Załącznik 1. Józef Czechowicz - Ulica Szeroka

Transkrypt

1 Załącznik 1. Józef Czechowicz - Ulica Szeroka Chorągiewka na dachu śpiewa. Pierwszej gwiazdy wypełza pająk. Latarnie w czarnych drzewach, kołyszących się, mrugają. Ciepła woń płynie z piekarń, a cisza z zamkniętych bram. Gdyby pies na dalekim przedmieściu nie szczekał, byłbyś jak nigdy sam. Sam, może jeszcze z rzeczułką, której nie słychać, choć chyba w taką noc z lazuru i ona - niebios kochanka od zmierzchu aż do ranka, na pewno wzdycha wśród murów. Załącznik 2. Najstarszą, centralną jego część stanowiły ulica Szeroka (nazywana też Żydowską), łącząca się z Kowalską oraz ulica Jateczna, przy której usytuowane były najważniejsze instytucje gminy żydowskiej. Po zachodniej stronie ulicy Szerokiej, przebiegała równolegle ulica Nadstawna (zwana też Zaułkiem), gdzie skoncentrowało się życie religijne chasydów oraz gdzie znajdowało się największe skupisko chederów, czyli żydowskich szkół religijnych pierwszego stopnia. Wzdłuż południowego i wschodniego zbocza Wzgórza Zamkowego rozciągała się najbiedniejsza część dzielnicy: ulice Krawiecka i Podzamcze. Dominowała tu niska, malowniczo powykrzywiana, drewniana zabudowa. Specyfika i koloryt ulicy Szerokiej Zabudowana była dwu lub trzypiętrowymi kamienicami i jako jedna z niewielu w dzielnicy żydowskiej mogła poszczycić się brukiem, którego brakowało przy innych żydowskich ulicach i zaułkach. Domy przy ulicy Szerokiej nie posiadały kanalizacji. W żadnym nie było toalety w mieszkaniach, mieściły się one na podwórkach i były wspólne dla wszystkich lokatorów. (...) Na Szerokiej zawsze był duży ruch, mnóstwo przechodniów, sprzedawców niosących swój towar i głośnym krzykiem zachęcających do kupowania towarów. Znaczna liczba "nosiwodów" dźwigała w żelaznych wiadrach wodę, małe dzieci bawiły się na ulicy, handlarki wystawały z różnymi sprzętami i naczyniami wypełnionymi pieczywem, słychać było nieustanny gwar rozmów, czasem kłótni. Przy studniach, skąd czerpało się wodę zawsze był wielki tłum. Sprzedawcy przesiadywali przed swoimi sklepami, na ulicy przed sklepami rozmieszczone były stołki, ławki, worki i różne inne rzeczy, na środku chodnika stała waga z olbrzymimi worami mąki, otoczona tłumem zmęczonych tragarzy. Przez Szeroką ciągnął się zawsze sznur wozów i dwukółek. Wszystkie sklepy znajdujące się na Szerokiej miały namalowany na okiennicach, które zamykano na noc, rodzaj handlu: szewc miał buta, krawiec kawałki materiału, sprzedaż wody oznaczał namalowany syfon. Jednocześnie w piątkowe wieczory Szeroka zamieniała się w ulicę świąteczną. Bo tu właśnie zmierzali lubelscy chasydzi chcący się modlić. Przy Szerokiej znajdowało się kilkanaście synagog i domów modlitwy. Najważniejszym z nich była Kotler-szul, synagoga kotlarska przy ulicy Szerokiej 2. Równie ważna była synagoga przy Szerokiej 40. Należała ona do cadyków z lubelskiej dynastii Eigerów, założonej przez Judę Lejba Eigera. W każde święto żydowskie ulica czarniała od świątecznych chałatów, gwaru modlitw i rozmów.

2 [...] Jeszcze w okresie międzywojennym można było usłyszeć tu rozmowy "po żydowsku" czyli w jidysz. Nawet szyldy na sklepach w wielu przypadkach miały tylko żydowskie napisy. Był to całkiem inny świat od tego, z którym przechodzień stykał się [...] w polskiej części miasta. Dzieje ulicy w XVI i XVII wieku Robert Kuwałek: Wedle historycznych hipotez ulica Szeroka została wytyczona już przed 1564 r., gdy w Mieście Żydowskim u stóp Zamku naliczono 66 domów. W XVI w. ulica ta zwana była Żydowską. Obok niej istniała też już ulica Jateczna[...] Na początku swojego istnienia i aż prawdopodobnie po koniec XVI w. posiadała charakter prymitywnej drogi ułatwiającej komunikację po podmokłym gruncie podzameckim, ale też od początku swojego istnienia stała się handlowym, a od XVIII w. również społecznym centrum Podzamcza. Tu budowali swoje domy najbogatsi mieszkańcy Żydowskiego Miasta, chociaż nie brakowało tutaj również domów biedoty. Już w XVI w. okazały dom posiadał przy ul. Szerokiej Pesach Joskowicz, bankier króla Zygmunta I Starego, brat znanego lubelskiego rabina Szaloma Szachny. Murowane domy przy ul. Szerokiej zaczęto budować prawdopodobnie od XVII w., a całkowicie murowaną zabudowę zyskała ta ulica dopiero pod koniec XVIII w. Warto przy tym zauważyć, że większość parcel przy tej ulicy pozostawała w rękach tych samych rodzin często przez kilka wieków, jak chociażby dom rodu Doktorowiczów, z którego wywodził się Hirsz Doktorowicz, nadworny faktor króla Władysława IV. Dzięki swojej zamożności i przywilejowi królewskiemu, Hirsz Doktorowicz ufundował w 1638 r. przy tejże ulicy, w domu oznaczonym przed II wojną światową numerem 2 własną synagogę, która potem stała się własnością cechu kotlarzy i stąd zwana była także "Synagogą Kotlarską". Doktorowiczowie zamieszkiwali przy tej ulicy jeszcze pod koniec XVIII w. [Robert Kuwałek, Ulica Szeroka, Ruch chasydzki. Widzący i ród Eigerów Robert Kuwałek: Na przełomie XVIII i XIX w. ulica Szeroka stała się religijnym centrum społeczności żydowskiej nie tylko w Lublinie, ale w ogóle w centralnej Polsce. W domu pod nr 28 swój dwór stworzył jeden z największych cadyków polskich, rabbi Jakub Icchak Horowic, zwany również "Widzącym z Lublina", uważany za jednego z najważniejszych współtwórców chasydyzmu. Dzięki niemu Lublin na wiele lat stał się "twierdzą żydowskiej ortodoksji" na ziemiach polskich, a jednocześnie stąd promieniowała sława najwybitniejszych myślicieli chasydzkich. Sława ta do dzisiaj ściąga do Lublina liczne pielgrzymki i wycieczki żydowskie, których stałym punktem programu jest wizyta na Starym Kirkucie na Kalinowszczyźnie, gdzie znajduje się nagrobek "Widzącego". O tym jak silny w Lublinie był zaszczepiony przez rabbiego Horowica chasydyzm świadczy fakt, że już w 1794 r. przy ul. Szerokiej 40 lubelscy chasydzi wybudowali własną synagogę, tzw. Bóżnicę de Chassidim. Istniała ona tutaj aż do czasów II wojny światowej. W tym samym budynku swój dwór założył w połowie XIX w. kolejny lubelski cadyk, Jehuda Lejb Eiger. Cadycy z jego rodu przewodzili lubelskim chasydom aż do ich tragicznego końca w 1942 r., stale mieszkając przy tej ulicy, w tym samym domu. [Robert Kuwałek, Ulica Szeroka...] Ulica Szeroka w XIX i XX wieku Robert Kuwałek: Najgłębszy okres przemian zewnętrznych i wewnętrznych przeżyła Szeroka w II połowie XIX w., kiedy lubelscy Żydzi mogli opuścić wreszcie ciasne ulice i zaułki Podzamcza - Miasta Żydowskiego i zaczęli przenosić się na upragnione Stare Miasto, czy wręcz na Krakowskie Przedmieście, które kusiło najbogatszych swoją reprezentacyjnością. [...] Szeroka zaczęła przeistaczać się w główną ulicę po prostu tradycyjnego i niezamożnego Podzamcza, zdominowanego przez żydowskich handlarzy, rzemieślników, ale także przez tradycyjnych Żydów, do których zaliczali się chasydzi lubelscy. Tu przecież znajdowały się adresy kilku lubelskich bóżnic, znanych wszystkim miejscowym i wielu zamiejscowym Żydom: Szeroka 28 - bóżnica "Widzącego z Lublina", ojca chasydyzmu w Królestwie Polskim, Szeroka 2 - synagoga Hirsza Doktorowicza, czy Szeroka 40 - bóżnica chasydów lubelskich, dom założyciela lubelskiej dynastii cadyków, Jehudy Lejba Eigera. Nie były one jedynymi miejscami modlitwy przy tej ulicy. (...)Mimo swojego religijnego wymiaru, ulica Szeroka aż do XX w. stanowiła handlowe centrum Podzamcza, mimo że po 1862 r. bogatsi kupcy żydowscy woleli otwierać swoje sklepy i składy hurtowe w centrum miasta, przy Krakowskim Przedmieściu lub przy ul. Lubartowskiej. Była też ta ulica jedyną wybrukowaną do połowy XIX w. drogą na żydowskim Podzamczu. O jej charakterze i ruchliwości świadczy fragment dokumentu, pochodzącego z 1860 r., zachowanego w lubelskim Archiwum Państwowym:

3 "Tretuary z różnemi wiktuałami przez przekupniów zastawiane są tylko w ulicy Szerokiej, właśnie w tem punkcie, gdzie się cały handel koncentruje, gdzie codziennie kilka tysięcy krąży ludzi." Przy ul. Szerokiej znajdowały się najbogatsze żydowskie sklepy. Tu też swoje kramy zakładali ubożsi przekupnie. Mimo swoistej degradacji w II poł. XIX w., Szeroka nadal pozostawała najbardziej ruchliwym miejscem Żydowskiego Miasta. Jej atmosferę oddaje fragment artykułu z 1874 r., zamieszczonego w "Kurierze Lubelskim": "Handlarki stoją lub chodzą z różnemi sprzętami i naczyniami napełnionemi pieczywem oraz suchemi produktami, inni stojąc po kilka i kilkanaście osób szwargoczą, kłócą się lub handlują: - przy studniach nieustannie bitwa i zbiegowisko: - ze sklepów na chodnik powystawiane stołki, ławki, worki i różne rupiecie: tam znów na środku chodnika stoi waga z olbrzymiemi worami mąki otoczona tłumem zamączonych tragarzy, gdzie indziej sągi drzewa..." (...) [Robert Kuwałek, Ulica Szeroka...] Zagłada ulicy Cała ta barwna ulica przestała istnieć w ciągu zaledwie pięciu lat II wojny światowej. Od 1941 roku Szeroka stała się główną ulicą lubelskiego getta żydowskiego. Sklepy i synagogi zamieniono na przytułki dla wysiedlonych z miasta mieszkańców żydowskiego pochodzenia. W marcu i kwietniu 1942 roku większość mieszkańców ulicy Szerokiej wywieziono do obozów zagłady w Bełżcu. Zaczęto wyburzać dom po domu, niszczono święte księgi, meble i zwykłe pamiątki po ludzkim życiu. Cała dzielnica a wraz z nią jej najważniejsza ulica zamieniła się w jedno wielkie rumowisko. Szeroka definitywnie skończyła się w roku 1954, kiedy na jej miejscu władze komunistyczne zdecydowały się utworzyć Plac Zebrań Ludowych, obecnie Plac Zamkowy. Dziś nikt już nie wspomina Szerokiej, nie pamięta jej gwaru, uroku i charakterystycznego klimatu. Nie ma kamienic, ludzi, życia i śmiechu. Pozostały tylko zdjęcia, dwujęzyczny szyld i stara kamienna studzienka wodociągowa, stojąca samotnie na placu manewrowym PKS. Miejsca żydowskie na ulicy Szerokiej: Szeroka 1/ Krawiecka - Organizacja Cukunft zrzeszająca młodzież bundowską (nr 8) Szeroka 2/ Cyrulicza 20 - Synagoga Kotlarzy; wcześniej dom Doktorowiczów, gdzie mieszkał Hirsz Doktorowicz, nadworny faktor króla Władysława IV (nr 7) Szeroka 3 - Synagoga urzędników handlowych Mszorsimszul (nr 36) Szeroka 19 - Według tradycji mieścił się tu Waad Arba Aracot - Sejm Czterech Ziem (nr 6) Szeroka 28 - Dom Ickaka Horowitza Szternfelda, Widzącego z Lublina; słynna żydowska piekarnia (nr 4) Szeroka 40 - Dom rodziny Eigerów; chasydzka bożnica założona przez Jehudę Lejba Eigera (Bożnica de Chassidim) (nr 5) Szeroka 44 - Synagoga Parnasu założona przez Abrama Heilperna (nr 37) Studzienka na ulicy Szerokiej, która przetrwała do dziś (obecnie dworzec PKS) (nr 15) Ruska 34/ Szeroka - Siedziba żydowskich związków zawodowych, m.in.związek Stolarzy i Związek Kamaszników (nr 16) Przy tej ulicy powstała pierwsza żydowska drukarnia W XVI w. mieścił się tu dom Pesacha Noskowicza, bankiera królewskiego króla Zygmunta I Starego Źródło:

4 Załącznik 3. Ulica Szeroka. Grafika Karla Richarda Henkera, Domy przy ulicy Szerokiej, Jan Kanty Gumowski, 1917.

5 Zabudowa ulicy Szerokiej, Stefan Saturnin Komornicki, 1917.

6 Ulica Szeroka, Jan Bułhak, Ulica Szeroka przed 1939 rokiem.

7 Kobieta sprzedająca pączki na ul. Szerokiej, fot. Stanisław Magierski Dwujęzyczne napisy na witrynach sklepów na ulicy Szerokiej, fot. S. Kiełsznia 1938.

8 Ulica Szeroka, lata 30.

9 Ulica Szeroka w 1941 roku, lata okupacji niemieckiej, teren getta w Lublinie, ludzie noszą opaski. Ulica Szeroka, widok w stronę ulicy Kowalskiej, Max Kirnberger, 1941.

10 Panorama Lublina z 1939 roku. Widok zabudowań nieistniejącej dziś dzielnicy żydowskiej i Zamku Lubelskiego. Zabudowania ulicy Krawieckiej, XIX w.

11 Panorama dzielnicy żydowskiej od strony Wzgórza Czwartek, miejsce obecnego dworca PKS, Ruiny ulicy Szerokiej, 1943.

12 Ruiny dzielnicy żydowskiej, ulica Szeroka, Ruiny dzielnicy żydowskiej. Na pierwszym planie ruiny bimy z synagogi w bet-ha-midrasz. W tle Synagoga Maharszala, 1944.

13 Okolice ulicy Szerokiej Ulica Krawiecka, lata 30., fot. Stefan Kiełsznia.

14 Dom przy ulicy Krawieckiej, z tyłu zabudowania dominikanów, fot. Max Kirneberger, Elewacja zachodnia synagogi Macharszala, znajdującej się przy ulicy Jatecznej, 1939.

15 Ulica Zamkowa, widok w stronę ulicy Szerokiej. W tle Wieża Trynitarska, Kobieta sprzedająca placki na terenie getta w Lublinie, fot. Max Kirnberger, 1941.

16 Brama Grodzka w oryginalnej przedwojennej kolorystyce, fot. Max Kirnberger, 1941.

17 Załącznik 4. Plan współczesnego Lublina, okolice Zamku, Google Maps.