Kazimierz S. Ożóg Opowieści rzeźby

Transkrypt

1 Kazimierz S. Ożóg Opowieści rzeźby Napisano już tomy o znaczeniach i symbolach w malarstwie. Każdy obraz jest na wiele sposobów interpretowany, kolejni krytycy i teoretycy doszukują się w nim zupełnie innych znaczeń, pierwotne znaki i symbole są już od dawna rozszyfrowane, nazwano je i opisano. Alegorie, personifikacje, atrybuty są skodyfikowane i jasne dla każdego. Tymczasem rzeźba, jeśli nie pierwsza, to druga wielka dziedzina ludzkiego poszukiwania piękna, pozostaje odtrącona, nieopisywana, zapomniana. 1 Towarzyszy nam w domach, na ulicach, w parkach. W świątyniach wpatrują się w nas zarówno badawcze oczy proroków, będących dziełem zapomnianych, nowożytnych warsztatów, jak i tandetne, gipsowe figury Zmartwychwstałego czy jego Matki w przeróżnych wydaniach. 2 Na miejskich placach od tysiącleci towarzyszą nam materialne znaki pamięci. Pomniki, które przeszły ogromną ewolucję od memoratywnych, a jakże, herm greckich, poprzez rzymską statuomanię aż do nowoczesnego standardu pomnikowego, zamykającego to dzieło w schemacie: cokół plus figura. Po dziesięcioleciach modernistycznych zabaw, mających odejść jak najdalej od częstokroć sztucznego wzorca pomnika dziewiętnastowiecznego, coraz częściej współcześni artyści odwołują się do tamtej tradycji. Naturalistyczne traktowanie przedstawianej osoby oraz wyposażanie jej w definiujące ją atrybuty i symbole stanowi nierzadko nieskomplikowane cofnięcie się do sprawdzonych wzorców. 3 Czasem jednak kwalifikuje się do odkrywczych i mądrych działań poszukujących tego, co w życiu i świecie najpiękniejsze. W poniższym szkicu chciałbym ukazać garść znaczeń i opowieści, zawartych w dość wąskim wycinku współczesnej rzeźby, jakim jest eksplodujące na naszych oczach zjawisko pomników Jana Pawła II. W większości schematyczne, pospiesznie realizowane, przy poszukiwaniu jak najwięk- 1. Hanna Kozłowska - Bareja, Polska rzeźba współczesna, Warszawa 1974, s. 5; Stanisław Stopczyk, Geniusze rzeźby, Warszawa 1991, s. 3; Michał Domański, Poczet wielkich rzeźbiarzy, Warszawa 1981, s Więcej o fenomenie gipsowych figurek: Joanna Lubos - Kozieł, Urok gipsowej Madonny, [w:] Marmur dziejowy. Studia z historii sztuki, Poznań 2002, s. 415n. 3. Por. Lechosław Lameński, Artyści lubelscy i ich galerie w XX wieku. Słowo wstępne, [w:] Artyści lubelscy i ich galerie w XX wieku, red. L. Lameński, Lublin

2 szych oszczędności, razi swoją banalnością. Wśród morza dzieł nieciekawych, a nawet szkodliwych i głupich, znaleźć można jednak perły. Pomysły różnych twórców, które za kilkadziesiąt lat obronią się i podobnie jak malarstwo Balthusa czy Dudy Gracza będą świadectwem, że nie jesteśmy płascy i jednowymiarowi, jak chcieliby to widzieć liczni krytycy współczesnej sztuki. 4 Krótką podróż wypada zacząć od Płocka, gdzie przy katedrze, pod ocieniającymi go drzewami, od ponad jedenastu lat stoi pomnik Papieża. Smukła postać, taka, jaką powitano w czasie IV pielgrzymki, ubrana jest w szaty pontyfikalne. Prawą dłoń unosi na wysokość twarzy, w geście pozdrowienia, lewą z kolei trzyma lekko pochylony, wydłużony pastorał papieski. Figura stoi na niewielkim cokole, który stanowi o dobrym odbiorze dzieła, jego dostępności dla oglądających. W swoim kolejnym dziele upamiętniającym wielkiego Polaka Gustaw Zemła zdecydował się na ukazanie go jako następcy Piotra: skałę, opokę. W rzeczywistości współczesnej polskiej rzeźby objawił się w nowej postaci pomysł artysty zamykający Jana Pawła II w czytelnym i niebanalnym symbolu. Dolna część brązowego odlewu zatraca w płockiej realizacji swoje cechy antropomorficzne. Ornat, alba, papieskie stopy, materializują się w nieregularne złomy o ostrych krawędziach. A może odwrotnie - ze skały wyrasta postać ludzka, w której odnajdujemy Jana Pawła II. Symbolu tego nie trzeba tłumaczyć. Skała w Nowym Testamencie pojawia się dwukrotnie - raz w odniesieniu do samego Chrystusa, za drugim razem zaś staje się ona nowym imieniem Szymona - Piotra. Na ustanowionej przez Jezusa opoce wyrasta Kościół. Papiestwo to opoka, twarda i stała. Przez Zemłę zamieniona w odlane z brązu bryły. Przez wielu innych rzeźbiarzy przywoływana dosłownie - w postaci cokołu wykonanego z litego kamienia, nierzadko jedynie wstępnie obrobionego, czasem po prostu głazu narzutowego. Odniesienie to wyzyskiwane jest nie tylko w Polsce, ale również w innych krajach. Zdarzyło się tak np. w stosunkowo mało znanym pomniku stojącym w Alba de Tormes w Hiszpanii, gdzie na kamieniu pod stopami figury Jana Pawła II znalazł się cytat z ewangelii wg św. Mateusza (Mt 16,18). Fantastyczna faktura delikatnych draperii na plecach płockiego Papieża z przecinającymi je atektonicznymi, regularnymi fałdami pojawia się w wielu dziełach pomnikowych Zemły (choćby na najbardziej znanym Pomniku Powstańców Śląskich w Katowicach z 1967 r., czy Poległych - Niepokonanych" z 1973). Dodatkowym elementem odrealniającym tę figurę jest relief na piersiach Papieża. Na kolumnie ornatu, zazwyczaj zdobionej 4 Więcej o pomnikach Jana Pawła II m.in. w: Kazimierz S. Ożóg, Rzeźba jest trudna. O najpiękniejszych pomnikach Jana Pawia II, Ethos" 2004, nr 3/4, s

3 100 haftami i aplikacjami znalazł się Chrystus Miłosierny. Nie jest jednak zwykłą płaskorzeźbą. Zamiast trzymać się brązowej powierzchni oddziela się od niej, stanowiąc osobną, często przeoczaną wartość. Wartość tego pomnika dostrzeżono zamawiając dwie repliki tego dzieła. Jedna stanęła w odległym Urugwaju, w Montevideo. Drugą odlano w 2000 roku, stawiając ją pod sanktuarium na Górze Świętej Anny. Planowano wówczas modyfikację wymowy ideowej - zamiast Miłosierdzia Bożego chciano tam umieścić na papieskim ornacie sylwetkę św. Anny. Do realizacji tego zamiaru jednak nie doszło. Przypowieści i symbole, którymi posługiwał się w swoim nauczaniu Chrystus, zaklęły w piękny symbol również zawód Szymona - Piotra. Ostatecznie łowienie dusz ludzkich musiało pojawić się też w pomniku Papieża. Stało się to w dziele Stanisława Słoniny, które w 2000 roku stanęło na łowickim rynku. Strój pontyfikalny oraz pastorał już z daleka jednoznacznie określają przedstawioną osobę, jednakże trzymana w prawej dłoni, masywna, opadająca poniżej górnego poziomu cokołu sieć jest, podobnie jak skała Zemły, elementem niezwykle oryginalnym. Uwagę zwracają znajdujące się w sieci ryby - dusze złowionych" przez Kościół. Charakterystyczna jest w tej gromadzie rybka, zwrócona w stronę przeciwną niż pozostałe. Jest kilka takich rybek, które nie płyną za papieżem, ale taki jest właśnie świat, nie wszyscy pójdą za jego głosem" - wyjaśnił w jednym z wywiadów autor. 5 Monumentalny posąg stanowi rozwinięcie schematu, który Słonina kilkanaście miesięcy wcześniej wykorzystał w słynnej realizacji dla Buenos Aires. 6 Jednakże syntetyzujące uproszczenia charakterystyczne dla pierwowzoru ustąpiły w tej realizacji miejsca bliższej duchowi baroku skłonności do ozdobności. 7 Skoro sieć rybacka, to dlaczego nie łódź? Owszem, czasem rzeźbiarze wpadają na niebezpieczny pomysł włączenia w strukturę pomnika tegoż symbolicznego przedmiotu. Niestety, ich wszystkie dotychczasowe próby rażą swoją nachalnością, lub przeciwnie: niejasnością. Ten element dwuczłonowego cokołu w Policach kształtem bliski jest donicy, w Ełku obcięty z tyłu wygląda jak pazur. W Aganie, na wyspie Guam na Pacyfiku, pomnik stanął po prostu pośrodku podłużnego podwyższenia, obudowanego po bokach burtami", z ławeczkami wewnątrz. Dodatkowo figura, choć powoli, kręci się wokół własnej osi. 5. Cyt. za: Mirosława Wolska - Kobierecka, Pomnik z pasją, Nowy Łowiczanin" 2000, nr 21, s Sława ta przyszła głównie poprzez komentowany wielokrotnie fakt uchylenia przepisu tamtejszej konstytucji, zakazującej stawiania pomników żywym osobom. Por. m.in.: Notatki redaktora. Pomnikomania, Kultura" 1999, nr 10, s. 17; Pomnik Jana Pawia w Buenos Aires, "Wspólnota Polska" 1999, nr 7, s. 14n. 7. Por. M. Wolska-Kobierecka, di. cyt, s. 10.

4 Jednym z tradycyjnych tytułów papieży jest pontifex maximus". Znaczenie owego znaku odwołującego się do budowniczego mostów" dostrzeżono dwukrotnie. W czasie konkursu w Poznaniu Maciej Szańkowski miast figury zaproponował geometryczne bryły przypominające przęsło mostu. Ich symbolikę tłumaczyć miał właśnie ów łaciński tytuł. Odwołanie do niego istnieje również w pomniku - popiersiu ze Żdanowa w Górach Bardzkich. Przed sobą, w obydwu dłoniach, Jan Paweł II trzyma schematy inżynierskie, z wyrytym przedstawieniem współczesnego mostu. Przyczyną, dla której symbol ten znalazł się akurat na tej realizacji jest fakt, że inicjator wzniesienia monumentu, inż. Stefan Rewiński, jest specjalistą od budowy dróg i... mostów. Symbolika odnosząca się ogólnie do papiestwa jest uzupełniana przez zamysły mające wypunktować specyficzne, jednostkowe cechy nauczania i pontyfikatu Jana Pawła II. Wielki wkład w zachowanie pokoju na świecie zauważony został w Niegowici, gdzie Romano Pelloni z Włoch przy stojącej figurze ks. Wojtyły, dawnego wikariusza tamtejszej parafii, umieścił niewielkiego gołąbka. Podobnie postąpił wspomniany już Stanisław Słonina w popiersiu z Podkowy Leśnej. Również w jednym z dzieł najprężniejszego, ale i najbardziej krytykowanego spośród polskich rzeźbiarzy realizujących papieskie pomniki, Czesława Dźwigaja, znajdziemy motyw ptaka. W pomniku w Hanowerze Jan Paweł II, zbudowany z brązowych kształtów przypominających smugi dymu wyciąga dłoń w kierunku małego, wzlatującego ptaszka. Do niewielkiego ptaka podobnym jest inny element kompozycji, jakim w kilku dziełach rzeźbiarskich stało się dziecko. Głośne wołanie Papieża, z kazania wygłoszonego w Kaliszu w 1997 roku, o szacunek do życia, usłyszał Jan Kucz, autor okazałego pomnika w tym mieście. Dwie znajdujące się na szerokim i niskim cokole osoby wiąże niezwykła relacja. Pełne szacunku i skupienia stoją obok siebie. Ubrana w sukieneczkę, z chusteczką na głowie, dziewczynka kryguje się w ujmujący sposób. Z nieśmiałością wyciąga swą malutką rękę ku dłoni pochylającego się nad nią Papieża. Ich palce nie stykają się jednak. 8 Mało jest rzeźb, zwłaszcza pomnikowych i tym bardziej w Polsce, w których wyczuwa się tak niezwykłe zawieszenie. Ta potężna moc, wypływająca z niebanalnego tworu artysty, jest jakimś echem tej, która emanuje ze Stworzenia Adama" w Kaplicy Sykstyńskiej. Ta perfekcja i swoboda, z jaką Kucz posłużył się związanymi relacją spotkania postaciami, stawia pomnik z Kalisza - na równi z fantastycznie ekspresyjnym Wyszyńskim z Jasnej Góry - wysoko ponad poziomem dzieł większości współ- 8. Por. Jolanta Dąbkowska - Zydroń, Symbioza przeciwieństw, [w:] Jan Kucz. Twórczość z lat , Orońsko 2001, s

5 czesnych twórców. Dynamiczny, a zarazem stonowany układ wzbogacony został imponującymi fałdami szat Papieża, które przełamały pokutujący schemat papieskiego ornatu podobnego sztywnemu pancerzowi. 9 Choć Jan Paweł II w relacji z dzieckiem jest nietrudny do odnalezienia w innych pomnikach (przerażające nieudolną formą dzieło z Ostrowi Mazowieckiej czy lepsze i bardziej znane, z Gdańska), przykład Kalisza jest dowodem ogromnej swobody artystycznej, wybiegającej daleko poza sztuczne gdzie indziej zamknięcie postaci dziecka w sztywny, prezentowany widzowi symbol czy atrybut. 10 Nie sposób nie wspomnieć choć w jednym akapicie o najważniejszej chyba osobie, która towarzyszy również na pomnikach osobie Jana Pawła II. To Maryja. Czasem w formie reliefu na ornacie czy infule, niekiedy na medaliku różańca, sporadycznie w innej formie - jak w Toruniu, gdzie brązowy Papież w dłoniach trzyma ofiarowaną mu kopię pięknej Madonny" - towarzyszy swojemu wiernemu wyznawcy i czcicielowi. Jej obecność jest odbiciem tej jakże charakterystycznej cechy wielkiego pontyfikatu, który jej znak umieścił nawet w swoim herbie. To przed nią klęczy, skupiony na różańcowej modlitwie brązowy posąg znajdujący się w Ludźmierzu. Niezwykły, łączący w sobie oddanie i zatopienie w modlitwie z przejmującą ekspresją tego przedstawienia. Palce obejmujące różaniec, podobnie jak lekko rozchylone wargi, intrygują i oddziałują na oglądającego z wielką siłą. Obok postaci i przedmiotów symbolicznych, przenoszących widza do określonych wartości i pojęć, rzeźba dysponuje też możliwością utrwalenia konkretnego zdarzenia, a nawet próby narracji. To, co w oczach licznych zastępów opisujących dzieła sztuki stanowi zazwyczaj o mizernym ich poziomie, niekiedy staje się wartością niedocenioną. Zwłaszcza w przypadku obiektów z definicji i nazwy będących kapsułą pamięci" o danej postaci i związanych z nią wydarzeniach. Jeden z bardziej niezwykłych pomników Jana Pawła II odsłonięte w 2000 roku opodal Augustowa, w Studzienicznej, kilkanaście metrów od kaplicy z cudownym obrazem Maryi. Monument ten szczegółowo rejestruje rzeczywiste zdarzenie, gdyż stanął w miejscu, w którym Papież schodził na ląd w czasie wycieczki Kanałem Augustowskim. Naturalnej wielkości figura ustawiona została na granitowym, długim cokole - trapie wysuniętym daleko w wodę, z którego zdaje się schodzić na brzeg, w kierunku nieodle- 9. Por. Danielczyk - Marciniak Anna, Papież zatroskany. Jak powstawał kaliski pomnik Jana Pawia II - rozm. z Janem Kuczem, Ziemia Kaliska" 1999, nr 40, s W przypadku pomnika z Gdańska, stojącego przy kościele św. Brygidy istotny jest też symbol mato znany. Trzyletnie dziecko, trzymane przez Jana Pawia II na prawym przedramieniu miało być znakiem młodej Solidarności", zaś Papież miał być przedstawiony jako jej opiekun i duchowy ojciec. Za: List Wawrzyńca Sampa do autora z dnia 25 II

6 głej kaplicy. Jak w czasie VI pielgrzymki, w 1999 roku, przygarbiony Papież podpiera się na laseczce. W lewej dłoni trzyma różaniec. Pomnik ten jest najpełniejszym jak do tej pory ukazaniem osoby Jana Pawła II jako pielgrzyma - zmierzającego konsekwentnie do swego celu. 11 Kilka tygodni po tym pomniku odsłonięta kolejny, znajdujący się w centralnej części Parku Strzeleckiego w Krakowie. Kolejne dzieło Czesława Dźwigaja i tym razem rejestruje rzeczywisty moment, tym razem jednak nie z pielgrzymki papieskiej. Poza siedzącego Jana Pawła II jest niemal dokładnym odzwierciedleniem układu z pamiątkowej fotografii z fundatorami pomnika, członkami Bractwa Kurkowego, którzy odwiedzili Jana Pawła II w Watykanie. Dodatkowo, skierowane do nich wówczas zdanie zostało umieszczone na postumencie. 12 Niezwykle trafna, podobnie jak w przypadku Studzienicznej, okazała się kompozycja pomnika. Monument stanął na niskim, półtorametrowym kopczyku, również przez biegnące po swoich zboczach wąski chodniczki, będącym odległym echem krakowskich kopców. 13 Siedząca poza i niski cokół określają dostępność tego pomnika. Syntetycznie potraktowana, spowita w długie szaty postać zaskakuje wyodrębniającymi się z jej niemal gładkiej bryły, głową i ramionami. Obserwator spotyka się z przejmującym spojrzeniem Papieża, wzmocnionym poprzez gest dłoni. Ze starego, zmęczonego, ubranego w niereprezentacyjne szaty człowieka, emanuje ogromna siła, tak dla Papieża charakterystyczna. 14 W sposób odległy od banału zdarzenie udokumentowane przez fotografów przedstawiła w swoim dziele Bogdana Ligęza-Drwal. W 1984 roku, na zamówienie ks. Franciszka Korty - proboszcza ze Złotej pod Czchowem, zrealizowała ona projekt figury Jana Pawła II. Z przedstawionych do oceny propozycji bardziej przypadł do gustu mecenasa projekt zakładający przeniesienie w sztuczny kamień sytuacji z dnia inauguracji pontyfikatu - zdarzenia, którego głównym bohaterem był rzymski chłopiec. 15 Przedarł się on przez zaskoczonych strażników i funkcjonariuszy 11. Jh, Pomnik Papieża - Pielgrzyma, Gazeta w Białymstoku", 2000, nr 134, s Por.: [K. W.], W hołdzie papieżowi, Dziennik Polski" 2000, nr 145, s. 5; Grzegorz Starzak, Papież wśród królów - rozmowa z Czeslawem Dźwigajem, Dziennik Polski", nr 63, s Warto wspomnieć, że prócz czterech najbardziej znanych kopców (Kraka, Wandy, Kościuszki i Pitsudskiego) w Krakowie przy seminarium księży zmartwychwstańców na Dębnikach znajduje się niewielki kopiec Jana Pawta II. W roku 2002 zawiązało się również stowarzyszenie promujące ideę wzniesienia kolejnego - największego spośród istniejących - kopca Jana Pawła II. Por. np. Jolanta Grzelak Hodor, Stary pomysł nowego kopca, "Gazeta Krakowska" 2002, nr 277, s. 5. s.l. 14. Por. [AMusz], Posłać bez postumentu, "Gazeta Krakowska" 2000, nr 152, dod. Echo Krakowa", 15. Wywiad z Bogdaną Drwal przeprowadzony przez autora w dniu 21II 2004 roku. 103

7 ochrony papieskiej, by Ojcu Świętemu wręczyć wiązankę kwiatów. W niezwykłym, zapamiętanym przez świadków zdarzenia, ojcowskim geście, Jan Paweł II przytulił do siebie tego chłopca. 16 W ponurej rzeczywistości, tuż po stanie wojennym, powstało dzieło o niezwykłej sile oddziaływania. Kilka lat później, Bogdana Drwal otrzymała ponowne zamówienie na wykonanie drugiej wersji swego dzieła, tym razem w brązie. Zmodyfikowany układ był tworzony od nowa, bez korzystania z wcześniejszych form czy modeli. W odsłoniętym wiosną 1989 roku drugim pomniku ze Złotej pojawiła się pogłębiona relacja między Janem Pawłem II a chłopcem. Wcześniej, jedynie wtulony w papieską szatę chłopiec teraz unosi swą głowę i napotyka wzrok Papieża, który z delikatnym uśmiechem pochyla ku niemu oblicze. Pierwotna figura (ze sztucznego kamienia), zdjęta z cokołu, została darowana parafii Chotowa (koło Pilzna), na prośbę tamtejszego proboszcza i znajduje się tam do dziś. 17 Wszystkie te zdarzenia są jednak przedmową do najważniejszego spośród ukazanych w papieskich pomnikach. Pierwszym pomnikiem, który przełamał schemat stojącej samotnie figury Jana Pawła II było dzieło Jerzego Jarnuszkiewicza dla Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. 18 Pod dłutem rzeźbiarza powstał pomnik o ogromnym ładunku emocji. Punktem wyjścia dla poszukiwań ostatecznej formy pomnika i przedstawionych na nim postaci było dla artysty historyczne, rzeczywiste wydarzenie. Pomnik jest przestrzenną transpozycją znanej fotografii, ukazującej dwóch wielkich Polaków w braterskim i serdecznym uścisku podczas pierwszej audiencji dla pielgrzymów z Polski, w dniu 23 X 1978 r. 19 Rzeźba powstała na zamówienie Senatu uczelni. 20 Monument, zlokalizowany w południowej części dziedzińca starego gmachu uniwersytetu, stanął na przecięciu alejek, przed arkadami parteru. Usytuowanie pomnika jest wręcz idealne. Trójkątna (tym razem swym ostrym wierzchołkiem zwrócona do góry) kompozycja figuralna gra swoją bryłą z bliska i z daleka. Trzy kondygnacje arkad dziedzińca sprawiają, że perspektywa w miarę 16. Antoni Podsiad, Amelia Szafrańska, Pierwsze dni pontyfikatu Jana Pawia II, Warszawa 1979, s Katarzyna Straszak, Spotkanie z Ojcem, [w:] Tarnowski Gość Niedzielny" 1995, nr 42, s. 11n; Wywiad z Bogdana Drwal..., dz. cyt., Andrzej Jedynak, Parafia wśród lasów, Warszawa 1990, s Por: Kazimierz S. Ożóg, Człowiek w pomnikach lubelskich , praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Lechosława Lameńskiego, Lublin 2002, mps w Archiwum Uniwersyteckim KUL,s. 111n. s Irena Grzesiuk - Olszewska, Polska rzeźba pomnikowa w latach , Warszawa 1995, 20. Por. Antoni Maśliński, Stanął pomnik Papieża i Prymasa, Biuletyn Informacyjny KUL" 1983, nr 1/2, s. 93; I. Grzesiuk-Olszewska, dz. cyt, s

8 zbliżania się do pomnika ulega wyraźnej zmianie. Początkowo niewielki - podnosi się i potężnieje, tworząc spoisty układ z korpusem gmachu. Pod dłutem znakomitego rzeźbiarza powstał pomnik o ogromnym ładunku emocji. Punktem wyjścia dla poszukiwań ostatecznej formy pomnika i przedstawionych na nim postaci było dla rzeźbiarza historyczne, rzeczywiste wydarzenie. Inwencja artysty została zamknięta w jasnych i określonych ramach. Jerzy Jarnuszkiewicz ujął to w następujący sposób: W tym wypadku chciałem powściągnąć swe decyzje i aspiracje, przyjąć dla siebie pokorną rolę służebną wobec wydarzenia i osób". Moment utrwalony w tej rzeźbie stał się głębokim przeżyciem dla jego świadków - w geście pełnym oddania, Papież pochylił się ku Kardynałowi będącemu jego duchowym ojcem. Rzeźba Jarnuszkiewicza przedstawia chwilę wyprzedzającą nieco moment kulminacyjny, znany z fotograficznego dokumentu. Prymas znajduje się w przyklęku - Papież jednak dopiero wyciąga ku niemu ręce. Nie wiadomo jeszcze, czy go podniesie, czy uklęknie obok, czy też go obejmie. Teoretycznie możliwe jest każde rozwiązanie. W pomniku obecne jest niezwykłe i rzadko spotykane w rzeźbie zawieszenie wyraźnie toczącej się akcji. 21 Niejednoznaczność przedstawienia powoduje, że pomnik intryguje, może być różnie rozumiany i interpretowany. Interesujący jest ruch przedstawionych postaci, jasny i prosty do odczytania przy bliższej analizie układu i treści pomnika. Obie sylwetki nasuwają się na siebie; potencjalnie zdolne również do ruchu w kierunku góra-dół, w zależności od interpretacji gestu Papieża - czy również klęknie, czy też podniesie Kardynała. Dodatkowe wrażenie drżenia i ruchliwości wywołane jest przez ruchliwą fakturę rzeźby oraz wzmożone przez fałdy kapłańskich szat i ułożenie rąk i dłoni, nadające pomnikowi wyczuwalny rytm. Dzięki Jarnuszkiewiczowi powstał ważny dla Uniwersytetu symbol - plastyczne wyobrażenie czegoś, co jest wielką, duchową rzeczywistością". 22 W oryginalny sposób ukazano nietypowe powitanie wielkich postaci - pokorne, stanowiące konsekwencję drogi ich życia będącego ofiarą. Do tej myśli zdaje się nawiązywać piedestał, który przybrał formę posoboro- 21. Por. Janina Jaworska, Artyści polscy o Papieżu, Kielce 1996, s. 85. Sam artysta w ten sposób mówił o chwili utrwalonej w swoim dziele: "Nie pokazuję kulminacyjnego momentu, ale chwilę przed nim. W chwili pochylenia Papieża nad klęczącym już przed nim Kardynałem był początek zarówno gestu podniesienia go z klęczek, jak i objęcia, a także uklęknięcia przed nim. I ja właśnie tę chwilę przedstawiam, ujęcie tego, co się ma dopiero stać". Cyt. za: I. Grzesiuk-Olszewska, dz. cyt, s Cyt. za: F. Macharski, Homilia wygłoszona na uroczystości odsłonięcia pomnika Jana Pawia II i kardynała Stefana Wyszyńskiego w KUL dnia 30 maja 1983, Biuletyn Informacyjny KUL" 1983, nr 1/2, s

9 wego ołtarza. Wskazuje on na heroiczny wymiar przedstawionych postaci 23. Twórca dzieła z dziedzińca Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego udowodnił, że za pomocą prostych środków wyrazu można z dużą dozą realizmu przedstawić historyczne postacie i udokumentować w kompozycji rzeczywiste zdarzenie z wirtuozerią odległą od banału. To samo zdarzenie usiłowano potem ukazać jeszcze dwukrotnie. Na przykładzie Homagium" znajdującego się przy kościele rektoralnym Świętego Ducha w Kraśniku widać, jak bardzo Jarnuszkiewicz zmodyfikował rzeczywisty układ postaci Jana Pawła II i Wyszyńskiego. Kraśnickie dzieło Michała Pudełko jest wiernym odbiciem fotografii. Niewielkie modyfikacje i przesunięcia nastąpiły w obrębie głowy Jana Pawła II - została ona wyprostowana, tak, aby była widoczna zza pleców Kardynała Wyszyńskiego. 24 Oczywiście dzieło to stoi na innym poziomie, niż pomnik Jarnuszkiewicza. Wykonane w mniej trwałym materiale, pomalowane na kolor imitujący z grubsza brąz, jest mniej przekonujące również w warstwie rzeźbiarskiej - uproszczonych, naiwnych niemal płaszczyzn. Pomniki z Lublina i Kraśnika odzwierciedlając moment pokłonu z audiencji dla Polaków przedstawiają postacie Papieża i Prymasa w całości. Nieco inaczej rzecz ma się w Chodczu, gdzie na postumencie znalazła się rzeźba wydobywająca z tego momentu istotę - same głowy i ramiona, które pozostają w niemal magicznym uścisku. Ta odrealniona rzeźba nie posiada z pewnością tej siły, którą ma pomnik z dziedzińca KUL-u. Stanowi jednak bardzo interesujący przykład odważnego i niebanalnego pomysłu na ujęcie zdarzenia historycznego oraz na pokazanie grupy dwóch szczególnie ważnych dla historii współczesnej Polski postaci. Gdy 2 kwietnia 2005 roku umarł Jan Paweł II ludzie zbierali się nie tylko w kościołach, ale i pod jego pomnikami. Wszystkich zaskoczyło to, co wydarzyło się po jego śmierci. Kto nie wyobrażał sobie do tej pory telewizji bez reklam, czarnych flag na blokach, długich kolejek do konfesjonałów, łez w oczach tłumów stojących na największych placach kraju - ujrzał to wszystko. Wołanie i przeświadczenie milionów zawierające się w słowach santo subito" przełożyło się i na odbiór pomników Papieża. Z funkcji memoratywnej nabrały nieśmiało cech figur świętego. Karykaturalne do tej pory sceny prywatnych modlitw przed nimi, zapalania świec i zniczy, czy- 23. Por. A. Maśliński, dz. cył., s Por. m.in. fot. między stronami 144 i 145 w książce Antoni Podsiad, Amelia Szafrańska, Pierwsze dni pontyfikatu Jana Pawła II, Warszawa

10 nienia znaku krzyża zaczęły być normalne, niemal naturalne. 25 Co czeka pomniki-figury Jana Pawła teraz, trudno powiedzieć. Już pojawiają się pomysły artystów mające zapisywać nowe zdarzenia, utrwalać nowe cechy Ojca Świętego. Ikonografia tej postaci będzie się pewnie zmieniać, zanikły przeszkody będące ograniczeniem dla części rzeźbiarzy. Już nie muszą bronić się przed zarzutami upamiętniania żywej osoby. W Wadowicach ma stanąć pomnik przedstawiający Papieża z plastrem na czole - uśmiechniętego, z kartką papieru. Takiego samego jak tamten, dobrze znany, wspominający kremówki. W Nowym Sączu, zanim do inwestycji proponowanej przez miasto dobrał się Czesław Dźwigaj, być może stanąłby Jan Paweł II w częściowo oszklonym papamobile. Na kilka miesięcy przed śmiercią Papieża, na zakopiańskich Krzeptówkach odsłonięto monument, na którego cokole stoi dwuosobowa grupa - za główną postacią znalazł się Stanisław Dziwisz. Niedaleko pewnie do pomników, w których Janowi Pawłowi II zaczną towarzyszyć lokalni, wyniesieni przez niego na ołtarze, święci, może też (historyczni) ordynariusze poszczególnych diecezji?... Z pewnością pomniki te, może w pewnym stopniu figury, będą snuły nowe opowieści, znajdą się w ich strukturze nowe symbole i atrybuty. Przez pryzmat kolejnych pontyfikatów zaczniemy lepiej i mądrzej patrzeć na ten dla Polaków największy. Epoksydowe i drewniane papieże rozpadną się, a świadczyć o nas będą trwałe i mądre dzieła Jarnuszkiewicza, Kucza i wielu innych prawdziwych i myślących rzeźbiarzy. Kazimierz S. Ożóg Ponieważ w nawiasie" nie praktykuje się drukowania fotografii, szukając ilustracji można zajrzeć na stronę internetową Autora: - strona główna - ponad 200 fotografii - 1/2 polskich pomników Jana Pawła II (125 pozycji) 25. Marcin Wilkowski, Pomnik ogólnej świadomości, Ha-arf 2004, nr 1, s