostkę fachową z uprawnieniami. Za zgodą inwestora trasowanie linii może przeprowadzić przedsiębiorstwo wykonawcze. Wykopy pod linie kablowe należy wykonać ręcznie. Szerokość rowu kablowego na dnie nie powinna być mniejsza niż 0,4m. Zmian kierunku rowu należy wykonać po łuku. Jednocześnie wymaga się aby minimalny promień łuków nie był mniejszy niż: 0,5m dla kabli na napięcie 0,4kV. Głębokość rowu kablowego powinna być taka, aby po uwzględnieniu ewentualnej warstwy piasku oraz średnicy kabla odległość górnej powierzchni kabla od powierzchni gruntu była nie mniejsza niż: 0,7m w przypadku kabli o napięciu 0,4kV i 0.8m w przypadku kabli o napięciu 15kV. Po zasypaniu wykopów należy sprawdzić stopień zagęszczenia gruntu. Przy układaniu kabli promień gięcia kabla nie powinien być mniejszy od: 20 krotnej średnicy zewnętrznej kabla dla kabli jednożyłowych o izolacji polietylenowej i powłoce z PCV, 15 krotnej średnicy zewnętrznej kabla dla kabli wielożyłowych. Kabla nie należy układać, jeżeli temperatura

8 otoczenia i temperatura kabla jest niższa niż -5ºC w przypadku kabli o izolacji i powłoce z tworzyw sztucznych. W gruntach nie piaszczystych kable należy układać na warstwie piasku o grubości 0,1m i zasypać warstwą piasku 0,1m a pozostałą część wykopu należy wypełnić gruntem rodzimym. Zaleca się ubijanie gruntu w wykopie. Kable powinny być ułożone w rowie w jednej warstwie. Kable powinny być ułożone w wykopie linią falistą z zapasem nie mniejszym niż 1% długości wykopu. Po obydwu stronach muf, zaleca się pozostawienie zapasu kabla, nie mniejszego niż 2m. Każdy z krzyżujących się kabli z innymi kablami, należy chronić przed uszkodzeniem w miejscu skrzyżowania na długości 0,5m, w obie strony osłoną otaczającą. Przy skrzyżowaniu kabli z drogami, kable należy chronić rurami typu HDPE. Każdą linię kablową należy na całej długości oznakować za pomocą trwałych oznaczników, nakładanych na kable oraz za pomocą pasa folii z tworzywa sztucznego o barwie niebieskiej dla kabli o napięciu 0,4kV i o barwie czerwonej dla kabli o napięciu 15kV. Głębokość umieszczenia rur w gruncie, mierzona od powierzchni terenu do górnej powierzchni rury powinna wynosić, co najmniej: 0,7m przy układaniu linii kablowej w terenie bez nawierzchni, 1m przy układaniu linii kablowej w częściach dróg i ulic przeznaczonych do ruchu kołowego. Rury należy układać ze spadkiem, co najmniej 0,1%. W jednej rurze powinien być ułożony tylko jeden kabel. Średnica wewnętrzna rury nie powinna być mniejsza niż 50mm i jednocześnie nie mniejsza niż 1,5 krotna zewnętrzna średnica kabla. Kable w miejscach wprowadzenia i wyprowadzenia z rur powinny być uszczelnione pianką poliuretanową. Przy montażu muf należy zachować warunki: wykop powinien mieć szerokość nie mniejszą niż 1,5m a długość nie mniejszą niż 2,5m, poszczególne mufy powinny być przesunięte w stosunku do siebie o odległość równą, co najmniej długości mufy z dodatkiem 1m Demontaż linii kablowych nn Demontaż kolizyjnych odcinków linii kablowych nn należy wykonywać zgodnie z dokumentacją projektową i SST oraz zaleceniami użytkownika tych urządzeń. Wykonawca ma obowiązek wykonania demontażu linii i stacji w taki sposób, aby elementy urządzeń demontowanych nie zostały zniszczone i znajdowały się w stanie poprzedzającym ich demontaż. W przypadku niemożności zdemontowania elementów urządzeń bez ich uszkodzenia. Wykonawca powinien powiadomić o tym Inżyniera i uzyskać od niego zgodę na ich uszkodzenie lub zniszczenie. W szczególnych przypadkach Wykonawca może pozostawić

9 elementy konstrukcji bez ich demontażu (np. fundamenty), o ile uzyska na to zgodę Inżyniera. Wszelkie wykopy związane z demontażem słupów i fundamentów powinny być zasypane gruntem zagęszczanym warstwami, co 20 cm i wyrównane do poziomu istniejącego terenu. Wykonawca zobowiązany jest do przekazania, nieodpłatnie, wszystkich materiałów pochodzących z demontażu Zamawiającemu, do wskazanego przez niego miejsca Wykopy pod słupy i fundamenty Montaż fundamentów należy wykonać zgodnie z wytycznymi montażu dla konkretnego typu fundamentu przewidzianego w dokumentacji projektowej fundamentu. Fundament powinien być ustawiany przy pomocy dźwigu na 10cm warstwie betonu B10 spełniającego wymagania PN-EN 206-1:2003. Przed jego zasypaniem należy sprawdzić rzędne posadowienia, stan zabezpieczenia antykorozyjnego ścianek i poziom górnej powierzchni, do której przytwierdzona jest płyta mocująca. Maksymalne odchylenie górnej powierzchni fundamentu od poziomu nie powinno przekroczyć 1:1500 z dopuszczalną tolerancją rzędnej posadowienia ±2cm. Ustawienie fundamentu w planie powinno być wykonane z dokładnością ±10cm. Fundament powinien być zagłębiony w taki sposób żeby śruby mocujące słup oświetleniowy do fundamentu znalazły się pod nawierzchnią chodnika. Wykop należy zasypywać ziemią bez kamieni ubijając ją warstwami, co 20cm. Stopień zagęszczenia gruntu minimum 0,85 według BN-88/ Montaż słupów oświetleniowych Przed przystąpieniem do montażu słupa, należy sprawdzić stan powierzchni stykowych elementów łączeniowych, oczyszczając je z brudu, lodu itp. oraz stan powłoki antykorozyjnej. Podczas ustawiania słupa należy zwrócić uwagę, aby nie spowodować odkształcenia elementów lub ich zniszczenia. Nakrętki śrub mocujących powinny być dokręcane dwu-stadiowo i trwale zabezpieczone przed odkręceniem. Odchylenie osi słupa od pionu nie może być większe niż: h r = 300

10 gdzie: r - odchylenie wierzchołka słupa od osi pionowej w każdym kierunku w [m] h - wysokość nadziemna słupa w [m] Słup należy ustawiać tak, aby jego wnęka znajdowała się od strony chodnika, a przy jego braku od strony przeciwnej niż nadjeżdżające pojazdy oraz nie powinna być położona niżej niż 20cm od powierzchni jezdni lub gruntu Montaż opraw oświetleniowych Montaż opraw oświetleniowych na wysięgnikach należy wykonywać przy pomocy samochodu specjalnego z platformą i z balkonem. Każdą oprawę przed zamontowaniem należy podłączyć do sieci i sprawdzić jej działanie (sprawdzenie działania oprawy oświetleniowej). Oprawy montować po uprzednim wciągnięciu przewodów zasilających do słupów i wysięgników. Ilość przewodów zależna jest od ilości opraw. Od tabliczki bezpiecznikowej do każdej oprawy należy prowadzić po jednym przewodzie dwużyłowym. Oprawy należy mocować na wysięgnikach w sposób wskazany przez producenta opraw po wprowadzeniu do nich przewodów zasilających i ustawieniu ich w położenie pracy. Oprawy powinny być mocowane w sposób trwały, aby nie zmieniały swego położenia pod wpływem warunków atmosferycznych i parcia wiatru dla II strefy wiatrowej. 6. Kontrola jakości robót Ogólne zasady kontroli jakości robót podano w ST W Wymagania Ogólne. Wszystkie elementy robót instalacji elektrycznej podlegają sprawdzeniu w zakresie: Zgodności z dokumentacją i przepisami Poprawnego montażu Kompletności wyposażenia Poprawności oznaczeń Braku widocznych uszkodzeń Należytego stanu izolacji Skutecznej ochrony od porażeń

11 Kontrola jakości materiałów Urządzenia, osprzęt, aparaty, słupy oraz kable i przewody elektroenergetyczne powinny posiadać atest fabryczny lub świadectwo jakości wydane przez producenta oraz wszystkie niezbędne certyfikaty, gwarancje i DTR Kontrola i badania w trakcie robót Po ułożeniu kabli posadowieniu słupów i zamontowaniu osprzętu, ale przed zasypaniem należy sprawdzić: Czy ułożone kable (rodzaj, liczba, przekrój żył) są zgodne z dokumentacją techniczną Odległości między kablami Promienie łuków kabla na załamaniach trasy Czy na prostych odcinkach rowu kabel jest ułożony linią falistą Uszczelnienie rur i innych przepustów Oznaczenie kabli (liczba opasek i napisów na nich) Prawidłowość montażu przewodów ochronnych Prawidłowość montażu ochronników nn na słupach linii nn. Uszczelnienie wyprowadzenia kabli nn z rur osłonowych. Prawidłowości wykonania posadowienia i ustojowania słupów oraz zabezpieczenia przeciwilgociowego Prawidłowości wykonania uziemień 6.3 Badania i pomiary pomontażowe po zakończeniu robót Pomiar rezystancji izolacji Zachowanie ciągłości żył roboczych Pomiary rezystancji uziomów Skuteczność ochrony od porażeń Badanie linii kablowych nn Kontrola posadowienia słupów

12 Obmiar robót Ogólne zasady obmiaru robót podano w ST W Wymagania ogólne. Jednostką obmiaru jest m-metr bieżący, szt.- ilość sztuk, kpl.-komplet robót elektrycznych, m 2 - metr kwadratowy powierzchni. 8. Odbiór robót 8.1. Odbiór robót zanikających i ulegających zakryciu Odbiorom robót ulegających zakryciu podlegają następujące roboty: Ustojowanie słupów Wykopy pod rowy kablowe 8.2. Zasady odbioru ostatecznego robót Odbioru ostatecznego należy dokonać według zasad podanych w ST W Wymagania ogólne. Wykonawca zobowiązany jest dostarczyć następujące dokumenty: Dokumentację projektową z naniesionymi zmianami i uzupełnieniami w trakcie wykonywania robót Dziennik budowy Geodezyjną dokumentację powykonawczą Dokumenty dotyczące jakości wbudowanych materiałów Protokoły badań i pomiarów Świadectwa jakości wydane przez dostawców urządzeń i materiałów Odbiór robót przez Zakład Energetyczny 9. Podstawa płatności Ogólne wymagania dotyczące płatności podano w ST W Wymagania ogólne. Płatność należy przyjmować zgodnie z dokumentacją i zakresem robót wymienionym w p.1.3. niniejszej ST w oparciu o odbiór faktycznie zamówionej i wykonanej pracy oraz ocenę jakości robót i ocenę jakości użytych materiałów.

13 12. Cena wykonania robót obejmuje: Zakup kompletu materiałów i urządzeń (aparatury, osprzętu elektrycznego, kable, przewody itp.) Transport materiałów i urządzeń na miejsce wbudowania wykonania robót montażowych Roboty przygotowawcze i trasowanie Oznakowanie i zabezpieczenie robót Przebudowa linii napowietrznej nn Wykonanie linii kablowych Wykonanie sieci kablowej oświetleniowej Wykonanie pomiarów elektrycznych i wszystkich koniecznych badań i prób Prace porządkowe 10. Przepisy związane PN-E Elektroenergetyczne linie napowietrzne projektowanie i budowa. PN-75/E Elektroenergetyczne i sygnalizacyjne linie kablowe projektowanie i budowa. PN-IEC Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Zakres, przedmiot i wymagania podstawowe. PN-IEC Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przeciwporażeniowa. PN-IEC Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przez prądem przetężeniowym. PN-IEC Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed przepięciami. Ochrona instalacji niskiego napięcia przed przejściowymi przepięciami i uszkodzeniami przy doziemieniach w sieciach wysokiego napięcia. PN-IEC Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed przepięciami. Ochrona przed przepięciami atmosferycznymi lub łączeniowymi. Norma N SEP-E-003 Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projektowanie i budowa.

14 Norma N SEP-E-004 Elektroenergetyczne i sygnalizacyjne linie kablowe. Projektowanie i budowa. PN-EN Oświetlenie dróg -wszystkie arkusze. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywaniu robót budowlanych Dz. U z dnia 6 lutego 2003 r. Warunki Techniczne Wykonania i Odbioru Robót Budowlano-Montażowych. Rozporządzenie Ministra Przemysłu z dnia r w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać urządzenia elektroenergetyczne w zakresie ochrony przeciwporażeniowej. Dz. U. nr 81 z dnia r. Instrukcja zabezpieczeń przed korozją konstrukcji betonowych i żelbetowych, nr 351/98 wyd. przez ITB Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie. Dz.U Ustawa Prawo budowlane z dnia Dz. U. z 1994 r., Nr 89, poz z późniejszymi zmianami. 13.