Połomia. Magdalena Lubas Ewelina Wolska

Transkrypt

1 Magdalena Lubas Ewelina Wolska Połomia Przywilej na założenie wsi wydał w roku 1346 król Kazimierz Wielki. Sołectwo z prawem lokacji wsi otrzymał rycerz króla - Narcyz, syn sołtysa z Leżajska. Teren, na którym rozpościera się Połomia należał do ziemi sanockiej, która od XII do pierwszej połowy XIV w. była we władaniu książąt ruskich. Wieś zorganizowana na prawie magdeburskim, jako wieś łanów leśnych. Można spotkać w nazwie Połom - co oznacza powalone, ścięte drzewa. Nazwa wsi też ma swoją historię. "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", wydany 1887 roku notuje nazwę miejscowości pod hasłem Połomyja. Zacytuję Państwu jak opisano Połomię 110 lat temu. "Połomyja z Gajówką i Podlesiem, wieś w powiecie rzeszowskim, w okolicy podgórskiej, lesistej, nad Gwoźnicą, dopływem Wisłoka. Wieś skupia się około kościoła, w niewielkiej dolinie, ścieśnionej od zachodu działem wód Wisłoka i Gwoźnicy, a od wschodu tegoż potoka i Lubeni, wpadającej do Wisłoka z prawego brzegu. Na południu graniczy z Baryczką, na północy z Wyżnem; najbliżej na zachód leży Zaborów a na wschód Sołonka (sic!) i Lubenia. Działy porosłe lasami, przeważnie bukowymi... We wsi znajduje się szkoła ludowa jednoklasowa i kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 229 zł. Ludności jest 1031 osób (493 mężczyzn, 538 kobiet) rzymsko-katolików i 12 izraelitów". W różnych źródłach pisanych spotykamy informacje, iż mieszkańcy Połomi słynęli z wyrobu tkanin lnianych oraz wyrobów wikliniarskich.

2

3

4 Kościół Wkrótce po założeniu wsi-i poł. XV w., na prawym brzegu rzeki, zbudowano mały drewniany (niektóre źródła podają, że modrzewiowy) kościółek. Był to kościółek filialny kościoła św. Zofii w Czudcu. To w tym małym drewnianym kościółku w Połomi, z pokorą przyklękał król Władysław Jagiełło. Ponoć tedy jeździł na łowy. Zauroczony tym miejscem złożył ofiarę dla tegoż kościółka w postaci obrazu - był to artystyczny tryptyk z 1411 r. Znacząca data to rok kiedy to biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki erygował parafię w Połomi. Fundatorami jej byli dziedzice Prochny, Pakosław i Kietlicz Procheńscy. Niespokojne czasy rodziły konieczność posiadania we wsi budowli, która miałaby charakter obronny. Często przenoszono kościoły na obronne miejsca, otaczano je wałami, czy murami, przez co stanowiły rodzaj twierdz. Podobnie było w Połomi. Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja wzniesiony w 1577 r. Z powodu częstych napadów pasterzy wołoskich, zbudowano kościół z kamienia. Wzniesiony w 1577 r. - staraniem dziedzica Kaspra Dunin - Przystałowskiego. Budowla z wyraźnym wskazaniem na charakter obronny. Posadowiony na lekkim wzniesieniu, mury na zewnątrz opięte szkarpami, a elewacje obłożone kamienną okładziną. Niektórzy twierdzą, że w 1624 roku kościół umknął pożaru i dewastacji, mimo że Tatarzy przemieszczali się w kierunku na Czudec. Solidny, murowany, z ciosanego kamienia kościół był jak twierdza. Uzasadnieniem dla tej hipotezy jest fakt zachowania się w kościele cennych zabytków. Miał kościół szczęście do fundatorów. I tak w 1614 roku dobudowano kruchtę od południa staraniem Marcjanny z Daniłowiczów Koniecpolskiej, pułkownikowej królewskiej. Konsekracja kościoła p.w. św. Mikołaja miała miejsce w 1644 r. W roku 1769 pożar niszczy kościół. Zostaje

5 on natychmiast odbudowany. Lata późniejsze to ciągłe restauracje. I tak w rozebrano kruchtę południową i postawiono na nowo z tego samego kamienia. W latach wykonano sufity, dano zewnętrzna okładzinę kamienną. Dalsze remonty to rok 1928 i 1952 do Zabytki kościoła Wnętrze kościoła, może sobie nawet nie uświadamiamy tak, na co dzień, pełne jest zabytków. Zabytków, wpisanych do rejestrów zabytków kultury narodowej. Na szczególną uwagę zasługuje najcenniejszy zabytek (na Pogórzu Strzyżowskim), malowany, późnogotycki tryptyk, pędzla dwóch małopolskich artystów, najprawdopodobniej krakowskich z około 1500 roku. Tryptyk przedstawiający sceny z życia świętych oraz Męki Pańskiej. Do 1953 roku tryptyk wprawiony był w ołtarz główny. W 1958 powtórnie zestawiony i konserwowany przez art. konser. Mariana Słoneckiego. W części środkowej Sacra Converazione - Matka Boska z Dzieciątkiem pomiędzy św. Mikołajem i św. Katarzyną. Skrzydła boczne podzielone są na trzy pola. Na awersach przedstawienia z życia św. Mikołaja i trzy sceny męczeństwa: św. Katarzyny, św. Agaty, św. Doroty. Rewersy z przedstawieniami świętych: Małgorzaty, Barbary, Piotra i Andrzeja oraz dwie sceny z Męki Pańskiej -Opłakiwanie Chrystusa i Grupa Pasji Prezbiterium Na prawej ścianie zabytkowy tryptyk

6 Ale nie wolno nam zapominać o tym, że wnętrze kościoła mieści inne cenne zabytki. Są to: - kamienne portale pomiędzy prezbiterium a zakrystią z drzwiami z blachy z 1644 r., zaopatrzone w oryginalny zamek, wykonany ponoć przez strzyżowskich kowali, - ołtarz główny z I pół. XVIII w. z obrazem "Męczeństwo św.sebastiana", - ambona rokokowa z trzeciej ćwierci XVIII w. zwieńczona rzeźbą św. Michała Archanioła, - kamienna, gotycka chrzcielnica (koniec XV w.), w kształcie kielicha, z czarą dekorowaną ostrołukowymi arkadami, przykryta drewnianą, późnobarokową pokrywą. Warto wspomnieć jeszcze o niedostępnych kryptach pod kościołem. Gotycki portal z zabytkowymi drzwiami Krucyfiks ołtarzowy z VIII w. Chrzcielnica z XVw. Łuk tęczowy z belką i krucyfiksem

7 Tajemnicze krypty W 1954 roku usunięto zniszczoną przez wydeptanie posadzkę z płyt kamiennych ułożoną być może jeszcze około 1644 roku. W czasie tej pracy przy południowej ścianie prezbiterium znaleziono właz do grobowców zbudowanych po środku prezbiterium. W dawnych wysokich komorach na poprzecznych dębowych legarach ułożonych było po dziewięć trumien w trzech kondygnacjach. W czasie odkrycia grobowców legary już zgniły i załamały się. Na podłodze komór leżała bezwładnie sterta belek, trumien i kości. Na jednej trumnie znaleziono wybity gwoździami napis: "żył lat 82, um. 1782r.". W obu komorach znajdowało się najprawdopodobniej osiemnaście trumien. Grobowce odkryto również, jak opowiadają starzy ludzie, pod chórem w czasie jego przebudowy w IX wieku. Według podań ludności krypty połączone były z lochami przebiegającymi aż pod cmentarz. Podanie to być może jest autentyczne, ponieważ w momencie wkopywania na cmentarzu nowego krzyża dokopano się do fragmentu lochu, lub też komory, a miało to miejsce w październiku 2003 roku. W niedługim czasie planuje się ponowne wejście do krypt, oraz ich zbadanie i odrestaurowanie. Być może eksploracja krypt zaprowadzi nas do niezbadanych i tajemniczych lochów. Legendy związane z Połomią Pierwsza legenda. Na prawym brzegu gwoźniczanki blisko rzeki, prawie naprzeciw dzisiejszego kościoła jest wyrównane miejsce, na którym miano zbudować kościół dla obrazu świętego Mikołaja ofiarowanego wsi przez króla Władysława. Poczęto już zwozić kamienie na wozach ciągnionych przez woły. Ale obraz świętego Mikołaja własną mocą przeniósł się pewnej mocy na drugi brzeg rzeki, tu gdzie dziś kamienny kościół. Ten stoi na góreczce, ale w ów czas na tym miejscu były bagna lub moczary porosłe wikliną. Rano ludzie znalazłszy obraz w wiklinach przenieśli go na miejsce gdzie miał być zbudowany kościół, ale nazajutrz znów znalazł się na moczarach gdzie poprzednio. I oto nagle zdziwieni ludzie zobaczyli, że kamienie niedawno zniesione, leżące na ziemi same poczęły przerzucać się na wozy, a woły niepoganiane ani kierowane zawoziły je gdzie

8 był obraz. Tutaj znowu same wypadały z wozów na ziemię. Wreszcie zaszedł wypadek, który już dobitnie przekonał ludzi, że święty Mikołaj chce mieć kościół na wybranym przez siebie miejscu. Oto chłop orzący pole, wyorał duży garnek pełen złotych pieniędzy z przeznaczeniem na budowę kościoła. Teraz ludzie żwawo zabrali się do roboty, na bagnach usypali pagórek i zbudowali na nim kościół, a na pamiątkę wyorania pieniędzy, nad głównymi drzwiami umieszczono czusło i płużną blachę, którymi zostały wyorane. Legenda druga. Wedle starodawnej tradycji miejscowej ludności, tłumaczącej znajdujące się na zewnętrznej ścianie kościoła godło w kształcie lemiesza starożytnego, Bartosz, oracz miejscowego właściciela Kaspra Przystałowskiego pracując na roli, na której dawniej znajdował się dworek myśliwski, wyorał bogaty skarb, który to skarb właściciel wsi przeznaczył w całości na wybudowanie nowego, murowanego na miejscu znalezienia skarbu, kościoła, ofiarując go równocześnie jako wotum dziękczynne świętemu Mikołajowi za przyjście na świat długo oczekiwanego potomka, któremu nadał imię Świętego orędownika Akcje AK na terenie Połomi W dniu 3 lipca 1944 r. (niedziela) o godz przyjechały do Niebylca dwa niemieckie samochody, aby zabrać zatrzymanych i aresztowanych żołnierzy z Niebylca i Lutczy. Dowódcy Plutonu AK podjęli szybko decyzję o zorganizowaniu zasadzki w celu odbicia uwięzionych, dowódcą akcji został Antoni Bosek. Jak ryzykowne było to zadanie świadczyć może marne uzbrojenie oddziału: dwa pistolety maszynowe, dwa KBK, dwa granaty i mała ilość amunicji. Założeniem taktyczno - bojowym akcji było: przepuścić samochody jak najbliżej stanowisk ogniowych, tak, aby znalazły się w skutecznym ogniu i ostrzelać kabiny kierowców, zmuszając tym samym Niemców do walki, by odwrócić ich uwagę od więźniów,by ci mogli uciec. O godz dotarła wiadomość o zbliżających się autach. Gdy pierwszy samochód zbliżył się na około 80 m napięcia nie wytrzymał Bronisław Sitek i pierwszy otworzył ogień trafiając kierowcę. Z auta wyskoczyli Niemcy i

9 rozpoczęła się strzelanina, do której dołączyli się pozostali. Przewagę mieli dobrze uzbrojeni hitlerowcy, których było liczebnie więcej. Uwięzionym żołnierzom udało się wyskoczyć z aut i zbiec. Kiedy kończy się amunicja prawie cudowną sytuację stwarza Protazy Sworst, rzucając swój jedyny granat i krzycząc hurra! W wyniku akcji uwolniono 7 więźniów z Lutczy, Żyznowa, Wyżnego, Dobrzechowa, Pstrągowej, Niechobrza i Mogielnicy. Bohaterstwo tych żołnierzy zostało uwiecznione pomnikiem znajdującym się obecnie na miejscu zdarzenia w Połomi. Drugą niebezpieczną akcją bojową przeprowadzoną w lipcu 1944 r. było rozbrojenie dobrze uzbrojonej grupy niemieckiej tzw. własowców". Bojówka pod dowództwem Henryka Marcinkowskiego w składzie: Henryk Pięciak, Mikołaj i Józef Zegarowie, Józef i Kazimierz Indykowie z Blizianki otrzymała

10 rozkaz od Władysława Kozaka dowódcy Placówki zatrzymania przebywających w Gwoźnicy Dolnej ośmiu Niemców. Informacje o ich pobycie i miejscu zakwaterowania przekazał kapitan WP Frydel - członek plutonu AK. Gdy własowcy" ukryli się w stodole Franciszka Kąkola w przysiółku Podlas", aby spędzić tam noc zostali ostrzelani i rozbrojeni. Jeden z nich został ranny w wyniku czego zmarł i został pochowany w lesie Jastrząbka". Zdobyta broń wzbogaciła uzbrojenie oddziału. Ta sama bojówka w dniu 17 lipca 1944 roku doprowadziła do lasku Niepokórka" okupacyjnego wójta Niebylca Władysława Kołakowskiego pochodzącego z Niechobrza. Zabrano mu pieczątki i zalecono opuszczenie stanowiska i powrót do rodziny. Uniknął kary, ponieważ nie był szkodliwy dla mieszkańców. Inny urzędnik - kontroler mleczami, niejaki Kamiński, który wiernie wysługiwał się Niemcom i działał na szkodę rolników, został rozstrzelany na drodze do Blizianki. Za współpracę z okupantem taka sama kara spotkała Edwarda Kocha nauczyciela z Gwoźnicy oraz Jana Boca. Żołnierze AK podejmowali walkę przeciw kontyngentom - dostawą płodów rolnych dla okupanta. W 1942 roku zdemolowano mleczarnię w Niebylcu i w Jasienicy Rosielnej. Zabrano produkty i zniszczono urządzenia do produkcji serów i masła. W 1943 roku bojówka Antoniego Boska z Połomii uszkodziła Urząd Gminy w Niebylcu. Zniszczono ewidencję ludności, którą okupant planował wcielić do narodowości niemieckiej. Ta sama bojówka zlikwidowała magazyny wódki- monopolówki" w Niebylcu i Lutczy. Okupant celowo, za płody rolne od rolników dawał wódkę. aby rozpijać i biologicznie niszczyć wychudzony organizm mieszkańców wsi. Trzeba było temu przeciwdziałać przez; upomnienia, pisemne ostrzeżenia, a czasem ostrzejsze środki. Zachowanie młodych panien, które ulegały zalotom Niemców, wymagało przeciwdziałań. Jeżeli nie pomagały upomnienia, trzeba było stosować karę w postaci strzyżenia włosów lub kilka kijów na siedzenie". W 1943 roku okupant zarządził przekazywanie dzwonów kościelnych na cele przemysłu zbrojeniowego. Z inicjatywy AK ukryto dzwony z Niebylca, Lutczy, Połomi i oddawano mniej wartościowe małe i stare.

11 Do Niebylca zbliżał się front wojenny. 31 lipca1944 r - patrol AK pod dowództwem Władysława Jarosza z Lutczy spotkał się z grupą radzieckich zwiadowców w Bliziance. Przeprowadzono rozmowy o najbliższej przyszłości. Zorganizowana przez Jarosza tymczasowa władza pod nazwą. Republika Niebylecka" oraz bojowy garnizon wojskowy zostały rozwiązane. W sierpniu władze w gminie przejął komendant wojenny - młody oficer Armii Czerwonej, który jeżdżąc na koniu po wsiach gromadził wiadomości o partyzantach z AK i BCH. Mieszkańcy cieszyli się z zakończenia okupacji. Witali wyzwalających ich żołnierzy, których częstowali, czym mogli. Był to okres pewnego radosnego odprężenia i nadziei na lepsze jutro. Niech to wspomnienia zwrócą naszą uwagę, dlatego że dzięki postawie tych żołnierzy możemy dziś żyć w wolnym kraju w miarę swych sił, zdolności i wysiłku. Szkoła w Połomi Notują źródła pisane informacje, że w l595 roku istniała szkoła parafialna. W cytowanym wcześniej "Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego" z roku 1887, spotykamy informacje o szkole ludowej, trzyklasowej. Istniała też tzw. niedzielna szkoła z 39 uczniami. Po I wojnie światowej wybudowano szkołę w miejscu, po likwidacji dworu. Rekonstrukcja położenia Szkoły Podstawowej czynnej do 1964 roku. W okresie międzywojennym szkołą zarządzało Kuratorium Okręgu Lwowskiego. Przed wybuchem II wojny światowej szkoła posiadała już siedem klas i służyła nie tylko mieszkańcom Połomi ale i wsi sąsiednich. W czasie okupacji w szkole urządzono zlewnie mleka oddawanego jako kontyngent dla

12 Niemców. Mieszkańcy Połomi, świadomi roli szkoły zarówno w kształceniu jak i wychowaniu dzieci zawiązali Komitet Budowy szkoły w Połomi w 1959 r. Nie szczędzono sił i pieniędzy. Dość przypomnieć, że furmankami zwieziono 85 m3 kamienia, 32 tony wapna, 400 m3 żwiru, 34 m3 drewna. Budowę szkoły rozpoczęto w 1963 roku. Nowa szkoła podstawowa czynna od 1964 roku Był to czas realizacji ogólnopolskiego hasła "Tysiąc szkół na tysiąclecie państwa polskiego". Szkół budowanych w ramach czynów społecznych. W woj. rzeszowskim oddano wtedy 101 szkół pomników. Przypomnijmy, że wykonawcą robót było Jasielskie Przedsiębiorstwo Budowlane, a koszt budowy wyniósł 3,361 tyś zł. Dzięki niezwykłej ofiarności, pasji społecznego działania, a wreszcie ciężkiej pracy, w 1964 roku swojej małej ojczyźnie mieszkańcy Połomi przekazali nową szkołę, która służy do dzisiaj. Inicjatywy społeczne Mieszkańcy Połomi mieli świadomość, że jeżeli organizują, budują cokolwiek w tej wsi, to robią to dla siebie, swoich rodzin, dzieci. Żeby coś po człowieku zostało - zrodziło się tutaj wiele cennych inicjatyw społecznych. Wybudowano szkołę, ośrodek zdrowia. Dom Strażaka, Dom Ludowy, drogi lokalne, mosty, buduje się sieć gazową i wodociągową, i to ostatnie miejsce na tej ziemskiej drodze, które Jego Eminencja był łaskaw przed chwila poświęcić -

13 cmentarz wraz z kaplicą pogrzebową. Ileż różnych organizacji tu działało i działa: Kółko Rolnicze, OSP, Koła Młodzieżowe, Koło Gospodyń Wiejskich. Ma w Połomi swoich członków Solidarność" i Polskie Stronnictwo Ludowe. To w tych organizacjach i kołach rodziły się inicjatywy społeczne. Od 1967 r. istnieje w Połomi biblioteka z księgozbiorem z zakresu literatury popularnej, popularnonaukowej religijnej i dziecięcej. Od 1987 r. Działa Zespół Śpiewaczy Malina", reprezentuje małą ojczyznę poza jej granicami, upowszechniając melodie i przyśpiewki z tego regionu. Mowę ojczystą, tradycje, obyczaje upowszechnia Dziecięcy Zespół Teatralny. Uroczystość tak znakomita jest okazją do refleksji i ocen. Remiza strażacka, sklep, poczta, biblioteka, sala zebrań i zabaw itp. Ośrodek Zdrowia - parter, mieszkanie lekarza itp.

14 poświęcenie nowej kaplicy i cmentarza w dniu r. Kardynał Stefan Wyszyński- Prymas, 1000 lecia Stefan Wyszyński urodził się w dniu 3 sierpnia 1901 r. w miejscowości Zuzela nad Bugiem, na pograniczu Podlasia i Mazowsza. Polska rozdarta była wówczas między trzech zaborców. Zuzela pozostawała pod panowaniem rosyjskim. Stefan zatem od dziecka poznał smak niewoli i ukochał Polskę. Nad jego dzieciństwem zaciążyło dramatyczne wydarzenie śmierci matki. Umarła, kiedy miał zaledwie 9 lat. Przez całe życie tęsknił za nią. Ta tęsknota skierowała jego serce ku Matce Niebieskiej - ku tej, "która nie umiera", na Nią będzie też często wskazywał w swojej późniejszej pracy duszpasterskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie i Łomży wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku, gdzie 3 sierpnia 1924 roku został wyświęcony na kapłana. Z powodu choroby święcony był sam, wkrótce po wyjściu ze szpitala. Z mszą świętą prymicyjną pojechał na Jasną Górę. Po czterech latach studiów na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim na Wydziale Prawa Kanonicznego i Nauk Społecznych uzyskał stopień doktora na podstawie prac: "Prawa Kościoła do szkoły". Po studiach udał się w podróż naukową po krajach Europy Zachodniej. Po powrocie do kraju został profesorem nauk społecznych w

15 Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku, jednocześnie prowadził intensywną działalność społeczną wśród robotników Włocławka. W 1946 r. Ojciec Święty Pius XII mianował księdza profesora Wyszyńskiego biskupem, ordynariuszem diecezji lubelskiej. Sakry biskupiej udzielił nominatowi na Jasnej Górze Prymas Polski August kardynał Hlond dnia 12 maja 1946 roku. Po jego śmierci 22 października 1948 ks. Biskup Wyszyński został wybrany Arcybiskupem Gniezna i Warszawy i Prymasem Polski. Przyszły dla Kościoła czasy bardzo trudne. Zaczęło się nasilać jawne prześladowanie. W tej sytuacji, aby chronić Kościół i Naród od napięć i rozlewu krwi Prymas Wyszyński podjął decyzję zawarcia "Porozumienia" podpisanego przez przedstawicieli Episkopatu i Władz Państwowych (14 II 1950).Wobec braku Konstytucji była to jedyna deklaracja prawna określająca sytuację Kościoła w Polsce. 12 stycznia 1953 ks. Wyszyński został Kardynałem, nie mógł jednak pojechać do Rzymu po kapelusz kardynalski, ponieważ nie otrzymał paszportu. Osiem miesięcy później (25 IX 1953) Stefan kardynał Wyszyński został aresztowany i wywieziony z Warszawy. Przebywał kolejno w Rywałdzie Królewskim koło Grudziądza, w Stoczku Warmińskim, w Prudniku koło Opola, w Komańczy w Bieszczadach. Dopiero w ostatnim miejscu internowania zostały złagodzone rygory - właśnie tam też został napisany tekst odnowionych Ślubów Narodu (wygłoszone na Jasnej Górze 26 sierpnia 1956 roku jako Jasnogórskie Śluby Narodu). Dnia 26 października 1956 r. Kardynał Wyszyński został uwolniony. Wrócił do Warszawy wśród wielkiej radości i nadziei Kościoła w Polsce. W latach prowadził Wielką Nowennę przed Jubileuszem Tysiąclecia Chrztu Polski - niezwykłe, narodowe rekolekcje, które były jednocześnie aktem zawierzenia Polski Maryi.

16 Na główne uroczystości milenijne (3 V 1966) pragnął przyjechać Ojciec Święty Paweł VI, jednak władze polskie pod wpływem decyzji z Moskwy odmówiły papieżowi prawa przyjazdu. Uroczystości milenijne, symbol wielkiego duchowego zwycięstwa Kościoła, przełamały w społeczeństwie polskim "barierę strachu". Ludzie poczuli się wewnętrznie wolni, zjednoczeni, odnaleźli swoją tożsamość. W latach sześćdziesiątych Prymas Polski czynnie uczestniczył w pracach Soboru Watykańskiego II, na jego prośbę również Ojciec Święty ogłosił (21 XI 1964) Maryję Matką Kościoła. W okresie rodzącej się "Solidarności" Prymas Tysiąclecia pozostawał ośrodkiem równowagi i spokoju społecznego. Zatroskany o pokój w Ojczyźnie i dobro ludzi ustawicznie wzywał do odpowiedzialności. Odszedł do Boga 28 maja 1981 r. w uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego. Na pogrzeb Stefana kardynała Wyszyńskiego w Warszawie 31 maja przybyło tysiące ludzi. Przyszli wierzący i niewierzący. Był to prawdziwie królewski pogrzeb, wyrażający szacunek i cześć dla Prymasa Tysiąclecia, którego nazywano ojcem Narodu. W 1986 roku rozpoczął się proces kanonizacyjny Sługi Bożego Stefana Kardynała Wyszyńskiego.

17