Spis treści UBEZPIECZENIE EMERYTALNE

Transkrypt

1 PUBLIKACJA BEZPŁATNA

2 Spis treści Wstęp...6 Rozdział I. System ubezpieczeń społecznych w Polsce Wstęp Kto podlega ubezpieczeniom społecznym w Polsce? Zagadnienia ogólne Pracownicy Osoby wykonujące pracę nakładczą Zleceniobiorca Osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą Osoby współpracujące Bezrobotni Osoba przebywająca na urlopie wychowawczym lub pobierająca zasiłek macierzyński Osoba pobierająca świadczenie pielęgnacyjne Zbieg tytułów do ubezpieczeń Dobrowolne ubezpieczenie społeczne Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne i rentowe Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe Zasady ustalania składek na ubezpieczenie społeczne Zasady ogólne Składki do otwartego funduszu emerytalnego Roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe Składki na Fundusz Emerytur Pomostowych Składki na ubezpieczenie zdrowotne Uwagi wstępne Obowiązkowe i dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne Rozdział II. Prawo do emerytury Uwagi wstępne Prawo do emerytury osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r Emerytura powszechna Emerytura przy skróconym stażu emerytalnym Wcześniejsza emerytura pracownicza Emerytura dla osób uprawnionych do renty wypadkowej Emerytura dla osób opiekujących się dzieckiem wymagającym stałej opieki i pielęgnacji Emerytura przyznawana z urzędu Emerytura osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r Czynniki kształtujące prawo i wysokość emerytur

3 Obliczenie wysokości emerytury krok po kroku Staż emerytalny Okresy składkowe i nieskładkowe Okresy składowe Uwagi ogólne Co wlicza się do okresów składkowych? Okresy nieskładkowe Okresy uzupełniające Obliczanie wysokości emerytury Dolna i górna granica wysokości emerytury Wniosek o emeryturę Informacje ogólne Jak wypełnić wniosek? Gdzie składamy wniosek? Co dołączamy do wniosku? Wniosek o emeryturę w trybie wyjątkowym Prawo do emerytury osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r Uwagi ogólne Wysokość emerytury przyznawanej na nowych zasadach Uwagi ogólne Podstawa obliczenia emerytury Średnie dalsze trwanie życia Emerytura mieszana Emerytura najniższa...46 Rozdział III. Emerytury kapitałowe Uwagi wstępne Okresowa emerytura kapitałowa Informacje ogólne Jak obliczyć wysokość okresowej emerytury kapitałowej? Postępowanie o okresową emeryturę kapitałową krok po kroku Dożywotnia emerytura kapitałowa...49 Rozdział IV. Odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Uwagi ogólne Postępowanie odwoławcze w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych Odwołanie Postępowanie przed sądem

4 Wykaz wzorów Wzór nr 1 Wniosek o emeryturę w trybie wyjątkowym...41 Wzór nr 2 Odwołanie od decyzji ZUS...52 Wykaz załączników Załącznik nr 1 - Wykaz przychodów, których nie wlicza się do postawy wymiaru składek...56 Załącznik nr 2 - Grupy działalności, kategorie ryzyka i stopy procentowe składki na ubezpieczenie wypadkowe dla poszczególnych grup działalności...59 Załącznik nr 3 - Wykaz prac w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze...62 Załącznik nr 4 - Osoby podlegające obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu...65 Załącznik nr 5 - Okresami składkowe określone w art. 6 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych...67 Załącznik nr 6 - Okresy nieskładkowe wymienione w art. 7 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych...70 Załącznik nr 7 - Wniosek o emeryturę

5 Wstęp Jednym z podstawowych założeń polityki socjalnej państwa jest przedsięwzięcie szeregu czynności mających na celu zabezpieczenie obywateli przez utratą środków inansowych niezbędnych dla utrzymania siebie i rodziny. Instrumentem tej polityki jest rozbudowany system ubezpieczeń społecznych opierający się na gromadzeniu przez odpowiednie instytucje państwowe środków wypłacanych ubezpieczonym w przypadku zaistnienia nieszczęśliwego zdarzenia losowego. Cechą charakterystyczną ubezpieczeń społecznych jest ich przymusowość co do zasady bowiem nie ma możliwości podjęcia decyzji o podleganiu bądź niepodleganiu ubezpieczeniom. Praktycznie każda osoba osiągająca przychód jest zobowiązana do regularnego przekazywania na rachunek odpowiedniej instytucji (głównie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) składek ustalonych dla grupy zawodowej, do której zalicza ją ustawa. Podstawowym źródłem tego obowiązku określającym jednocześnie ramy ustroju ubezpieczeń społecznych w Polsce - jest ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa ta całkowicie zreformowała obowiązującą do niedawna formę ubezpieczenia poprzez utworzenie nowych instytucji ubezpieczeniowych i określenie zasad ich inansowania. Do 1998 roku mieliśmy do czynienia tylko z jednym ubezpieczeniem społecznym; ustawa systemowa wyodrębniła (w zależności od ryzyka ubezpieczeniowego) cztery rodzaje ubezpieczeń: emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. Wszystkie z wyżej przedstawionych instytucji są bardzo obszerne, w związku z czym niniejsze opracowanie ogranicza się jedynie do omówienia najbardziej podstawowego z zagadnień ubezpieczenia emerytalnego. Również ze względu na poziom skomplikowania i rozległość, zagadnienie prawa do emerytur zostanie omówione w sposób ogólny oraz za pomocą uproszczonego języka tak by było one zrozumiałe dla każdego czytelnika. Treść broszury zostało nadto wzbogacona o różnorakie przykłady umożliwiające jak najprostszą ilustrację instytucji związanych ze świadczeniami emerytalnymi. Całość opracowania składa się z 4 rozdziałów. W pierwszym rozdziale dowiedzą się państwo jak zbudowany jest polski system ubezpieczeń społecznych, kto podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnym (i kto może podlegać ubezpieczeniom dobrowolnym), a także jakie są zasady ustalania wysokości składek na ubezpieczenie społeczne. Drugi i trzeci rozdział szczegółowo opisują zasady ustalania prawa do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dla osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. oraz osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. Ponadto, z tych rozdziałów dowiedzą się Państwo komu przyznawane są emerytury kapitałowe (tj. emerytury z otwartych funduszy emerytalnych), a także w jaki sposób ustalana jest ich wysokość. Ostatni rozdział stanowi uzupełnienie dwóch poprzednich rozdziałów i zawiera informacje o sposobach zaskarżania decyzji organów rentowych w przypadku rozstrzygnięć niekorzystnych dla ubezpieczonego. 6 Niniejsze opracowanie jest już piątym z serii opracowań, które powstały w ramach projektu bezpłatnego poradnictwa prawnego i obywatelskiego współ inansowanego przez

6 Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Wcześniejsze opracowania ( Prawo spadkowe, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Nawiązanie i rozwiązanie stosunku pracy, Treść stosunku pracy ) są dostępne w każdym z trzynastu punktów poradnictwa utworzonych na terenie Dolnego Śląska. Szczegółowe informacje o punktach znajdą Państwo na stronie internetowej lub uzyskają po numerem telefonu Tymczasem zapraszamy do lektury! 7

7 Rozdział I. System ubezpieczeń społecznych w Polsce 1.1. Wstęp W 1999 roku w Polsce przeprowadzono bardzo istotną reformę systemu zabezpieczenia społecznego, w wyniku której wyodrębniono cztery rodzaje ubezpieczeń społecznych: a. Ubezpieczenie emerytalne z którego wypłacana jest emerytura, b. Ubezpieczenie rentowe z którego wypłacana jest renta w przypadku trwałej niezdolności do pracy lub utraty żywiciela rodziny, c. Ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa (tzw. ubezpieczenie chorobowe) w zakres którego wchodzi zasiłek chorobowy, macierzyński, opiekuńczy oraz świadczenia rehabilitacyjne, d. Ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tzw. ubezpieczenie wypadkowe) które zabezpiecza ubezpieczonego przed niezdolnością do pracy spowodowaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Warunkiem nabycia prawa do świadczeń wchodzących w zakres powyższych ubezpieczeń jest przede wszystkim podleganie tym ubezpieczeniom. Dla większości osób aktywnych zawodowo podleganie ubezpieczeniom społecznym ma charakter obowiązkowy. Z tym faktem wiąże się z kolei obowiązek uiszczania stosownych składek, które odprowadza się na rachunek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Kto podlega ubezpieczeniom społecznym w Polsce? Zagadnienia ogólne 8 Szczegółowe zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym zostały zawarte w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z ustawą ubezpieczeniu społecznemu podlegają osoby izyczne będące: pracownikami (z wyłączeniem prokuratorów), osobami wykonującymi pracę nakładczą, członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia (oraz osobami z nimi współpracującymi), osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpracującymi, posłami i senatorami pobierającymi uposażenie oraz posłami do Parlamentu Europejskiego, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 30 lipca 2004 r. o uposażeniu posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w Rzeczypospolitej Polskiej, osobami pobierającymi stypendium sportowe, osobami pobierającymi stypendium słuchaczami Krajowej Szkoły Administracji

8 Publicznej, osobami wykonującymi odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, osobami pobierającymi zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy, osobami pobierającymi stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez inne niż powiatowy urząd pracy podmioty kierujące na szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe dorosłych, osobami pobierającymi stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych, duchownymi, żołnierzami niezawodowymi pełniącymi czynną służbę wojskową (z wyłączeniem żołnierzy pełniących służbę kandydacką ), osobami odbywającymi służbę zastępczą, funkcjonariuszami Służby Celnej, osobami przebywającymi na urlopach wychowawczych lub pobierającymi zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego, osobami pobierającymi świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osobami pobierającymi zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwali ikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, a także osobami pobierającymi wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie korzystania ze stypendium na przekwali ikowanie, wynikające z odrębnych przepisów lub układów zbiorowych pracy. Z uwagi na obszerność tematu niniejsza broszura omawia zasady podlegania ubezpieczeniom społecznych tylko niektórych z wyżej wymienionych osób Pracownicy Pracownicy stanowią najliczniejszą grupę zawodową, która objęta jest obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Należy przy tym pamiętać, że ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych rozszerza pojęcie pracownika, które zostało zawarte w kodeksie pracy. Dla potrzeb ubezpieczeń społecznych za pracownika uważa się bowiem: a. Osobę pozostającą w stosunku pracy (czyli taką, która jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę, mianowania, powołania, wyboru lub spółdzielczej umowy o pracę), b. Osobę wykonującą pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej lub innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy o umowie zlecenia (czyli osobę faktycznie wykonującą pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej). Pracownicy podlegają ubezpieczeniom społecznym w pełnym zakresie. Oznacza to, że są obowiązkowo objęci ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym, chorobowym 9

9 i wypadkowym. Obowiązek ubezpieczenia powstaje w dniu nawiązania stosunku pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i wygasa w dniu jego ustania (bez znaczenia jest przy tym czy pracownik jest obywatelem polskim czy cudzoziemcem). WYJĄTEK: Okres ubezpieczenia nie zawsze jednak pokrywa się z okresem zatrudnienia. Pracownik przebywający na urlopie wychowawczym, urlopie macierzyńskim czy urlopie bezpłatnym nie jest uważany za pracownika na gruncie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (mimo, że formalnie jest w stosunku pracy). Jak obliczać wysokość składek pracownika na ubezpieczenie społeczne? Podstawą wymiaru składki pracownika na ubezpieczenie społeczne jest kwota pieniężna będąca przychodem pracownika w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób izycznych (czyli wszelkie wypłaty pieniężne oraz wypłaty w naturze bez względu na źródło ich inansowania - głównie wynagrodzenie zasadnicze, wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, dodatki, nagrody, ekwiwalenty itp.). Kwotę tą mnoży się następnie przez stawkę procentową określoną w ustawie i wynik daje składkę, którą należy odprowadzić. Nie wszystkie jednak świadczenia, które są przychodami ze stosunku pracy stanowią podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Do podstawy tej nie wlicza się bowiem: o wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną, o przychodów, które zostały wymienione w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe patrz załącznik nr 1). Płatnikiem składki (czyli osobą, która jest zobowiązana do rozliczenia i opłacenia składki) jest pracodawca. Zgodnie z ustawą pracodawca ma obowiązek sporządzić stosowne dokumenty rozliczeniowe i obliczyć należne składki na ubezpieczenie społeczne zarówno inansowane przez pracodawcę jak i ubezpieczonego Osoby wykonujące pracę nakładczą 10 Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą (czyli umowy łączącej w sobie elementy umowy o pracę i umowy o dzieło) są drugą po pracownikach grupą zawodową, która objęta jest powszechnym systemem zabezpieczenia społecznego. W przeciwieństwie jednak do pracowników, chałupnicy (bo tak nazywa się osoby wykonujące pracę nakładczą) są objęci jedynie obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym. Chałupnicy mogą być również objęci ubezpieczeniem chorobowym, ale tylko na swój wniosek. Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego chałupników powstaje w dniu oznaczonym w umowie o pracę nakładczą jako dzień rozpoczęcia pracy i ustaje w dniu rozwiązania bądź wygaśnięcia umowy.

10 Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne chałupnika stanowi tak jak ma to miejsce w przypadku pracownika - przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób izycznych. Wszystkie więc uwagi dotyczące podstawy wymiaru składek pracownika odnoszą się również do osoby wykonującej pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą. Do chałupnika stosuje się także odpowiednio przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne chałupnika jest osoba izyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, które zatrudniają chałupnika na podstawie umowy o pracę nakładczą Zleceniobiorca Jak już wspomniano w rozdziale dla potrzeb ubezpieczeń społecznych za pracownika uważa się nie tylko osobę pozostającą w stosunku pracy, ale również osobę wykonującą pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej lub innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy o umowie zlecenia (czyli osobę faktycznie wykonującą pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej). W związku z tym taka osoba (nazywana zleceniobiorcą) również objęta jest obowiązkiem ubezpieczeń społecznych. Nie wszyscy zleceniobiorcy są jednak objęci systemem ubezpieczeń społecznych zgodnie bowiem z ustawą z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych ubezpieczeniom nie podlegają: 1) uczniowie gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych oraz studenci będący zleceniobiorcami, jeżeli nie ukończyli 26 lat, 2) osoby będące zleceniobiorcami, które świadczą nieodpłatną pracę (tzn. nie otrzymują za nią wynagrodzenia), 3) osoby które są zleceniobiorcami, ale wykonują pracę w zakresie prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej, Przykład: Zbigniew prowadzi działalność gospodarczą w zakresie sprzedaży i naprawy komputerów. W kwietniu 2010 r. zawarł umowę zlecenia z dużą irmą samochodową, na mocy której zobowiązał się do konserwacji sprzętu komputerowego znajdującego się w jej fabrykach. Ponieważ obowiązki Zbigniewa pokrywają się z wykonywaną przez niego działalnością gospodarczą, umowa zlecenia nie będzie stanowiła podstawy do objęcia go obowiązkiem ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego. 11

11 4) Osoby prowadzące działalność gospodarczą, które pozostają w stosunku zlecenia z osobami będącymi ich pracodawcami. Przykład: Wojtek jest zatrudniony w kancelarii prawnej jako aplikant radcowski. Ponadto, prowadzi działalność gospodarczą, w ramach której udziela prywatnych lekcji języka angielskiego. Kancelaria (poza umową o pracę) zawarła z Wojtkiem umowę zlecenia, której przedmiotem jest uczenie pracowników kancelarii prawniczego języka angielskiego. Jako że umowa została zawarta w ramach prowadzonej przez Wojtka działalności gospodarczej to od wypłaconego na jej podstawie wynagrodzenia nie pobiera się składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. Podstawową różnicą między pracownikiem za zleceniobiorcą jest to, że pierwszy z nich podlega wszystkim ubezpieczeniom społecznym wymienionym w rozdziale 1.1., a drugi jest tylko objęty obowiązkowym ubezpieczeniem rentowym, emerytalnym i wypadkowym - ubezpieczeniem chorobowym zleceniobiorcy obejmowani są dobrowolnie (na ich wniosek) i tylko wtedy, gdy zostaną oni zgłoszeni przez płatnika składek. Obowiązek ubezpieczeń społecznych zleceniobiorcy powstaje w dniu, który wskazany jest w umowie jako dzień rozpoczęcia pracy i trwa do momentu rozwiązania lub wygaśnięcia umowy. Podstawę wymiaru składek w przypadku zleceniobiorcy można ustalić w dwojaki sposób: 1) Albo jest nią przychód (w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób izycznych) z tytułu wykonywania przez zleceniobiorcę pracy na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej albo innej umowie o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy o umowie zlecenie (jeżeli odpłatność za wykonywanie umowy została ustalona kwotowo, akordowo albo prowizyjnie) 2) Albo jest nią zadeklarowana przez zleceniobiorcę kwota, która nie może być niższa niż kwota minimalnego wynagrodzenia (jeżeli odpłatność za wykonywanie umowy została ustalona w inny sposób niż kwotowo, akordowo lub prowizyjnie). Płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne zleceniobiorców jest zleceniodawca Osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą 12 Aby wyjaśnić kim jest osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą musimy po raz kolejny sięgnąć do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z nią jest to osoba: a. Prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub przepisów szczególnych (czyli przedsiębiorcy), b. Będąca twórcą i artystą (czyli osoby, której działalność została uznana za artystyczną przez Komisję do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców, działającej przy ministrze właściwym ds. kultury) c. Prowadząca działalność w zakresie wolnego zawodu:

12 w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby izyczne, z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób izycznych, d. będąca wspólnikiem jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub wspólnikiem spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej, e. prowadząca niepubliczną szkołę, placówkę lub ich zespół, na podstawie przepisów o systemie oświaty. Jaki jest zakres i ramy czasowe obowiązku ubezpieczeń społecznych osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą? Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą (bez względu na jej rodzaj) obowiązkowo podlegają ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu. Ubezpieczenie chorobowe jest dla tych osób ubezpieczeniem dobrowolnym. Okres podlegania obowiązkowi ubezpieczeń społecznych rozpoczyna się z dniem rozpoczęcia wykonywania działalności i kończy się z dniem zaprzestania jej wykonywania (w przypadku artystów obowiązek ten powstaje dopiero po uznaniu działalności danej osoby za działalność twórczą lub artystyczną przez Komisję do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców). W przypadku zawieszenia wykonywania działalności gospodarczej osoba prowadząca działalność nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu od dnia, w którym rozpoczyna się zawieszenie do dnia poprzedzającego dzień wznowienia działalności gospodarczej. UWAGA: Obowiązek ubezpieczeń społecznych obejmuje osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą niezależnie od tego czy ich działalność przynosi dochody czy nie. Nawet jeśli osoby te ponoszą straty podlegają obowiązkowi ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Podstawę wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne osoby prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą stanowi zadeklarowana przez tą osobę kwota, która jest nie niższa niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego dla ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe na dany rok kalendarzowy. Tak ustalona podstawa obowiązuje niezmiennie każdego roku od 1 stycznia do 31 grudnia. Przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przewidują jeden wyjątek odnośnie podstawy wymiaru składek. Mianowicie, osoby będące przedsiębiorcami, które: nie prowadzą lub w okresie ostatnich 60 miesięcy przed podjęciem działalności gospodarczej nie prowadziły pozarolniczej działalności, nie wykonują działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy, na rzecz którego przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub w poprzednim roku kalendarzowym wykonywały w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzących w zakres wykonywanej działalności gospodarczej, mogą 13

13 skorzystać z prawa do opłacania składek na ubezpieczenie społeczne od preferencyjnej postawy wymiaru nie niższej niż 30% minimalnego wynagrodzenia za pracę. UWAGA: Prawo preferencyjnej podstawy wymiaru składek przysługuje tylko przez okres 24 miesięcy kalendarzowych od dnia rozpoczęcia działalności gospodarczej. Do tego okresu wlicza się także okres zawieszenia wykonywania działalności. Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą są jednocześnie osobami ubezpieczonymi i płatnikami składek, tj. same sobie obliczają i opłacają składki na ubezpieczeni społeczne Osoby współpracujące Zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązkowemu ubezpieczeniu podlegają również osoby współpracujące ze zleceniobiorcami lub osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą. Niezbędną przesłanką objęcia takich osób obowiązkiem ubezpieczenia jest to, by osoby te pozostawały we wspólnym gospodarstwie domowym. Ustawa szczegółowo określa krąg osób współpracujących, które podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu. Do tych osób zalicza się małżonka, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione (adoptowane), rodziców, macochę, ojczyma oraz osoby przysposabiające (czyli osoby, które kogoś adoptują) Osoby współpracujące podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu w takim zakresie w jakim ubezpieczeniu podlega osoba, z którą współpracują. Oznacza to, że są oni objęci obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym i wypadkowym. Ubezpieczenie chorobowe jest natomiast dobrowolne. Podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia jest taka sama jak w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą. Obowiązek ubezpieczeń powstaje przy w dniu rozpoczęcia współpracy i ustaje w dniu jej zakończenia. Płatnikami składek tych osób są osoby, z którymi współpracują Bezrobotni Osoby bezrobotne są objęte obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym tylko w przypadku gdy są zarejestrowane w urzędzie pracy jako osoby bezrobotne oraz: a. pobierają zasiłek dla bezrobotnych (wtedy podlegają ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu) lub b. stypendium za okres odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy (i w tym przypadku podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu) 14

14 Obowiązek ubezpieczeniowy osoby bezrobotnej powstaje w dniu nabycia prawa do zasiłku lub stypendium, a wygasa w dniu utraty do nich prawa. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne stanowi kwota zasiłku lub stypendium. Składki są uiszczane przez powiatowy urząd pracy Osoba przebywająca na urlopie wychowawczym lub pobierająca zasiłek macierzyński. Osoby przebywające na urlopie wychowawczym lub pobierające zasiłek macierzyński podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu od dnia, w którym spełniają warunki do podlegania tym ubezpieczeniom z tytułu w/w urlopu bądź zasiłku do dnia, w którym przestają spełniać warunki do podlegania ubezpieczeniom. Osoba, które przebywa na urlopie wychowawczym nie zawsze podlega jednak obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu. Ustawa przewiduje bowiem, że osoba taka nie podlega ubezpieczeniom jeżeli posiada ustalone prawo do emerytury lub renty albo ma inny tytuł rodzący obowiązek ubezpieczeń społecznych (tj. inny niż ten, z którego nabyła ona prawo do urlopu wychowawczego). Osoba pobierająca zasiłek macierzyński (albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego) podlega natomiast obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu także wtedy, gdy ma ustalone prawo do emerytury lub renty lub inny tytuł rodzący obowiązek ubezpieczeń społecznych. Płatnikiem składek osób przebywających na urlopie wychowawczym jest osoba (podmiot), która udzieliła takiego urlopu. Z kolei płatnikiem składek osób pobierających zasiłek macierzyński jest podmiot wypłacający ten zasiłek (tj. albo pracodawca albo ZUS) Osoba pobierająca świadczenie pielęgnacyjne Osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne są objęte obowiązkiem ubezpieczeń społecznych jeżeli nie podlegają one ubezpieczeniom społecznym z innego tytułu (np. ze względu na fakt, że mają zarejestrowaną działalność gospodarczą) lub na podstawie odrębnych przepisów (np. dotyczących rolników). Osoby takie podlegają ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, a płatnikiem ich składek jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta. WAŻNE: Płatnik uiszcza składki za osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne tylko przez maksymalny okres 20 lat i uiszcza je do momentu uzyskania składkowego i nieskładkowego ubezpieczenia społecznego (20-letniego u kobiet i 25-letniego u mężczyzn). Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego powstaje w momencie uzyskania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego pod warunkiem, że w tym momencie danej osobie brakuje określonego okresu do wymaganego przez odrębne przepisy okresu ubezpieczeniowego. Obowiązek ustaje zaś jeśli ubezpieczony przestanie spełniać wyżej wskazane warunki. 15

15 Podstawę wymiaru składki osoby pobierającej świadczenie pielęgnacyjne stanowi kwota świadczenia pielęgnacyjnego, która w chwili obecnej (tj. w 2011 roku) wynosi 520,00 zł Zbieg tytułów do ubezpieczeń Często zdarza się tak, że dana osoba spełnia warunki do objęcia jej ubezpieczeniem społecznym z dwóch lub więcej tytułów np. w sytuacji kiedy ktoś w tym samym momencie wykonuje pracę na podstawie umowy o pracę i umowy zlecenia. Takie sytuacje nazywamy zbiegiem tytułów do ubezpieczeń i właśnie o nich będzie mowa w niniejszym rozdziale. Pracownik będący zleceniobiorcą Podstawowym tytułem do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego jest zawsze stosunek pracy. Oznacza to, że co do zasady osoba będąca jednocześnie pracownikiem i zleceniobiorcą podlega jedynie obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu stosunku pracy. Od tej zasady jest jednak jeden wyjątek - jeżeli osoba zatrudniona na umowie o pracę nie osiąga minimalnego wynagrodzenia ustanowionego na dany rok to jest ona objęta również obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym z tytułu umowy zlecenia (lub umów podobnych). Jeśli jej dochody są co najmniej równe minimalnemu wynagrodzeniu krajowemu umowa zlecenia stanowi tytuł do ubezpieczenia dobrowolnego. Przykład: Magda zatrudniona jest w banku na podstawie umowy o pracę na 1/2 etatu. Jej miesięczne wynagrodzenie wynosi 900 zł brutto. Nie jest to jednak jej jedyna praca, albowiem Magda świadczy również usługi biurowe na podstawie umowy zlecenia zawartej z kancelarią radców prawnych. Ponieważ podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z tytułu umowy o pracę nie przekracza kwoty minimalnego wynagrodzenia umowa zlecenie zawarta z kancelarią radców prawnych stanowi tytuł do objęcia Magdy obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Pracownik prowadzący pozarolniczą działalność Sytuacja pracownika prowadzącego pozarolniczą działalność jest bardzo podobna do sytuacji pracownika będącego zleceniobiorcą. Także w tym przypadku podstawowym tytułem do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego jest stosunek pracy. Jeżeli jednak podstawa wymiaru składek (dochód) na ubezpieczenie emerytalne i rentowe ze stosunku pracy jest niższa od kwoty minimalnego wynagrodzenia, pozarolnicza działalność gospodarcza stanowi tytuł do objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. 16

16 Osoba prowadząca pozarolniczą działalność wykonująca jednocześnie pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej O tym, z którego tytułu osoba prowadząca pozarolniczą działalność, będąca jednocześnie zleceniobiorcą, podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych decyduje wysokość podstawy wymiaru składek. Jeżeli bowiem: wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z tytułu umowy cywilnoprawnej jest niższa niż wysokość podstawy wymiaru składek z tytułu pozarolniczej działalności, to tytułem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego jest pozarolniczą działalność, wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z tytułu umowy cywilnoprawnej jest równa lub wyższa niż wysokość podstawy wymiaru składek z tytułu pozarolniczej działalności, to tytułem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego jest ten tytuł, który powstał jako pierwszy. Przykład: Magda prowadzi działalność gospodarczą od 2005 roku. Od 2007 roku wykonuje też pracę na podstawie umowy o świadczenie usług, z której otrzymuje wynagrodzenie w wysokości 550,00 zł miesięcznie. W związku z faktem, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu umowy cywilnoprawnej jest mniejsza niż podstawa z tytułu pozarolniczej działalności (która wynosi 60% minimalnego wynagrodzenia) Magda podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z pozarolniczej działalności. Nawet gdyby Magda zarabiała 800,00 zł (więcej niż 60% minimalnego wynagrodzenia) i tak podlegałaby obowiązkowemu ubezpieczeniu z tytułu pozarolniczej działalności, ponieważ tytuł ten powstał wcześniej. UWAGA: Zbieg tytułów do ubezpieczeń społecznych nie ma miejsca jeśli dana osoba wykonuje pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej lub innej umowy o świadczenie usług w ramach prowadzonej przez siebie pozarolniczej działalności. Pracownik prowadzący pozarolniczą działalność mający ustalone prawo do emerytury lub renty Co do zasady posiadanie ustalonego prawa do emerytury lub renty zwalnia z obowiązku ubezpieczeń społecznych. Nie dotyczy to jednak sytuacji, w których emeryt lub rencista jest pracownikiem, który wykonuje pracę w ramach stosunku pracy. W takim wypadku bez względu na wysokość przychodów ze stosunku pracy emeryt lub rencista zawsze podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu. 17

17 Zleceniobiorca wykonujący dwie lub więcej umów cywilnoprawnych Zleceniobiorca wykonujący dwie lub więcej umów cywilnoprawnych (umów agencyjnych, umów zlecenia lub innych umów o świadczenie usług) jest objęty obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym z tej umowy, która została zawarta jako pierwsza. Zleceniobiorca może jednak zmieniać tytuł do obowiązkowego ubezpieczenia w ten sposób, że może wyrejestrować się z obowiązkowych ubezpieczeń społecznych z pierwszej umowy i zgłosić się do tych ubezpieczeń z innej, wybranej przez siebie umowy. Przykład: Od 2005 roku Magda prowadzi na podstawie umowy o świadczenie usług obsługę gastronomiczną jednego z wrocławskich hoteli. Jednocześnie, od trzech lat Magda obsługuje na podstawie umowy zlecenia wszystkie uroczystości weselne odbywające się w jednym z oławskich domów weselnych. Z tytułu drugiej z umów Magda podlega jedynie dobrowolnemu ubezpieczeniu społecznemu. Zleceniobiorca mający ustalone prawo do renty lub emerytury Sytuacja w jakiej znajduje się zleceniobiorca posiadający ustalone prawo do renty lub emerytury jest w zasadzie taka sama jak sytuacja zleceniobiorcy, który takiego prawa nie posiada (fakt posiadania prawa do emerytury lub renty nie oznacza, że zleceniobiorca nie jest objęty obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym). Jest jednak jeden wyjątek jeżeli zleceniobiorca, który ma prawo emerytury lub renty jest jednocześnie w stosunku pracy z inną osobą niż zleceniodawca, to umowa zlecenia nigdy nie stanowi tytułu do obowiązkowego ubezpieczenia społecznemu (bez względu na podstawę wymiaru składek). Przykład: Od 2005 roku Magda świadczy pracę na podstawie umowy o pracę, z której otrzymuje wynagrodzenie w wysokości 850,00 zł miesięcznie. Ponadto, od 2006 roku Magda pracuje na podstawie umowy zlecenia. W związku z faktem, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu umowy o pracę jest mniejsza niż minimalne miesięczne wynagrodzenie Magda powinna podlegać obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z umowy zlecenia. Jeżeli jednak Magda miałaby ustalone prawo do emerytury lub renty nie podlegałaby ubezpieczeniu z umowy zlecenia. Osoba podlegająca ubezpieczeniu społecznemu i ubezpieczeniu społecznemu rolników 18 Ubezpieczony może być objęty tylko jednym z w/w ubezpieczeń. Jeżeli rolnik podlega ubezpieczeniu społecznemu w KRUS, to nie może być jednocześnie objęty ubezpieczeniem społecznym w ZUS. Tak samo jeżeli rolnik jest pracownikiem będącym w stosunku pracy lub stosunku cywilnoprawnym (lub też posiada jakikolwiek inny tytuł rodzący obowiązek ubezpieczeń społecznych w ZUS) nie może podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników.

18 Powyższe zasady dotyczą nie tylko rolników, ale także osoby bliskiej rolnikowi, która: Ukończyła 16 lat, Pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie, Stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest związana z rolnikiem stosunkiem pracy. Od powyższych zasad jest jeden wyjątek. Mianowicie, rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie przez co najmniej 3 lata, rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej lub rozpocznie współpracę przy prowadzeniu tej działalności, podlega nadal temu ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy prowadzeniu tej działalności, jeżeli spełnia jednocześnie następujące warunki: złoży w Kasie oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy tej działalności; jednocześnie nadal prowadzi działalność rolniczą lub stale pracuje w gospodarstwie rolnym, obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego, lub w dziale specjalnym; nie jest pracownikiem i nie pozostaje w stosunku służbowym; nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych; kwota należnego podatku dochodowego za poprzedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej nie przekracza kwoty zł Dobrowolne ubezpieczenie społeczne Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne i rentowe Do dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego mogą przystąpić 1. osoby, które nie są objęte żadnym ubezpieczeniem (prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje: a. małżonkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za granicą, w instytutach, ośrodkach informacji i kultury za granicą, b. osobom, które z powodu sprawowania opieki nad członkiem rodziny spełniającym warunki do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, c. obywatelom polskim wykonującym pracę za granicą w podmiotach zagranicznych oraz obywatelom polskim wykonującym pracę w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli podmioty te nie posiadają w Polsce swojej siedziby ani przedstawicielstwa, 19

19 d. studentom oraz uczestnikom studiów doktoranckich, jeżeli nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytułu, e. alumnom seminariów duchownych, nowicjuszom, postulantom i juniorystom do ukończenia 25 roku życia, f. wnioskodawcom odbywającym na podstawie nieodpłatnych umów cywilnoprawnych staż adaptacyjny w postępowaniu w sprawie uznania kwali ikacji do wykonywania zawodu regulowanego lub działalności - w rozumieniu przepisów o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskie j, g. posłom do Parlamentu Europejskiego wybranym w Rzeczypospolitej Polskiej). 2. osoby, które są już objęte obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym (tzn. co do których zachodzi zbieg tytułów do ubezpieczenia). Osoba, która zgłasza się do dobrowolnego ubezpieczenia społecznego, a która spełnia warunki do objęcia jej dwoma lub więcej tytułami, objęta jest także obowiązkowym ubezpieczeniem wypadkowym (chyba, że w przypadku danego tytułu niemożliwe jest objęcie ubezpieczeniem wypadkowym). WAŻNE: Od 3 lat do dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego mogą się zgłosić przedsiębiorcy, którzy zawiesili wykonywanie działalności gospodarczej. W czasie zawieszenia działalności przedsiębiorca nie będzie miał jednak prawa do objęcia go ubezpieczeniem wypadkowym i chorobowym Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe Do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego mogą zgłosić się tylko te osoby, które objęte są jednocześnie obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym. Do ubezpieczenia chorobowego nie może więc przystąpić osoba, która - co prawda - objęta jest ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym, ale tylko dobrowolnym. Dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu mogą podlegać: Osoby wykonujące pracę nakładczą, Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług (i osoby z nimi współpracujące), Osoby prowadzące pozarolniczą działalność i osoby z nimi współpracujące, Osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, Duchowni. 20

20 1.5. Zasady ustalania składek na ubezpieczenie społeczne Zasady ogólne Składki na ubezpieczenie społeczne (obowiązkowe i dobrowolne) oblicza się mnożąc stopę procentową dla danego rodzaju ubezpieczenia przez odpowiednią podstawę wymiaru składek. Stopy procentowe kształtują się w następujący sposób: Stopy procentowe składek na ubezpieczenie społeczne Ubezpieczenie emerytalne 19.52% podstawy wymiaru Ubezpieczenie rentowe 6% podstawy wymiaru Ubezpieczenie chorobowe 2.45% podstawy wymiaru Ubezpieczenie wypadkowe Od 0.40% do 8.12% podstawy wymiaru O ile sytuacja ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i chorobowego jest jasna, to w przypadku ubezpieczenia wypadkowego pojawiają się komplikacje. W przypadku ubezpieczenia wypadkowego bowiem składka jest zróżnicowana w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków. Dla potrzeb zróżnicowania składki na ubezpieczenie wypadkowe płatników składek dzieli się na dwie grupy: 1. Płatników zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego nie więcej niż 9 ubezpieczonych lub niepodlegających obowiązkowi wpisu do rejestru REGON, 2. Płatników składek zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego co najmniej 10 ubezpieczonych, którzy podlegają obowiązkowi wpisu do rejestru REGON. Pierwsza grupa nie jest objęta mechanizmem różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe. Dla niej stopa procentowa jest stała i wynosi 50% najwyższej stopy procentowej dla wszystkich grup działalności, Płatnicy z drugiej grupy są natomiast objęci mechanizmem różnicowania stopy procentowej. Płatników tych dzieli się na dwie grupy: 1. Płatników, którzy sami obliczają sobie składki na ubezpieczenie wypadkowe według stopy procentowej właściwej dla ich grupy działalności (patrz: załącznik nr 2), 2. Płatników, którym stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe oblicza ZUS (ma on bowiem obowiązek wyliczyć stopę procentową składki obowiązującą w danym roku składkowym dla tych płatników, którzy przez trzy kolejne lata kalendarzowe informację ZUS IWA). Składkę dla tych płatników oblicza się w ten sposób, że mnoży się stawkę przyjętą dla grupy działalności, do której należy płatnik i wskaźnika korygującego ustalonego przez ZUS (wskaźnik korygujący jest ustalany indywidualnie dla każdego płatnika składek i stanowi różnicę pomiędzy kategorią ryzyka określoną dla grupy działalności, do której należy płatnik, a kategorią ryzyka ustalaną dla danego płatnika na podstawie danych przekazanych przez niego w informacji ZUS IWA) 21