s top dyskryminacji ze względu na wiek

Transkrypt

1 s top dyskryminacji ze względu na wiek

2

3 02

4 03 à C o w i e m y o d y s k r y m i n a c j i z e w z g l ę d u n a w i e k? G ł o s e k s p e r t ó w, d o ś w i a d c z e n i a o s ó b s t a r s z y c h. Książka została opublikowana dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za jej treść odpowiada Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, poglądy w niej zawarte nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Publikacja jest efektem realizacji projektu STOP dyskryminacji osób starszych dofinansowanego ze środków Phare 2002 w ramach Programu Wzmocnienie polityki antydyskryminacyjnej.

5 04

6 05 à S p i s r z e c z y 8 Beata Tokar Barbara Szatur-Jaworska Wprowadzenie Beata Tokarz Postawy wobec starości i ludzi starszych Polityka Unii Europejskiej STOP dyskryminacji osób starszych informacja o programie R Y N E K P R A C Y Maria Teresa Romer Dyskryminacja ze względu na wiek w prawie pracy i ubezpieczeń społecznych Iwona Jaroszewska-Ignatowska Dyskryminacja osób starszych ze względu na wiek na rynku pracy Tomasz Schimanek Aktywność zawodowa osób starszych Joanna Tokarz Aktywność zawodowa starszych pracowników w Unii Europejskiej O C H R O N A Z D R O W I A Jolanta Rajewska Dyskryminacja ze względu na wiek w obszarze ochrony zdrowia Agnieszka Rajska-Neumann Stanowisko Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce P A R T Y C Y P A C J A S P O Ł E C Z N A Jolanta Perek-Białas, Marcin Kocór Inne, gorsze traktowanie osób starszych w obszarze partycypacji społecznej P O M O C S P O Ł E C Z N A Barbara Szatur-Jaworska Dyskryminacja ludzi starszych ze względu na wiek w obszarze pomocy społecznej I N N E O B S Z A R Y D Y S K R Y M I N A C J I Beata Tokarz Komunikacja miejska, urzędy i usługi D Y S K R Y M I N A C J A W O C Z A C H L U D Z I S T A R S Z Y C H Magdalena Łuczak Prezentacja wyników badania przeprowadzonego przez Forum 50+ D O B R E P R A K T Y K I Beata Tokarz, Joanna Tokarz Przeciw dyskryminacji co zrobić, aby wiek nie był barierą ale wartością. A N E K S Kto może pomóc? Gdzie szukać informacji? Przydatna bibliografia Organizator Współpraca

7 06

8 07 O dyskryminacji ze względu na wiek należy rozmawiać: stawiać pytania i szukać na nie odpowiedzi. Warto spierać się o definicje i terminologię. Poznanie różnych stanowisk w odniesieniu do tego nowego, mało rozpoznanego tematu jest niezwykle ważne. Dyskusja wokół zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek wymaga zaangażowania wielu środowisk, m.in. ludzi nauki, polityków, mediów, organizacji pozarządowych, instytucji i firm świadczących usługi dla seniorów. W tej dyskusji na pewno nie może zabraknąć głosu osób starszych.

9 08 dr hab. prof. UW Barbara Szatur-Jaworska polityk społeczny i gerontolog, Przewodnicząca Rady Programu STOP dyskryminacji osób starszych W P R O W A D Z E N I E O dyskryminacji osób starszych z powodu ich wieku mówi się w krajach Europy Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie od kilku dekad. Można zastanawiać się, dlaczego problem ten nazwano i zajęto się nim właśnie w krajach wysoko rozwiniętych. Czy dyskryminacja jest ceną, jaką płacimy za rozwój gospodarczy, wdrażanie nowych technologii, szybkie przemiany kulturowe, za spadek rangi i znaczenia rodziny w życiu tych społeczeństw? A może wręcz przeciwnie jest to przejaw poważnego traktowania idei równości obywateli, dążenia do respektowania ich praw politycznych, ekonomicznych i społecznych oraz dowód rosnącej podmiotowości starszego pokolenia w życiu publicznym? Sądzę, że wszystkie te czynniki i pozytywne, i negatywne wpłynęły na dostrzeżenie, iż ludzie starzy tylko dlatego, że są w określonym wieku nie zawsze mogą korzystać z pełni swoich praw i są traktowani gorzej niż inni obywatele. W języku angielskim zjawisko to określa się jako ageism, co stanowi nawiązanie to takich pojęć, jak rasizm i seksizm. W języku polskim najczęściej posługujemy się terminem angielskim, choć powoli upowszechnia się jego tłumaczenie jako wiekizm. W Słowniku socjologii i nauk społecznych znajdujemy następującą definicję tego pojęcia: wyznawanie irracjonalnych poglądów i przesądów dotyczących jednostek lub grup opartych na ich wieku. Przyjmuje się stereotypowe założenia na temat fizycznych lub umysłowych cech ludzi z określonej grupy wiekowej i zwykle wyraża się je w sposób poniżający. Najczęściej wiekizm kieruje się przeciwko ludziom starym. 1 Program Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce został zatytułowany STOP dyskryminacji osób starszych, a zatem jego podstawowym, długofalowym celem jest przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek w odniesieniu do osób starszych. Drogą zaś do osiągnięcia tego celu jest rozpoznanie zjawiska dyskryminacji, upowszechnienie wiedzy i pokazanie, w jaki sposób można temu problemowi zapobiegać. Rozpoznaniu zjawiska dyskryminacji służyły prace zespołu ekspertów oraz grupowe dyskusje prowadzone z udziałem osób starszych i przedstawicieli różnych instytucji w ośmiu środowiskach lokalnych. Źródłem informacji były także formularze wypełnione w miastach objętych programem, opisujące sytuacje gorszego traktowania ludzi starych. Zgodnie z założeniami programu diagnoza problemu dyskryminacji osób starszych została ograniczona do czterech obszarów życia publicznego: rynku pracy, ochrony zdrowia, pomocy społecznej i partycypacji społecznej. Świadomie zatem, pominięte zostały kwestie związane ze stosunkami międzypokoleniowymi w rodzinach oraz obszar ubezpieczeń społecznych. W wyniku realizacji programu chcieliśmy uzyskać odpowiedzi na trzy kluczowe pytania: Czym jest w polskich warunkach dyskryminacja z powodu wieku? Czy występuje w wybranych obszarach? Jeżeli tak to jakie są jej przejawy? Okazało się, iż co prawda dysponujemy akademickimi definicjami wiekizmu i dyskryminacji jednak wcale nie jest sprawą łatwą i oczywistą ustalenie wspólnej dla wszystkich definicji pojęcia dyskryminacja osób starszych. 1 Słownik socjologii i nauk społecznych, pod red. G. Marshalla (red. nauk. polskiego wydania M. Tabin), WN PWN, Warszawa 2004, s.421.

10 09 Po pierwsze, sprzeciw wielu uczestników lokalnych dyskusji budziło samo słowo dyskryminacja, które uznawano za zbyt drastyczne i nietrafnie opisujące sytuację osób starszych. Jak się wydaje, uzasadnieniem tego sprzeciwu było kojarzenie dyskryminacji z takimi zjawiskami, jak prześladowania, pozbawianie ludzi praw przysługujących innym obywatelom i traktowanie ich w sposób otwarty jako przedstawicieli drugiej kategorii. Wątpliwości, co do trafności pojęcia dyskryminacja mieli także niektórzy eksperci programu, wskazując na jego pejoratywny wydźwięk i antagonizujący charakter. Po drugie, wątpliwości towarzyszyły naszej roboczej definicji dyskryminacji. Czy można mówić o dyskryminacji, gdy mamy do czynienia tylko z nierównym, gorszym traktowaniem, czy dopiero wtedy, gdy to inne, gorsze traktowanie uważamy za niesprawiedliwe? A jeżeli jest to traktowanie niesprawiedliwe to jakie kryteria sprawiedliwości ono narusza pomija zasługi dyskryminowanych, lekceważy ich podstawowe potrzeby, nie respektuje przypisanych im praw? Trzeci kłopot z dyskryminacją związany jest z pytaniem: czy można w ten sposób określać tylko działania i zachowania intencjonalne będące świadomym ograniczaniem praw ludzi starych, podejmowane z premedytacją przez tych, którzy uważają ludzi starych za mniej wartych czy także dyskryminacją są niezamierzone, ale niekorzystne dla ludzi starych skutki jakichś działań czy decyzji? Czy, na przykład, likwidacja przystanku autobusowego w pobliżu ośrodka zdrowia to przejaw dyskryminacji pacjentów (w tym głównie ludzi starych), czy raczej dowód lekceważenia potrzeb obywateli? Kolejna wątpliwość, jaka pojawiła się w związku z określaniem, co jest dyskryminacją, a co nią nie jest, związana była z subiektywnym odczuwaniem dyskryminacji. Czy z dyskryminacją mamy do czynienia tylko wtedy, gdy ludzie starsi czują się gorzej traktowani? Czy także wtedy, gdy nie mają takich odczuć (bo, na przykład, uważają, że lepsze traktowanie im się nie należy), ale wedle przyjętych przez eksperta kryteriów jest to dyskryminacja? A może nie każda sytuacja, którą seniorzy odczuwają i oceniają jako gorsze traktowanie, jest taką w istocie? Ani eksperci programu, ani uczestnicy dyskusji grupowych nie ustalili jednolitego stanowiska co do istoty dyskryminacji. Z zapisu dyskusji i przedłożonych ekspertyz wyłania się jednak pewna wspólna konkluzja: o d y s k r y m i n a c j i o s ó b s t a r s z y c h w P o l s c e m o ż n a b e z w ą t p i e n i a m ó w i ć w ó w c z a s, g d y o d m a w i a s i ę i m z a s p o k o j e n i a j a k i e j ś w a ż n e j p o t r z e b y, a g ł ó w n y m p o w o d e m t e j o d m o w y j e s t i c h w i e k. Takie sytuacje najczęściej dotyczą dwu potrzeb: pracy i zdrowia. Przy czym, co trzeba podkreślić, granica wieku, powyżej której jest się za starym jest zróżnicowana. W przypadku rynku pracy jest to mniej więcej 50 lat, natomiast w przypadku dostępu do usług zdrowotnych ta granica wieku jest wyższa (około lat). Przykłady dyskryminacji i gorszego traktowania ludzi starszych podawane przez ekspertów i uczestników lokalnych dyskusji pozwalają na stworzenie listy zjawisk, które można uznać za źródła dyskryminacji. Są to: negatywne stereotypy dotyczące starości; kult młodości w polskim społeczeństwie; kryzys etyczny w przypadku zawodów zaufania publicznego (np. w zawodach medycznych); brak rzetelnej wiedzy o starości wśród pracodawców, decydentów i wśród osób świadczących różnorodne usługi osobom starszym; bezrobocie nasilające konkurencję na rynku pracy; niedostatek pieniędzy w gospodarstwach domowych i w polityce społecznej; nasilenie specyficznych potrzeb w starszym wieku zdrowotnych, opiekuńczych; procedury i zasady stosowania prawa (np. zasada kontradyktoryjności w postępowaniu cywilnym); procedury dzielenia środków finansowych pomiędzy instytucje polityki społecznej (np. pochodzących z Narodowego Funduszu Zdrowia); niskie wykształcenie i osamotnienie ludzi starych; zła organizacja pracy instytucji obsługujących osoby starsze (np. brak kompleksowej opieki geriatrycznej).

11 10 Beata Tokarz koordynator programu STOP dyskryminacji osób starszych Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce P O S T A W Y W O B E C S T A R O Ś C I I L U D Z I S T A R S Z Y C H Analiza roli i pozycji ludzi starych w różnych kulturach i epokach stanowi interesujący kontekst dla rozważań na temat dyskryminacji ze względu na wiek. Gorsze traktowanie osób w podeszłym wieku i stereotypowe postrzeganie starości nie jest bowiem zjawiskiem nowym, nie jest wynalazkiem współczesności. Natomiast dopiero niedawno problem ten został uświadomiony w całej jego złożoności i jest rozpatrywany przy użyciu pojęć: ageizm 1 i dyskryminacja ze względu na wiek. Terminy te wnoszą nowe akcenty i znaczenia do rozważań dotyczących traktowania ludzi starych we współczesnych społeczeństwach. D w u z n a c z n o ś ć s t a r o ś c i Na przestrzeni wieków postawy wobec ludzi starych zmieniały się, a nawet w ramach jednej epoki były mocno zróżnicowane. 2 Można wymienić społeczeństwa, w których władzę powierzano starcom (starożytna Sparta), ale także takie, gdzie porzucano osoby w sędziwym wieku (Indianie Ojibawa) lub w okresach głodu skłaniano je do samobójstw (ludy syberyjskie). Starość jako wartość kulturowa zawsze postrzegana była dwuznacznie. Podziw dla doświadczenia, wiedzy i mądrości czyli niematerialnego aspektu starości przeplatał się z lękiem przed jej fizycznym wymiarem, który przypominał o nieuchronności śmierci i przemijania. Georges Minois, autor Historii starości, 3 stawia tezę, że w kulturach nastawionych na rozwój (społeczeństwa zachodnie) starość utożsamiana jest ze schyłkiem i upadkiem, a w kulturach nastawionych na równowagę (większość krajów Azji i Afryki) podeszły wiek traktowany jest na równi z innymi fazami życia, takimi jak dzieciństwo, młodość czy wiek dojrzały. Analiza pozycji osób starszych w społeczeństwach zachodnich prowadzi nieodparcie do stwierdzenia, iż bez względu na epokę, młodość jako gwarancja dobrobytu i przetrwania była wartością cenioną znacznie wyżej niż starość: Każde społeczeństwo chce żyć, przetrwać; wysławia krzepę i płodność, nieodłączne od młodości; obawia się zużycia i jałowości, jakie cechują starość. 4 Wynalezienie leku pozwalającego zachować młodość, odnalezienie cudownego kwiatu czy wody będącej źródłem nieśmiertelności było i jest marzeniem człowieka Zachodu. Nieprzychylność wobec starości przyjmowała w różnych miejscach i czasie odmienne formy (bardzo często niechęci wobec podeszłego wieku towarzyszyło szczególne docenienie niektórych cech, które posiadali seniorzy). Tworzyły one zmieniający się w czasie pozytywnie wartościowany model starca, który stawał się punktem odniesienia do osądzania konkretnych osób starszych. 5 Często wybrana, wąska grupa seniorów otaczana była szacunkiem, a pozostałych traktowano już znacznie mniej przychylnie. Warto pamiętać, iż postawa wobec osób starszych, bez względu na epokę, zależna była także od indywidualnego usytuowania w hierarchii społecznej i stopnia zamożności. 1 W języku angielskim ageism, w polskim ageizm. 2 Platon idealizował starość, ale już jego uczeń Arystoteles okazał się surowym krytykiem starości i ludzi starszych. 3 G. Minois, Historia starości. Od antyku do renesansu, Warszawa: Marabut, Simone de Beauvoir, La Vieillesse, Gallimard, 1970, s.47; podaję za G. Minois, op. cit., s G. Minois, op.cit., s.327;

12 11 Innym czynnikiem, który wpływa na podejście do starości, jest obowiązująca w danym okresie definicja piękna. Epoki, w których szczególnie ważne było piękno cielesne (np. starożytna Grecja, renesans, wiek XX), negowały starość, traktując ją jako wyraz największej klęski człowieka. Natomiast w okresach w większym stopniu nastawionych na wartości duchowe (średniowiecze, kontrreformacja) podeszłemu wiekowi przypisywano wiele cech pozytywnych. Nawet zanik witalności fizycznej był wówczas traktowany jako dobroczynne wyzwolenie się spod władzy żądz i grzechu. G d y u m i e r a s t a r z e c, p ł o n i e c a ł a b i b l i o t e k a Można stwierdzić, że status osoby starszej był zdecydowanie wyższy w społeczeństwach tradycyjnych, gdzie zasadniczą rolę odgrywał przekaz ustny i obyczaj. Seniorzy traktowani byli jako niezastąpiona skarbnica wiedzy wielu pokoleń, strażnicy prawa i nauczyciele. Wagę mądrości i wiedzy kumulowanej z upływem lat w społeczeństwach tradycyjnych oddaje afrykańskie przysłowie: Gdy umiera starzec, płonie cała biblioteka. W wielu społecznościach określenie stary funkcjonowało jako pozytywnie wartościujący epitet niezależny od wieku i tak przykładowo osoby sprawujące władzę były określane mianem starców, choć wcale nie musiały być w podeszłym wieku. O b e c n i e s t a r o ś ć j e s t n i e n a c z a s i e Wynalezienie i upowszechnienie pisma sprawiło, że wiedza osób starszych przestała być niezbędna prawo, zwyczaje, historia nie musiały być już opowiadane, mogły zostać spisane i utrwalone dla kolejnych pokoleń. Natomiast proces industrializacji, postęp technologiczny oraz szybkie tempo przemian przyczyniły się do tego, że doświadczenie i informacje gromadzone przez całe życie szybko stawały się nieaktualne co jeszcze wyraźniej wpłynęło na obniżenie pozycji osoby starszej w społeczeństwie. Ludzie starzy stracili pozycję nauczyciela, który przekazuje swoją wiedzę młodym. Paradoksalnie, w kontekście chociażby nowych technologii, sytuacja ulega coraz częściej odwróceniu i to dziadkowie i babcie uczą się od swoich wnuków. 6 Rozpad rodzin wielopokoleniowych osłabił więzi i zależności pomiędzy pokoleniami młodymi i starszymi. We współczesnym świecie, zdominowanym przez kult młodości, brakuje miejsca na starość, nie docenia się wartości, jakie przynosi starszy wiek. Seniorzy nie nadążają za nowościami techniki, poprzez swoje zmarszczki łamią przyjęte kanony piękna, nie są także dość dynamiczni, by wciąż być na czasie wydaje się więc, że nie pasują do teraźniejszości, a starość to nic innego jak błąd natury, który dzięki wynalazkom medycyny uda się kiedyś naprawić. N o w e s ł o w a n o w e w y z w a n i a Pojawienie się w takich pojęć jak ageizm i dyskryminacja wiekowa 7 umożliwiło spojrzenie na kwestię stosunku społeczeństwa do ludzi starszych z nowej perspektywy. Pierwszy termin kładzie akcent na postawy (stereotypy i uprzedzenia wobec starości), natomiast drugi odwołuje się do koncepcji równości i praw przysługujących jednostce. Dyskryminacja oznacza bowiem nierówne, gorsze traktowanie ludzi, w tym wypadku z powodu ich wieku. Fakt, iż traktowanie ludzi starych często opiera się na krzywdzących stereotypach i uprzedzeniach formułowanych w odniesieniu do wieku dostrzeżono całkiem niedawno, co doprowadziło do narodzin nowego słowa ageizm. Termin ten po raz pierwszy został użyty w 1969 roku przez Roberta Butlera, 8 amerykańskiego gerontologa, pierwszego dyrektora Narodowego Instytutu ds. Starzenia. Butler ograniczył znaczenie tego terminu do negatywnych stereotypów, dyskryminacji ze względu na podeszły wiek. Znacznie szersze rozumienie tego słowa zaproponował E. Palmore w 1990 roku, 9 definiując ageizm jako uprzedzenia i stereotypy zarówno pozytywne jak i negatywne w odniesieniu do dowolnej grupy wieku, a więc także osób młodych. W praktyce pojęcie to jest jednak odnoszone głównie do osób starszych. Ageizm może manifestować się w naszych zachowaniach w dwojaki sposób stereotypy i uprzedzenia wobec starości mogą kształtować nasze zachowania wobec innych (prowadzić do dyskryminacji), ale także 6 Zobacz: M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa: PWN, Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek są często traktowane jako synonimy, czasami warto jednak różnicować te pojęcia: ageizm odwołuje się do postaw, a dyskryminacja do zachowań (na podobnej zasadzie można rozróżnić rasizm i dyskryminację rasową). 8 R. Butler, Ageism: Another form of bigotry, The Gerontologist 1969, nr 9, s E.Palmore, Ageism: Negative and Positive. New York: Springer, 1990; Porównaj: P. Szukalski, Uprzedzenia i dyskryminacja ze względu na wiek (ageizm) przyczyny, przejawy, konsekwencje [w:] Polityka Społeczna, 2004, nr 2, s

13 12 mogą wpływać na obraz własnego ja (autodyskryminacja). W przypadku osób starszych najczęściej przejawia się to zaniżonym poczuciem własnej wartości, rezygnacją z przysługujących praw i możliwości rozwoju, a także pogodzeniem się z gorszym traktowaniem. Stereotypy i uprzedzenia nt. wieku stanowią często usprawiedliwienie dla gorszego, lub po prostu obojętnego traktowania seniorów. Osoby w podeszłym wieku są najczęściej postrzegane jako: niesprawne, chore, wymagające opieki, uciążliwe w kontakcie, nie potrafiące uczyć się, niepodatne na zmiany i nieaktywne. Ageizm leży u podstaw dyskryminacji ze względu na wiek. C z a s n a z m i a n ę p o d e j ś c i a d o s t a r o ś c i Dyskryminacja ze względu na wiek pociąga negatywne konsekwencje nie tylko w wymiarze jednostkowym, ale ma wpływ na funkcjonowanie społeczeństw. Fakt, iż w wielu codziennych sytuacjach ludzie starsi są gorzej traktowani, mają utrudniony dostęp do ważnych dóbr i usług w istotny sposób ogranicza ich szanse i możliwości rozwoju, decyduje o jakości ich życia. Dyskryminacja prowadzi także do niedostatecznego korzystania z cennych zasobów, jakie stanowią seniorzy. Problem ten staje się szczególnie ważny w kontekście starzenia się populacji krajów europejskich. Wzrost liczby ludzi starych wymaga zmiany podejścia do starości i podjęcia walki z dyskryminacją wiekową. W Polsce temat ten jest nowy i nierozpoznany. Dlatego konieczne jest podjęcie działań, umożliwiających zidentyfikowanie mechanizmów i głównych obszarów dyskryminacji. Ważne wydaje się także zapoczątkowanie publicznej debaty wokół kilku pytań: Jak stereotypy na temat wieku wpływają na nasz stosunek do ludzi starych? Co w wyniku dyskryminacji wiekowej tracimy jako społeczeństwo? Jak ten problem jest definiowany i co oznacza dla samych seniorów? Bez pogłębionej wiedzy na temat tego zjawiska, konkretnych i przemawiających do wyobraźni danych trudno będzie nam przekonać społeczeństwo, decydentów czy media o wadze problemu. W a ż n y j e s t g ł o s l u d z i s t a r s z y c h Istotne jest także to, aby ludzie starsi mieli swój udział w zdefiniowaniu problemu, by mogli sami określić, jak dyskryminacja wiekowa wpływa na jakość ich życia. Warto podkreślić, iż w wielu krajach zachodnich, gdzie temat ten jest obecny od lat, osoby starsze aktywnie, nieraz nawet wojowniczo, 10 wypowiadają się przeciw łamaniu zasady równego traktowania bez względu na wiek. Walka przeciw dyskryminacji wiekowej może mieć także walor integrujący, wzmacniający ruch seniorski i reprezentację interesów tej grupy. Publikacja, która trafiła w Państwa ręce, jest efektem realizowanego przez nas programu STOP dyskryminacji osób starszych. Tylko dogłębne poznanie problemu może doprowadzić do jego rozwiązania dlatego zależy nam na nagłośnieniu zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek. Mamy nadzieję, że w ten sposób zachęcimy wiele osób do głębszego zastanowienia się nad istotą ageizmu i dyskryminacji wiekowej, a być może część z nich uda nam się zainspirować do konkretnych działań w obronie godności i praw ludzi starszych. 10 Można tutaj podać przykład brytyjskiej organizacji Help the Aged, która prowadziła kampanię przeciw dyskryminacji wiekowej pod hasłem Nie złomuj (nie wyrzucaj na śmietnik) ludzi starych! Kampanii towarzyszyły plakaty ze zdjęciem ludzi starszych siedzących na wysypisku śmieci.

14 13 D Z I A Ł A N I A U N I I E U R O P E J S K I E J p r z e c i w d y s k r y m i n a c j i z e w z g l ę d u n a w i e k 1 N o w e m o ż l i w o ś c i z w a l c z a n i a d y s k r y m i n a c j i Wszelkie przejawy dyskryminacji przynoszą wymierne straty społeczno-gospodarcze. Wykluczenie pewnych grup czy kategorii osób nie pozwala na wykorzystanie ich potencjału, doświadczeń i umiejętności. Zależność ta w sposób wyraźny widoczna jest w odniesieniu do dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy. W ciągu ostatnich kilku lat w polityce UE w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji dokonał się duży postęp. Dostrzeżenie, iż negatywne konsekwencje dyskryminacji mogą stanowić przeszkodę w osiągnięciu ważnych celów UE (wysoki poziom zatrudnienia i ochrony socjalnej, spójność ekonomiczna i społeczna, solidarność) sprawiło, że walka z dyskryminacją została uznana za jedno z ważniejszych wyzwań, z jakim musi się zmierzyć Unia Europejska. Za przełomową datę należy uznać rok Wówczas wraz z przyjęciem Traktatu Amsterdamskiego (Artykuł 13 TWE) Wspólnota Europejska zyskała ważną podstawę prawną do zwalczania dyskryminacji ze względu na: płeć, rasę, pochodzenie etniczne, religię, wyznanie, niepełnosprawność, orientację seksualną, a także wiek. Wcześniejsze działania UE koncentrowały się na przeciwdziałaniu nierównemu traktowaniu ze względu na narodowość i płeć. Artykuł 13 stworzył zatem nowe możliwości zwalczania dyskryminacji. D y r e k t y w a o r ó w n o ś c i z a t r u d n i e n i a W 2000 roku przyjęta została Dyrektywa o równości zatrudnienia (2000/78/WE) zobowiązująca państwa członkowskie do opracowania i wdrożenia krajowych regulacji prawnych zakazujących dyskryminacji z różnych przyczyn, w tym ze względu na wiek, w odniesieniu do obszaru zatrudnienia i wykonywania zawodu. Zakaz dyskryminacji dotyczy m.in.: rekrutacji, pośrednictwa pracy, dostępu do szkoleń zawodowych, awansu, warunków zatrudniania, zwalniania i wynagradzania. Aby wzmocnić oddziaływanie nowych antydyskryminacyjnych przepisów prawnych uruchomiony został Wspólnotowy Program Działań na rzecz Zwalczania Dyskryminacji na lata W ramach programu ze środków UE przeznaczono 98,4 miliona euro na badania, analizy, kampanie społeczne, międzynarodowe projekty. W ramach tego programu finansowana jest m.in kampania prowadzona przez Komisję Europejską Za różnorodnością. Przeciw dyskryminacji. Na stronie internetowej kampanii można znaleźć specjalistyczne analizy prawne, broszury informacyjne i bieżące informacje o działaniach UE w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji z różnych przyczyn. P l a n y n a p r z y s z ł o ś ć Prawo UE chroni przed dyskryminacją ze względu na wiek przede wszystkim w odniesieniu do zatrudnienia. Organizacje działające na rzecz ludzi starszych postulują o wprowadzenie tego zakazu także w odniesieniu do szeroko rozumianego dostępu do dóbr i usług. W Unii Europejskiej cały czas toczy się debata nad kierunkami przyszłej antydyskryminacyjnej polityki. Nowych, kompleksowych inicjatyw na tym polu należy spodziewać się w 2007 roku, który we wszystkich krajach członkowskich, będzie obchodzony jako Europejski Rok na rzecz Równych Szans dla Wszystkich. P o l s k i e u s t a w o d a w s t w o Ochrona przed dyskryminacją zapisana jest bezpośrednio w Konstytucji RP (art. 32), prawie karnym, cywilnym i prawie pracy. W odniesieniu do dyskryminacji ze względu na wiek najbardziej kompleksowe rozwiązania, dające możliwość skutecznego dochodzenia swoich praw, dotyczą przede wszystkim sfery zatrudnienia. Polska, podobnie jak inne kraje członkowskie UE, dostosowała prawo krajowe do zaleceń dyrektywy o równości zatrudnienia. Od 1 stycznia 2004 roku. kodeks pracy zawiera szereg nowych przepisów zakazujących dyskryminacji, w tym także dyskryminacji ze względu na wiek. 2 1 Artykuł został opracowany dla Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej i ukazał się w kalendarzu na 2006 rok wydanym przez UKIE we współpracy z Akademią Rozwoju Filantropii w Polsce. Kalendarz ma na celu zwiększenie społecznej świadomości problemu dyskryminacji ze względu na wiek. Hasłem tego wydawnictwa są słowa Ciągłe słyszymy, że jesteśmy na coś za starzy... 2 Więcej o antydyskryminacyjnych przepisach prawa pracy można przeczytać na stronach 27-33

15 14 S T O P D Y S K R Y M I N A C J I O S Ó B S T A R S Z Y C H N a c z y m p o l e g a ł a r e a l i z a c j a p r o g r a m u? Program STOP dyskryminacji osób starszych realizowany był przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce w okresie styczeń-listopad 2005 r. dzięki wsparciu Unii Europejskiej. 1 Podjęte przez nas działania miały na celu zidentyfikowanie mechanizmów dyskryminacji i konkretnych sytuacji gorszego traktowania osób starszych ze względu na wiek, występujących w czterech obszarach: rynek pracy, ochrona zdrowia, partycypacja społeczna i pomoc społeczna. Świadomie pominęliśmy sferę relacji rodzinnych. Zdawaliśmy sobie sprawę, że także w kontaktach z bliskimi osoby starsze spotykają się z nienależytym traktowaniem. Jednak, mając na uwadze znaczenie i drażliwość tego tematu, uznaliśmy, iż analiza sytuacji, które mają miejsce w rodzinie, wymaga przyjęcia odmiennych metod działania. Do współpracy zaprosiliśmy ekspertów, a także organizacje z ośmiu miast, działające na rzecz ludzi starszych. Wybraliśmy takie fundacje i stowarzyszenia, z którymi już wcześniej podejmowaliśmy wspólne działania. Zadaniem ekspertów (prawników, polityków społecznych, geriatrów i socjologów) było uzgodnienie rozumienia pojęcia dyskryminacja ze względu na wiek oraz opracowanie analiz, które stanowiłyby próbę identyfikacji systemowych mechanizmów dyskryminacji w wybranych obszarach. Natomiast organizacje partnerskie, inicjując w swoich miejscowościach dyskusję na temat gorszego, nierównego traktowania osób starszych ze względu na wiek, miały pomóc nam w rozpoznaniu problemu z perspektywy lokalnej. Praca z konkretnymi społecznościami pozwoliła nam przekonać się, jak zjawisko dyskryminacji wiekowej jest postrzegane i definiowane przez osoby starsze, przedstawicieli lokalnych instytucji i media. Zdając sobie sprawę, iż pojęcie osoba starsza ma wymiar subiektywny i jest definiowane w różny sposób, na potrzeby programu postanowiliśmy, iż o problemie dyskryminacji osób starszych ze względu na wiek będziemy mówić w odniesieniu do osób 50+. Przyjęcie takiej granicy uzasadnia sytuacja na rynku pracy, gdzie problem ten w sposób szczególny dotyka osoby w tym przedziale wiekowym. W miastach objętych programem, we współpracy z lokalnymi partnerami, przeprowadziliśmy dyskusje na temat gorszego/ nierównego traktowania osób starszych. Spotkania miały charakter wywiadu grupowego z udziałem osób powyżej 50. roku życia i przedstawicieli lokalnych instytucji (lekarz, pracownik socjalny, pielęgniarka środowiskowa, przedstawiciele władz lokalnych, urzędu pracy, przedsiębiorców, a także lokalnych organizacji). Dyskusje przeprowadzone według opracowanego scenariusza zostały nagrane i poddane analizie. Poprzez specjalne formularze mieszkańcy miast objętych programem, przy zachowaniu anonimowości, mogli wyrazić swoją opinię nt. dyskryminacji i zgłosić przypadki gorszego traktowania. W oparciu o wnioski z wypełnionych formularzy i ankiety przeprowadzonej przez Forum 50+ uruchomiliśmy internetowy system zbierania przykładów dyskryminacji ze względu na wiek pod adresem Formularze dostępne są także w wersji papierowej. Każda osoba może opisać przypadek gorszego potraktowania z powodu wieku, który przytrafił się jej osobiście lub innej starszej osobie. Na zakończenie projektu, w ośmiu współpracujących miastach odbyły się konferencje z udziałem władz lokalnych, mediów i osób starszych prezentujące wie- 1 Projekt uzyskał wsparcie w ramach programu Wzmocnienie polityki antydyskryminacyjnej Phare 2002 realizowanego przez Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn.

16 15 dzę zebraną w trakcie programu. Podczas tych spotkań przeprowadzone zostały dyskusje służące wypracowaniu dobrych praktyk przeciwdziałających dyskryminacji i wzmacniających pozycję osób starszych. Uczestnicy spotkań poszukiwali rozwiązań możliwych do wprowadzenia na poziomie lokalnym w każdym z miast dyskusje dotyczyły innych obszarów (funkcjonowania urzędów, służby zdrowia, usług pomocy społecznej, aktywności osób starszych, mechanizmów konsultacji lokalnych decyzji, współpracy z mediami). L o k a l n i p a r t n e r z y p r o j e k t u : 1. Klub Seniora Złota Strzecha przy PKPS Barlinek 2. Stowarzyszenie Samopomocowe Rada Seniorów dz. Antoniuk Białystok 3. Kujawsko-Pomorskie Stowarzyszenie Osób z Chorobą Parkinsona Inowrocław 4. Towarzystwo Dobroczynności w Kielcach 5. Stowarzyszenie Przyjaciół Osób Niepełnosprawnych NADZIEJA Kraśnik 6. Lubelski Uniwersytet Trzeciego Wieku Lublin 7. Polski Komitet Pomocy Społecznej Zarząd Miejski w Tczewie 8. Stowarzyszenie Dobroczynne RAZEM Zelów Sześć spośród wyżej wymienionych organizacji skupionych jest w Forum 50+. Seniorzy XXI wieku! nieformalnej platformie współpracy organizacji seniorskich. P o d s t a w o w e w n i o s k i z r e a l i z a c j i p r o g r a m u à Niska świadomość problemu Dyskryminacja ze względu na wiek jest problemem słabo uświadomionym, a przez to nierozpoznanym. Większość uczestników lokalnych dyskusji i konferencji (zarówno osoby starsze jak i przedstawiciele instytucji) po raz pierwszy zetknęła się z tym zagadnieniem w konsekwencji pojawiły się trudności ze rozumieniem pojęcia i ze wskazywaniem przykładów dyskryminacji. Szczególnie trudne okazało się oddzielenie tych sytuacji, gdzie zachowanie wobec osoby starszej rzeczywiście było konsekwencją jej wieku, od tych, które wynikały z innych przyczyn (kwalifikacje, cechy charakteru, inne zewnętrzne czynniki etc.). Warto zaznaczyć także, że wiele problemów wskazywanych przez osoby starsze trudno było uznać za dyskryminację ze względu na wiek dotyczyły one na równi wszystkich i młodych i starych (np. kolejki do specjalistów, wysokie ceny leków). Część ze wskazywanych sytuacji należałoby natomiast określić innymi niż dyskryminacja terminami (np. niskie dochody emerytów). à Niska świadomość przysługujących praw Seniorzy często akceptowali nierówne, gorsze traktowanie, przyjmując postawę, którą można określić słowami w starszym wieku tak już musi być dostrzegali, iż pewne sytuacje są niesprawiedliwe, ale uznawali, że niewiele mogą z tym zrobić i że nie warto się buntować. Taką postawę osób starszych umacnia nieznajomość przepisów i możliwości dochodzenia swoich praw. à Dyskryminacja słowo nie zawsze zrozumiałe Termin dyskryminacja ze względu na wiek jest używany i został zdefiniowany w dokumentach prawnych (krajowych i europejskich), a także w opracowaniach naukowych. W trakcie dyskusji przeprowadzonych w ośmiu miastach okazało się jednak, że słowo dyskryminacja dla wielu osób starszych jest niezrozumiałe lub utożsamiane przede wszystkim z dyskryminacją rasową. 2 Większość uczestników spotkań podkreślała, że pojęcie to jest za mocne, za negatywne, aby w ten sposób definiować stosunek do ludzi starszych. Pojawiały się komentarze nie czujemy się dyskryminowani. Jednak paradoksalnie ludzie starsi, opisując swoją sytuację i trudności, których doświadczają, używali innych równie dosadnych sformułowań (pominiecie, lekceważenie, gorsze traktowanie, ciężar dla społeczeństwa, obojętność, spychanie na dalszy plan). Pojęcie dyskryminacja nie było odczytywane jako naruszenie przysługującego jednostce prawa do równego traktowania, ale w odczuciu osób starszych miało wyraźnie stygmatyzujący charakter. Oporu nie budziło natomiast używanie synonimu pojęcia dyskryminacja nierówne, gorsze traktowanie ze względu na wiek. Warto zaznaczyć, że w odniesieniu do rynku pracy i służby zdrowia uczestnicy dyskusji zgadzali 2 W trakcie dyskusji, moderatorzy posługiwali się terminem nierówne, gorsze traktowanie ze względu na wiek, ale jedno z pytań dotyczyło stosunku do pojęcia dyskryminacja.

17 16 się, iż dyskryminacja jest terminem właściwym. Także poznanie konkretnych sytuacji, przypadków dyskryminacji wiekowej zwiększało akceptację tego terminu. Po zasięgnięciu opinii ekspertów współpracujących w ramach programu, uznaliśmy, iż nie należy z tego pojęcia rezygnować. Warto natomiast z rozwagą podejmować decyzje, kiedy możemy mówić o dyskryminacji ze względu na wiek, a kiedy należałoby zastosować inne terminy (np. wykluczenie, marginalizacja). Na pewno należy także edukować społeczeństwo i osoby starsze odnośnie specyfiki tego problemu i zapoznawać z tym nowym wyrażeniem. à Sfery najbardziej dotkliwe Spośród omawianych w ramach programu obszarów najwięcej przykładów i mechanizmów dyskryminacji wiekowej udało się zidentyfikować w odniesieniu do służby zdrowia i rynku pracy. Gorsze traktowanie w tych sferach było także przez starszych uczestników postrzegane jako najbardziej dotkliwe. W trakcie dyskusji lokalnych wyraźnie pojawił się również problem nienależytego traktowania osób starszych w urzędach i środkach transportu, ograniczonego dostępu do usług finansowych i ubezpieczeń. Zagadnienia te wykraczały poza wybrane przez nas obszary ale zostały uznane przez osoby starsze za niezwykle ważne i warte omówienia. W odniesieniu do obszaru partycypacji społecznej i pomocy społecznej konieczne wydają się bardziej pogłębione badania zgodne z kierunkami wskazanymi przez autorów analiz. że niewiele osób i organizacji miało poczucie, że są w stanie coś zmienić w swoim mieście, wypracować lokalnie rozwiązania, które pomogą w rozwiązaniu zidentyfikowanych przejawów gorszego traktowania ludzi starszych. Wydaje się, że w działaniach zmierzających do zwalczania dyskryminacji ze względu na wiek nacisk musi zostać położony na pokazywanie konkretnych rozwiązań, dobrych praktyk, które wdrażane są w konkretnych społecznościach przy udziale i z inicjatywy samych zainteresowanych. Ważne wydaje się jasne oddzielenie spraw, które wymagają zmian systemowych, od tych, na które możemy w większym zakresie wpływać, które możemy kształtować. à Zainteresowanie mediów Nasze wcześniejsze doświadczenia przy realizacji programów dotyczących ludzi starych skłaniały nas do stwierdzenia, iż trudno zachęcić dziennikarzy do poruszania tematów, których bohaterami są osoby starsze. W przypadku problemu dyskryminacji ze względu na wiek zainteresowanie mediów lokalnych i ogólnopolskich było duże. Na pewno nie bez znaczenia był fakt, że jest to temat nowy, przyciągający uwagę i umożliwiający przedstawienie całego spektrum problemów, z którymi stykają się ludzie starsi (od służby zdrowia, poprzez rynek pracy, banki, urzędy czy autobusy). Wydaje się, że cenne może okazać się wykorzystanie lokalnych mediów do nagłaśniania i interweniowania w konkretnych sprawach, które zostaną dostrzeżone w danej miejscowości. à Niewielkie poczucie wpływu na sprawy lokalne Źródłem dyskryminacji ze względu na wiek jest wiele rozwiązań systemowych (np. przepisy prawne, alokacja środków z budżetu państwa), jednak wiele przyczyn i praktyk dyskryminacji występuje i może być rozwiązana na poziomie lokalnym (np. traktowanie osób starszych w urzędach czy szpitalach w dużym stopniu zależy od funkcjonowania konkretnych placówek i jakości pracy określonych ludzi). Współpracując z ośmioma społecznościami chcieliśmy skupić się przede wszystkim na lokalnych mechanizmach gorszego traktowania osób starszych, wskazując to, co można zmienić, ulepszyć w najbliższym otoczeniu. Pomimo, iż udało nam się sformułować konkretne rozwiązania i pomysły na zmiany na poziomie lokalnym to jednak odnieśliśmy wrażenie,

18 17 à Nie wiem, czy to jest dyskryminacja, natomiast na pewno jesteśmy traktowani jako kategoria ludzi bezużytecznych, którzy stanowią obciążenie dla pracujących. Mówią nam: Żyjecie kosztem podatników. à Dyskryminacja? Może nie tak. Może jesteśmy nie za bardzo zauważani, może pomijani niekoniecznie w takim negatywnym sensie, jaki niesie słowo dyskryminacja. Dyskryminacja kojarzy mi się z odrzuceniem kogoś, z wyalienowaniem ze społeczeństwa. à Ja myślę, że osoby starsze w Polsce są w trudnej sytuacji. Spycha się nas na dalszy plan, żebyśmy nie przeszkadzali, żebyśmy odczepili się w końcu. Słyszymy: Czego ci starzy chcą? Przeżyli swój wiek i starczy! à Wydaje mi się, że dyskryminowani to jesteśmy cały czas, tylko my tak się zżyliśmy z dyskryminacją, że jej po prostu nie zauważamy. à Dyskryminacja kojarzy mi się z nienawiścią rasową. Nie ma nienawiści wobec osób starszych, ale inne traktowanie na pewno jest. My może nawet i sami traktujemy siebie inaczej, bo czujemy się niedowartościowani każdy z nas pamięta, że kiedy przechodził na emeryturę, to już był mniej wart. à Nierówne traktowanie osób starszych, czyli normalne słowo dyskryminacja. à Dla mnie słowo dyskryminacja jest tutaj za mocne. Ja po prostu uważam, że ludzie starsi są generalnie gorzej traktowani, gorzej od młodszych. Na tym bym poprzestała. I to jest określenie słabsze niż dyskryminacja. à Na każdym kroku jest dyskryminacja ze względu na wiek, tylko moim zdaniem, ludzie nie bardzo wiedzą, co to jest dyskryminacja, nie bardzo potrafią to zdefiniować. à w y p o w i e d z i u c z e s t n i k ó w l o k a l n y c h d y s k u s j i n a t e m a t p o j ę c i a d y s k r y m i n a c j a.

19 18 à r e f l e k s j e l i d e r ó w o r g a n i z a c j i d z i a ł a j ą c y c h n a r z e c z s e n i o r ó w partnerów programu STOP dyskryminacji osób starszych. Lublin à dr Zofia Zaorska Lubelski Uniwersytet Trzeciego Wieku Dyskusja na temat dyskryminacji ze względu na wiek jest potrzebna. Po pierwsze, musimy sami uświadomić sobie ten problem i nazwać go. Na co dzień każdy z nas dostrzega różne przejawy gorszego traktowania seniorów, jednak dotychczas nie określaliśmy tych zachowań terminem dyskryminacja. Jest to słowo nowe, nie używane w odniesieniu do osób starszych, zatem, aby pokazać ten problem, musimy mieć konkretne dane i argumenty. Ważne jest prowadzenie badań, zbieranie przykładów dyskryminacji. Białystok à Renata Pełka Stowarzyszenie Samopomocowe Rada Seniorów dz. Antoniuk w Białymstoku Problemu dyskryminacji wiekowej nie możemy lekceważyć, ponieważ z roku na rok wzrasta liczba ludzi starszych. My, seniorzy, nie możemy pozwolić na to, żeby pomijano nasze potrzeby. Musimy uświadomić społeczeństwu, że w wielu sferach jesteśmy gorzej traktowani. Na pewno powinniśmy walczyć o swoje prawa. Aby przeciwstawić się dyskryminacji osób starszych przede wszystkim trzeba zmienić ich wizerunek. Człowiek starszy to nie tylko osoba, która siedzi w kościelnej ławce czy słucha Radia Maryja; to nie tylko niania dla wnuków czy gospodyni domowa. Senior ma wiele innych potrzeb. Gdy nie pracuje i ma zapewnione jako takie środki utrzymania, powinien korzystać z życia. A ludzie starsi są zdolni do wielu wielkich rzeczy. Tczew à Julita Jakubowska Zarząd Miejski Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej Chciałabym, aby nie było dyskryminacji, aby ludzie starsi byli szanowani. Żeby tak się stało, trzeba przede wszystkim wzmocnić pozycję seniorów, zmienić ich styl życia i sposób myślenia o starości. Wszyscy musimy walczyć o to, aby człowiek do końca swoich dni mógł być aktywny na tyle, na ile pozwala mu zdrowie. Ważne jest także to, aby młodzież szanowała starszych nie tylko z obowiązku, ale z potrzeby serca, a starsi, żeby byli znośni dla młodzieży. Kraśnik à Irena Drozd Stowarzyszenie Przyjaciół Osób Niepełnosprawnych Nadzieja Pojedyncza osoba niewiele osiągnie. W przeciwdziałaniu dyskryminacji wiekowej, ważną rolę do odegrania mają organizacje działające na rzecz seniorów. Powinny przede wszystkim informować osoby starsze o przysługujących im prawach i udzielać pomocy. W Kraśniku na pewno brakuje takiego ośrodka wsparcia i informacji. Organizacje pozarządowe muszą być aktywne, powinny zgłaszać problemy seniorów podczas sesji rady miasta czy powiatu. Ważna jest też edukacja młodzieży, zmiana stereotypowego pojmowania starości. W szkołach a trzeba zacząć już od podstawówek należy organizować spotkania, pogadanki, które mogłyby być prowadzone przez słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku.

20 19 Inowrocław à Lucjan Piekański Kujawsko-Pomorskie Stowarzyszenie Osób z Chorobą Parkinsona Ludzie starsi borykają się wieloma problemami, utrudnieniami i w tych swoich zmaganiach czują się bardzo osamotnieni, dlatego musimy im pokazać, że nie są sami. Seniorzy powinni mieć możliwość publicznego opowiedzenia o swoich problemach. Gdy zrzucą ciężar z serca zaczną wspólnie szukać możliwych rozwiązań. Myślę, że problem dyskryminacji osób starszych możemy rozwiązać poprzez współpracę wielu podmiotów. Kielce à Urszula Radziszewska Towarzystwo Dobroczynności w Kielcach Nasza organizacja niejako z marszu została wciągnięta w tematykę dyskryminacji ze względu na wiek i muszę przyznać, że poprzez bliższe poznanie tego problemu zyskaliśmy nowe spojrzenie na naszą codzienną pracę. Zajmujemy się świadczeniem usług opiekuńczych i dotychczas postrzegaliśmy ludzi starszych jako osoby, którym trzeba pomóc, które już niewiele mogą z siebie dać. Dyskusje, konferencja z udziałem ludzi starszych oraz zbieranie ankiet nt. dyskryminacji te działania pomogły nam lepiej poznać problemy seniorów. Uświadomiliśmy sobie, że wiek jest wartością, że oprócz czysto technicznej pomocy, jaką oferujemy osobom starszym, powinniśmy w większym zakresie skoncentrować się na udzielaniu wsparcia emocjonalnego, na podtrzymywaniu relacji i więzi społecznych. Zelów à Anna Doliwa Stowarzyszenie Dobroczynne RAZEM Zelów to małe miasto, gdzie ludzie znają się, nie ma anonimowości. Przypadki gorszego traktowania osób starszych na pewno zdarzają się, ale mam wrażenie, że rzadziej niż w dużych miastach. Na pewno najwięcej takich sytuacji ma miejsce w służbie zdrowia. Działamy w gminie wiejskiej i z naszych obserwacji wynika, że słabo rozwinięta sieć komunikacji autobusowej powoduje, że wiele osób starszych uwięzionych jest w domach, zdanych na pomoc innych. Seniorzy z terenów wiejskich mają kłopoty z dotarciem do najbliższych miast w celu załatwienia spraw urzędowych. Barlinek à Teresa Czerwińska Klub Seniora Złota Strzecha przy PKPS Organizacja dyskusji i konferencji nt. dyskryminacji ze względu na wiek w Barlinku dała szansę wypowiedzenia się naszym seniorom. To ważne, bo do tej pory nikt ich nie pytał o codzienne trudności czy gorsze traktowanie. Okazało się, że z szeregu utrudnień w naszym mieście nie zdawaliśmy sobie sprawy. Sądzę, że wiele można zmienić jak chociażby lokalizację komisji wyborczej, która umieszczona jest bardzo wysoko; aby zagłosować, seniorzy muszą pokonać 80 stopni.

21 20

22 21 P O D S T A W O W E P R Z E J A W Y D Y S K R Y M I N A C J I Z E W Z G L Ę D U N A W I E K N A R Y N K U P R A C Y à Krzywdzące stereotypy nt. możliwości i umiejętności starszych pracowników. à Odmowa zatrudnienia tylko ze względu na wiek (a nie kwalifikacje): zaznaczanie pożądanego wieku w ogłoszeniach o pracę i w ofertach zgłaszanych do urzędów pracy; stosowanie ukrytych ograniczeń wiekowych w naborze pracowników oficjalnie wiek nie jest zaznaczany w ogłoszeniach, ale w praktyce jest istotnym kryterium rekrutacji; przykre komentarze na temat wieku kandydatów do pracy naruszają ich godność i upokarzają. à Nieawansowanie starszych pracowników i niekierowanie ich na szkolenia. à Molestowanie starszych pracowników przez pracodawców i współpracowników rozumiane jako naruszenie godności, poniżanie lub upokarzanie pracownika z powodu jego wieku. à Wiek jako istotne kryterium w podejmowaniu decyzji o zwolnieniach w firmie praktyka ta powszechnie stosowana jest zwłaszcza przy zwolnieniach grupowych. Starszych pracowników zmusza się często do przechodzenia na wcześniejsze emerytury, daje im się do zrozumienia, że powinni odejść i zwolnić miejsca dla młodych. W efekcie osoby, które wcześniej kończą pracę, mają niższe emerytury. à Czteroletni okres ochronny (pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikom, którym do osiągnięcia wieku emerytalnego brakuje czterech lat lub mniej) przywilej ten działa na niekorzyść starszych bezrobotnych, gdyż pracodawcy nie chcą zatrudniać osób, które zbliżają się do okresu ochronnego, wiedząc, że musieliby im zapewnić pracę aż do emerytury. à Automatyczne zwalnianie pracowników wraz z osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego. à Pominiecie emerytów przy podziale akcji prywatyzowanych firm. Dla wielu seniorów przejawem gorszego ich traktowania przez pracodawców jest także niepodtrzymywanie jakichkolwiek kontaktów przez zakłady pracy z osobami, które przeszły na emeryturę. Szczególnie jest to odczuwane przez te osoby, które przepracowały w jednym miejscu pracy wiele lat. Trudno ten problem uznać za przejaw dyskryminacji, ale dobrze obrazuje on brak przemyślanej polityki firm wobec starszych pracowników. Warto wspomnieć, iż w wielu firmach, w krajach Europy Zachodniej starsi pracownicy mogą liczyć na bezpłatne kursy przygotowujące do przejścia na emeryturę. Zagraniczni pracodawcy często uruchamiają także specjalne programy wolontariatu umożliwiające emerytowanym pracownikom aktywny udział w programach społecznych firmy. R y n e k p r a c y

23 22 à K w a l i f i k a c j e p a n s p e ł n i a, t y l k o P E S E L n i e p a s u j e! wypowiedzi na temat traktowania osób starszych na rynku pracy à dostęp do szkoleń Kiedy skończyłam 50 lat, specjalizację robiłam sama, jeżdżąc do Warszawy. W zakładzie słyszałam: Ha, ha! A po co pani w tym wieku specjalizacja?. Zrobiłam, bo myślałam, że dłużej popracuję, ale to nie pomogło. Lublin, kobieta, 60 lat Moja znajoma, gdy przeszła na emeryturę, chciała wreszcie zrobić coś dla siebie. Postanowiła zapisać się na kurs obsługi komputera. Zarówno osoba przyjmująca zapisy jak i uczestnicy przez długi czas nie mogli przestać się dziwić: Po co pani w tym wieku znajomość komputera? Znajomą tak to bolało, że aż chciała zrezygnować z kursu, ale upór jej na to nie pozwolił. Białystok, kobieta, 65 lat à wiek w ogłoszeniach Pracodawcy, zgłaszając ofertę pracy, bardzo często zaznaczają wiek. To nie są pojedyncze przypadki. Kiedy mówię im, że to niezgodne z prawem, że dyskryminacja wiekowa jest zakazana nie rozumieją i zdarza się, że rzucają słuchawką. Kielce, przedstawiciel urzędu pracy W ogłoszeniach o pracę bardzo często zaznaczony jest wiek, czy to w prasie, w oknach sklepowych czy na przystankach autobusowych. I co z tego, że to jest zakazane! Inowrocław, mężczyzna, 63 lata à odmowa zatrudnienia Znam mężczyznę, który przez szereg miesięcy nie mógł zapomnieć słów, które usłyszał od pracodawcy: Pan jesteś dla mnie przeżytek! On nie mógł tego znieść, miał 57 lat i był bardzo wysokiej klasy fachowcem, rzemieślnikiem. Kielce, kobieta, 73 lata Koleżanka, trochę młodsza ode mnie starała się o pracę w jednym z urzędów w Kielcach. Pozytywnie przeszła przez wszystkie etapy konkursu i dostała pracę. Na drugi jednak dzień sekretarka obsługująca konkurs zadzwoniła i powiedziała: No, niestety, przykro mi bardzo, jednak przyjęta została osoba 24-letnia bez doświadczenia. Pani dla mojego szefa okazała się za stara. Kielce, kobieta, 62 lata Niedawno była u mnie osoba bezrobotna po pięćdziesiątce, opowiadała, jak w poszukiwaniu pracy obeszła całe miasto od pracodawcy do pracodawcy. Niestety wszędzie słyszała: Pani w takim wieku szuka pracy? Przecież pani jest za stara. To jest problem. Barlinek, pracownik urzędu pracy à nastawienie pracodawców Nie można wytłumaczyć pracodawcy, że osoba, która ma więcej niż 50 lat, jest zdolna do pracy. Trzeba to nagłośnić bo panuje duża znieczulica wśród pracodawców. Lublin, pracownik urzędu pracy

24 23 Pracodawcy nie chcą zatrudniać ludzi po 50. roku życia, tłumaczą to zazwyczaj podobnie: Osoba starsza zacznie mi chorować, będzie mało efektywna, a i tak zaraz odejdzie z pracy, a ja przecież potrzebuję takiego pracownika, którego, jak przyuczę do zawodu, to popracuje u mnie nawet ze 20 lat. Tak więc polityka zatrudnienia w zakładach pracy naprawdę kieruje się tym niepisanym prawem i nikt tego nie ukrywa. Barlinek, pracownik urzędu pracy W Urzędzie Pracy realizujemy specjalny program dla osób powyżej 50. roku życia. Problem polega na tym, że pracodawcy nie zgłaszają ofert pracy dla ludzi starszych, mimo iż mogliby skorzystać z pewnych ulg. Wychodzą z założenia, że pracowników z tak długim doświadczeniem zawodowym trudno jest przestawić na nowy tok pracy. Białystok, pracownik urzędu pracy à okres ochronny Osoba z mojej rodziny przez dwa lata nie mogła znaleźć pracy nie ze względu na brak kwalifikacji. Nikt nie chciał jej zatrudnić, bo lada moment miała wejść w okres ochronny, w związku, z czym potencjalny pracodawca musiałby zaoferować zatrudnienie aż do emerytury. Dobrze rozumiem tragedię młodych bezrobotnych, ale zostać bez pracy na kilka lat przed emeryturą to też jest straszne. Lublin, kobieta, 42 lata à wcześniejsze emerytury W wieku 50 lat byłam właściwie zmuszona odejść z pracy. Były zwolnienia i nikt się mnie nie pytał, czy ja mam ochotę pracować dalej, czy nie. Pielęgniarki, które nie miały 30 lat pracy, zostały. Na pewno na tym nie skorzystałam. Nie poszłam co prawda na bruk, ale na zasiłek przedemerytalny. To było przeżycie bardzo traumatyczne. Kraśnik, kobieta, 56 lat Mnie osobiście bardzo nie podoba się wysyłanie ludzi na wcześniejsze emerytury. Bo co się okazuje? Wcześniejsze emerytury nie są przywilejem dla pracowników, ale dla pracodawców, którzy uważają, że jeżeli masz już te 55 lat, to w pierwszej kolejności powinieneś odejść. Kraśnik, kobieta 53 lata à strach przed zwolnieniem Ja jestem pod wrażeniem rozmowy ze sprzątaczką z mojego osiedla. Powiedziała mi tak: Jeszcze mam dwa lata strachu. Dopiero za dwa lata będę mieć 55 lat i jak mnie zwolnią, będę mogła już iść na wcześniejszą emeryturę. Ona nie skarżyła się, że ma dużo roboty, że za mało zarabia tylko że przed nią są te dwa lata strachu i mnie to przeraziło! Są ludzie, którzy żyją w ciągłym napięciu z obawy przed utratą pracy. I zdaje mi się, że większość z nich to są ludzie właśnie po pięćdziesiątce, którzy cierpią psychicznie, którzy żyją w jakimś potwornym stresie. Kielce, kobieta, 73 lata

25 24 à J a k a j e s t s k a l a p r o b l e m u? komentarze ekspertów Maria Teresa Romer sędzia Sądu Najwyższego w st. spoczynku, specjalista z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń Liczba sporów opartych na zarzucie szeroko pojętej dyskryminacji jest de facto znikoma i paradoksalnie do sądów pracy zwracają się osoby dobrze wykształcone, młode, pewne siebie, żądając ogromnych odszkodowań. Natomiast można przypuszczać, że ta rzeczywista dyskryminacja, która dotyka najsłabszych w tym osób starszych, pozostaje milcząca i ukryta, m.in. ze względu na obawę o utratę pracy. Jeśli mówimy o dyskryminacji ze względu na wiek, nie możemy pominąć problemu mobbingu zastraszania pracowników, stosowania wobec nich psychologicznej przemocy. Kult zdrowia i młodości, który dominuje w wielu miejscach pracy, sprawia, że częstymi ofiarami mobbingu stają się osoby starsze. Skutki takich praktyk są niezwykle wyniszczające dla zdrowia osoby poszkodowanej, mogą powodować nerwice, nowotwory czy zawały. Brak badań, które pomogłyby stwierdzić, ilu osób starszych to zjawisko dotyka. Piotr Wojciechowski wicedyrektor departamentu prawnego, Główny Inspektorat Pracy Państwowa Inspekcja Pracy prowadzi statystyki skarg, tak wiec wiemy, ile spośród nich dotyczy dyskryminacji. Od dwóch lat prowadzimy wyodrębnione statystyki i badania dla przypadków dyskryminacji ze względu na płeć. Skarg na dyskryminację ze względu na wiek jest bardzo mało, co może wynikać z niskiej świadomości prawnej obywateli. Ponadto można przypuszczać, że osoby starsze nie zawsze zdają sobie sprawę, że są dyskryminowane akceptują gorsze traktowanie na rynku pracy i nie występują ze skargą. Kwestia dyskryminacji to tzw. miękki problem w prawie pracy. Miękki, ponieważ bardzo trudny dowodowo. Niełatwo dowieść dyskryminacji w sądzie pracy. W jeszcze trudniejszej sytuacji jest Państwowa Inspekcja Pracy. Inspektor pracy, kiedy przeprowadza kontrolę, nie dysponuje takimi mechanizmami, które ma sąd. Kiedy zjawia się w firmie, nie może przesłuchać pod przysięgą świadków czy wezwać biegłych w celu przedstawienia ekspertyz. W analizowanych dokumentach firmy trudno znaleźć dowody można powiedzieć, że dyskryminacja niejako fruwa w powietrzu, ale w trakcie kontroli trudno ją stwierdzić.

26 25 Maria Teresa Romer sędzia Sądu Najwyższego w st. spoczynku, specjalista z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych D Y S K R Y M I N A C J A Z E W Z G L Ę D U N A W I E K W P R A W I E P R A C Y I U B E Z P I E C Z E Ń S P O Ł E C Z N Y C H w y b r a n e z a g a d n i e n i a W i e k e m e r y t a l n y m o ż e b y ć p r z y c z y n ą w y p o w i e d z e n i a u m o w y o p r a c ę Przepisy kodeksu pracy nie określają górnego wieku pracowników. W definicji pracownika (art k. p.) wskazana jest tylko dolna granica wieku wynosząca 18 lat. Nie ma zatem przeszkód prawnych, aby osoba, która osiągnęła wiek emerytalny, pracowała nadal lub podjęła pracę. Warunkiem niezbędnym do nawiązania stosunku pracy jest oczywiście zgoda pracodawcy. Osiągnięcie wieku emerytalnego zasadniczo nie rzutuje na fakt bycia pracownikiem. Nieco odmiennie traktowane są tylko określone zawody, dla wykonywania których pragmatyki służbowe określają górny wiek. Jednak i te osoby po osiągnięciu wieku emerytalnego przewidzianego dla swojego zawodu mogą wykonywać pracę innego rodzaju. Wspomniany przepis (art k.p.) istnieje od chwili wejścia w życie kodeksu pracy czyli od 1 stycznia 1975 roku. W odniesieniu do problemu ewentualnej dyskryminacji ze względu na wiek zapis ten należy ocenić pozytywnie. Kwestia zatrudnienia i możliwości kontynuowania pracy, nawet po osiągnięciu wieku emerytalnego i nabyciu prawa do emerytury, ma jednak także inny wymiar w obliczu istniejącego bezrobocia. W sytuacji, gdy pracodawca wypowiada umowę o pracę z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego, a pracownik (co jest jego prawem) odwołuje się od tej decyzji do sądu pracy, orzecznictwo Sądu Najwyższego staje się obecnie coraz bardziej restrykcyjne. W praktyce osiągnięcie wieku emerytalnego uznawane jest za uzasadnioną przyczynę wypowiedzenie umowy o pracę (pod warunkiem, że wiek emerytalny wiąże się z nabyciem uprawnień do świadczeń emerytalnych). Taka tendencja w orzecznictwie sądowym może jednak budzić pewien niepokój. Nie ma bowiem dwóch identycznych spraw, każda osoba stanowi indywidualny przypadek. Pozwolę sobie przytoczyć szczegóły sprawy, którą prowadziłam przed laty. Postępowanie dotyczyło kelnera, pana po siedemdziesiątce. Wraz z wypowiedzeniem umowy o pracę usłyszał on od pracodawcy, że się już nie nadaje do obsługiwania klientów. Zapewne trudno w to uwierzyć, ale ten starszy pan, żeby pokazać, jak bardzo jest sprawny fizycznie zaczął na sali sądowej tańczyć. O k r e s o c h r o n n y p r z y w i l e j, k t ó r y s p r z y j a d y s k r y m i n a c j i Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych wprowadziła do kodeksu pracy zmianę polegającą na objęciu ochroną przed wypowiedzeniem umowy o pracę osoby, której brakuje nie więcej niż cztery lata do osiągnięcia wieku emerytalnego 1 (art. 39 k. p.) wcześniej okres ten wynosił dwa lata. Paradoksalnie zmiana ta stawia ludzi w wieku przedemerytalnym w jeszcze trudniejszej sytuacji, gdyż pracodawcy, mając świadomość zakazu wypowiadania umów o pracę ze względu na czteroletnią ochronę przedemerytalną, unikają zatrudniania osób, które w niedługim czasie mogą być taką ochroną objęte. Warto także dodać, że wcześniej przed wprowadzeniem wspomnianej zmiany ochrona przedemerytalna trwałości stosunku pracy dotyczyła tylko uprawnień do emerytury przewidzianej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Aktualnie dotyczy nabycia prawa do emerytury także na innej podstawie. 2 W konsekwencji ochroną objęty jest szerszy krąg pracowników, co powoduje rozszerzenie skali wiekowej osób, których zatrudniania pracodawcy wolą unikać ze względu na ten właśnie przepis. N i e k o r z y s t n a z a s a d a k o n t r a d y k t o r y j n o ś c i w p o s t ę p o w a n i u c y w i l n y m Z dniem 1 stycznia 2004 r. weszły w życie przepisy zakazujące dyskryminacji w zatrudnieniu. Zgodnie z kodeksem pracy w sprawach o dyskryminację ciężar dowodu spoczywa na pracodawcy to on musi udowodnić, że jego decyzja dotycząca na przykład odmowy zatrudnienia lub rozwiązania stosunku pracy 1 Pracownik jest objęty ochroną, jeżeli liczba przepracowanych lat umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury wraz z osiągnięciem wieku emerytalnego. 2 Dotyczy to np. pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, dla których wiek emerytalny przepisy ustanawiają na niższym poziomie w praktyce oznacza to, że wcześniej zostają objęci okresem ochronnym.

27 26 podyktowana była innymi, obiektywnymi przyczynami (art. 18-3b 1 kp), a nie była dyskryminacją z jakiejkolwiek przyczyny w tym ze względu na wiek. Jest to zapis dobry, szczególnie wobec wzmocnienia zasady kontradyktoryjności w wyniku niedawnych zmian procedury cywilnej, która obejmuje także sprawy ze stosunku pracy w postępowaniu przed sądami pracy. Trudno te zmiany uznać za korzystne dla pracownika. Zasada kontradyktoryjności oznacza, że każda ze stron procesu powinna udowodnić swoje racje. Sędzia nie włącza się w tok postępowania, tzn. nie ukierunkowuje procesu, nie pomaga stronom słucha argumentacji. Zatem osoba, która występuje z określonym roszczenie, powinna udowodnić zasadność swego stanowiska. Wprawdzie w sprawach ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych zasada kontradyktoryjnosci nie jest aż tak restrykcyjna jak w innych sprawach cywilnych, ale i tu dotychczasowe działanie sądu z urzędu uległo znacznemu ograniczeniu szczególnie, gdy pracownicy lub ubezpieczeni działali bez pełnomocnika, lub mieli pełnomocnika z urzędu. N o w e m o ż l i w o ś c i d l a o r g a n i z a c j i Pozytywnie należy ocenić zmianę w kodeksie postępowania cywilnego, (art k.p. c.), dzięki której począwszy od 5 lutego 2005 r. organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości i niedyskryminacji, mogą w sprawach o roszczenia z tego zakresu, za zgodą obywateli, wytaczać powództwa na ich rzecz, a także włączać się do postępowania w każdym jego stadium. Udział organizacji pozarządowych w procesach z zakresu prawa pracy czy ubezpieczeń społecznych powinien stanowić pewne antidotum na ograniczenie możliwości działania sądu z urzędu w tych sprawach. Jak najwięcej organizacji społecznych powinno skorzystać z danego im w tej dziedzinie prawa. Istnieje jednak obawa, że nie wszystkie tego rodzaju fundacje czy stowarzyszenia mają świadomość swoich nowych kompetencji, a także że nie są jeszcze do nowych zadań przygotowane. A osoby zwolnione z pracy, chore czy w podeszłym wieku na taką pomoc i wsparcie czekają. T r u d n o ś c i d o w o d o w e Sprecyzowanie pojęcia równego traktowania w zatrudnieniu, dyskryminacji pośredniej i bezpośredniej ze względu na wiek, mimo formalnych definicji zawartych w kodeksie pracy, może wymagać w razie sporu bardzo wnikliwego postępowania dowodowego. Duże trudności nawet w dotychczasowym, skromnym orzecznictwie, stwarza ustalenie, czy odmowa zatrudnienia danej osoby była w rzeczywistości dyskryminacją ze względu na wiek. Szczególne problemy dowodowe może także stwarzać zarzut naruszenia prawa do jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakową lub o jednakowej wartości. W art. 18 3c 3 k. p. zawarta jest wprawdzie definicja prac o jednakowej wartości, ale w tym przypadku ciężar dowodu obciąża pracownika. Kwestia ta jest szczególnie istotna dla starszych pracowników. S k r o m n e o r z e c z n i c t w o s ą d o w e Spory dotyczące dyskryminacji ze względu na wiek są nieliczne. Ograniczają się i to w sporadycznych przypadkach do kwestionowania osiągnięcia wieku emerytalnego jako jedynej przyczyny wypowiedzenia stosunku pracy. W konsekwencji orzecznictwo sądowe dotyczące dyskryminacji ze względu na wiek jest skromne. Wydaje się, że skala tego problemu nie przekłada się na ilość sporów wynikających ze stosunku pracy. B r a k z a s a d y r ó w n e g o t r a k t o w a n i a z e w z g l ę d u n a w i e k w u s t a w i e o s y s t e m i e u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych różnicuje powszechny wiek emerytalny kobiet i mężczyzn. Niższy wiek emerytalny kobiet powoduje, iż ich emerytura wynosi około 60% emerytury mężczyzn. Artykuł 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych gwarantuje równe traktowanie wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, stan cywilny, stan rodzinny. Przepis ten pomija zasadę równego traktowania ze względu na wiek. Jest to o tyle zrozumiałe, że wiek jest kryterium różnicującym uprawnienia do świadczeń emerytalnych, a także do renty rodzinnej jednakże całkowite pominięcie w ustawie systemowej równego traktowania ze względu na wiek, choćby z odpowiednim odesłaniem, budzi zastrzeżenia. B r a k z a k a z u d y s k r y m i n a c j i w p r a w i e s o c j a l n y m W aktach prawnych z zakresu szeroko rozumianego prawa socjalnego w tym w ustawie o pomocy społecznej, ustawie o zatrudnianiu i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, w ustawie o cudzoziemcach brak regulacji dotyczących zakazu dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, a w konsekwencji nie ma możliwości dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia zasady niedyskryminacji, w tym ze względu na wiek.

28 27 Iwona Jaroszewska-Ignatowska, prawnik, specjalista prawa pracy D Y S K R Y M I N A C J A O S Ó B S T A R S Z Y C H Z E W Z G L Ę D U N A W I E K N A R Y N K U P R A C Y a s p e k t y p r a w n e C z y m j e s t d y s k r y m i n a c j a? Dyskryminację proponuję rozumieć jako gorsze traktowanie danej osoby, w porównaniu do innych osób, które znajdują się w takiej samej lub podobnej sytuacji. Europejski Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie podkreślał, że pracownicy, którzy są podobni, powinni być traktowani podobnie. Jeśli nie są traktowani podobnie, są traktowani w sposób nierówny. Jednak należy zauważyć, że nie każde nierówne traktowanie jest dyskryminacją 1. O dyskryminacji mówimy wtedy, gdy zachowanie to jest krzywdzące i nieuzasadnione. Zwykle dyskryminacja następuje w oparciu o kryteria, na które sama osoba dyskryminowana nie ma wpływu (np. wiek, płeć, niepełnosprawność). Dyskryminacja ze względu na wiek na rynku pracy może stać się udziałem zarówno osób młodych jak i starszych. W niniejszej analizie zajmę się problemem dyskryminacji wiekowej jedynie w odniesieniu do osób starszych. Zatem, gdy osoba starsza, właśnie ze względu na swój wiek, a nie z innej przyczyny, traktowana jest gorzej niż inne osoby znajdujące się w takiej samej lub podobnej sytuacji wówczas mówimy o dyskryminacji ze względu na wiek. Gorsze traktowanie na rynku pracy może odnosić się do: dostępu do pracy, warunków pracy i płacy, kierowania na szkolenia, rozwiązywania stosunku pracy. R e g u l a c j e p r a w n e z a k a z u j ą c e d y s k r y m i n a c j i Od 1 stycznia 2004 r. Kodeks pracy zawiera szereg nowych przepisów zakazujących dyskryminacji, w tym także ze względu na wiek 2. Wprowadzenie antydyskryminacyjnych zapisów było konsekwencją dostosowywania polskiego prawa do wymogów prawa Wspólnot Europejskich w związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej. W efekcie tych zmian przepisy Kodeksu pracy zostały dostosowane m.in. do Dyrektywy Rady 2000/78/WE 3 ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. Nowe przepisy stanowią, że jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w tym ze względu na wiek, jest niedopuszczalna, a pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szczególności bez względu na płeć, wiek itd. W świetle obowiązujących przepisów nie jest natomiast dyskryminacją różnicowanie sytuacji prawnej pracowników ze względu na staż pracy. Należy pamiętać, że w myśl art. 18 3a 5 k. p. przejawem dyskryminowania jest także zachęcanie innej osoby do naruszenia nakazu równego traktowania w zatrudnianiu, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności, poniżenie lub upokorzenie pracownika (molestowanie). Zapisy dyrektywy pozwalają państwom członkowskim na określenie, w jakich uzasadnionych sytuacjach odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji. Stanowi o tym Artykuł 6 dyrektywy ust. 1 i 2. A r t y k u ł 6 u s t. 1: Państwa Członkowskie mogą uznać, że odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektywnie 1 Prof. dr hab. T. Zieliński: Kodeks pracy. Komentarz pod red. prof. dr hab. L. Florka; Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2005 r. s Do kodeksu pracy dodany został nowy rozdział: Rozdział IIa Równe traktowanie w zatrudnieniu. 3 Dyrektywa to jeden z rodzajów aktów prawnych UE. Dyrektywa określa cel, jaki ma zostać osiągnięty przez państwa członkowskie oraz czas, w jakim należy go zrealizować. Państwa zobowiązane są do dostosowania prawa krajowego do wymogów dyrektywy. Od tego, jak szczegółowe są zapisy dyrektywy, zależy stopień swobody pozostawiony państwom w decydowaniu o rozwiązaniach w prawie krajowym.

29 28 i racjonalnie uzasadnione zgodnym z przepisami celem, w szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, i jeżeli środki mające służyć realizacji tego celu są właściwe i konieczne. Takie odmienne traktowanie może polegać między innymi na: a) wprowadzeniu specjalnych warunków dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodowego, zatrudnienia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania, dla ludzi młodych, pracowników starszych i osób mających na utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania ich integracji zawodowej lub zapewnienia im ochrony; b) określeniu warunków dolnej granicy wieku, doświadczenia zawodowego lub stażu pracy, wymaganego do zatrudnienia lub niektórych korzyści związanych z zatrudnieniem; c) określenia górnej granicy wieku przy rekrutacji, z uwzględnieniem wykształcenia wymaganego na danym stanowisku lub potrzeby racjonalnego okresu zatrudnienia przed przejściem na emeryturę. Z g o d n i e z a r t. 6 u s t. 2: Państwa Członkowskie mogą uznać, że nie stanowi dyskryminacji ze względu na wiek ustalanie, dla systemów zabezpieczenia społecznego pracowników, wieku przyznania lub nabycia praw do świadczeń emerytalnych lub inwalidzkich, włącznie z wyznaczaniem, w ramach tych systemów, różnych granic wieku dla pracowników lub grup bądź kategorii pracowników i wykorzystania, w ramach tych systemów, kryteriów wieku do obliczania wysokości świadczeń, pod warunkiem, że nie stanowi to dyskryminacji ze względu na płeć. Aby pracownicy byli świadomi swoich praw w razie naruszenia zakazu dyskryminacji, ustawodawca nałożył na pracodawców obowiązek udostępnienia pracownikom tekstu przepisów dotyczących równego traktowania w zatrudnieniu w formie pisemnej informacji rozpowszechnionej na terenie zakładu pracy lub zapewnienia dostępu do tych przepisów w inny sposób, przyjęty u pracodawcy (art k. p.). Zwykle pracodawcy zamieszczają tekst przepisów jako załącznik do regulaminu pracy, z którym musi być zapoznany każdy nowozatrudniony pracownik, umieszczają go w Intranecie lub wywieszają na tablicy ogłoszeń. D o c h o d z e n i e r o s z c z e ń p r z e z o s o b ę p o k r z y w d z o n ą Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu (a zatem dyskryminowany pracownik, jak i kandydat do pracy), ma prawo do wystąpienia do sądu pracy przeciwko pracodawcy z roszczeniem o odszkodowanie w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie. Górna granica nie została określona i leży w gestii osoby poszkodowanej oraz oceny sądu. Warto przypomnieć, iż powództwo wniesione do sądu pracy jest wolne od kosztów sądowych. Przed skierowaniem sprawy na drogę sądową pracownik może żądać od pracodawcy wszczęcia postępowania pojednawczego przed komisją pojednawczą, jeżeli taka działa u pracodawcy. W zakładzie pracy może bowiem, lecz nie musi, działać taka komisja (art k. p.). Komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa organizacja związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa organizacja związkowa komisję powołuje pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników. Pracodawca zobowiązany jest do wykonania ugody zawartej przed komisją pojednawczą. Zgodnie z art k. p.: W razie niewykonania ugody przez pracodawcę podlega ona wykonaniu w trybie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, po nadaniu jej przez sąd pracy klauzuli wykonalności. Osoba poszkodowana może także wnieść skargę do Państwowej Inspekcji Pracy inspekcja przeprowadza wówczas kontrolę przy zachowaniu anonimowości osoby interweniującej, w celu orzeczenia o zasadności skargi. W przypadku stwierdzenia, że dyskryminacja miała miejsce, inspektor pracy może nakazać pracodawcy usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości. Inspektor nie może natomiast ukarać pracodawcy karą finansową. Naruszanie przepisów zakazujących dyskryminacji nie zostało bowiem uznane przez ustawodawcę za wykroczenie przeciwko prawom pracownika, za które grozi kara grzywny. Stwierdzenie przez inspektora, że u pracodawca narusza przepisy dotyczące dyskryminacji, nie oznacza, że pracownik automatycznie dostaje odszkodowanie. Jeśli był dyskryminowany, chcąc uzyskać odszkodowanie, musi wystąpić do sądu pracy. Antydyskryminacyjne przepisy w odniesieniu do kwestii zatrudnienia zawarte są także w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 4. Ustawa wprowadza zakaz dyskryminacji w procesie rekrutacji pracowników (przez pracodawców i agencje pośrednictwa pracy) i określa sankcje 4 Dz.U. Nr 99, poz z późn. zm.

30 29 za naruszenie zakazu. Zgodnie z art. 123 wspomnianej ustawy: karze grzywny, nie niższej niż zł podlega ten, kto ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie religijne lub ze względu na przynależność związkową odmówi zatrudnienia kandydata na wolnym miejscu zatrudnienia lub miejscu przygotowania zawodowego. O karze tej orzeka sąd rejonowy (nie sąd pracy), stosując przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. C i ę ż a r d o w o d u W procesie ciężar dowodu został przerzucony na pracodawcę, co oznacza, że to pracodawca musi udowodnić, że nie dopuścił się dyskryminacji, lecz kierował się obiektywnymi powodami (art. 183b k. p.). W praktyce, ze względu na zasadę kontradyktoryjności, sytuacja pracownika w procesie sądowym może być jednak nieco trudniejsza 5. R o l a o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n y c h W odniesieniu do procesu sądowego w sprawach o dyskryminację pozytywnie należy ocenić zmianę kodeksu postępowania cywilnego obowiązującą od 5 lutego 2005 r. Zgodnie z art k. p. c. Organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli, mogą w sprawach o roszczenia z tego zakresu wytaczać za zgodą obywateli powództwa na ich rzecz oraz, za zgodą powoda, wstępować do postępowania w każdym jego stadium. P r z e j a w y d y s k r y m i n a c j i z e w z g l ę d u n a w i e k n a r y n k u p r a c y W praktyce przejawy dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy możemy rozpatrywać na trzech etapach związanych z zatrudnianiem pracownika: a) poszukiwania kandydata do pracy (formułowania ogłoszeń prasowych, prowadzenia rozmowy kwalifikacyjnej, podejmowania ostatecznej decyzji o zatrudnieniu), b) trwania stosunku pracy (kształtowania warunków pracy i płacy, w tym także wysokości wynagrodzeń, kierowania na szkolenia podnoszące kwalifikacje zawodowe pracownika, molestowania i molestowania seksualnego pracowników), c) rozwiązywania stosunku pracy (podejmowania decyzji, kto i z jakiego powodu zostanie zwolniony, także w trakcie zwolnień z przyczyn niedotyczących pracowników np. zmiany struktury organizacyjnej pracodawcy, likwidacji niektórych działów z przyczyn ekonomicznych, leżących po stronie pracodawcy). W praktyce dyskryminacja ze względu na wiek występuje najczęściej na etapie poszukiwania kandydata do pracy oraz rozwiązywania stosunku pracy. A) Dyskryminacja ze względu na wiek na etapie rekrutacji kandydata do pracy O g ł o s z e n i a o p r a c ę Na tym etapie dyskryminacja ze względu na wiek ma miejsce w treści ogłoszeń prasowych oraz podczas rozmów kwalifikacyjnych. W ramach badania przeprowadzonego przez Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej 6 przeanalizowano treść około ogłoszeń (analizie poddano ogłoszenia zamieszczone na przestrzeni trzech miesięcy w Gazecie Wyborczej, Życiu Warszawy oraz opublikowane w internecie na stronie W przypadkach czyli w 5,44% przebadanych ogłoszeń wystąpiła jakakolwiek z przesłanek dyskryminacyjnych. Więcej takich zdarzeń miało miejsce w ogłoszeniach drobnych (56%), niż w tych większego formatu (44%). W raporcie stwierdzono, że ogłoszenia, w których doszło do naruszenia zasady niedyskryminacji, były zamieszczane w przeważającej większości przez samych pracodawców, poszukujących kandydatów na pracowników. Miało to miejsce w przypadkach. W pozostałych przypadkach ogłoszeniodawcami były firmy, zajmujące się profesjonalnie poszukiwaniem pracowników oraz urzędy pracy (rejonowe oraz wojewódzkie). Witold Klaus, autor raportu podkreśla, iż: Brak respektu dla przepisów ze strony instytucji publicznych jest szczególnie zatrważający oraz zaskakujący, niezależnie od tego, czy celowo naruszyły one prawo czy też jest to wynikiem jego nieznajomości. 5 O zasadzie kontradyktoryjności przeczytaj na stronie Materiały z Konferencji Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu zorganizowanej w dniu 28 października 2004 r. przez Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej oraz Wydział Prawa i Administracji UW pod honorowym patronatem dr hab. Magdaleny Środy; rozdział autorstwa Witolda Klausa: Dyskryminacja w ogłoszeniach o pracę. Raport z badań.

31 30 Liczba ogłoszeń naruszających zasadę niedyskryminacji w badanych ogłoszeniach wg siedmiu kryteriów dyskryminacyjnych źródło: Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, Dyskryminacja w ogłoszeniach o pracę. Raport z badań płeć wiek sytuacja rodzinna miejsce zamieszkania karalność stosunek do służby wojskowej wykształcenie pozauniwersyteckie Analiza powyższego wykresu pozwala stwierdzić, że dyskryminacja ze względu na wiek jest drugą w kolejności pod względem liczby naruszeń. Z raportu wynika, że występuje ona także w 41,66% wszystkich innych badanych przejawów dyskryminacji. Kategorią dyskryminowaną są w szczególności osoby starsze. Autor raportu Witold Klaus podkreśla, że w ogłoszeniach o pracę możemy spotkać dwa rodzaje określeń, które naruszają tę przesłankę. Pierwszym jest dokładne określenie wieku kandydata poprzez wskazanie przedziału wiekowego lub maksymalnego wieku. Drugim, bardziej ukrytym, jest wskazanie, że poszukiwane są osoby młode. W tym przypadku ciężko jest wskazać cezurę wiekową, po przekroczeniu której pracownik przestaje być osobą młodą. Niemniej jednak takie określenie należy uznać za naruszenie zasady niedyskryminacji ze względu na wiek. Badanie dotyczyło ogłoszeń w prasie ogólnopolskiej, należy przypuszczać, że w lokalnych, mniejszych gazetach ogłoszenia częściej naruszają zasadę niedyskryminacji. Taką hipotezę potwierdzają wnioski z dyskusji przeprowadzonych w ośmiu miastach w ramach programu STOP dyskryminacji osób starszych. Uczestnicy spotkań informowali, że pracodawcy w ogłoszeniach wywieszanych w sklepach, a także w ofertach kierowanych do urzędu pracy wyraźnie zaznaczają pożądany wiek pracownika. Pracownicy urzędów pracy zwracali uwagę to, że pracodawcy nie znają przepisów prawnych i często nie rozumieją, że nie mogą umieszczać wieku poszukiwanego pracownika w ofercie. Zwykle więc pracownicy urzędów pracy albo odmawiają przyjęcia takiej dyskryminującej oferty, albo przyjmują ją, nie wpisując wieku. Jednak w tym ostatnim przypadku, znając intencje pracodawcy, nie wysyłają osób starszych na rozmowę o pracę, nie chcąc robić im złudnych nadziei. 7 R o z m o w y k w a l i f i k a c y j n e W praktyce dyskryminacja ze względu na wiek występuje także podczas rozmów kwalifikacyjnych. Pracodawcy niekiedy wyrażają zdanie na temat nieodpowiedniego wieku kandydata już podczas rozmowy albo też po jej zakończeniu, przy udzielaniu kandydatowi informacji zwrotnej na temat przyczyn odmowy zatrudnienia. Uczestnicy lokalnych spotkań podkreślali, że przy podejmowaniu przez pracodawcę 7 Raport z przebiegu ośmiu dyskusji wokół problemu dyskryminacji ze względu na wiek materiał opracowany przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce w ramach programu STOP dyskryminacji osób starszych, 2005 r.

32 31 decyzji o przyjęciu kandydata do pracy, często nie decydują kwalifikacje lecz wiek. Przytaczali przykre wypowiedzi, jakie usłyszeli od pracodawców: Kwalifikacje spełnia, tylko PESEL nie pasuje lub No, niestety, przykro mi bardzo, nie została Pani przyjęta. Przyjęta została osoba 24-letnia bez doświadczenia. Pani dla mojego szefa okazała się za stara. Takie działania są niewątpliwie sprzeczne z prawem. Dyskryminowany kandydat do pracy ma prawo wystąpienia do sądu przeciwko pracodawcy z roszczeniem o odszkodowanie. W praktyce jednak takich sporów jest bardzo mało. Należy przy tym podkreślić, że udowodnienie w sądzie pracy, iż podstawą odmowy zatrudnienia był właśnie wiek pracownika, jest trudne i ta trudność działa na korzyść pracodawcy. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 października 2000 r. (I PKN 65/00, OSP 2003, z. 2, poz. 27) a więc jeszcze przed nowelizacją Kodeksu pracy w tym zakresie stwierdził, że odmowa dopuszczenia do pracy pracownika, który osiągnął wiek emerytalny, stanowi dyskryminację. Sąd Najwyższy stanął więc na stanowisku, że wiek pracownika nie może być przyczyną odmowy zatrudnienia, natomiast osiągnięcie wieku emerytalnego i odpowiedniego stażu pracy uprawniającego do nabycia prawa do emerytury może być przyczyną wypowiedzenia umowy, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu. B) Dyskryminacja ze względu na wiek podczas trwania stosunku pracy Brakuje informacji stwierdzających, że osoby w wieku powyżej 50 lat są dyskryminowane podczas trwania stosunku pracy w ten sposób, że ich wynagrodzenie jest niższe. Wręcz przeciwnie, wielu pracodawców lepiej wynagradza pracowników starszych niż młodszych, stosując w tym przypadku dopuszczalne kryterium różnicujące sytuację pracowników kryterium stażu pracy. W wielu układach zbiorowych pracy, regulaminach wynagradzania lub pragmatykach stosowane są dodatki stażowe wypłacane według ogólnego lub zakładowego stażu pracy. Wydaje się więc, że nie można mówić o dyskryminacji w zakresie wynagrodzeń ze względu na wiek (w przeciwieństwie do często zauważanej dyskryminacji w zakresie wynagrodzeń ze względu na płeć). W praktyce dyskryminacja ze względu na wiek w trakcie trwania stosunku pracy pojawia się często przy wysyłaniu pracowników na szkolenia, w szczególności językowe. Bardzo często starsi pracownicy nie są w ogóle na nie kierowani, gdyż pracodawcy uważają, że jest to nieracjonalny sposób wydawania środków szkoleniowych. W trakcie zatrudnienia pracodawca może dopuścić się także molestowania lub molestowania seksualnego w stosunku do pracownika. Molestowanie seksualne jest dyskryminacją ze względu na płeć, a nie ze względu na wiek. Molestowanie (zwykłe, a nie seksualne) może być jednak przejawem dyskryminacji ze względu na wiek. W myśl art. 183a 5 k. p. polega ono na zachęcaniu innej osoby do naruszania zasady równego traktowania w zatrudnieniu lub stanowi zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności albo poniżenie lub upokorzenie pracownika. Z pewnością w praktyce osoby starsze spotykają się w środowisku pracy z naruszaniem godności, poniżaniem lub upokarzaniem przez pracodawcę lub bezpośredniego przełożonego. C) Dyskryminacja ze względu na wiek w zakresie rozwiązywania stosunku pracy Praktyka wskazuje, że z tym rodzajem dyskryminacji ze względu na wiek spotykamy się bardzo często, w szczególności w niektórych instytucjach państwowych, które nawet nie kryją, że podejmują decyzję o zwolnieniu pracowników np. powyżej 55 roku życia. Wielu pracowników żyje w ciągłym stresie obawiając się takiego zwolnienia. Potwierdzają to wypowiedzi uczestników dyskusji lokalnych: osoby pracujące i będące w wieku 50+ żyją w permanentnej obawie i stresie, że mogą być zwolnione i nie znajdą pracy ani nie uzyskają uprawnień emerytalnych 8. Pracodawcy starają się tymczasem zwolnić starszych pracowników zanim wejdą w okres ochronny. Zgodnie z art. 39 k. p. pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury wraz z osiągnięciem tego wieku. Nie dotyczy to jedynie sytuacji, gdy pracownik uzyskał prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Po wejściu przez pracownika w okres ochronny pracodawca może rozwiązać z nim umowę o pracę za porozumieniem stron (co jest w praktyce niemożliwe, gdyż pracownicy nie wyrażają na to zgody) lub bez wy- 8 Raport z przebiegu ośmiu dyskusji wokół problemu dyskryminacji ze względu na wiek, op. cit.

33 32 powiedzenia. To ostatnie rozwiązanie możliwe jest jedynie wówczas, gdy zostaną spełnione przesłanki enumeratywnie wymienione w przepisach (art. 52 i 53 k. p.). Trafny wydaje się pogląd, że wydłużenie okresu ochrony o 2 lata paradoksalnie spowodowało pogorszenie sytuacji osób starszych na rynku pracy. Osoby zbliżające się do wieku ochronnego są zwalniane, a te już zwolnione, mają trudności ze znalezieniem pracy. Należy przypuszczać, że bezrobotne osoby znajdujące się w wieku ochronnym nie mają większych szans na znalezienie pracy. W związku z rozwiązywaniem umów o pracę ze względu na wiek bardzo często w praktyce pojawiają się pytania pracodawców, czy można wypowiedzieć pracownikowi umowę o pracę z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego. Otóż, w wyroku z 10 kwietnia 1997 r. (I PKN 90/07, OSNAP z 1998 r. nr 3, poz. 81) Sąd Najwyższy stwierdził, że interes pracodawcy może uzasadniać wypowiedzenie umowy o pracę emerytowi mającemu stałe źródło dochodu, aby zatrudnić w jego miejsce bezrobotnego. W wyroku z 21 kwietnia 1999 r. (I PKN 31/99, OSNAP z 2000 r., nr 13, poz. 505) SN uznał, że wypowiedzenie umowy o pracę za względu na osiągnięcie przez kobietę wieku emerytalnego (60 lat) oraz uzyskanie prawa do emerytury jest uzasadnione i nie może być oceniane jako dyskryminacja pracownika ze względu na płeć lub wiek. W wyroku z 3 grudnia 2003 r. (I PK 80/03, OSNP z 2004 r. nr 21, poz. 363) Sąd Najwyższy stwierdził, że spełnienie przez pracownika warunków nabycia prawa do emerytury jest społecznie usprawiedliwioną przesłanką jego wyboru do zwolnienia z pracy w ramach racjonalizacji zatrudnienia, a w wyroku z 4 listopada 2004 r. (I PK 7/04, OSNP z 2005 r. nr 12, poz. 171), że wypowiedzenie umowy o pracę na czas nieokreślony wyłącznie z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego nie jest uzasadnione w rozumieniu art. 45 k. p. W świetle tych orzeczeń można wysnuć tezę, że przyczyną rozwiązania umowy o pracę nie może być osiągnięcie wieku emerytalnego, lecz nabycie prawa do emerytury. Tak więc osoba, która osiągnęła wiek emerytalny, ale nie ma odpowiedniego stażu pracy, aby nabyć prawo do emerytury nie może być zwolniona w ten sposób. Warto jednak zwrócić uwagę, że tylko jedno z zacytowanych orzeczeń zostało wydane po nowelizacji kodeksu pracy związanej z dostosowaniem polskiego prawa do unijnych dyrektyw zakazujących dyskryminacji w zatrudnieniu. Na pewno warto byłoby porównać praktyki stosowane w tym zakresie w innych europejskich krajach i zbadać orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Coraz częściej sądy uznają także, że przyczyną wypowiedzenia mogą być częste lub długotrwałe (ale krótsze niż okres wskazany w art. 53 k. p.) choroby pracownika. W ten sposób pracodawca zostaje w pewnym sensie odciążony od ponoszonego osobowego i socjalnego ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej. Orzecznictwo to ma znaczenie m.in. dla osób starszych, które mają problemy zdrowotne. Ź r ó d ł a i m e c h a n i z m y d y s k r y m i n a c j i Pojawia się pytanie, jakie są źródła dyskryminacji ze względu na wiek w zatrudnieniu, dlaczego, mimo wielu zapisów zakazujących dyskryminacji i dających skuteczne instrumenty ochrony przed jej występowaniem, problem ten jest doświadczeniem wielu starszych pracowników. Sądzę, że przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele. Należą do nich m.in.: sytuacja na rynku pracy (możliwość dokonania wyboru poszukiwanego pracownika spośród wielu kandydatów), sytuacja gospodarcza (wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej powodujące poszukiwanie przez pracodawców jak najtańszych i najbardziej wydajnych pracowników), stereotypy w postrzeganiu pracowników po 50. roku życia 9 (jako pracowników, którzy są mniej wydajni, częściej chorują, są mniej elastyczni, mają swoje nawyki, pracują od do, nie przejawiają inicjatywy, nie chcą się szkolić uczyć języków obcych, poznawać nowych technologii, pracują na przeczekanie do osiągnięcia wieku chroniącego ich przed wypowiedzeniem), okres ochronny szczególna ochrona przed wypowiedzeniem umowy o pracę pracowników, którym brakuje mniej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego 10, strach osób poszukujących pracy przed brakiem możliwości jej znalezienia ze względu na fakt, że odważyli się wystąpić z roszczeniem przeciwko pracodawcy, 9 Raport z przebiegu ośmiu dyskusji wokół problemu dyskryminacji ze względu na wiek, op. cit. 10 Praktyka pokazuje, że ustanowienie przepisów chroniących pewne grupy przed rozwiązaniem z nimi stosunku pracy (np. kobiet w ciąży lub w okresie urlopu macierzyńskiego) automatycznie powoduje trudność w znalezieniu przez nie pracy. Taki pracownik staje się bowiem mniej atrakcyjny dla pracodawcy.

34 33 niska znajomość przepisów prawa pracy (zarówno wśród pracodawców jak i pracowników), w tym także praw, jakie przysługują dyskryminowanym kandydatom do pracy i pracownikom 11, przewlekłość postępowań przed sądem (zwykle procesy sądowe z zakresu prawa pracy trwają od 1,5 roku do 5 lat; dyskryminowany pracownik, zanim wygra proces, może mieć w tym czasie trudności ze znalezieniem pracy, jeśli informacja o toczącym się postępowaniu sądowym dotrze do potencjalnego nowego pracodawcy), brak orzeczeń sądów pracy na temat dyskryminacji 12, niskie kary za nieprzestrzeganie przepisów prawa pracy, jakie może stosować Państwowa Inspekcja Pracy, brak reakcji PIP na dyskryminację kandydatów do pracy (np. brak karania za formułowanie dyskryminujących ogłoszeń prasowych). Warto wspomnieć, że po nowelizacji Kodeksu Pracy, która weszła w życie 1 stycznia 2004 r., wielu pracodawców (w szczególności dużych) organizuje szkolenia dla Zarządów oraz szeroko rozumianej kadry menedżerskiej dotyczące zakazu dyskryminacji i mobbingu. W niektórych firmach tworzone są stosowne procedury mające zapobiegać dyskryminacji i mobbingowi, powoływane są także specjalne komisje ds. dyskryminacji 13, składające się z przedstawicieli pracowników i pracodawców. Z mojego doświadczenia wynika, że takie formy zapobiegania dyskryminacji i mobbingowi stosowane są, co ciekawe, w firmach, w których nie ma związków zawodowych. Związki zawodowe nie przejawiają natomiast chęci podjęcia tematu przeciwdziałania dyskryminacji lub mobbingu choć w zakresie ich obowiązków leży obrona praw pracowniczych. Związki zawodowe, podobnie jak organizacje społeczne, mogą aktywnie reprezentować interesy dyskryminowanych pracowników w sądzie (mogą wszcząć postępowanie sądowe na rzecz pracownika, przedstawiciel związków może także uczestniczyć w postępowaniu sądowym w roli jego pełnomocnika). sytuacja gospodarcza i powstały nowe miejsca pracy. Patrząc jednak realnie na rynek pracy myślę, że w tej chwili najistotniejsze jest, aby zmienić sposób postrzegania ludzi starych na rynku pracy. W tym celu niezbędne jest prowadzenie akcji edukacyjnej skierowanej zarówno do pracodawców, jak i do ludzi po 50. roku życia aktualnych i potencjalnych pracowników. Być może warto byłoby także zachęcić osoby starsze do innej formy aktywizacji zawodowej zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej, w której byliby niezależni i mogli bazować na swoim długoletnim doświadczeniu zawodowym. Jednocześnie należy także prowadzić edukację prawną, wskazując pracodawcom, iż dyskryminacja kandydatów do pracy lub pracowników, także ze względu na wiek, pociąga za sobą wymierne konsekwencje finansowe. Pracowników zaś i kandydatów do pracy w wieku 50+ należy edukować w zakresie przysługujących im praw. R e k o m e n d a c j e d o d z i a ł a n i a Z pewnością dyskryminacja ze względu na wiek występowałaby znacznie rzadziej, gdyby poprawie uległa 11 Niska znajomość przepisów prawnych w naszym kraju jest zatrważająca. W zakresie przepisów prawa pracy, po słynnej sprawie Pani Łopackiej przeciw supermarketom Biedronka, pracownicy dowiedzieli się, że istnieją przepisy nakazujące dodatkowo wynagradzać za pracę w godzinach nadliczbowych i że w oparciu o te przepisy można wygrać proces sądowy. Nie ma natomiast świadomości społecznej co do istnienia i skuteczności przepisów zakazujących dyskryminacji, mimo iż dają one dyskryminowanym pracownikom daleko idącą ochronę. 12 Brak orzeczeń w tym zakresie wynika z krótkiego okresu działania przepisów zakazujących dyskryminacji. 13 Komisje ds. dyskryminacji nie są tożsame z komisjami pojednawczymi w zakładach pracy.

35 34 Tomasz Schimanek zastępca dyrektora programowego Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce A K T Y W N O Ś Ć Z A W O D O W A O S Ó B S T A R S Z Y C H W K O N T E K Ś C I E P R O B L E M U D Y S K R Y M I N A C J I Z E W Z G L Ę D U N A W I E K N A R Y N K U P R A C Y Z n a c z e n i e a k t y w n o ś c i z a w o d o w e j o s ó b s t a r s z y c h Niski wskaźnik zatrudnienia osób starszych oznacza mniejszą produktywność społeczeństwa. Nie można zapominać także o tym, że aktywność zawodowa wspiera zaangażowanie seniorów w rodzinie, społeczności sąsiedzkiej i lokalnej. Aktywność zawodowa osób starszych ma istotne konsekwencje makrospołeczne i makroekonomiczne. Starsi pracownicy, podobnie jak inni zatrudnieni, przyczyniają się do wzrostu produktu narodowego, przekazują zdobytą wiedzę i doświadczenie swoim młodszym współpracownikom. Niski wskaźnik zatrudnienia w tej grupie wiekowej oznacza zatem z jednej strony mniejszą produktywność społeczeństwa, z drugiej większe obciążenie budżetu państwa, z którego pokrywane są świadczenia rekompensujące brak dochodów z pracy (zasiłki, renty, emerytury). Aktywność zawodowa ma ogromne znaczenie dla samych seniorów i ich otoczenia. Praca może być dla nich ważnym źródłem utrzymania, podstawowym, jeśli nie korzystają jeszcze ze świadczeń emerytalnorentowych lub uzupełniającym, jeśli pobierają emerytury bądź renty. W Polsce wymiar materialny pracy jest tym ważniejszy, że wielu emerytów czy rencistów z uwagi na niski wymiar otrzymywanych świadczeń zmuszonych jest do szukania dodatkowych środków utrzymania. Choć warto także podkreślić, iż utrzymujące się od wielu lat wysokie bezrobocie powoduje, że nawet ta skromna emerytura czy renta jest często jedynym źródłem utrzymania dla wielopokoleniowych rodzin. Praca ma także znaczenie niematerialne. Buduje prestiż, określa miejsce i rolę osoby starszej w społeczności i rodzinie. Aktywność zawodowa wspiera zaangażowanie na polu rodziny, społeczności sąsiedzkiej i lokalnej. Praca jest często podstawowym, a niejednokrotnie jedynym bodźcem do aktywności życiowej: nadaje sens życia, motywuje do wychodzenia z domu, do dbania o wygląd, kondycję fizyczną i psychiczną zależność ta najbardziej widoczna jest w odniesieniu do osób samotnych, które nie mogą realizować się w rodzinie, pełniąc rolę dziadka czy babci. Obowiązki zawodowe pozwalają wielu ludziom starszym odnaleźć własną wartość i użyteczność. Dla wielu z nich praca to także jedna z niewielu możliwości przebywania z innymi, nawiązywania kontaktu ze światem zewnętrznym. Pamiętać trzeba przy tym, że aktywność zawodowa wypełnia większość dorosłego życia człowieka i jej brak, następujący nie dlatego, że osoba starsza nie może pracować, ale dlatego, że zostaje zwolniona z pracy czy też przechodzi na emeryturę jest szokową wręcz zmianą dotychczasowego, przez dziesiątki lat kształtowanego, stylu i trybu życia. Zmianą, z którą wiele osób nie może się pogodzić, a która prowadzi do apatii, zobojętnienia i ograniczenia aktywności życiowej. S y t u a c j a o s ó b s t a r s z y c h n a p o l s k i m r y n k u p r a c y Dezaktywizacja zawodowa osób starszych w połączeniu z niewielką wysokością emerytur i rent rodzi zagrożenie marginalizacji i w konsekwencji społecznego wykluczenia osób starszych, nie tylko w wymiarze materialnym, ale także w kontekście ich udziału w życiu społecznym i publicznym.

36 35 W Polsce, podobnie jak w innych krajach rozwiniętych, obniża się przeciętny wiek przechodzenia na emeryturę i jednocześnie wydłuża się przeciętna długość życia, co powoduje, że okres przebywania na emeryturze ulega przedłużeniu. W krajach Unii Europejskiej w ciągu ostatnich 30 lat przeciętne trwanie życia wydłużyło się o około 6 lat. Obecnie przekracza dla obu płci 78 lat. W Polsce proces ten był mniej dynamiczny: przeciętna długość życia kobiet wydłużyła się w tym okresie o cztery lata, a w przypadku mężczyzn o trzy lata. Obecnie wskaźniki te wynoszą 70 lat dla mężczyzn, a 78 lat dla kobiet lata (42%), a największy w grupie powyżej 65 roku życia (o ponad 70%). Ta sytuacja ma wiele przyczyn, ale podstawową jest wysokie bezrobocie będące skutkiem transformacji społeczno-ekonomicznej, która nastąpiła po 1989 r. Trudna sytuacja na rynku pracy wpływa niekorzystnie również na zatrudnienie osób starszych. Potwierdzają to wyniki badań przeprowadzonych przez CBOS w 2001 roku, z których wynika, że wśród osób, które pobierają emeryturę bądź rentę, jedynie co siódma (14%) dorabia regularnie lub sporadycznie 2. Szczególnie niski jest wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku lata, pracuje ich prawie dwukrotnie mniej niż mężczyzn w tym wieku. Bezrobocie, sięgające w grudniu 2004 roku 19,1% dotyka także ludzi starszych, choć statystycznie nie wydaje się ono wysokie w tej grupie. Pod koniec 2004 roku wśród osób powyżej 55 lat stopa bezrobocia wynosiła zaledwie 4%; dla porównania w grupie wiekowej do 24 lat wynosiła ona 24,3%, a w grupie lata 22,8% 3. Liczby te nie oddają jednak rzeczywistej sytu- Współczynniki aktywności zawodowej według wieku i płci wyniki NSP w 1998 r. i 2002 r. (w %) wyszczególnienie NSP 1998 NSP 2002 ogółem ogółem ogółem 65,3 52,3 24,1 55,5 30,4 6,9 kobiety 74,3 63,7 32,5 62,3 40,4 10,6 mężczyźni 57,0 42,7 19,0 49,2 21,9 4,6 źródło: GUS 2003b, podaję za W trosce o pracę..., op.cit., str. 205 Wydłużeniu przeciętnej długości życia zarówno w Polsce, jak i w krajach zachodnich towarzyszy spadek aktywności zawodowej osób powyżej 50. roku życia, choć z pewnością przyczyny tej tendencji nie są do końca tożsame w obu tych przypadkach. Trzeba przy tym zauważyć, że w naszym kraju proces wypychania osób po pięćdziesiątce z rynku pracy jest znacznie bardziej nasilony. Wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej lata w Polsce należy do najniższych w Europie według danych Eurostat w 2002 roku osiągnął on wartość 26,1%, natomiast w świetle danych Narodowego Spisu Powszechnego był wyższy i wyniósł 30,4%. Szczegółowo pokazuje to tabela powyżej. Z powyższych danych wynika, że generalnie nastąpił spadek aktywności zawodowej Polaków (o ponad 15%); szczególnie wyraźny był on w grupie wiekowej acji wielu ludzi starszych, głównie dlatego, że zgodnie z przepisami prawa, nie traktuje się jako bezrobotnych osób, które nie mają pracy, a pobierają świadczenie przedemerytalne, zasiłek przedemerytalny, rentę, emeryturę lub wcześniejszą emeryturę. Trzeba również zwrócić uwagę na to, że Polska ma wśród 25 krajów UE najniższy średni wiek wychodzenia z rynku pracy 56,9 lat 4, w sytuacji, w której ustawowy wiek emerytalny dla kobiet wynosi 60 lat, 1 W trosce o pracę. Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004; Rozdział VII B Praca dla osób starszych; (red.) B. Szatur-Jaworska; UNDP, str A. Grudniewicz, Emerytów portret własny; CBOS: Mały Rocznik Statystyczny Polski, GUS, Warszawa, Źródło: Eurostat 2002

37 36 a dla mężczyzn 65 lat. Tylko 25% pracujących mężczyzn i 13% kobiet przechodzi na emeryturę w wieku emerytalnym, a reszta wcześniej. 5 Do wypychania osób powyżej 50. roku życia z rynku pracy przyczyniła się w dużej mierze polityka państwa z lat 90., która zmierzała do świadomego wygaszania aktywności zawodowej osób starszych. W pierwszej połowie lat 90. w efekcie ułatwień w przechodzeniu na wcześniejsze emerytury i renty inwalidzkie niemal 2,8 miliona osób uzyskało prawo do tych świadczeń 6, co istotnie wpłynęło na obniżenie poziomu aktywności zawodowej osób starszych. W dużej mierze powodem takiej polityki było głębokie przekonanie ówczesnych rządów, że w ten sposób odblokowane zostaną miejsca pracy dla ludzi młodych, wśród których poziom bezrobocia był bardzo wysoki. W praktyce okazało się, że jest wręcz odwrotnie, a to dlatego, że po pierwsze, miejsca pracy zwalniane przez osoby powyżej 50. roku życia nie nadawały się (z uwagi na kwalifikacje czy staż pracy) dla ludzi młodych, były więc po prostu likwidowane. W zamian nie powstawały masowo nowe miejsca pracy dla ludzi młodych, przede wszystkim z tego powodu, że rosły koszty pracy, a to z kolei było wprost następstwem wzrostu obciążeń związanych ze świadczeniami wypłacanymi dla osób opuszczających rynek pracy. Analizy przeprowadzone w wielu krajach wskazują na to, że, wbrew powszechnemu przekonaniu, zmniejszanie zatrudnienia osób powyżej 50. roku życia powoduje zwiększenie bezrobocia wśród ludzi młodych 7. Należy tutaj podkreślić, iż osoby, które wcześnie odchodzą z rynku pracy, otrzymują mniejsze świadczenia emerytalne, gdyż im krótszy okres składowy, tym mniejsza wysokość świadczenia. Aby mieć pełen obraz sytuacji osób starszych na rynku pracy w Polsce, należy wspomnieć o pracy na czarno. Wielu seniorów w ten sposób dorabia do skromnych rent czy emerytur, a taka forma jest tym chętniej wykorzystywana przez pracodawców, że seniorzy często akceptują niepłacenie przy zatrudnieniu na czarno składek ubezpieczeniowych, co jest dużym obniżeniem kosztów pracy dla pracodawców. Nie sposób ocenić skali tego zjawiska, nie jest ono bowiem nigdzie rejestrowane. Oczywiście, podejmując pracę na czarno, seniorzy pozbawiają się wszelkich praw i przywilejów pracowniczych. D y s k r y m i n a c j a o s ó b s t a r s z y c h n a r y n k u p r a c y Dyskryminacja to nierówne traktowanie osób, które powinny być traktowane tak samo. Proponuję za Iwoną Jaroszewską-Ignatowską 8 przyjąć następującą definicję tego zjawiska: dyskryminacja na rynku pracy ze względu na wiek ma miejsce wówczas, gdy osoba starsza (po 50 roku życia), właśnie ze względu na wiek, traktowana jest gorzej niż inna osoba znajdująca się w takiej samej lub podobnej sytuacji na rynku pracy: a zatem w zakresie dostępu do pracy, warunków pracy i płacy, kierowania na szkolenia, rozwiązywania stosunku pracy. Wyraźnie wynika z tej definicji, że o dyskryminacji ze względu na wiek możemy mówić wtedy, kiedy przyczyną nierównego traktowania jest wiek osoby, której to dotyczy, a nie inne względy, np. kwalifikacje. Pamiętać przy tym należy, że nie wszystkie sytuacje w tym kontekście będą miały charakter dyskryminacji. Istnieją zawody czy stanowiska, które z racji wymaganych cech psycho-motoryczno-fizycznych, niedostępne są dla osób powyżej określonej granicy wieku (np. pilot czy kierownik apteki). Dyskryminację ze względu na wiek w obszarze zatrudnienia można rozumieć albo węziej, jako naruszanie przysługujących praw pracowniczych, albo szerzej jako wszelkie przejawy gorszego, poniżającego traktowania osób starszych w miejscu pracy, w tym także powielanie i utrwalanie negatywnych stereotypów pracowników-seniorów. P o l s k a c o d z i e n n o ś ć Przypadki dyskryminacji ze względu na wiek nie są wyodrębniane w statystykach publicznych, nie ma więc dokładnych danych, które mogłyby zobrazować skalę tego zjawiska. Czy w polskich realiach można mówić o zjawisku dyskryminacji ze względu na wiek w sferze zatrudnienia? Moim zdaniem można, chociaż trzeba przyznać, że bardzo trudno oszacować skalę tego problemu. Przede wszystkim pojęcie dyskryminacji w ogóle, a ze względu na wiek w szczególności, jest w Polsce (nie tylko w kontekście rynku pracy) zupełnie nowe, mało znane i nieobecne w świadomości społecznej. Bardzo często przykłady dyskryminacji nie są postrzegane jako, łamanie prawa, ale jako pewna konieczność czy wręcz norma społeczna. Taka postawa 5 W trosce o pracę...; op.cit., str W trosce o pracę...; op.cit., str Czy wcześniejsze emerytury zmniejszają bezrobocie?, tekst opublikowany w lutym 2004 r. na stronie internetowej Ministerstwa Pracy, 8 Artykuł Iwony Jaroszewskiej-Ignatowskiej nt. przepisów prawa dotyczących dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy i przypadkach ich naruszenia znajduje się na str

38 37 widoczna jest wśród samych osób starszych, które wobec powszechnego bezrobocia i braku pracy dla ludzi młodych, gorsze traktowanie osób po 50. roku życia na rynku pracy uznają za swoistą konieczność. Niska jest świadomość tego problemu także wśród pracodawców, służb zatrudnienia czy kontroli rynku pracy, a nawet sądów. Nakłada się na to niska świadomość i wiedza prawna. Większość osób starszych nie jest świadoma, że w prawie pracy istnieją zapisy zakazujące dyskryminacji, nie znają swoich praw ani obowiązków spoczywających na pracodawcy. Z drugiej jednak strony, co podkreśla Iwona Jaroszewska-Ignatowska, przyczyną nieujawniania przypadków dyskryminacji jest także strach przed brakiem możliwości znalezienia pracy oraz przewlekłość postępowań w sądach pracy. Należy też zaznaczyć, że przypadki dyskryminacji ze względu na wiek nie są wyodrębniane w statystykach publicznych (sądowych, inspekcji pracy czy urzędów pracy), nie ma więc dokładnych danych statystycznych, które mogłyby zobrazować skalę tego zjawiska. Pomimo iż trudno oszacować skalę dyskryminacji osób starszych ze względu na wiek na rynku pracy, warto zidentyfikować przyczyny, które to zjawisko mogą wywoływać. Występowanie i kumulacja tych przyczyn zwiększa prawdopodobieństwo jego zaistnienia i pozwala domniemywać, że jest ono w Polsce dość częste. Do tych przyczyn zaliczyć należy: sytuacja krótkiej kołdry na polskim rynku pracy powodowana wysokim bezrobociem wymusza bardzo często zwalnianie osób powyżej 50-tego roku życia, po to by znaleźć miejsca pracy dla osób młodszych; sytuacja gospodarcza i wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej powodują, że pracodawcy poszukują jak najtańszych i najbardziej wydajnych pracowników; to także stwarza potencjalne zagrożenie dla osób starszych, które choćby z uwagi na długi staż pracy generują wyższe koszty wynagrodzeń niż osoby młode; dynamiczny rozwój nowych technologii powoduje, że bardzo często pracodawcy zwalniają osoby powyżej 50. roku życia, które tych technologii nie znają; powszechne stereotypy nt. starszych pracowników zniechęcają pracodawców do zatrudniania osób powyżej 50. roku życia. W świetle tych stereotypów osoby starsze są przede wszystkim mniej elastyczne, częściej chorują, nie chcą się szkolić uczyć języków obcych, poznawać nowych technologii. ogromne przemiany technologiczne i własnościowe w polskiej gospodarce nie zachęcają do budowania relacji mistrz-uczeń, w której osoby starsze mogłyby przekazywać swoje doświadczenia, wiedzę zawodową, tradycję firmy młodszym pracownikom; szczególna ochrona przed wypowiedzeniem umowy o pracę pracownikom, którym brakuje mniej niż cztery lata do nabycia uprawnień emerytalnych. Przepis ten, jak potwierdzają eksperci, paradoksalnie pogarsza sytuację osób starszych, gdyż pracodawcy nie chcą zatrudniać bezrobotnych, którzy weszli lub niebawem wejdą w okres ochronny; niska znajomość przepisów prawa pracy zarówno wśród pracodawców jak i pracowników, w tym także praw, jakie przysługują dyskryminowanym kandydatom do pracy i pracownikom; niskie kary za nieprzestrzeganie przepisów prawa pracy, jakie może stosować Państwowa Inspekcja Pracy. To, że przyczyny te nie są czysto hipotetyczne, a rzeczywiście sprzyjają występowaniu dyskryminacji osób starszych ze względu na wiek, potwierdzają zarówno wypowiedzi ekspertów, którzy brali udział w dyskusjach zorganizowanych w ramach programu STOP dyskryminacji osób starszych, jak i opinie samych zainteresowanych, osób starszych, zebrane w trakcie dyskusji grupowych przeprowadzonych przez nas w ośmiu miastach. W zgodnej opinii ekspertów i seniorów większość przypadków dyskryminacji dotyczy kwestii zwalniania z pracy osób starszych oraz niezatrudniania tych powyżej 50. roku życia wyłącznie z uwagi na ich wiek. Do wypychania osób powyżej 50. roku życia z rynku pracy przyczyniła się w dużej mierze polityka państwa wobec seniorów, o czym już była mowa w pierwszej części artykułu. Do tego należy dołożyć w zasadzie brak systemu pomocy osobom powyżej 50. roku życia, które nie mogą znaleźć pracy. Urzędy pracy nie są nastawione na pracę z nimi, brak przygotowanych pośredników pracy i doradców zawodowych, nie ma systemu kształcenia ustawicznego. Nie

39 38 ma także wiedzy i tradycji stosowania w firmach tak zwanego zarządzania wiekiem (age management), czyli świadomej polityki dotyczącej gospodarowania zasobami ludzkimi, w szczególności pracownikami powyżej 50. roku życia. Zdecydowanie zbyt mało uwagi rząd poświęca także osobom starszym w programach służących aktywizacji zawodowej różnych grup społecznych. Kilkanaście różnych programów aktywizujących na przykład młodzież realizowanych jest obecnie zarówno ze środków budżetowych, jak i wielomilionowych środków z Programu Phare i środków Europejskiego Funduszu Społecznego. W przypadku osób starszych rząd uruchomił jedynie skromny program 50+, a obecnie rozpoczyna program szkoleń adresowanych do pracowników powyżej 50. roku życia oraz pracodawców w ramach Programu Phare To z pewnością zbyt mało, biorąc pod uwagę potrzeby z jednej strony i możliwości z drugiej, zwłaszcza te, które pojawiają się dzięki funduszom strukturalnym. D z i a ł a n i a o r g a n i z a c j i m i ę d z y n a r o d o w y c h, d o ś w i a d c z e n i a i n n y c h k r a j ó w Problem niskiej aktywności zawodowej osób starszych i dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy występuje z różnym natężeniem w wielu krajach na świecie. To spowodowało, że zajęły się nim organizacje międzynarodowe, na przykład Organizacja Narodów Zjednoczonych i jej agendy, a także Międzynarodowa Organizacja Pracy. MOP już w 1980 roku wydał rekomendację (nr 162) dotyczącą starszych pracowników. Nawiązując do niej MOP w 2002 roku określił podstawowe zasady polityki rynku pracy wobec osób starszych 9 : stopniowe i łagodne przechodzenie od aktywności do bierności zawodowej i umożliwienie ludziom starszym pozostawania aktywnymi tak długo, jak tego pragną; zapobieganie dyskryminacji ludzi starszych na rynku pracy z powodu wieku; umożliwienie osobom starszym udziału w kształceniu ustawicznym; wykorzystywanie nowych technologii informatycznych i komunikacyjnych do włączania starszych osób w rynek pracy; równe traktowanie przez systemy zabezpieczenia społecznego kobiet i mężczyzn, między innymi w sprawie wieku przechodzenia na emeryturę. Problemem tym zajęła się również Unia Europejska, wprowadzając zapisy prawne zakazujące dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy we wszystkich krajach członkowskich i podejmując działania zmierzające do zwiększenie aktywności zawodowej osób starszych. Jednym z istotnych celów sformułowanych w Europejskiej Strategii Zatrudnienia jest zwiększenie zatrudnienia ludzi starszych, tak by w 2010 roku wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lata osiągnął w UE wartość 50% (przy średnim wskaźniku dla starych krajów członkowskich 38,7 % w 2002 roku). W ramach środków z Europejskiego Funduszu Społecznego, a także Inicjatywy Wspólnotowej Equal podejmowane są przez poszczególne kraje członkowskie działania służące aktywizacji zawodowej osób starszych i przeciwdziałaniu ich dyskryminacji na rynku pracy. Za wzorcowy przykład mogą służyć dwa duże rządowe programy realizowane w Wielkiej Brytanii. Pierwszy z nich New Deal 50 plus 10 ma na celu wydłużanie aktywności zawodowej starszych pracowników i obejmuje system doradztwa osobistego, szkolenia, staże zawodowe, dotacje do tworzonych miejsc pracy, szkolenia i doradztwo dla pracodawców, a także działania promocyjno-informacyjne, w tym także w zakresie praw pracowniczych. Drugi z rządowych programów Age Positive Campaign skierowany jest do pracodawców. Promuje różnorodność wiekową, zachęca do zatrudniania pracowników powyżej 50. roku życia 11. R e k o m e n d a c j e n a p r z y s z ł o ś ć Rząd, wspólnie z partnerami społecznymi, powinien w większym stopniu nagłaśniać kwestie związane z dyskryminacją ze względu na wiek. Konieczne jest także przełamanie negatywnych stereotypów nt. starszych pracowników, istniejących w społeczeństwie, a w szczególności wśród pracodawców. Należy stwierdzić, że problem niskiej aktywności zawodowej osób starszych i ich dyskryminacji na rynku pracy jest obecny w Polsce i z pewnością, m.in. w związku z postępującym starzeniem się naszego społeczeństwa, będzie się nasilał. Przypomnieć 9 Podaję za W trosce o pracę... op. cit, str więcej informacji na str. 43

40 39 trzeba, że według prognoz GUS w 2020 roku osoby powyżej 60. roku życia będą stanowić ponad 26% całej populacji. Stąd zadaniem priorytetowym wydaje się zbadanie tego problemu, jego rozmiarów, przejawów, przyczyn i konsekwencji, tak indywidualnych, jak i makrospołecznych i gospodarczych. Wiąże się to z koniecznością wprowadzenia do statystyki publicznej parametrów, które pozwalałyby wychwytywać różne aspekty i przejawy dyskryminacji ze względu na wiek. Bez tego typu informacji bardzo trudno będzie mówić o skali i konsekwencjach tego problemu, a co za tym idzie podejmować działania na rzecz jego rozwiązania. To także szerokie pole do aktywności organizacji pozarządowych, które same mogą i powinny zbierać informacje oraz przykłady praktyk dyskryminacyjnych, współpracując w tym zakresie z administracją publiczną. Konieczne jest także przełamywanie negatywnych stereotypów nt. starszych pracowników, istniejących w społeczeństwie, a w szczególności wśród pracodawców. Tu także ważnym argumentem byłyby wyniki badań pokazujące, podobnie, jak to ma miejsce w Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych, potencjał tkwiący w osobach starszych, ewidentne korzyści, które z ich zatrudniania mogą mieć pracodawcy, a także cała gospodarka. Szczególnie należy zwalczać fałszywe przekonanie o zabieraniu miejsc pracy młodym przez seniorów i odwrotnie. Przełamywanie stereotypów musi być oparte na rzetelnych analizach i wynikach badań, które będą pokazywać skalę i zakres dyskryminacji oraz bierności zawodowej osób starszych, ich źródła i przyczyny oraz konsekwencje tego stanu rzeczy, nie tylko dla seniorów, ale także dla całego społeczeństwa. Wydaje się także, że konieczne jest podjęcie szerokich działań promujących aktywność zawodową seniorów, skierowanych do różnych odbiorców: do społeczeństwa, administracji publicznej, pracodawców, związków zawodowych, które na razie niezbyt aktywnie podejmują u nas ten temat, a także do organizacji pozarządowych i do samych seniorów. Rząd, wspólnie z partnerami społecznymi, powinien w większym stopniu nagłaśniać kwestie związane z dyskryminacją ze względu na wiek, podobnie, jak ma to miejsce w przypadku dyskryminacji ze względu na płeć. Powinien także rozważyć racjonalne wykorzystanie posiadanych instrumentów, przede wszystkim finansowych, ale także prawnych, tak, aby służyły one stymulowaniu zmian w tym zakresie, w tym także wprowadzaniu innowacyjnych w Polsce rozwiązań odnośnie zarządzania wiekiem. Koniecznością jest też stworzenie silnej reprezentacji interesów seniorów, która stałaby się partnerem dla rządu, ale także innych grup i organizacji społecznych. Wydaje się bowiem, że ich głos nie jest w stanie przebić się w tradycyjnych, ogólnych formach reprezentacji pracowniczej (związki zawodowe).

41 40 Joanna Tokarz Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce A K T Y W N O Ś Ć Z A W O D O W A S T A R S Z Y C H P R A C O W N I K Ó W W U N I I E U R O P E J S K I E J 1 Z m i a n y d e m o g r a f i c z n e m a j ą i s t o t n y w p ł y w n a r y n e k p r a c y Zmiany w strukturze demograficznej krajów europejskich, jakie nastąpią w ciągu najbliższych lat, można określić mianem rewolucyjnych. Starzenie się społeczeństw widoczne od wielu dziesięcioleci, z roku na rok nabiera jeszcze większego tempa. W 2000 roku w krajach UE było 71 milionów osób powyżej 65 lat i 303 miliony osób w wieku produkcyjnym. W 2030 r. wartości te wyniosą odpowiednio 110 i 280 milionów. Zwiększenie udziału ludzi starych i spadek odsetka osób młodych w populacji ma wpływ na funkcjonowanie wielu obszarów życia społeczno-gospodarczego. Starzenie się społeczeństw stawia nowe wyzwania, które wymagają ponadnarodowej dyskusji i podjęcia skoordynowanych działań na poziomie Unii Europejskiej, nie tylko w obszarze polityki społecznej, zdrowotnej czy edukacyjnej, ale także w zakresie zatrudnienia i rynku pracy. Już wkrótce wiele krajów będzie musiało zmierzyć się z problemem niewystarczających zasobów siły roboczej i wysokimi kosztami świadczeń emerytalnych. Na pewno konieczne stanie się wydłużenie okresu aktywności zawodowej i pełniejsze wykorzystanie zasobów, jakie stanowią ludzie po 50. roku życia. Dlatego też wzrost aktywności zawodowej starszych pracowników został uznany za ważny priorytet polityki Unii Europejskiej. Wskaźnik aktywności zawodowej osób w wieku lat w 2002 r. (dane w %) źródło: Eurostat; OECD Polska 26,1 Unia Europejska (EU 25) 38,7 USA 59,5 Japonia 61, Artykuł został przygotowany w oparciu o Komunikat Komisji Europejskiej wydany w 2004 roku pt.: Increasing the employment of older workers and delaying the exit from the labour market. Statystyki prezentowane w artykule pochodzą z tego dokumentu (jeśli nie zaznaczono inaczej).

42 41 C e l e p r z y j ę t e w S z t o k h o l m i e i B a r c e l o n i e W 2002 r. wskaźnik aktywności zawodowej osób w wieku lat dla 25 krajów UE wyniósł 38,7%, osiągając wartość znacznie niższą niż w Stanach Zjednoczonych (59,5%) czy Japonii (61,6 %). Podobnie znacznie mniej osób w wieku lat pracuje w Unii Europejskiej (5,3%) niż w USA (18,5%). Aby poprawić te statystyki, Unia Europejska ustanowiła dwa uzupełniające się cele (sztokholmski i barceloński), które powinny zostać osiągnięte do 2010 roku: wzrost poziomu zatrudnienia starszych pracowników (osób w wieku lat) do 50% dla UE w 2010 roku. Cel ten został ustanowiony w Sztokholmie w 2001 roku. wydłużenie okresu aktywności zawodowej o 5 lat, tak aby średni wiek przejścia na emeryturę wynosił 65,4 lat dla UE w 2010 roku. Cel ten został ustanowiony w Barcelonie w 2002 roku. Z a t r u d n i e n i e s t a r s z y c h p r a c o w n i k ó w w P o l s c e n a t l e i n n y c h k r a j ó w Polska znajduje się w grupie krajów z niepokojąco niskim wskaźnikiem zatrudnienia osób starszych oraz niskim wiekiem przechodzenia na emeryturę. Polacy najwcześniej w całej Unii Europejskiej kończą aktywność zawodową. W 2002 roku przeciętny wiek odejścia z rynku pracy wynosił 56,9 lat, gdy w tym samym roku średnia dla Unii Europejskiej (UE 25) osiągnęła 60,4 lat. Z pracą zawodową najpóźniej żegnają się Szwedzi (63,2 lat), Irlandczycy (62,4 lat), Portugalczycy (62,9 lat), Holendrzy (62,2) oraz Duńczycy (60,9). Polacy nie tylko wcześnie przestają pracować, ale także niewielki procent osób w wieku przedemerytalnym jest aktywny ekonomicznie. W 2002 roku pracowało zaledwie 26,1% Polaków w wieku lat. Najwięcej starszych pracowników zatrudnionych było w Szwecji 68%, Danii 57,9% i Wielkiej Brytanii 53,5%. Wskaźnik aktywności zawodowej osób w wieku lat w 2002 r. w wybranych krajach UE (dane w %) źródło: Eurostat Słowacja Polska Belgia Węgry 22,8 26,1 26,6 26,6 Francja 34,8 Niemcy Czechy Litwa Holandia 38,6 40,8 41,7 42,3 Irlandia Wielka Brytania 48,1 53,5 Dania 57,9 Szwecja 68,

43 42 K i e r u n k i d z i a ł a ń r e k o m e n d o w a n e p r z e z U n i ę E u r o p e j s k ą w c e l u z w i ę k s z e n i a p o z i o m u a k t y w n o ś c i z a w o d o w e j s t a r s z y c h p r a c o w n i k ó w : Należy stworzyć odpowiednie mechanizmy zachęcające pracowników do późniejszego, stopniowego przechodzenia na emeryturę. Warto zachęcać pracodawców do zatrudniania i zatrzymywania starszych pracowników oraz wprowadzania dla nich elastycznych rozwiązań, np. zmniejszania liczby godzin, zakresu obowiązków. Odchodzenie na emeryturę powinno być raczej procesem aniżeli jednorazowym wydarzeniem. Niezwykle istotna jest także promocja ustawicznego kształcenia, a w szczególności uaktualniania wiedzy i kompetencji starszych pracowników. Szkolenia i treningi w firmach powinny być dostępne dla wszystkich, niezależnie od wieku. Kluczowa dla przedłużenia czasu pracy osób starszych jest także dbałość o zdrowie i bezpieczeństwo w miejscu pracy. Starsze osoby często odchodzą z pracy ze względu na problemy zdrowotne i złe samopoczucie. Zatem zapewnienie dobrych, dostosowanych do potrzeb ludzi starszych warunków pracy jest także niezwykle istotne. P R O M O C J A D O B R Y C H P R A K T Y K W Ś R Ó D P R A C O D A W C Ó W d o ś w i a d c z e n i a z a g r a n i c z n e A G E P O S I T I V E ( W R A Ż L I W Y N A W I E K ) K a m p a n i a p r o w a d z o n a p r z e z r z ą d w W i e l k i e j B r y t a n i i Skoncentruj się na potencjale, umiejętnościach i zdolnościach, a nie na wieku! Do przyjęcia takiej strategii zachęca brytyjskich pracodawców kampania Age Positive prowadzona przez Ministerstwo Pracy i Emerytur. Ma ona na celu skłonienie firm do zaniechania praktyk dyskryminujących ze względu na wiek w zakresie rekrutacji, szkoleń, zwalniania pracowników i wysyłania ich na emerytury. Kampania zachęca do tworzenia zróżnicowanych wiekowo środowisk pracy i zatrudniania osób powyżej 50. roku życia. Prezentuje korzyści, jakie mogą wynieść pracodawcy, jeśli zatrzymają doświadczonych i oddanych pracowników. Ważnym celem kampanii jest także przygotowanie pracodawców do zmian legislacyjnych, które nastąpią w 2006 roku, kiedy to wprowadzony zostanie zakaz dyskryminacji wiekowej w zatrudnieniu. 2 W ramach kampanii promowane są dobre praktyki wdrażane w firmach w odniesieniu do zarządzania wiekiem, odbywają się szkolenia i seminaria dla pracodawców, prowadzone są badania, wydawane podręczniki, raporty z badań i ulotki. Kluczową rolę odgrywa także współpraca z mediami. N a j l e p s z e p r a k t y k i w ś r ó d p r a c o d a w c ó w Istotnym elementem kampanii jest prezentowanie pozytywnych przykładów. W ramach Age Positive firmom, które aktywnie przeciwstawiają się dyskryminacji ze względu na wiek i doceniają wartość starszych pracowników, przyznawane są honorowe tytuły. Coraz więcej pracodawców zdaje sobie sprawę, że zatrzymanie w firmie osób starszych działa na ich korzyść, przede wszystkim dlatego, że także profil demograficzny ich klientów ulega zmianie. Warto zatem zatrudniać osoby w różnym wieku, by móc dobrze zrozumieć potrzeby wszystkich odbiorców, którzy korzystają z usług oferowanych przez firmę. W większości nagrodzonych firm wprowadzone są różnego rodzaju rozwiązania, które pozwalają na stopniowe, elastyczne odchodzenie osób starszych z rynku 2 W Polsce zakaz dyskryminacji ze względu na wiek obowiązuje od 2004 r. Wszystkie kraje UE zobowiązane były do wprowadzenia takich zakazów najpóźniej do 2 grudnia 2003 r. (nowi członkowie UE do maja 2004). Kraje mogły jednak wystąpić o wydłużenie tego terminu o dwa lata. Wielka Brytania skorzystała z takiej możliwości i zdecydowała się wdrożyć zapis później odpowiednio przygotowując do zmian pracodawców i społeczeństwo.

44 43 pracy i zachęcają ich do jak najdłuższej aktywności. W wielu z nich osoby, które osiągnęły wiek emerytalny, mają możliwość dalszej pracy na nowych zasadach. Często mogą ustalić z przełożonym datę odejścia na emeryturę, mogą także zmniejszyć wymiar godzin czy obowiązków. Seniorzy zachęcani są też do pracy społecznej w charakterze wolontariuszy w ramach akcji organizowanych czy wspieranych przez firmę. C o n a l e ż y z r o b i ć, a b y s t a ć s i ę A g e P o s i t i v e w r a ż l i w y m n a w i e k? (zalecenia skierowane przez organizatorów kampanii do pracodawców) 1. Ucz się na dobrych przykładach, korzystaj z doświadczeń firm liderów Age Positive. Zrezygnuj ze stosowania granic wiekowych w ogłoszeniach rekrutacyjnych. Unikaj używania słów młody, dojrzały. 2. Jeśli to możliwe, staraj się, aby wywiad/ rozmowę kwalifikacyjną prowadziły osoby w różnym wieku. 3. Awansuj pracowników na podstawie konkretnych dokonań i ujawnionego potencjału, a nie ze względu na wiek. 4. Zaoferuj możliwość szkoleń i rozwoju osobistego pracownikom ze wszystkich grup wiekowych. 5. W podejmowaniu decyzji dotyczących zwolnień kieruj się obiektywnymi, merytorycznymi kryteriami. Automatyczne zwalnianie pracowników w momencie, gdy osiągną ustalony wiek, czy zwalnianie w pierwszej kolejności najstarszych osób może doprowadzić do utraty wiedzy, umiejętności i tego, co tworzy pamięć firmy. 6. Uzgodnij sprawiedliwą, stabilną politykę związaną z odchodzeniem pracowników na emeryturę. Zaoferuj wsparcie osobom będącym w okresie przedemerytalnym. Jeśli to możliwe, rozważaj wprowadzenie elastycznych rozwiązań dla starszych pracowników. Więcej informacji: N A J L E P S I P R A C O D A W C Y D L A P R A C O W N I K Ó W ( B e s t E m p l o y e r s f o r W o r k e r s o v e r 5 0 ) Program prowadzony przez American Association of Retired Persons (AARP) Podobne działania w Stanach Zjednoczonych prowadzi organizacja non-profit AARP. Zachęca pracodawców, aby wychodzili naprzeciw zmianom demograficznym, dostosowując funkcjonowanie firm do potrzeb rosnącej grupy starszych pracowników. AARP podkreśla, że potrzeby, interesy i motywacje osób po 50. roku życia różnią się od potrzeb młodych pracowników i te różnice powinny znaleźć odbicie w polityce firmy. W ramach programu realizowanego od 2001 roku przedsiębiorcy mogą ubiegać się o tytuł Najlepszego Pracodawcy dla Pracowników 50+. Program ma na celu rozpoznanie i promowanie dobrych praktyk (w zakresie rekrutacji, budowania kultury organizacji, możliwości awansu i rozwoju, świadczeń zdrowotnych i emerytalnych), których wdrożenie pozwala stworzyć miejsca pracy przyjazne i atrakcyjne dla starszych pracowników. Najczęściej firmy nagradzane są za: umożliwienie pracownikom stopniowego przechodzenie na emeryturę, co chroni ich przed szokiem nagłego zaprzestania pracy; zatrudnianie emerytów, specjalne programy rekrutacji skierowane do osób starszych; wprowadzenie elastycznego czasu pracy dla starszych pracowników; tworzenie dla starszych pracowników nowych możliwości i ról w przedsiębiorstwie, m.in. angażowanie ich w programy mentorskie (przekazują wiedzę młodszym pracownikom); zapewnienie pracownikom rzetelnej i dostępnej informacji na temat emerytury, rozwiązań finansowych oraz możliwości dalszego zatrudnienia; organizowanie szkoleń dla starszych pracowników, uaktualniających ich wiedzę i umiejętności; organizowanie szkoleń dla kadry menedżerskiej z zagadnień dotyczących zarządzania wiekiem w firmie (age management); wprowadzenie specjalnych rozwiązań i ułatwień dla osób mających problemy ze zdrowiem. Więcej informacji:

45 44

46 45 P O D S T A W O W E P R Z E J A W Y D Y S K R Y M I N A C J I Z E W Z G L Ę D U N A W I E K W S Ł U Ż B I E Z D R O W I A à Brak systemowej opieki geriatrycznej (opieki medycznej nad starszymi pacjentami): nierespektowanie w kontraktach zawieranych z Narodowym Funduszem Zdrowia odmienności i wyższych kosztów leczenia osób starszych; niedostateczna liczba geriatrów specjalistów ds. chorób w podeszłym wieku; systematyczna likwidacja oddziałów geriatrycznych; brak przygotowania kadry medycznej do pracy z ludźmi starszymi. à Brak właściwej diagnozy dolegliwości starszych pacjentów są lekceważone, postrzegane przez lekarzy jako nieuniknione objawy starzenia się (wiek jako diagnoza). Lekarz nie kieruje pacjenta na dodatkowe badania, co często prowadzi do zaniedbań i niewykrycia wielu poważnych chorób. à Odmowa pomocy medycznej: trudności z wezwaniem karetki do osób w podeszłym wieku zdarza się, że przyjmujący zgłoszenie pyta: Czy jest sens przyjeżdżać?. trudności z przyjęciem osób starszych na specjalistyczne oddziały szpitalne bardzo często miejsca są trzymane dla młodszych pacjentów. à Odmowa wykonania badania, zabiegu czy operacji ze względu na podeszły wiek. Często takie decyzje nie mają medycznego uzasadnienia. à Ograniczenia wiekowe w dostępie do badań profilaktycznych (np. mammografia, kolonoskopia) i programów lekowych. à Upokarzające komentarze odwołujące się do wieku starszych pacjentów. Seniorzy słyszą, że nie warto ich leczyć, że w ich wieku nic im nie pomoże. à Zaniedbania w opiece szpitalnej wobec osób starszych, zwłaszcza mniej sprawnych. Sugerowanie rodzinom czy pracownikom domów opieki, że to oni powinni zająć się pielęgnacją swoich bliskich/ podopiecznych w trakcie ich pobytu w szpitalu. à Utrudniony dostęp do protez i sprzętu rehabilitacyjnego, a także usług z zakresu rehabilitacji. à Brak dziennych oddziałów diagnostyczno-leczniczych oraz form opieki domowej w strukturze opieki medycznej nad starszymi pacjentami. à Brak procedur załatwiania wielu spraw medycznych, dostosowanych do sytuacji osób unieruchomionych i ich opiekunów często dochodzi do absurdalnych sytuacji, kiedy lekarz przed wydaniem zaświadczenia czy skierowania chce widzieć pacjenta. à Nieinformowanie w zrozumiały sposób o zapisywanych lekach i zalecanych badaniach starsi pacjenci bardzo często nie rozumieją języka medycznego. à Za mała, nieczytelna czcionka na ulotkach dołączanych do leków. à Bariery architektoniczne w placówkach medycznych (przychodniach i szpitalach). O c h r o n a z d r o w i a

47 46 à W t a k i m w i e k u, z t a k ą c h o r o b ą, t o j u ż n i e m a c o! wypowiedzi na temat traktowania osób starszych w służbie zdrowia à wiek jako diagnoza Podam taki ładny, typowy przykład. Moja sąsiadka poszła do lekarza pierwszego kontaktu i powiedziała: Bardzo źle się czuję może to wiosenne przesilenie, może mogłabym dostać jakieś leki na wzmocnienie?. W odpowiedzi usłyszała: Energia to jest potrzebna młodym, a pani po co? Jak pani jest ciężko chodzić, to niech sobie pani siedzi w domu. Nie ma pani telewizji? Takie obrazki zdarzają się naprawdę Lublin, kobieta, 60 lat Starsi, jak źle się czują, to słyszą u lekarza: To jest starość, to już tak jest i tak będzie. Nie podejmuje się odpowiedniego leczenia, bo to wymagałoby przeprowadzenia dokładnych badań. Słyszą, że jak coś ich boli, to tak musi być. Zelów, kobieta, 56 lat à odmowa wykonania badania Otóż mój znajomy opowiadał mi, że zadzwonił do kliniki okulistycznej, bo chciał się zorientować, jakie są możliwości przyjęcia na oddział. Osoba, która odebrała telefon, zapytała: A ile pan ma lat?, odpowiedział, że 65 i usłyszał Panie! Daj pan spokój! i trzask słuchawki. Kraśnik, kobieta, 57 lat Jak chcę pójść na jakieś badanie czy to USG, czy EKG, to lekarz od razu pyta, ile mam lat. Ponieważ mam grubo po 70-tce, to okazuje się, że nie dostanę skierowania. W moim wieku to już nie warto robić żadnego prześwietlenia, żadnego badania! No, z jakiej to racji? Inowrocław, mężczyzna, 76 lat Mam przewlekłą niewydolność płuc. W zeszłym roku przeziębiłam się i bardzo źle się poczułam. Poszłam do przychodni i poprosiłam, by przyjęli mnie tego samego dnia, bo może do szpitala będę musiała iść. W rejestracji usłyszałam: W takim wieku, z taką chorobą to już nie ma co! Poszłam do domu. Białystok, kobieta, 68 lat à problemy opiekunów Próbowałam załatwić opiekunkę dla mojej 80-letniej mamy i usłyszałam: Od czego ta pani ma rodzinę? odpowiedziałam: Ja jestem córką, ale ja już też mam swój wiek te naście lat ponad 50. Ja też mam prawo zachorować, a oprócz mnie mama nie ma innej opieki. I powiem szczerze, że nic nie załatwiłam, na każdym kroku byłam zbywana, nikt nie udzielił mi informacji, ani pomocy. Moja mama ma 82 lata, jest chora na Alzheimera. Gdy zachorowała i było podejrzenie zapalenia płuc, zawiozłam ją do szpitala. A lekarz potraktował mnie tak, jak gdybym mamę przywiozła na przechowanie i chciała pojechać na wakacje. Zbulwersowana byłam niesamowicie. Inowrocław, kobieta, 55 lat à brak geriatrów Geriatrów w Kielcach jest kilku, tylko że nie pracują w swojej specjalizacji, bo nie ma pieniędzy na otwieranie oddziałów geriatrycznych. To już nie wynika tylko ze złej woli po prostu ktoś gdzieś na samej górze machnął ręką na ludzi starszych. Kielce, kobieta, 40 lat

48 47 à przyjazd karetki Przyjazd karetki sprowadził się do tego, że gdy podałam wiek mamy (82 lata), to usłyszałam: A po co mamy zabierać? Przecież niech ona sobie w spokoju już zostanie. To ja zapytałam: W spokoju? To jak? Ma zostać bez pomocy? Lublin, kobieta, 60 lat Zawsze, gdy wzywa się karetkę, pytają o wiek. Dlatego nasi podopieczni, jak chcą otrzymać skierowanie czy też pogotowie ma przyjechać to proszą nas, aby nie mówić, ile mają lat. Obawiają się, że w swoim wieku nie otrzymają pomocy. Tczew, pracownik ośrodka opiekuńczego Podam przykład, który miał miejsce w domu pomocy społecznej. Wezwaliśmy karetkę pogotowia do bardzo wiekowej mieszkanki, która leżała, była prawie nieżywa. Przyjechał lekarz, popatrzył i mówi: Ee, tu już nie ma co robić. I chciał jechać z powrotem. Wówczas powiedziałam: Dobrze, proszę wpisać do historii choroby, że pacjentka nie wymaga leczenia i może pan wracać do szpitala. No, i po tej informacji, zdecydował się zabrać pacjentkę i żyła ona jeszcze dwa lata. Kraśnik, pracownik Domu Pomocy Społecznej Gdy wzywamy do starszej osoby lekarza z przychodni, bardzo często odmawia on przyjazdu i każe tylko podać jakieś leki. Do tego doszło, że nagrywamy rozmowy z lekarzami, bo pielęgniarki boją się podawać leki samodzielnie. Nagrywamy, żeby mieć zabezpieczenie, że pielęgniarka faktycznie wzywała lekarza, a on odmówił przyjazdu! Kielce, pracownik Domu Pomocy Społecznej à traktowanie w szpitalu Obsługa w szpitalu jest często bardzo niegrzeczna, arogancka w stosunku do ludzi starszych. Sama słyszałam, jak pielęgniarka zwracała się do pacjenta: Dziadek, siedź cicho! lub No, dziadku, robimy zastrzyk. Zwróciłam jej uwagę, pytając Czy to jest Pani dziadek? Okazało się, że tym dziadkiem był emerytowany lekarz, pracownik tego szpitala. Kraśnik, kobieta, 57 lat Przeżyłam wiele przykrych sytuacji z racji choroby nieżyjącej już w tej chwili mamy. W wieku 75 lat była ona w bardzo przykry sposób traktowana w różnych szpitalach. Spotykałam się wprost z oceną lekarza: Na coś trzeba umrzeć. Lublin, kobieta, 59 lat Mam wiele zastrzeżeń do opieki w szpitalu nad naszymi mieszkańcami. Personel szpitala ogląda się wyłącznie na opiekę naszych pielęgniarek, chcieliby, żebyśmy stale przebywały z naszymi podopiecznymi. Nawet ostatnio dostałyśmy telefon, że proszą, aby przyjechać i zrobić toaletę przy pacjencie. I my widzimy, jak jedziemy odwiedzić naszych seniorów, że są zaniedbani. Często personel postawi posiłek i stoi to jedzenie nikt nie nakarmi chorej osoby. Kraśnik, kobieta, 48 lat

49 48 Dr Jolanta Twardowska-Rajewska Kierownik Podyplomowego Studium Gerontologii Uniwersytet im A. Mickiewicza w Poznaniu. Konsultant z dziedziny geriatrii dla województwa wielkopolskiego D Y S K R Y M I N A C J A Z E W Z G L Ę D U N A W I E K W O B S Z A R Z E O C H R O N Y Z D R O W I A W rozważaniach nt. dyskryminacji nie powinniśmy tracić z oczu kwestii wartości, etyki zawodowej i szerzej rozumianych postaw społecznych. Niekorzystne zapisy prawne czy brak środków finansowych nie wyjaśniają wszelkich mechanizmów dyskryminacji. Zjawisko gorszego traktowania osób starszych zachodzi zazwyczaj w relacji człowiek z człowiekiem. K O N T E K S T R O Z W A Ż A Ń O D Y S K R Y M I N A C J I W trakcie dyskusji lokalnych przeprowadzonych w ośmiu miastach przez Akademię Rozwoju Filantropii udało się zebrać wiele przykładów gorszego traktowania osób starszych z powodu ich wieku szczególnie drastyczne przypadki dotyczyły obszaru opieki medycznej. Warto zatem pogłębić wiedzę na temat występowania tego problemu w służbie zdrowia i przyjrzeć się, jakie są przejawy, przyczyny oraz zasięg istniejących nieprawidłowości. Na trudną sytuację osób starszych w służbie zdrowia ma wpływ wiele czynników, przede wszystkim kondycja zdrowotna i sytuacja materialna seniorów oraz uwarunkowania makroekonomiczne. Tworzą one ważny kontekst do rozważań na temat dyskryminacji w obszarze ochrony zdrowia. Analizując przyczyny tego problemu, na pewno należy oddzielić państwo i stanowione prawo od innych powodów dyskryminacji, takich jak krzywdzące stereotypy na temat starości, obyczaje czy postawy społeczne. Takie stanowisko zajmują autorzy artykułu Prawa obywatelskie ludzi starych w Polsce a europejskie deklaracje praw człowieka. 1 Warto również podkreślić, iż seniorzy posiadają wiele cech modelowej ofiary dyskryminacji. Są słabsi fizycznie, zazwyczaj samotni. Starości towarzyszą często także inne cechy, które czynią osoby starsze podatnymi na gorsze traktowanie: ubóstwo, niesprawność, przewidywalność zachowań. Dyskryminacja osób starszych jest zatem problemem złożonym. Zjawisko gorszego traktowania seniorów w odniesieniu do usług medycznych warto rozpatrywać uwzględniając trzy poziomy funkcjonowania służby zdrowia: usługobiorców tj. pacjentów, usługodawców (lekarzy i innych pracowników tzw. służby zdrowia) oraz instytucje finansujące (Narodowy Fundusz Zdrowia, firmy ubezpieczeniowe). O S O B Y S T A R S Z E J A K O P A C J E N C I Przedmiotem naszych rozważań są starsi pacjenci, którzy zazwyczaj starzeją się patologicznie, co prowadzi do współwystępowania wielu chorób, ograniczenia sprawności, samodzielności i niezależności. Dodatkowo, na stan zdrowia obecnego pokolenia seniorów wpływ wywarło dzieciństwo przypadające na lata wojny i trudy lat niedostatku tuż po jej zakończeniu. Populację osób starszych charakteryzuje także duża przewaga płci żeńskiej i stosunkowo niskie wykształcenie. Problemy zdrowotne potęguje niezdrowy styl życia. Starsi pacjenci wymagają kompleksowego leczenia, pielęgnacji i opieki długoterminowej. Takie całościowe podejście do zaspokajania potrzeb seniora napotyka na trudności, szczególnie w obliczu istniejących problemów budżetowych państwa. Pacjent stary wiekiem to pacjent kosztowny: stawka kapitacyjna 2 1 Prawa obywatelskie ludzi starych w Polsce a europejskie deklaracje praw człowieka; M. Halicka, W. Pędich, B. Szatur-Jaworska [w:] Gerontologia Polska, nr 2 (1996) 2 Stawka kapitacyjna naliczana jest na głowę per capitam.

50 49 w pracy lekarza Podstawowej Opieki Zdrowotnej (POZ) dla osób powyżej 65. roku życia stanowi 1,7 stawki bazowej obowiązującej dla osób w wieku od 7 do 65 lat, a dla mieszkańca domu opieki społecznej wynosi 2,5. Przyglądając się dystrybucji środków finansowych w służbie zdrowia często odnosi się wrażenie, że człowiek stary jest ostatnim petentem w kolejce po świadczenia medyczne i socjalne. Preferuje się zaspokajanie potrzeb zdrowotnych dzieci i młodych pacjentów, osób niepełnosprawnych i kalekich ale w młodszych grupach wiekowych. Większość osób starszych, z racji skromnej emerytury, nie stać na samodzielne opłacanie świadczeń medycznych, a z drugiej strony grupa ta ma największe zapotrzebowanie na tego typu usługi. Zatem zarówno usługodawca jak i płatnik, kierujący się rachunkiem zysków i strat, nie są zainteresowani takim klientem, a świadczenie tzw. bezpłatne starają się zminimalizować. P r e s j a e k o n o m i z a c j i Lekarz, szczególnie ten pierwszego kontaktu rodzinny oraz pielęgniarka środowiskowa, poddani są presji ekonomizacji (szukania oszczędności). Limity w umowach zawieranych z Narodowym Funduszem Zdrowia na ilość i czas trwania wizyt Podstawowej Opieki Zdrowotnej (POZ) oraz ilość zlecanych badań dodatkowych w znaczącej mierze dotyczą grupy wiekowej powyżej 60. roku życia. Lekarz zmuszony jest bezustannie dokonywać wyborów, kogo leczyć a kogo nie, przy czym podejmowane decyzje coraz słabiej osadzone są w kontekście etycznym. N i e o d p o w i e d n i s y s t e m k s z t a ł c e n i a l e k a r z y Jako jedną z głównych przyczyn gorszego traktowania osób starszych w służbie zdrowia należy uznać brak dobrego systemu weryfikacji kandydatów na studia medyczne i wadliwy program szkolenia, zarówno w kształceniu przeddyplomowym, jak i podyplomowym. Na wielu wyższych uczelniach medycznych geriatria nie jest przedmiotem obowiązkowym, a w kształceniu lekarzy rodzinnych przewidziana jest symboliczna ilość godzin z tej dziedziny. Należy także podkreślić, iż duży wpływ na postawy i podejście kadry lekarskiej do wykonywanego zawodu ma powszechny kryzys norm etycznych i zasad deontologii lekarskiej. 3 Głównym motywem wyboru zawodu lekarza powinno być powołanie pojęcie ośmieszone i niepopularne w ostatnich dziesięcioleciach. Sposób rekrutacji na studia lekarskie tylko w oparciu o testy sprawdzające wiedzę nie daje wglądu w osobowość kandydata, która jednak w znacznej mierze warunkuje jakość wykonywania w przyszłości zawodu. Niestety zbyt często w dzisiejszych czasach motywacją do wyboru profesji lekarza jest prestiż społeczny oraz chęć zysku. Z b y t m a ł y n a c i s k n a p r o f i l a k t y k ę W pracy z pacjentem nadal funkcjonuje przestarzałe pojęcie sukcesu : diagnostyka powinna prowadzić do rozpoznania, a leczenie przyczynowe kończyć się wyleczeniem. W sytuacji, kiedy sukcesy nauk podstawowych i medycyny odroczyły umieralność, wydłużając trwanie życia ludzkiego, priorytetem medycyny XXI wieku są choroby przewlekłe, niesprawność i dolegliwości starości, a więc schorzenia, do leczenia których współczesny lekarz, kształcony do sukcesu, jest nieprzygotowany. XIX i XX-wieczną medycynę naprawczą zastępuje medycyna profilaktyczna i opiekuńcza. Jednak kształcenie lekarzy nie jest dostosowane do tych zmian wciąż zbyt mały nacisk położony jest na profilaktykę medyczną, rozumianą jako propagowanie zdrowego stylu życia, edukację pacjenta przez lekarza. Lekarz powinien być także szkolony m.in. z zakresu komunikacji interpersonalnej, szczególnie w relacjach z pacjentem oraz umiejętności pracy w zespole interdyscyplinarnym, np. geriatrycznym. Szczególnie ważne powinno być także nabycie przez lekarza umiejętności radzenia sobie z problemami pojawiającymi się w pracy, ale także osobistymi, aby uniknąć zespołu wypalenia zawodowego. B r a k s p ó j n e g o s y s t e m u o p i e k i g e r i a t r y c z n e j Niezadowalające funkcjonowanie służby zdrowia, brak właściwych reform przekłada się na jakość świadczonych usług i dotyka wszystkich pacjentów. W środowiskach medycznych i rządowych toczą się spory odnośnie kształtu i kierunku potrzebnych zmian. 4 Jednym z istotnych zaniedbań jest fakt, iż pomimo obserwowanego od wielu lat procesu starzenia się 3 deontologia lekarska etyka lekarska normująca obowiązki moralne lekarza względem pacjentów i kolegów lekarzy (Podręczny słownik wyrazów obcych, Władysław Kopaliński, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996 r.) 4 Ciekawym głosem w dyskusji jest Deklaracja poznańska dokument przyjęty podczas konferencji Priorytety naprawy systemu ochrony zdrowia w Polsce, która odbyła się w Poznaniu.

51 50 polskiego społeczeństwa nie dysponujemy żadnym spójnym systemem opieki nad starszymi pacjentami. Brakuje lekarzy geriatrów, maleje liczba specjalistycznych oddziałów geriatrycznych, a NFZ niechętnie kontraktuje usługi geriatryczne. Brak systemowych rozwiązań w tym zakresie sprzyja gorszemu, nienależytemu traktowaniu seniorów w placówkach służby zdrowia. W wielu krajach funkcjonują rozwiązania, które mogłyby być dla nas inspiracją. W USA na drodze prób i błędów wdrożono system PACE (Program Allinclusive Care for Elderly) stanowiący propozycję całościowej opieki nad seniorami, zabezpieczającą w sposób ciągły, pełny i zintegrowany potrzeby zdrowotne, rehabilitacyjne i socjalne osób starszych (w domu, poradni, ośrodku opieki dziennej, zakładzie opiekuńczym i szpitalu). Usługi świadczone są przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej oraz geriatryczny zespół terapeutyczny. Cały pakiet usług PACE jest kontraktowany przez systemy ubezpieczeń medyczno-opiekuńczych Medicare i Medicaid. Rozwiązanie to nie tylko podnosi jakość życia seniora, ale również zapobiega instytucjonalizacji, zapewnia socjalizację, umożliwia indywidualne podejście do pacjenta, sprzyja racjonalizacji i ekonomizacji usług, a także umożliwia właściwe wykorzystanie kompetencji zawodowych i czasu geriatrów. Podobny interdyscyplinarny zespół geriatryczny (Geriatric Multidysciplinary Team) złożony z lekarza geriatry i pielęgniarki geriatrycznej, pracownika socjalnego, fizjoterapeuty, terapeuty zajęciowego działa w strukturach kanadyjskiej opieki nad ludźmi starszymi. Zespół taki pracuje w modelowych oddziałach geriatrycznych, pełni funkcje konsultacyjne na innych specjalistycznych oddziałach szpitala, w szpitalach dziennych, w hospitalizacji domowej oraz w opiece ambulatoryjnej (poradnie geriatryczne, wizyty domowe). Interdyscyplinarny zespół geriatryczny współdziała także w ramach struktur opieki długoterminowej lub ostatecznej (domy opieki, wspólnoty mieszkaniowe, hospicja). Z kolei w Niemczech w świetle postępującego starzenia się społeczeństwa i narastających problemów związanych z finansowaniem usług służby zdrowia rozpoczęto przebudowę ubezpieczeń społecznych w stronę ograniczenia świadczeń bezpłatnych i wprowadzenia zasady współfinansowania usług medycznych przez obywatela. Dostrzeżono także konieczność zmniejszenia zakresu świadczeń opieki całodobowej na rzecz ambulatoryjnej, z włączeniem opieki rodzinnej. Poprawę sytuacji seniora zdaje się zwiastować tworzone ubezpieczenie pielęgnacyjne, które umożliwi osobom w podeszłym wieku jak najdłuższe pozostawanie w domu przy korzystaniu z usług opiekuńczo-pielęgnacyjnych. Koszty tego ubezpieczenia w połowie będzie ponosić kasa ubezpieczyciel, a w połowie senior. Jakość życia w podeszłym wieku zależna będzie zatem od liczby i jakości usług oferowanych klientowi-seniorowi w jego domu i możliwości ich indywidualnego współfinansowania. Poza unowocześnieniem systemu ubezpieczeń, następnym obszarem, wymagającym ogromnej pracy, jest szkolenie profesjonalnych opiekunów seniora, zarówno rodziny jak i osób obcych. Jest to zadanie zarówno dla sektora państwowego, jak i organizacji charytatywnych i usługodawców komercyjnych. Z J A W I S K O D Y S K R Y M I N A C J I W P O L S K I E J S Ł U Ż B I E Z D R O W I A W naszym kraju przejawy dyskryminacji ze względu na wiek w sektorze opieki medycznej można wskazać bez większego trudu, niestety trudno je udowodnić. Zazwyczaj ograniczenia wiekowe w dostępie do określonych usług medycznych stosowane są w praktyce, jednak rzadko można znaleźć takie zapisy w umowach zawieranych z NFZ czy innych dokumentach. B a r i e r y w i e k o w e w d o s t ę p i e d o b a d a ń i p r o g r a m ó w p r o f i l a k t y c z n y c h Jednym z przykładów dyskryminacji starszych pacjentów jest obszar profilaktyki onkologicznej: Narodowy Fundusz Zdrowia w ramach specjalnych programów finansuje profilaktyczne badania przesiewowe 5 dla osób w określonych przedziałach wiekowych w większości przypadków starsi pacjenci są z nich wykluczeni. Granice wiekowe stosowane w programach profilaktyki są różne: 6 z bezpłatnych badań cytologicznych w ramach wczesnego wykrywania nowotworów szyjki macicy mogą skorzystać kobiety od 25 do 59 lat; natomiast programem profilaktyki i wczesnego wykrywania raka sutka objęta jest populacja ko- 5 Badania przesiewowe prowadzi się w określonej i dużej populacji osób, u których nie występują objawy choroby. Program taki ma na celu wytypowanie osób z cechami predysponującymi do rozpoznania choroby, a także ograniczenie zachorowalności. 6 Zobacz Załączniki do zarządzenia Nr 86/2005 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 13 października 2005 w sprawie zatwierdzenia do realizacji profilaktycznych programów zdrowotnych (są to wytyczne na 2005 rok, ale podobne zasady obowiązywały w 2004 r.).

52 51 biet w wieku od 50 do 69 lat (mammografia). Badanie kolonoskopii, pozwalające wykryć raka jelita grubego, dostępne jest dla pacjentów w wieku lat., a z badania spirometrycznego zalecanego w profilaktyce przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POCHP) mogą korzystać osoby w wieku lat (palący papierosy oraz byli palacze). Takie podejście rodzi wiele pytań: Czy przyjęte ograniczenia wiekowe są medycznie uzasadnione? Czy można ustalić uniwersalną granicę wiekową stwierdzającą ryzyko zachorowalności lub jego brak? Dlaczego starsi pacjenci, przez lata płacący składki, nie mogą korzystać z bezpłatnych programów profilaktycznych? Znalezienie odpowiedzi na te pytania nie jest sprawą prostą. W dostępie do wielu badań profilaktycznych (poza specjalnymi programami) formalnie nie ma ograniczeń wiekowych dla starszych obywateli, jednak z kontaktów zawodowych jako geriatra i osobistych z moimi pacjentami, stwierdzam, że prośba osoby starszej powyżej 70. roku życia (a w niektórych regionach Polski nawet już powyżej 59. roku życia) o wydanie skierowania na takie badania napotyka na trudności. Lekarz robi to niechętnie lub odmawia, uzasadniając swoje stanowisko limitami NFZ lub brutalnie stwierdzając, że w tym wieku to już nie ma znaczenia, a w pierwszej kolejności trzeba leczyć młodszych. Prośba o badanie ginekologiczne lub piersi u kobiet po 70. roku życia również budzi zdziwienie, a nawet zniesmaczenie lekarza. Z kolei 65. rok życia stanowi granice wiekową wypisywania skierowań do sanatorium (jest to nieformalna, ale często stosowana praktyka, obserwowana w całym kraju, która nie wynika z umów z NFZ). B a r i e r y w i e k o w e w d o s t ę p i e d o b a d a ń i z a b i e g ó w m e d y c z n y c h Również oficjalnie, w kontraktowaniu usług przez Narodowy Fundusz Zdrowia nie istnieją ograniczenia wiekowe dla procedur kardiologii interwencyjnej lub w diagnostyce i terapii nowotworów. 7 Podobna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do dializ ostrych lub przewlekłych, urologii, operacji ortopedycznych, gerontostomatologii, okulistyki, audiologii. Jednak w praktyce ograniczenia wiekowe występują we wszystkich w/w specjalnościach. Jako lekarz klinicysta (internista szef ostrego dyżuru przez blisko 20 lat) osobiście byłam świadkiem odmowy przyjmowania starych pacjentów z zawałem mięśnia sercowego czy zaostrzeniem przewlekłej niewydolności krążenia na oddział intensywnej terapii kardiologicznej. Lekarz dyżurny kardiolog zachowywał miejsce dla młodszego wiekiem pacjenta, tłumacząc: A co będzie, jak mi przywiozą 40-latka z zawałem, będę wtedy dziadka przenosił na internę w środku nocy?. Również, mimo że nie ma oficjalnej granicy wieku, zabiegi typu stentowania, balonowania oraz pomostowania tętnic wieńcowych są rzadko i niechętnie przeprowadzane u seniorów, mimo dobrych wyników ostatecznych. Starsi pacjenci bywają też często dyskwalifikowani ze względu na wiek do radykalnych operacji onkologicznych. Zdarza się, że takie ograniczenia mają uzasadnienie medyczne, ale często są bezpodstawne. Pozwolę sobie podać przykład mojej 79-letniej pacjentki z wyrównaną wadą serca, którą pierwotnie zdyskwalifikowano do kolonoskopii (przy realnym podejrzeniu raka jelita grubego) i tylko po mojej interwencji badanie to wykonano, diagnozując raka. Po odpowiednim przygotowaniu co odbyło się z dużymi problemami ze strony lekarzy pacjentka została zoperowana i w rok po operacji żyje i czuje się dobrze. Należy stwierdzić, że zbyt często przyczyną ograniczenia dostępności zabiegów dla starszych pacjentów jest wiek pacjenta, a nie przeciwwskazania medyczne, o których decyduje lekarz w odniesieniu do każdego pacjenta indywidualnie. Z a n i e d b a n i a w l e c z e n i u z ł a m a n i a s z y j k i k o ś c i u d o w e j Innym przykładem zaniedbań medycznych jest nieprzestrzeganie ogólnoświatowych standardów w leczeniu złamania szyjki kości udowej. Dolegliwość ta często dotyka osoby starsze. Zalecane jest wczesne (do 24 godzin po incydencie) operacyjne zespolenie złamania, gdyż leczenie zachowawcze często prowadzi do wczesnej umieralności z powodu powikłań. Zabieg nie zawsze oznacza wszczepienie endoprotezy stawu biodrowego, możliwe są inne metody zespolenia doszpikowego lub zewnętrznego. Zatem lekarz nie ma prawa, poza przypadkami terminalnymi w zespołach otępiennych lub nowotworach złośli- 7 Warto tutaj przytoczyć przykład kontraktu zawartego przez szpitale onkologiczne w Wielkopolsce z Narodowym Funduszem Zdrowia, gdzie wprost zakazano podawania leków nowszej generacji stosowanych w leczeniu raka jelita grubego pacjentom powyżej 65. roku życia. NFZ zażądał zwrotu kosztów leków podanych starszym pacjentom. Co prawda od 1 sierpnia 2005 r. zmieniono ten zapis, ale i tak Wielkopolskie Centrum Onkologii w Poznaniu jest zadłużone z tego tytułu w NFZ na 800 tys. zł, a szpital w Koninie na 28 tys. zł. Sprawa ta zbulwersowała opinię publiczną i była szeroko opisywana w prasie. Zobacz artykuły w Gazecie Wyborczej GW Katowice nr 182, wydanie z dnia 06/08/2005, str. 4; GW Poznań nr 233, wydanie z dnia 06/10/2005 str. 1.

53 52 wych, nie dopuścić pacjenta do zabiegu z powodu zaawansowanego wieku. W praktyce takie sytuacje niestety się zdarzają. U t r u d n i o n y d o s t ę p d o p r o t e z i s p r z ę t u r e h a b i l i t a c y j n e g o Zaprotezowanie narządu ruchu oraz sprzęt typu kule, balkoniki, protezy stomatologiczne, okulary, aparaty słuchowe to następna dziedzina, w której senior jest gorzej traktowany. Udowadnia mu się, że może poczekać dłużej na termin zaprotezowania i właściwie ma prawo gorzej się ruszać, gorzej widzieć i słyszeć, bo przecież nie udała się starość Panu Bogu. Starszym pacjentom, czekającym w kolejkach, sugeruje się jednoznacznie korzystanie z prywatnych usług lub szarej strefy. Na pewno możemy także mówić o zdecydowanie utrudnionym dostępie osób starszych do fizykoterapii oraz rehabilitacji. Rutynowe wypychanie starego pacjenta z kolejki po tego typu świadczenia jest powszechne. W celu przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na wiek w służbie zdrowia, proponowałabym nacisk na następujące działania. 1. Rozwój społeczeństwa obywatelskiego z płaszczyzną do współpracy i dialogu międzypokoleniowego. Przeciwdziałanie antagonizmowi pokoleń i negatywnym stereotypom na temat starości. 2. Walka o odbudowanie kodeksów etycznych uniwersalnych i zawodowych. 3. Zmiana paradygmatu kształcenia kadr medycznych. 4. Reforma systemu ochrony zdrowia (zmiana systemu finansowania, rozwój niepublicznych, uzupełniających ubezpieczeń zdrowotnych, prywatyzacja, restrukturyzacja zakładów opieki zdrowotnej, budowa systemu informacyjnego, naprawa legislacji ochrony zdrowia). O S T R O Ż N O Ś Ć W O R Z E K A N I U D Y S K R Y M I N A C J I W niniejszej analizie opisałam wiele mechanizmów sprzyjających dyskryminacji oraz konkretne przykłady gorszego traktowania osób starszych. Widoczne jest zatem, że problem ten istnieje w polskiej służbie zdrowia. Jednakże należy być ostrożnym w orzekaniu o dyskryminacji ze względu na wiek. W pewnych sytuacjach można odnieść mylne wrażenie, że ma miejsce zjawisko dyskryminacji, podczas gdy działania lekarzy czy też ich zaniechanie ma medyczne uzasadnienie. W wybranych przypadkach wykonywanie u starego pacjenta skomplikowanych badań, obciążających dodatkowo zdrowie pacjenta i pogarszających jakość życia, jest bezcelowe, a nawet etycznie naganne. Stąd w geriatrii konieczne jest niejednokrotnie odwrócenie kolejności procedur diagnostyczno-terapeutycznych. Często w pierwszej kolejności należy przeprowadzić kompleksową ocenę gerontologiczną wraz z konsultacjami specjalistycznymi, aby ustalić możliwość kwalifikacji starego pacjenta do zabiegu operacyjnego czy terapii. Po co bowiem narażać na niewątpliwe cierpienia, wynikające z uciążliwej diagnostyki, jeśli ustalenie rozpoznania nie pociągnie za sobą leczenia przyczynowego? Również stosowanie terapii uporczywej, tylko dla przedłużenia życia ludzkiego o niskiej jakości, jest niezgodne z kodeksem Hipokratesa. Zaniechanie takiej diagnostyki i terapii wynika z zasad deontologii lekarskiej i nie nosi cech dyskryminacji ze względu na wiek.

54 53 dr Agnieszka Rajska-Neumann Wiceprezes Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce przedstawiła stanowisko Kolegium podczas dyskusji ekspertów zorganizowanej przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce w czerwcu 2005 r. S T A N O W I S K O K O L E G I U M L E K A R Z Y S P E C J A L I S T Ó W G E R I A T R I I W P O L S C E W S P R A W I E D Y S K R Y M I N A C J I O S Ó B S T A R S Z Y C H W S E K T O R Z E O C H R O N Y Z D R O W I A W P O L S C E Stanowisko zostało przygotowane przez Zarząd Główny Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce: dr hab. Katarzynę Wieczorowską-Tobis, dr Jarosława Derejczyka, dr Andrzeja Jóźwiaka oraz dr Agnieszkę Rajską-Neumann w oparciu o doświadczenia własne autorów oraz działania Konsultanta Krajowego w dziedzinie Geriatrii prof. dr hab. Tomasza Grodzickiego. Pomimo wielu wątpliwości związanych z używaniem terminu dyskryminacja, uważam, że jest to pojęcie właściwe, które powinno być wykorzystywane w prowadzeniu kampanii i lobbingu na rzecz praw ludzi starszych. W sektorze ochrony zdrowia przejawy dyskryminacji ze względu na wiek są ewidentne możliwe do wykazania w sposób twardy, liczbowy. W p r o w a d z e n i e Biorąc pod uwagę istniejącą sytuację w sektorze ochrony zdrowia, należy stwierdzić, że założenia Narodowego Planu Zdrowotnego na lata mające na celu zmianę polityki zdrowotnej względem osób starszych nie są w praktyce realizowane. W szczególny sposób dotyczy to nieuwzględniania odrębności leczenia starszych pacjentów podczas ustalania zasad kontraktacji usług przez Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ). Konsekwencje tego faktu są widoczne i mają wyraźny wpływ na gorsze traktowanie, dyskryminację seniorów w służbie zdrowia. W opiece szpitalnej nie są brane pod uwagę cechy charakterystyczne dla leczenia w geriatrii, takie jak: odrębne podejście diagnostyczne, wielochorobowość starszych pacjentów, konieczność dłuższego czasu hospitalizacji, konieczność zaangażowania w proces leczenia interdyscyplinarnego zespołu specjalistów oraz znacznie wyższe koszty leczenia osób powyżej 75. roku życia. Pominięcie tych aspektów w kontraktach z NFZ powoduje duże trudności w funkcjonowaniu oddziałów geriatrycznych i coraz częściej przekłada się na ich likwidację. W strukturze opieki medycznej nad starszymi pacjentami brakuje dziennych oddziałów diagnostycznoleczniczych, oraz form opieki domowej. Istnieją liczne bariery w dostępie do porad geriatrycznych (konieczność posiadania skierowań oraz wykonania wielu badań przed wizytą), które powodują, że pacjent rezygnuje z konsultacji. W analizie obszarów dyskryminacji osób starszych nie sposób nie wspomnieć o zbyt małej liczbie geriatrów w Polsce, a także o problemie niewystarczającego przygotowania lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej do kontaktu ze starszym pacjentem. W tym kontekście niezwykle istotny jest fakt braku przedmiotu geriatria w minimach programowych kształcenia dla studentów na wydziałach lekarskich. Przedstawione powyżej mechanizmy sprzyjające dyskryminacji starszych pacjentów w służbie zdrowia zostały szerzej omówione w dalszej części artykułu. H e t e r o g e n n o ś ć ( n i e j e d n o r o d n o ś ć ) g e r i a t r i i Starość, jeśli rozpatrywać jej wymiar, czas trwania i jakość, nie poddaje się łatwo uogólnieniom, uproszczeniom, schematom czy statystycznym wskaźnikom.

55 54 Starzenie się, mimo że jest procesem nieuniknionym, u poszczególnych osób ma różny przebieg i charakter. Wyróżniamy kilka rodzajów starzenia: starzenie pomyślne optymalny przebieg procesu starzenia, wolny od chorób, stymulowany pozytywnym wpływem środowiska; starzenie fizjologiczne (naturalne, zwyczajne) proces stopniowego spadku wydolności narządów, zależny od czynników genetycznych i środowiskowych, pozbawiony jednak patologii; starzenie patologiczne spadek sprawności funkcjonalnej przyspieszony przez procesy chorobowe, prowadzący do niesprawności i przedwczesnej śmierci. Leczenie osób starszych wymaga zatem zróżnicowanego podejścia do poszczególnych pacjentów w zależności od ich stanu zdrowia (heterogenność geriatrii). Pacjentów w starszym wieku można podzielić na osoby zdrowe lub prawie zdrowe, osoby z licznymi patologiami potrzebujące kompleksowej opieki i wreszcie osoby w stanie terminalnym, u których zakończono leczenie przyczynowe, a wymagają one opieki paliatywnej. W kontekście wspomnianego zróżnicowania starszych pacjentów szczególnego znaczenia nabiera określenie celu leczenia w geriatrii. Polega on nie tylko na minimalizowaniu skutków samego procesu starzenia i choroby, ale także na maksymalnym utrzymaniu sprawności i samodzielności pacjenta. O b s z a r y d y s k r y m i n a c j i o s ó b s t a r s z y c h w s e k t o r z e o c h r o n y z d r o w i a Rozpatrywanie przykładów dyskryminacji osób starszych w sektorze ochrony zdrowia wymaga analizy, dokonywanej odrębnie dla każdej z wyróżnionych grup pacjentów. 1. PACJENCI STARSI ZDROWI W odniesieniu do pacjentów zdrowych lub z niewielkimi dolegliwościami, u których najistotniejsze jest podejście profilaktyczne, uwagę zwraca przede wszystkim: niedostateczna liczba geriatrów, niewystarczająca edukacja lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej w zakresie geriatrii, brak programów profilaktycznych dla starszych pacjentów. à Zbyt mało geriatrów Obecnie w Polsce mamy ok. 100 czynnych zawodowo geriatrów, przy czym zaznaczyć należy, że istnieją województwa, w których brak lekarzy tej specjalności Liczba geriatrów w Polsce według województw źródło: Jarosław Derejczyk, opracowanie własne, 2003 r. LEGENDA liczba przed nawiasem - liczba geriatrów wartość w nawiasie - liczba lekarzy geriatrów na osób po 75 roku życia (m.in. województwo dolnośląskie, lubuskie, świętokrzyskie). Na niewielką liczbę geriatrów w naszym kraju ma wpływ niewystarczająca liczba placówek specjalizacyjnych, przygotowujących do zawodu. Do kształcenia w tym kierunku zniechęca również fakt, że lekarze pierwszego kontaktu wciąż stosunkowo rzadko wypisują seniorom skierowania do geriatrów, co wynika przede wszystkim z braku wiedzy lekarzy na temat konieczności odmiennego, specjalistycznego podejścia do starszego pacjenta. à Zaniedbania w kształceniu lekarzy Za duży błąd w kształceniu lekarzy należy uznać fakt, że geriatria nie jest przedmiotem zawartym w minimum programowym dla studentów wydziałów lekarskich. Chociaż na większości uczelni medycznych wprowadzono ten przedmiot jako obowiązkowy, istnieją ciągle uczelnie, na których tak nie jest. W szkoleniu podyplomowym zwraca z kolei uwagę brak lub minimalny zakres szkolenia geriatrycznego w programach specjalizacyjnych (zwłaszcza z zakresu chorób wewnętrznych, neurologii, psychiatrii, chirurgii, ginekologii, laryngologii i okulistyki). à Brak programów profilaktycznych Kiedy mówi się o braku programów profilaktycznych dla starszych pacjentów, w pierwszej kolejności na-

56 55 leży wymienić niekontraktowanie przez Narodowy Fundusz Zdrowia usług z zakresu rehabilitacji geriatrycznej. Stanowi to ewidentnie o dyskryminacji osób starszych, dla których brak możliwości skorzystania w odpowiednim czasie z dostępu do specjalistycznej rehabilitacji, w sposób wyraźny wpływa na ograniczenie ich sprawności i samodzielności. Wspomnieć również należy o braku programów profilaktyki powstawania uzależnień lekowych oraz nadużywania przez starszych pacjentów niektórych środków leczniczych (np. środków psychotropowych, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, środków przeciwbólowych czy witaminowych), których nadmierne stosowanie zamiast poprawiać sprawność może ją znacząco pogarszać. W dostępie do wielu programów profilaktycznych finansowanych ze środków budżetowych istnieją ograniczenia wiekowe za przykład mogą posłużyć programy prewencji chorób układu krążenia, z których skorzystać mogą osoby do 65. roku życia. Takie praktyki to kolejny przykład dyskryminacji starszych pacjentów. 2. PACJENCI STARSI Z LICZNYMI PATOLOGIAMI WY- MAGAJĄCY KOMPLEKSOWEJ OPIEKI W odniesieniu do tej grupy pacjentów obszary potencjalnej dyskryminacji dotyczą zarówno opieki ambulatoryjnej jak i opieki szpitalnej oraz pośrednich form opieki geriatrycznej. Specjalistyczna opieka ambulatoryjna à Zbyt mało poradni geriatrycznych Dominującym problemem sektora opieki ambulatoryjnej nad starszym pacjentem jest śladowa w Polsce liczba poradni geriatrycznych. Brak takich placówek wynika z jednej strony ze wspomnianej wcześniej niedostatecznej liczby geriatrów, jednak z drugiej strony widoczna jest niechęć NFZ i organizatorów opieki medycznej do kontraktowania i organizowania drogich i nie dających szybkich zysków placówek. Utrudniony dostęp do poradni specjalistycznych nie wynika tylko z ich niedostatecznej liczby. Pacjent przed ewentualną wizytą w poradni geriatrycznej napotyka na wiele ograniczeń proceduralnych, wiążących się z koniecznością posiadania skierowania oraz wykonania dodatkowych badań specjalistycznych, co wymaga od niesprawnego starszego pacjenta czasem nawet kilku wyjazdów z domu. Z powyższych powodów wielu seniorów rezygnuje z wizyty w poradni geriatrycznej. Nadmienić również należy, że lekarzy geriatrów nie wpisano do grupy lekarzy mających uprawnienia do zapisywania sprzętu ortopedycznego, dając taką możliwość felczerom. à Czas trwania wizyty geriatrycznej Kolejnym istotnym problemem jest nieuwzględnianie w kontraktach NFZ czasu trwania wizyty geriatrycznej, który w standardach 1 świadczenia usług medycznych dla tej specjalności wynosi 60 minut w przypadku pierwszej wizyty i 30 minut dla wizyty kontrolnej. Standardy te nie znajdują przełożenia na refundacje NFZ, który wizyty geriatryczne traktuje na równi z wizytami innych specjalności, pomijając fakt często znacznego wydłużenia czasu wizyty z powodu ograniczeń funkcjonalnych pacjenta (np. zaburzeń funkcji poznawczych, niedosłuchu czy ograniczeń sprawności fizycznej) oraz konieczności uzupełnienia informacji wywiadem z członkiem rodziny, a także przejrzenia często bardzo obszernej dokumentacji dotychczasowego leczenia. Warto również zwrócić uwagę na brak w obecnym systemie finansowania opieki medycznej kontraktowania specjalistycznych porad udzielanych w domu chorego. Wyjątkiem, potwierdzającym niestety powyższą regułę, jest Poradnia Geriatryczna działająca przy Wielkopolskim Stowarzyszeniu Wolontariuszy Opieki Paliatywnej w Poznaniu. Opieka szpitalna à Nieuwzględnianie wyższych kosztów leczenia seniorów W obszarze opieki szpitalnej problemem dominującym jest brak systemowego określenia miejsca i roli oddziału geriatrycznego w strukturze opieki medycznej. Powoduje to często traktowanie przez innych lekarzy i decydentów służby zdrowia takiego oddziału jako jednostki opiekuńczej dla przewlekle chorych, a nie jednostki diagnostyczno-leczniczej. Skutkiem takiej postawy jest nieuwzględnianie podczas kontraktowania usług przez NFZ wyższego kosztu leczenia osób starszych. Zastosowanie w geriatrii tzw. mnożnika stawki bazowej w odniesieniu do procedur wykonywanych u osób starszych znajduje szczególne uzasadnienie ze względu na znacznie dłuższy czas hospitalizacji starszych pacjentów, a także konieczność zaangażowania w proces leczenia interdyscyplinarnego zespołu specjalistów (pielęgniarek, rehabilitantów, 1 Standardy świadczenia usług medycznych w specjalności geriatria. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce i Konsultanta Krajowego w dziedzinie geriatrii: Gerontologia Polska 2005; tom 13; nr 2: str

57 56 psychologów, pracowników socjalnych, terapeutów). Postulat wprowadzenia przelicznika w wysokości 1,5 dla procedur wykonywanych u pacjentów powyżej 70 lat (ewentualnie 75 lub 80 lat) był wielokrotnie kierowany do Ministrów Zdrowia i dyrektorów NFZ przez Konsultanta Krajowego w dziedzinie Geriatrii, prof. dr hab. Tomasza Grodzickiego. Niestety sprawa pozostała bez odpowiedzi. Zaznaczyć przy tym należy, że wyższe stawki w leczeniu starszych pacjentów stosowane są w kontraktowaniu świadczeń z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (leczenie w poradniach) dla osób powyżej 65 lat mnożnik stawki bazowej wynosi 1,7 2 i 2,5 dla mieszkańców domów pomocy społecznej. Wyższy przelicznik dla starszych pacjentów powinien zostać wprowadzony także w odniesieniu do usług szpitalnych. à Pominięcie wielochorobowości Złożoność i wielorakość chorób rozpoznawanych i leczonych u jednej osoby w żaden sposób nie przystaje do metodyki opracowanego katalogu świadczeń, który mimo wielokrotnych poprawek nie oddaje faktycznie wykonywanych świadczeń. Niezwykle istotnym problemem jest nieuwzględnienie w zasadach kontraktacji usług świadczonych starszym pacjentom podstawowej cechy medycyny geriatrycznej, jaką jest wielochorobowość, czyli współistnienie wielu jednostek chorobowych. Pacjent starszy wymaga najczęściej leczenia nie tylko pojedynczego schorzenia, ale także licznych chorób towarzyszących. Jednak procedury NFZ nie przewidują możliwości łączenia kilku procedur diagnostycznych i/ lub terapeutycznych stosowanych u jednego pacjenta. Skutkuje to powstaniem paradoksalnej sytuacji, polegającej na niemożności równoległego leczenia np. nadciśnienia i niewydolności nerek, otępienia ze współistniejącym zapaleniem płuc, czy też zaburzeń majaczeniowych w przebiegu ciężkich schorzeń somatycznych, co jest bardzo częstym zjawiskiem u starszych pacjentów. Jedynym wyjątkiem, który przewiduje równoległe stosowanie procedur, jest leczenie współistniejącej z innymi schorzeniami niewydolności serca i niewyrównanej cukrzycy. Zasada nakazująca opisanie stanu pacjenta przez jedną lub dwie jednostki chorobowe sprawdza się w procedurach zabiegowych, ale wprowadzenie jej w geriatrii jest nieudanym eksperymentem. à Pominięcie wielu procedur geriatrii Zasady kontraktacji NFZ nie przewidują wielu procedur typowych dla geriatrii: pominięto m.in. diagnostykę i leczenie tzw. wielkich zespołów geriatrycznych, do których należą: zaburzenia lokomocji i upadki, nietrzymanie moczu i stolca, zaburzenia wzroku i słuchu, a także takich świadczeń jak diagnozowanie niejasnych stanów gorączkowych czy spadku wagi. Nie są kontraktowane także usługi z zakresu pielęgniarstwa geriatrycznego i rehabilitacji geriatrycznej. Należy zwrócić uwagę, że aż w 20% przyjęć osób starszych do szpitala leczenie zaczyna się od zmiany dotychczasowego nadmiernie stosowanego leczenia (overtreatment), co wymaga posiadania wiedzy z zakresu gerontofarmakologii. Takie postępowanie jest typowe dla geriatrii, a nie jest wykazywane jako procedura lecznicza. W procedurach przewidzianych dla oddziału geriatrycznego brak też np. diagnostyki chorób nowotworowych bardzo częstych w wieku podeszłym. Jest to szczególnie niepokojące w kontekście olbrzymich trudności z wykonaniem tych badań u osób starszych w ośrodkach onkologicznych. à Likwidacja oddziałów geriatrycznych Nieuwzględnianie przez NFZ wspomnianych odrębności leczenia osób starszych skutkuje coraz gorszą sytuacją finansową szpitali i oddziałów geriatrycznych w Polsce, które zmuszone są wykonywać świadczenia bez pokrycia, a w konsekwencji stwarza konieczność odmowy leczenia i likwidacji tych jednostek. Według danych Krajowego Konsultanta w dziedzinie Geriatrii liczba łóżek geriatrycznych w okresie od 1999 do 2004 roku zmniejszyła się o ponad 1/3 (redukcja łóżek z 465 do 300). Przykładem z ostatniej chwili jest częściowa likwidacja Oddziału Geriatrycznego w Szczecinie. Podobna sytuacja zmniejszenia liczby łóżek przedłużonego leczenia w oddziale geriatrycznym miała miejsce w Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka w Gnieźnie w 2003 roku. Wspomnieć również należy, że niektórym oddziałom geriatrycznym NFZ proponuje kontraktowanie według osobodnia, co jest niezgodne ze standardami stosowanymi w geriatrii. W kontekście groźby likwidacji szpitali i oddziałów geriatrycznych zauważalny prawie trzykrotny wzrost hospitalizacji w okresie jest szczególnie niepokojący (zobacz wykres na sąsiedniej stronie). 2 Stawka bazowa = 1 przyjmowana jest dla osób od 7 do 65 lat

58 57 Pacjenci leczeni na oddziałach geriatrycznych w latach liczba leczonych w ciągu roku Pośrednie formy opieki geriatrycznej Podczas analizy tej formy opieki nad starszymi pacjentami uwagę zwraca przede wszystkim brak w strukturze opieki medycznej możliwości kontraktowania dziennych oddziałów diagnostyczno-leczniczych i/ lub dziennych oddziałów rehabilitacyjno-leczniczych. Sytuacja ta prowadzi do przeciążenia szpitali i długich terminów oczekiwania na przyjęcie. Tymczasem oddziały dzienne mogą znacznie zmniejszyć obłożenie ośrodków stacjonarnych i dzięki temu zmniejszyć koszty diagnostyki i leczenia. Ośrodki dzienne mogłyby mieć także pozytywny wpływ na utrzymanie sprawności fizycznej i psychicznej osoby starszej, co skutkowałoby ograniczonym korzystaniem z domów opieki, a to długofalowo może przekładać się na korzyści finansowe dla NFZ i budżetu państwa. Pilnym problemem jest również brak form opieki domowej (lekarskiej i pielęgniarskiej) nad pacjentem geriatrycznym. W wielu przypadkach leczenie i opieka nad starszym chorym jest możliwa w warunkach domowych przy odpowiednim wsparciu rodziny i/ lub opiekunów. Podkreślić należy w tym miejscu korzystny wpływ takiej formy leczenia na psychikę starszego chorego. Niestety korzyści, nie tylko pieniężne, z tego typu opieki specjalistycznej wymagają długofalowej i wszechstronnej analizy i nie dadzą się bezpośrednio przeliczyć na doraźne zyski finansowe. 3. PACJENCI STARSI W STANIE TERMINALNYM, U KTÓ- RYCH ZAKOŃCZONO LECZENIE PRZYCZYNOWE Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przyjętą w 2000 roku pacjenci paliatywni to wszyscy pacjenci, u których zakończono leczenie przyczynowe i możliwe jest tylko dalsze leczenie objawowe. Wcześniejsze definicje za pacjentów paliatywnych uznawały jedynie osoby z zaawansowanymi stadiami choroby nowotworowej w efekcie cały czas jedynie 10% łóżek w hospicjach przeznaczonych jest dla pacjentów z chorobą nienowotworową. Zaznaczyć przy tym należy, że paliatywni pacjenci z chorobą nienowotworową to w większości pacjenci starsi, u których stwierdzono zaawansowane stadia otępień, zaawansowane stadium choroby Parkinsona, niewydolność wielonarządową. Jedyne w Polsce hospicjum przeznaczone dla pacjentów z chorobą nienowotworową, choć nie tylko dla pacjentów starszych, to Hospicjum Domowe działające przy Wielkopolskim Stowarzyszeniu Wolontariuszy Opieki Paliatywnej w Poznaniu. Podsumowanie Formułując powyższe stanowisko, Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii zdaje sobie sprawę, że zmiana istniejących procedur w zakresie kontraktowania usług geriatrycznych jest trudna i wymaga dużego nakładu środków finansowych. Biorąc jednak pod uwagę istniejącą i prognozowaną sytuację demograficzną w naszym kraju, jesteśmy przekonani, że wprowadzenie zmian w systemie opieki zdrowotnej związanych z rozwojem specjalistycznego sektora opieki medycznej nad starszymi pacjentami (geriatrii) przyniesie wymierne korzyści całemu społeczeństwu.

59 58

60 59 P O D S T A W O W E B A R I E R Y W O B S Z A R Z E P A R T Y C Y P A C J I S P O Ł E C Z N E J, Z K T Ó R Y M I S P O T Y K A J Ą S I Ę O S O B Y S T A R S Z E 1 [ p a r t y c y p a c j a s p o ł e c z n a u d z i a ł o b y w a t e l i w z a r z ą d z a n i u s p r a w a m i s p o ł e c z n o ś c i ] à Utrudnienia dotyczące udziału w wyborach: osoby poważnie chore, unieruchomione nie są w stanie dotrzeć do lokali wyborczych (brak instytucji pełnomocnika, który mógłby oddać głos w ich imieniu); bariery architektoniczne i niedogodna lokalizacja punktów wyborczych. à Niezrozumienie ze strony władz lokalnych potrzeby wspierania aktywności osób starszych. W efekcie znacznie mniejsze środki z budżetów samorządów przeznaczane są w porównaniu do innych grup na wspieranie inicjatyw skierowanych do seniorów. à Brak mechanizmów konsultowania decyzji władz lokalnych ze środowiskiem osób starszych. Ograniczony wpływ seniorów na sprawy, które ich dotyczą. à Brak dobrego kanału przekazywania informacji o sprawach lokalnych osobom starszym zwłaszcza niesprawnym, zamkniętym w domach. à Ograniczony dostęp do internetu w wielu sytuacjach uniemożliwia osobom starszym uzyskanie potrzebnych informacji czy sprawne załatwienie swoich spraw. P a r t y c y p a c j a s p o ł e c z n a 1 W odniesieniu do obszaru partycypacji społecznej nie posługujemy się terminem dyskryminacja, gdyż w świetle informacji zebranych w ośmiu miastach i opinii ekspertów jest to słowo zbyt mocne, nie oddające istoty problemu.

61 60 à L u d z i e s t a r s i s ą g o r z e j t r a k t o w a n i, b o b r a k u j e i m s i ł y p r z e b i c i a! wypowiedzi na temat uczestnictwa osób starszych w życiu społeczności à wybory Aby zobrazować stosunek władz do osób starszych, przytoczę wypowiedź, jaką usłyszałam od starszej, mocno schorowanej osoby: Na co dzień nie mogę doprosić się o pomoc i zrozumienie w urzędach, ale kiedy będą wybory, to wiem, że przyjadą i zawiozą mnie do lokalu wyborczego, bez proszenia. Lublin, kobieta, 60 lat W Barlinku jeden z lokali wyborczych mieści się w Domu Kultury Panorama miejscu położonym najwyżej w mieście. Osoby starsze, aby zagłosować, muszą pokonać 80 stopni! Tak więc nie dziwi mnie fakt, że wiele z nich rezygnuje i zostaje w domu. Barlinek, kobieta, 65 lat à finansowanie inicjatyw seniorskich W spółdzielni mieszkaniowej naliczany jest fundusz społeczno-wychowawczy, z którego środki przeznaczane są na realizację konkretnych celów. Ponieważ jestem w radzie osiedla, to wiem z własnego doświadczenia, ile trzeba się namęczyć, aby przekonać kogoś do przeznaczenia jakichkolwiek pieniędzy dla ludzi starszych. Kiedy mówię: Zorganizujmy jakiś wyjazd dla starszych mieszkańców, to słyszę: A po co seniorzy mają podróżować? Tak więc większość środków wydawana jest na inicjatywy młodych, a osiedle się starzeje. Lublin, kobieta, 59 lat à kanały informacji Mówimy o osobach w starszym wieku, które uczestniczą w różnych imprezach, należą do klubu seniora czy innych organizacji, ale przecież wśród nas są nie tylko osoby aktywne. Jest wiele starszych osób, które nawet nie wychodzą z domów. One nie wiedzą, co się dzieje w mieście, jakie mają uprawnienia, z czego mogą skorzystać. Nie czytają gazet czy biuletynów samorządowych. No, i takie osoby nie boję się tego powiedzieć są niezauważane! Kraśnik, kobieta, 56 lat Aby dotrzeć do osób starszych, niesprawnych, zamkniętych w domach, potrzebne są specjalne kanały przekazywania informacji. Nauczyliśmy się tego w praktyce. Wypróbowaliśmy wiele różnych sposobów ogłoszenia, ulotki wysyłane do przychodni czy tablice informacyjne, ale one się nie sprawdziły. Najlepszą metodą okazało się docieranie poprzez ludzi: organizacje pozarządowe, wolontariuszy czy sąsiadów. Kraśnik, pracownik Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie

62 61 à konsultacje Wydaje mi się, że mamy mały wpływ na prawo lokalne, na rozwiązania dotyczące ludzi starszych. Emeryci nie są zaangażowani w proces podejmowania decyzji, bo są nieobecni w urzędach, to ludzie młodsi decydują. Moim zdaniem, powinno być jakieś kółko emerytów przy prezydium, powinniśmy uczestniczyć w sesjach miejskich. Ale bez względu na to, czy na sesjach, czy w inny sposób ważne jest, aby ludzie starsi mieli wpływ na wydawane zarządzenia. Tczew, kobieta, 72 lata Ludzie starsi nie uczestniczą w sesjach Rady Miasta, bo nie wiedzą, kiedy jest sesja i czy mogą w niej wziąć udział. Skąd mają się o tym dowiedzieć? My pracujemy zawodowo i mamy świadomość, że jest taka możliwość. Ale czy dopuściliby nas do głosu w trakcie sesji, to wcale nie jestem taka pewna. Kraśnik, kobieta, 48 lat à stosunek władz lokalnych Nie ma w Radzie Miejskiej żadnej osoby w wieku starszym, która byłaby nośnikiem spraw seniorów. Temat ten jest w Radzie niepopularny, wręcz nie dotykany. Na topie są sprawy niepełnosprawnych, są sprawy sportowców czy inne problemy, ale jeśli chodzi o ludzi starszych, to takich działań zdecydowanie brakuje. Tczew, kobieta, 43 lata Niestety władze miasta nie dostrzegają potrzeb osób starszych. Staraliśmy się od miasta o lokal na prowadzenie Centrum Aktywizacji Seniorów, placówki, gdzie osoby starsze mogą przyjść porozmawiać, uzyskać porady prawne, psychologiczne itd.. Zabiegaliśmy, aby w tej sprawie przyjął nas prezydent miasta, chcieliśmy osobiście przedłożyć mu nasze plany. Niestety, przez pół roku nie doczekaliśmy się na spotkanie. W końcu zaproponowano nam lokale na peryferiach miasta dostępne w godzinach wieczornych, a nam przecież potrzebny jest lokal dostosowany do potrzeb seniorów, otwarty w ciągu dnia. Lublin, mężczyzna, 80 lat Bardzo często odczuwamy pewien niedosyt, jeśli chodzi o współpracę z samorządem. O tym, jakie decyzje zapadają w samorządach, dowiadujemy się źródłami kuluarowymi. Przy czym dotarcie do właściwej informacji jest tak utrudnione, jakby to były nie wiadomo jak ściśle tajne dane. Mogę podać przykład z działalności naszej organizacji. W Lublinie powstała nowa placówka ośrodek dziennego pobytu m.in. dla osób z chorobą Alzheimera. Jako jedyne w województwie stowarzyszenie alzheimerowskie dowiedzieliśmy się o tym dopiero po naszych uciążliwych i namolnych zapytaniach. Lublin, kobieta, 60 lat

63 62 dr Jolanta Perek-Białas mgr Marcin Kocór Instytut Socjologii Uniwersytet Jagielloński I N N E, G O R S Z E T R A K T O W A N I E O S Ó B S T A R S Z Y C H W O B S Z A R Z E P A R T Y C Y P A C J I S P O Ł E C Z N E J D y s k r y m i n a c j a c z y t o d o b r e s ł o w o? W opracowanej przez nas analizie 1 zdecydowaliśmy się zrezygnować z używania określenia dyskryminacja ludzi starszych, ze względu na pejoratywny i antagonizujący charakter tego sformułowania. Pojęcie to od razu stawia osoby starsze w gorszej pozycji względem młodszych, wzmacniając niechęć tych grup do siebie nawzajem. Słowo dyskryminacja (łac. discriminatio) oznacza rozróżnianie, faworyzowanie. Wnioski z dyskusji grupowych przeprowadzonych w ośmiu miastach w ramach programu STOP dyskryminacji pozwalają stwierdzić, że dla większości starszych osób słowo dyskryminacja było terminem obcym, mało zrozumiałym za mocnym do opisywania problemów ludzi w podeszłym wieku. 2 Na pewno wiele argumentów przemawia za używaniem terminu dyskryminacja ze względu na wiek w odniesieniu do sfery rynku pracy i ochrony zdrowia. Jednak w naszych rozważaniach dotyczących bardziej miękkiego obszaru jakim jest partycypacja społeczna nie chcielibyśmy wprowadzać atmosfery konfliktu, ale raczej pokazywać różnice, dlatego bardziej użyteczne wydaje nam się określenie o mniejszym zabarwieniu emocjonalnym inne (gorsze) traktowanie osób starszych ze względu na wiek. Decydując się na posługiwanie terminem inne (gorsze) traktowanie osób starszych ze względu na wiek musimy wyraźnie podkreślić, że w pewnych przypadkach takie traktowanie może być uzasadnione, a w pewnych nie. Naszym zadaniem w tym artykule jest wskazanie sytuacji, kiedy inne (gorsze) traktowanie osób starszych może wystąpić w obszarze partycypacji społecznej i nie znajduje uzasadnienia. Postaramy się więc wskazać, że istnieją przeszkody (bariery) uniemożliwiające równe traktowanie osób starszych oraz zasygnalizować możliwe rozwiązania. Do ostrożnego stosowania pojęcia dyskryminacja skłaniają także wnioski z badań, w których wprost posłużono się tym terminem (Diagnoza Społeczna , 2003 i 2005 oraz Europejski Sondaż Społeczny 2002). Na pytanie: Czy Pan/Pani czuje się dyskryminowana (niezależnie od przyczyny)? tylko około 1-2 % odpowiadało, że tak. Również osoby w starszym wieku deklarowały, że nie czują się dyskryminowane (np. w ESS takich odpowiedzi udzieliło około 98% osób po 60. roku życia). Na podstawie tych odpowiedzi trudno formułować wnioski na temat dyskryminacji osób starszych, zwłaszcza że konstrukcja tego pytania budzi wiele zastrzeżeń. Na pewno pytanie wprost o dyskryminację nie jest dobrym rozwiązaniem i stwarza 1 Autorzy dziękują za cenne uwagi do wcześniejszych koncepcji tekstu prof. dr hab. H. Palskiej oraz prof. dr hab. B. Szatur-Jaworskiej, uczestnikom spotkań organizowanych przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce na ten temat, jak i jej pracownikom. 2 Raport z przebiegu ośmiu dyskusji wokół problemu dyskryminacji ze względu na wiek materiał niepublikowany, opracowany przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce w ramach programu STOP dyskryminacji osób starszych, 2005 r. 3 Diagnoza Społeczna 2000, 2003 i 2005, Europejski Sondaż Społeczny EES Round 1, R. Jowell and the Central Co-Ordinating Team, European Social Survey, 2002/2003: Technical Report, London: Centre for Comparative Social Surveys, City University (2003) and the Norwegian Social Science Data Services, NSD. W momencie przygotowania opracowania nie było jeszcze dostępu do baz danych zarówno z Diagnozy 2005 jak i EES Rundy II.

64 63 ryzyko przekłamań. W odniesieniu do tak złożonego i drażliwego tematu konieczne wydają się pogłębione analizy rozumienia i definiowania, czym jest, a czym nie jest dyskryminacja. Wielu cennych informacji dostarczyć mogą w tym zakresie badania jakościowe. C z y m j e s t p a r t y c y p a c j a s p o ł e c z n a? Na wstępie naszych rozważań pragniemy zaznaczyć, że opracowanie nie będzie poświęcone kompleksowej analizie aktywności osób starszych. Poprzez przedstawienie wybranych faktów dotyczących uczestnictwa seniorów w życiu społecznym, postaramy się odpowiedzieć na pytania: Czy osoby starsze są inaczej (gorzej) traktowane w obszarze partycypacji społecznej? Gdzie i w jakiej formie występuje takie traktowanie? Aby odpowiedzieć na te pytania, powinniśmy najpierw określić, czym jest partycypacja społeczna. Najczęściej pojęcie to jest definiowane jako udział obywateli w zarządzaniu sprawami publicznymi społeczności, której są członkami. 4 W ten sposób władza i administracja publiczna mogą lepiej poznać potrzeby i oczekiwania obywateli, a z kolei obywatele mają możliwość wpływania na decyzje podejmowane przez te instytucje. Do klasycznych narzędzi partycypacji społecznej zalicza się pięć różnego rodzaju zachowań: wybory przedstawicieli, referenda, konsultacje społeczne, postępowanie administracyjne (udział w procesie legislacyjnym polegający na współtworzeniu norm prawnych), akcje bezpośrednie (np. uczestnictwo w manifestacjach). A k t y w n o ś ć p o l i t y c z n a o s ó b s t a r s z y c h 5 à Duży liczebnie elektorat, ale słaba reprezentacja Osoby powyżej 60 lat, posiadające czynne prawo wyborcze, stanowią w przybliżeniu jedną piątą polskiego elektoratu 21,87% w 2001 r. 6 Jednak liczebna siła tego elektoratu nie przekłada się na siłę polityczną. W naszym kraju nie wykształciła się jeszcze polityczna reprezentacja interesów ludzi starszych rozumiana zarówno w kategoriach partii politycznych jak też grup i środowisk nacisku. Od momentu rozpoczęcia przemian demokratycznych powstały jedynie dwie partie, które w swoich programach odwoływały się wyłącznie do ludzi starszych. Były to utworzone przed wyborami parlamentarnymi w 1997 roku Krajowa Partia Emerytów i Rencistów 7 oraz Krajowe Porozumienie Emerytów i Rencistów Rzeczpospolitej Polskiej. Poparcie wyborcze, jakie uzyskały te ugrupowania, było jednak znikome KPEiR 2,18% głosów, a KPEiR RP 1,63%, co w zasadzie przesądziło o ich bycie politycznym. Krajowe Porozumienie Emerytów i Rencistów Rzeczpospolitej Polskiej założone przy współudziale polityków Akcji Wyborczej Solidarność zostało rozwiązane. Druga formacja Krajowa Partia Emerytów i Rencistów afiliowana przy Sojuszu Lewicy Demokratycznej w następnych wyborach z 2001 roku weszła w skład koalicji SLD i Unii Pracy. W wyborach parlamentarnych w 2005 r. KPEiR podpisała porozumienie z Samoobroną, które jednak zostało zerwane w efekcie partia nie uczestniczyła w wyborach i nie posiada swojej reprezentacji w sejmie. W tym miejscu na pewno warto zastanowić się, czy tworzenie partii reprezentujących jedną grupę wiekową jest uzasadnione? Ludzie starsi, podobnie jak młodzi, nie są grupą jednorodną, mają zróżnicowane poglądy polityczne. Wiele wskazuje na to, że consensus, jaki seniorzy mogą osiągnąć w odniesieniu do kwestii ściśle związanych z wiekiem, może okazać się niewystarczający do stworzenia partii politycznej, której program obejmować musi wiele różnych sfer życia społecznego. Znajduje to potwierdzenie w wynikach badania osób starszych przeprowadzonego przez Eurobarometr w 1992 roku w dwunastu krajach UE. Analizy te pokazały, że europejscy seniorzy raczej niechętnie zapisaliby się do partii formułującej swój program przede wszystkim wokół specyficznych interesów ludzi starszych. Aż 68% badanych odmówiło przyłączenia się do tego rodzaju partii. Za przynależnością opowiedziało się natomiast 22% (najwięcej w Portugalii 42%, Włoszech 34% i Grecji 33%). 8 4 J. Hausner (red.), Komunikacja i partycypacja społeczna, MSAP, Kraków, Wyniki tej części analizy zostały przez nas przygotowane na potrzeby projektu europejskiego pt. Overcoming Barriers and Seizing Opportunities of Active Ageing Policy in Europe (m.in. HPSE-CT ). Przyjęliśmy też zasadę, że wyniki analiz dla Polski dotyczą kobiet w wieku 60 lat i więcej oraz mężczyzn w wieku 65 lat i więcej (ustawowy wiek emerytalny), o ile nie zaznaczono inaczej. 6 Są to szacunki na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego z 2001 r. (GUS, 2002), a nie dane Państwowej Komisji Wyborczej. Ponieważ osób z różnych powodów pozbawionych praw wyborczych jest około 0,3%, można bezpiecznie założyć, że struktura demograficzna uprawnionych do głosowania pokrywa się ze strukturą demograficzną ludności Polski (z uwzględnieniem faktu, że czynne prawo wyborcze uzyskuje się w wieku 18 lat). Niestety brak nowszych danych, na przykład z wyborów 2005 roku. 7 Strona internetowa partii: 8 Age and attitudes. Main results from Eurobarometer Survey, Commisssion of the European Communities, 1993.

65 64 à Frekwencja wyborcza seniorów Aby ocenić zakres i formy partycypacji społecznej osób starszych w Polsce należy sprawdzić ich ogólny poziom uczestnictwa w życiu politycznym w szczególny sposób przyglądając się aktywności w czasie wyborów. Udział obywateli w życiu politycznym jest ważnym wskaźnikiem dla każdej demokracji. Większość badaczy przychyla się do stanowiska, że niewielkie polityczne zaangażowanie obywateli jest oznaką choroby systemu demokratycznego. Niska frekwencja stwarza zagrożenie niewystarczającej reprezentacji w rządzie grup społecznie nieuprzywilejowanych, ponieważ to one najczęściej rezygnują z pójścia do urn. W efekcie prowadzi to do tego, że politycy pomijają w swych działaniach grupy o niskim statusie, co może stać się początkiem niepokojów społecznych. 9 W Polsce od kilku lat obserwujemy spadek udziału obywateli w wyborach. Rekordowo niski wynik frekwencji wyborczej miał miejsce w czasie ostatniej elekcji przedstawicieli Parlamentu Europejskiego i wyniósł zaledwie 20,87%. Frekwencja wyborcza w wyborach parlamentarnych w 2005 r. również była bardzo niska i wyniosła 40,57%. Trzeba przy tym zauważyć, że tendencja spadkowa w tym zakresie dotyczy także innych krajów Unii Europejskiej i jest z pewnością wyrazem niewiary w to, że poprzez wybory można rzeczywiście wpływać na decyzje publiczne. W świetle tych danych, analizując aktywność wyborczą osób starszych, można sformułować dwa podstawowe pytania: Ile procent osób starszych bierze udział w wyborach? Czy osoby starsze także coraz rzadziej uczestniczą w głosowaniach? Wiek wpływa na frekwencję Prowadzone do tej pory badania frekwencji wyborczej pokazują, że istnieje szereg czynników obniżających bądź podwyższających poziom uczestnictwa w głosowaniach. 10 Do najważniejszych czynników zaliczyć można: wykształcenie (im wyższe, tym większa frekwencja wyborcza), płeć (mężczyźni głosują częściej niż kobiety), dochód (większy dochód wpływa pozytywnie na frekwencję wyborczą), aktywność społeczna definiowana jako członkostwo w organizacjach, a tym bardziej w partiach politycznych i związkach zawodowych (aktywność wpływa pozytywnie na frekwencję wyborczą), zainteresowanie polityką (zwiększa prawdopodobieństwo udziału w wyborach), wiek (wraz z wiekiem wzrasta uczestnictwo w wyborach). Prawidłowość, iż ludzie starsi częściej niż młodsi biorą udział w głosowaniach jest zauważalna w większości krajów europejskich, w tym także w Polsce. Zależność ta już w latach pięćdziesiątych została opisana przez zespół Berelsona, Lazarsfelda i McPhee (1960). Z przeprowadzonych przez tych autorów analiz wynikało, że frekwencja w wyborach zwiększa się wraz z wiekiem aż do osiągnięcia 55 lat. Później udział w wyborach stopniowo obniża się, co jest związane z trudnościami obiektywnymi przede wszystkim problemami zdrowotnymi uniemożliwiającymi samodzielne oddanie głosu. Obecnie granica wiekowa, kiedy następuje spadek udziału w wyborach, znacznie się przesunęła, co wynika z wydłużenia średniej długości życia w ciągu prawie pięćdziesięciu lat dzielących nas od wspomnianego badania. W Polsce frekwencja zaczyna wyraźnie spadać dopiero po przekroczeniu przez wyborców 65. roku życia i zbliżania się do 70 lat. 11 W zamieszczonych obok tabelach przedstawiamy oszacowania frekwencji wyborczej ludzi starszych zestawione z oficjalnymi danymi Państwowej Komisji Wyborczej (PKW) bez podziału na wiek. 12 Szacunków tych dokonano na podstawie baz danych Polskiego Generalnego Studium Wyborczego (PGSW) z lat 1997, 2000, W przypadku wcześniejszych wyborów z 1993 roku posiłkowaliśmy się danymi Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego (PGSS) Lipset, S.M., 1995, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, PWN, Warszawa. 10 Zobacz: Berelson, B.R., Lazarsfeld, P.F., McPhee, W. M., 1954, Voting: A Study of Opinion Formation in a Presidential Campaign, University of Chicago Press, Chicago; Lipset, S.M., 1995, Homo politicus, ibidem. 11 Na podstawie analizy PGSS (Cichomski B. kierownik programu), Jerzyński T. i Zieliński M., Polskie Generalne Sondaże Społeczne: skumulowany komputerowy zbiór danych Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003 i PKW 1997, W oficjalnych wynikach wyborów publikowanych po każdym głosowaniu publicznym niestety brakuje zestawienia z uwzględnieniem podziału na wiek. 13 Badania przeprowadzone w roku 1997 i 2000 nosiły jeszcze nazwę Polskiego Generalnego Sondażu Wyborczego. 14 W badaniach PGSW przeprowadzonych w 1997 roku również pytano respondentów o to, czy brali udział w wyborach parlamentarnych w 1993 roku, ale na uzyskane wyniki wpływ mogło mieć zawodne funkcjonowanie pamięci. Dlatego bardziej wiarygodne wydają nam się dane PGSS z 1994 roku.

66 65 Udział osób starszych w wyborach parlamentarnych (dane PGSW) Uwaga: W obliczeniach w obu tabelach pominięto braki danych, odmowy odpowiedzi oraz kategorie trudno powiedzieć, nie głosował(a)em, nie pamiętam. *Na podstawie danych PGSS wybory parlamentarne 1993 r r r. ogólna frekwencja wyborcza (dane PKW) 52,1 47,9 46,3 kobiety powyżej 60 lat 52,7* 60,9 63,1 mężczyźni powyżej 65 lat 76,1* 66,2 74,4 Udział osób starszych w wyborach prezydenckich (dane PGSW) wybory prezydenckie 1995 r r. ogólna frekwencja wyborcza (dane PKW) 64,7 61,2 kobiety powyżej 60 lat 74,3 72,6 mężczyźni powyżej 65 lat 80,4 78,9 Z przedstawionych wyników wyraźnie widać, że osoby w wieku emerytalnym częściej niż ogół wyborców biorą udział w wyborach parlamentarnych i prezydenckich. Różnice te dochodzą nawet do dwudziestu ośmiu punktów procentowych w przypadku wyborów parlamentarnych z 2001 r. Oczywiście należy pamiętać, że powołujemy się tutaj na badania sondażowe i opieramy na deklaracjach badanych (na podstawie próby losowej, reprezentatywnej dla ogółu Polaków), które mogą dawać nieco zawyżone szacunki. 15 Jednak nawet po uwzględnieniu tej poprawki tendencja ta jest wyraźna. Większą aktywność wyborczą osób starszych można wytłumaczyć dłuższą socjalizacją polityczną. Wraz z dorastaniem i przez kolejne lata, ludzie uczą się udziału w życiu politycznym. Ten socjalizacyjny wpływ na kształtowanie się postaw politycznych zwłaszcza w wymiarze frekwencji wyborczej w warunkach polskich był wzmocniony przez politykę PRL, która wymuszała na obywatelach posłuszeństwo. W rezultacie dzisiejsi latkowie wychowani na rytualizmie wyborczym, również i współcześnie, chętniej niż inni Polacy udają się do urn. Dostrzec można również, że starsi mężczyźni częściej uczestniczą w wyborach niż starsze kobiety. Przyczyną takiego zachowania może być mniejsze zaangażowanie polityczne polskich kobiet mężczyźni we wszystkich branych pod uwagę badaniach deklarowali większe zainteresowanie polityką. Pogłębione analizy dowodzą, że pozostałe czynniki wpływające pozytywnie na frekwencję wyborczą (wykształcenie, wielkość miejscowości zamieszkania oraz częstość uczestnictwa w mszach i nabożeństwach religijnych) oddziałują również w przypadku zachowań wyborczych ludzi starszych. Oznacza to, że ludzie starsi tak kobiety jak i mężczyźni w wieku emerytalnym posiadający wyższe wykształcenie i mieszkający w miastach głosują częściej w porównaniu do tych ludzi w starszym wieku, którzy mają niższe wykształcenie czy mieszkają na wsi. Podobnie osoby bardziej zainteresowane polityką i bardziej religijne częściej biorą udział w wyborach. Jednakże w przypadku starszych mężczyzn oddziaływanie tych dodatkowych zmiennych na frekwencję wyborczą nie było tak wyraźne jak w przypadku starszych kobiet. 15 Działać w tym przypadku może mechanizm unikania społecznej dezaprobaty w obecności ankietera i niechęć do przyznawania się, iż w rzeczywistości nie wypełniono obywatelskiego obowiązku, jakim są wybory. Ponadto, w przypadku wykorzystanych badań, przeprowadzano je niekiedy z kilkuletnim opóźnieniem wobec przeszłych wyborów, co mogło osłabić pamięć respondentów.

67 66 Utrudnienia w dostępie do głosowania Warto jednak zasygnalizować istnienie pewnych utrudnień w dostępie do głosowania. W grupie powyżej 65 roku życia wyraźnie obserwujemy spadek frekwencji wyborczej. Wiele starszych osób z powodu obniżonej sprawności fizycznej rezygnuje z udziału w wyborach, dotyczy to zwłaszcza obłożnie chorych i tych z ograniczoną sprawnością ruchową. Instytut Spraw Publicznych 16 postulował zmiany w ordynacji wyborczej, umożliwiające osobom niepełnosprawnym i starszym powyżej 75 lat głosowanie za pośrednictwem pełnomocnika. W świetle obecnie obowiązujących przepisów, aby zagłosować, trzeba stawić się w lokalu wyborczym. Niestety, jak dotąd, tego rodzaju zmian w ordynacji nie udało się wprowadzić. Warto również podkreślić, że dla wielu osób starszych poważnym utrudnieniem może okazać się usytuowanie lokali wyborczych (np. bariery architektoniczne, odległa lokalizacja sytuacja częsta zwłaszcza na wsi). Na zakończenie tej części tekstu, chcielibyśmy przytoczyć wypowiedź, która najlepiej pokazuje stopień zainteresowania (a właściwie jego brak) sprawami osób starszych przez polityków. Są to słowa uczestnika grupowej dyskusji w jednym z miast objętych programem STOP dyskryminacji osób starszych : 17 Po prostu ludzie starsi są władzom, a przede wszystkim partiom politycznym potrzebni wtedy, kiedy się zbliża okres wyborów. I mieliśmy takie przypadki, że do nas na Uniwersytet Trzeciego Wieku przychodzili panowie wtedy, kiedy zbliżał się okres wyborów. Wygłaszali przemówienia, zachęcali do głosowania, ale później kiedy zostali wybrani to nikt ich nie usłyszał, ani nie zobaczył w naszej instytucji. Także wyraźna część przedstawicieli innych organizacji seniorskich uczestniczących w spotkaniach, kontakty z władzami lokalnymi postrzegała bardziej w charakterze spotkań towarzyskich, imprez okolicznościowych (zaproszenia ze strony władz na obchody Dnia Kobiet, Dnia Seniora), a nie w charakterze konsultacji, aktywnego udziału w procesie podejmowania decyzji. Choć w dyskusji wyraźne było także pewne oczekiwanie: co władza zrobi dla nas, a więc po części brak chęci do aktywnego samodzielnego działania. A k t y w n o ś ć s p o ł e c z n a o s ó b s t a r s z y c h Jedną z podstawowych form aktywności społecznej jest udział obywateli w działaniach różnego rodzaju organizacji dobrowolnych rozumiany zarówno w kategoriach członkostwa jak i społecznej pracy w ramach organizacji. Niestety, jeśli bliżej przyjrzymy się temu wymiarowi społeczeństwa obywatelskiego, to będziemy musieli stwierdzić, że Polacy nie przejawiają silnych postaw prospołecznych wręcz przeciwnie są w większości bierni i przyjmują pasywne postawy uczestnictwa w życiu publicznym. W badaniach społecznej aktywności Polaków prowadzonych w latach przez CBOS 18 pytano respondentów o to, czy poświęcają swój wolny czas na pracę społeczną w różnego rodzaju organizacjach (stowarzyszeniach, fundacjach, samorządach, związkach, partiach, klubach, komitetach, ruchach itp.). W świetle wyników badania możemy stwierdzić, że poziom zaangażowania Polaków w pracę społeczną jest stabilny od sześciu lat prawie się nie zmienia (zobacz dane w tabeli zamieszczonej obok). W 1998 r. 23% Polaków deklarowało, iż pracuje społecznie, a w 2004 r. wynik ten wyniósł 24%. Widoczne jest natomiast zróżnicowanie aktywności społecznej ze względu na płeć i wiek. Możemy mówić o zdecydowanie niższej, średnio o 6 punktów procentowych, aktywności społecznej kobiet. Najbardziej aktywną grupą wiekową są natomiast osoby młode w wieku lata (30% w 2004%), natomiast najmniej aktywne pozostają osoby po 65 roku życia tylko 16% spośród nich deklaruje, iż pracuje społecznie. Autorka raportu Bogna Wciórka wymienia starszy wiek wśród czynników, które blokują aktywność społeczną (nie sprzyjają jej). Interesujące wydają się zmiany w aktywności osób w wieku przedemerytalnym, odsetek osób w wieku lat pracujących społecznie wzrósł z 14% w 1998 do 25% w 2004 roku. Widoczny jest natomiast spadek aktywności osób powyżej 65 roku życia z 26 % do 16% w badanym okresie. Warto w tym miejscu podkreślić, iż w wielu krajach Europy Zachodniej obok młodzieży uczącej się to przede wszystkim seniorzy angażują się w działania społeczne. W Polsce cały czas potencjał ludzi starszych nie jest dostatecznie wykorzystywany choć na pewno warto docenić wzrost aktywności osób w wieku przedemerytalnym. Wydaje 16 Projekt wprowadzenia w wyborach i referendach instytucji pełnomocnika, Instytut Spraw Publicznych, materiał niepublikowany, Raport z przebiegu... op. cit. 18 Wciórka B., Społeczeństwo Obywatelskie ; CBOS: 2004 Warszawa. Aczkolwiek inne badania nie wskazują na aż tak dużą aktywność społeczną Polaków (m.in. PGSS, EES).

68 67 Aktywność społeczna Polaków (mierzona pracą społeczną w organizacjach) CBOS Żródło: CBOS, Społeczeństwo Obywatelskie , str. 15 Osoby pracujące społecznie (dane w %) Cechy społeczno-demograficzne OGÓŁEM PŁEĆ Mężczyźni Kobiety WIEK od lat lat i więcej się, że tendencja ta może być także powiązana z faktem, iż wiele osób w tym wieku odchodzi na wcześniejsze emerytury i ma więcej wolnego czasu. Według nas, nadal otwarte pozostaje pytanie: czy niska aktywność społeczna Polaków, a wśród nich osób starszych, jest ciągle wynikiem oddziaływania bagażu przeszłości i wyuczonej w PRL bierności społecznej? Na pewno warto także zastanowić się, jak pod względem aktywności społecznej wypadamy w porównaniu z innymi krajami europejskimi. Proponujemy odwołać się do Europejskiego Sondażu Społecznego wskaźnikiem aktywności społecznej w tym badaniu jest przynależność do organizacji, a nie działalność społeczna. 19 Zamieszczony na następnej stronie wykres obrazuje przeciętne członkostwo w jednej z 12 typów organizacji dobrowolnych 20 pozwała odpowiedzieć na pytanie, do ilu przeciętnie organizacji należeli badani w poszczególnych krajach w ciągu ostatniego roku. Badani mogli zadeklarować przynależność do jednej z dwunastu organizacji (tak więc średnia przynależność musiała być większa od 0, a mniejsza od 12) dla przykładu wartość średnia 2,5 dla Danii oznacza, że statystyczny Duńczyk należy przeciętnie do 2,5 organizacji. Uwzględniając działalność w wymienionych organizacjach, Polska wypada pod względem aktywności społecznej najgorzej w Europie. Przeciętny Polak należy do mniej niż jednej organizacji (0,29) w zasadzie powinniśmy stwierdzić, że bardzo niewielu naszych obywateli jest członkami jakiejkolwiek organizacji. W innych krajach wskaźnik ten jest o wiele wyższy, a rekordowy w przypadku Szwecji, gdzie przeciętny mieszkaniec należy do ponad dwóch organizacji. Postawy prospołeczne są bardzo dobrze rozwinięte w krajach skandynawskich (Szwecja, Dania, Norwegia), tylko nieco gorzej aktywność społeczna wypada w krajach Beneluksu (Holandia, Luksemburg, Belgia). Natomiast wyraźne osłabienie aktywności społecznej występuje w tych krajach, które w czasie swojej dalszej (Hiszpania, Włochy, Portugalia, Grecja) lub bliższej historii (Węgry, Polska) doświadczyły rządów autorytarnych. W tych przypadkach oddziaływanie dyktatury na tkankę społeczną było tak silne, że nastąpiła znaczna erozja postaw obywatelskich. 19 Projekt wprowadzenia w wyborach i referendach instytucji pełnomocnika, Instytut Spraw Publicznych, materiał niepublikowany, ) kluby sportowe, 2) organizacje kulturalne i kluby zainteresowań, 3) związki zawodowe, 4) organizacje biznesowe i zawodowe, 5) kluby automobilowe, 6) organizacje charytatywne, 7) organizacje na rzecz ochrony przyrody, zwierząt bądź pokoju, 8) organizacje religijne, 9) partie polityczne, 10) stowarzyszenia naukowe, 11) organizacje społeczne,12) inne organizacje dobrowolne.

69 68 Aktywność społeczna w krajach europejskich (mierzona członkostwem w różnego rodzaju organizacjach) ESS 2002 Źródło: Opracowanie własne na podstawie ESS ogółem ludzie powyżej 65 lat ludzie w wieku lat Dania Szwecja Norwegia Holandia Austria Luksemburg Irlandia Belgia Wielka Brytania Finlandia Niemcy Izrael Słowenia Hiszpania Włochy Portugalia Węgry Grecja Polska 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 Przeciętne członkostwo w róznych organizacjach

70 69 Jak na taką formę partycypacji społecznej przekłada się wiek? Na wykresie widać wyraźnie, że w wielu krajach to osoby starsze (powyżej 65 lat) są bardziej aktywne społecznie niż osoby młode (18-30 lat) co oznacza, że częściej są członkami różnych organizacji. Taką prawidłowość można zaobserwować w krajach o dobrze rozwiniętym społeczeństwie obywatelskim państwach skandynawskich (Dania, Szwecja, Norwegia, Finlandia), krajach Beneluksu (Holandia i Luksemburg) oraz tych, gdzie udział w życiu obywatelskim ma długą tradycję (Wielka Brytania). Natomiast w krajach, w których społeczeństwo obywatelskie jest słabo rozwinięte z przyczyn, o których już wspominaliśmy, to ludzie młodzi częściej są członkami różnych organizacji (Polska, Węgry, Słowenia, Czechy, Hiszpania), lepiej przyswoili sobie postawy obywatelskie. W Polsce wskaźnik przeciętnego członkostwa osób starszych w organizacjach (0,18) jest średnio o 25 % niższy w porównaniu do ludzi młodych (0,24). Można zatem stwierdzić, że postawy obywatelskie, wyrażające się w przynależności do organizacji społecznych, są elementem wyuczonym i podobnie jak postawy partycypacji politycznej podlegają procesowi społecznej socjalizacji. Na zakończenie tej części artykułu proponujemy zastanowić się, czy są jakieś szczególne czynniki, bariery, które mogą negatywnie wpływać na aktywność osób starszych w organizacjach? Warto zwrócić uwagę na to, że w Polsce wciąż stosunkowo niewiele organizacji prowadzi działania na rzecz osób starszych, a jeszcze mniej mobilizuje seniorów do aktywności na rzecz innych. Jednak z pewnością przyczyną tak niskiego zaangażowania osób starszych w działania organizacji społecznych nie jest ich gorsze traktowanie na gruncie formalno-prawnym, bowiem zarówno regulacje prawne jak i praktyka nie wskazują na istnienie barier ograniczających seniorom dostęp do tych form aktywności. Taka sytuacja jest konsekwencją oddziaływania wielu kulturowych i społeczno-ekonomicznych czynników, ale bez wątpienia dużym utrudnieniem w inicjowaniu takich działań są trudności w pozyskaniu środków. W praktyce znacznie trudniej uzyskać wsparcie na działania skierowane do ludzi starych niż na przedsięwzięcia skierowane do dzieci, młodzieży czy osób niepełnosprawnych. Problem ten z perspektywy lokalnej był szeroko omawiany podczas dyskusji grupowych zorganizowanych w ramach Programu STOP dyskryminacji osób starszych. W kilku miastach organizacje seniorskie podkreślały, iż samorządy na wspieranie inicjatyw ludzi starszych przeznaczają rażąco niskie środki. Problemem jest także brak zrozumienia potrzeb ludzi starszych wśród przedstawicieli władz lokalnych. Dobrze ilustrują to wypowiedzi uczestników dyskusji: Ludzie młodsi dostali (od samorządu gminy) zł na jedną imprezę, która będzie trwała 3 dni, a na działanie 50-osobowej grupy w zespole tanecznym powyżej 70. roku życia otrzymaliśmy zł na rok. Osoby starsze mają za małą siłę przebicia. Po prostu członkowie komisji dotacyjnej w ogóle nie wyobrażają sobie, że ci ludzie jeszcze czegoś potrzebują, nie rozumieją, że warto wspierać ich aktywność, że powinien to być jeden z priorytetów. D o s t ę p d o i n f o r m a c j i Stopień partycypacji społecznej obywateli powiązany jest z poziomem zainteresowania tym, co się dzieje w życiu publicznym. Aby móc korzystać z tej wiedzy, niezbędny jest dostęp do informacji. We współczesnym świecie jest to jeden z ważniejszych czynników zdobywania wiedzy i wykluczenie niektórych osób z tego procesu może być dyskryminujące. Ze środków masowego komunikowania najbardziej powszechne są klasyczne media: telewizja, radio i prasa. Jednak coraz większej wagi nabiera internet, jako wszechstronne i interaktywne źródło informacji, ale także narzędzie do praktycznego wykorzystywania zdobytej wiedzy załatwiania różnych spraw. Pozwala również na sprawne kontaktowanie się z innymi, czy nawet wykonywanie pracy zarobkowej. Dlatego naszym zdaniem, warto się przyjrzeć, jak wiek wpływa na dostęp do informacji. Jeśli analizujemy wykorzystanie różnych mediów w celu poszukiwania informacji dotyczących spraw publicznych (wiadomości, informacji o polityce i sprawach bieżących), to w większości krajów europejskich dominują klasyczne media (telewizja, radio i prasa), które są dostępne dla przeważającej większości obywateli w społeczeństwach europejskich. Analizując wyniki Europejskiego Sondażu Społecznego wyraźnie widać, że internet, jako środek masowej komunikacji i narzędzie dostępu do informacji, wciąż jest mniej popularny niż inne media. Wynika to z wyższych kosztów użytkowania internetu (konieczność zakupu komputera i podłączenia się do sieci) oraz większych wymagań, jeśli chodzi o kompetencje w posługiwaniu się tym medium.

71 70 Korzystanie z internetu przynajmniej raz na miesiąc. Dane w procentach ESS Źródło: Opracowanie własne na podstawie ESS ludzie powyżej 65 lat ludzie w wieku lat Portugalia Holandia Szwecja Dania Szwajcaria Izrael Norwegia Wielka Brytania Austria Luksemburg Irlandia Finlandia Belgia Włochy Czechy Słowenia Hiszpania Polska Grecja Węgry Procent osób korzystających z internetu przynajmniej raz na miesiąc

72 71 Porównując sytuację osób starszych i młodych w dostępie i korzystaniu z różnych środków masowej komunikacji w celu dotarcia do informacji o sprawach bieżących, można stwierdzić, że w odniesieniu do klasycznych mediów (telewizja, radio i prasa) w zasadzie nie ma istotnych różnic. Ludzie w wieku powyżej 65 lat co najmniej tak często jak inni sięgają po informacje o polityce i sprawach bieżących. W wielu przypadkach można nawet zauważyć, że zainteresowanie osób starszych tego rodzaju informacjami jest większe niż ludzi młodych (w wieku od 15 do 30 lat). Może to wynikać z faktu, że mają one więcej czasu, który mogą poświęcić na śledzenie aktualności w życiu publicznym. Jednak sytuacja dostępu i wykorzystania informacji o sprawach bieżących zmienia się radykalnie w przypadku użytkowników internetu, co obrazuje wykres zamieszczony na sąsiedniej stronie. Ludzie starsi zdecydowanie rzadziej z niego korzystają bądź nie mają do niego w ogóle dostępu. Polska na tym tle mieści się w końcu rankingu, ale i tak sytuacja u nas jest nieznacznie lepsza niż w Grecji i na Węgrzech. Także w czasie dyskusji grupowych zorganizowanych przez Akademię Rozwoju Filantropii pojawiały się głosy stwierdzające, że coraz więcej firm, instytucji odsyła do internetu po dodatkowe informacje, co utrudnia osobom starszym dostęp do nich: Jak widzimy w telewizji, w różnych komunikatach, w pismach, aby coś załatwić, to trzeba internetem, em się posłużyć. To się upowszechnia (...) Dostrzegam, że coraz więcej różnych spraw państwo, banki, instytucje chcą załatwiać przy użyciu mediów elektronicznych, a przecież 90% ludzi w starszym wieku, o tym jestem przekonany, nie jest w stanie z nich korzystać. 21 P o d s u m o w a n i e W tekście próbowaliśmy sprawdzić, czy mamy do czynienia z innym (gorszym, nierównym, niesprawiedliwym) traktowaniem osób starszych w obszarze partycypacji społecznej w Polsce. Pytanie, na które chcieliśmy odpowiedzieć, brzmiało: czy jest to zjawisko powszechne lub przynajmniej dające się w jakiś rzetelny, obiektywny sposób zaprezentować? Dostępne obecnie badania nie pozwalają na wyciąganie takich wniosków, ale na kilka kwestii chcielibyśmy jednak zwrócić uwagę. Po pierwsze wysoka frekwencja osób starszych w wyborach ogólnopolskich nie przekłada się na ich aktywne działanie na poziomie lokalnym w późniejszym okresie powyborczym. Dlaczego tak się dzieje? Nie mamy niestety wiarygodnych wyników badań na ten temat. Na pewno brakuje na poziomie lokalnym mechanizmów dialogu społecznego i konsultacji decyzji władz lokalnych dotyczących spraw ludzi starszych. W innych krajach, np. w Niemczech taką rolę pełnią popularne Rady Seniorów. Po drugie, skoro jak wykazaliśmy wcześniej, dostęp do internetu dla osób starszych jest utrudniony, to jeśli na przykład pisma, informacje urzędowe (m. in. Biuletyn Informacji Publicznej) istnieją tylko w wersji elektronicznej, to tym samym od razu marginalizuje się (wyklucza) osoby starsze z życia społecznego, a tym samym w pewnym sensie dyskryminuje. Nie można także zapomnieć, że są jeszcze osoby starsze unieruchomione, zamknięte w swoich mieszkaniach i nie ma dla nich stworzonego dobrego kanału przekazywania informacji o sprawach lokalnych. Pozostając w domach, mają niewielki kontakt ze społecznością, środowiskiem i nie wiedzą o tym, co dzieje się w mieście, nie docierają do nich także informacje o ich uprawnieniach i zmianach prawnych ich dotyczących. Na koniec przedstawimy kilka wstępnych wskazówek dotyczących kampanii społecznej i projektów budowania dialogu społecznego w skali lokalnej wokół problemów ludzi starych. Można tutaj wymienić: prowadzenie akcji edukacyjno-uświadamiających wśród osób starszych. Pokazywanie, iż jeśli uczestniczą w wyborach, to mogą także w późniejszym okresie śledzić i aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym, na poziomie ogólnopolskim lub lokalnym (np. w Radach Seniorskich), wspieranie współpracy międzypokoleniowej osób starszych i młodych, stworzenie systemu (na pewno nie tylko internetowego) zgłaszania, monitorowania przypadków dyskryminacji osób starszych, zrozumienie potrzeb starszego klienta przez urzędników, aby nie było przypadków, gdy organizacja seniorska dostaje lokal w budynku bez windy, na trzecim piętrze lub lokale wyborcze sytuowane są w odległych punktach miasta, warto podkreślić, że ze względu na specyfikę podeszłego wieku, w pewnych sytuacjach konieczne staje się wprowadzenie specjalnych rozwiązań dla osób starszych (np. artykuły pisane większą czcionką), pokazywanie w prasie lokalnej dobrych praktyk pokazujących aktywność i zaangażowanie osób starszych. 21 Raport z przebiegu...; op.cit.

73 72

74 73 P O D S T A W O W E P R Z E J A W Y I M E C H A N I Z M Y D Y S K R Y M I N A C J I Z E W Z G L Ę D U N A W I E K W O B S Z A R Z E P O M O C Y S P O Ł E C Z N E J à Potrzeby ludzi starszych są spychane przez samorządy na dalszy plan takie podejście ma wpływ na jakość i zakres usług pomocy społecznej dostępnych dla seniorów. à Samorządy nie dofinansowują w odpowiednim zakresie usług opiekuńczych, co sprawia, że nie wszystkie osoby wymagające takiego wsparcia, mają do niego dostęp. à Mechanizm progu dochodowego w pomocy społecznej nie bierze pod uwagę specyfiki starości (np. wysokie koszty leczenia). à Zmiana zasad finansowania pobytu osób starszych w domach pomocy społecznej może prowadzić do utrudnionego dostępu do tych placówek. à Likwidacja zasiłków rodzinnych na niepracującego i niezdolnego do pracy małżonka wpłynęła na pogorszenie sytuacji materialnej wielu osób starszych. à Programy społecznej i zawodowej reintegracji, a także rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych adresowane są do osób w wieku produkcyjnym, a w praktyce niedostępne dla seniorów. à Pracownicy instytucji pomocy społecznej nie są przygotowywani do diagnozowania sytuacji przemocy domowej wobec ludzi starych. à Izolacja osób starszych niesprawnych ruchowo i/lub intelektualnie. Instytucje pomocy społecznej, nawet jeśli organizują dla nich pomoc środowiskową, ograniczają się do podstawowego zestawu usług opiekuńczych. à Bariery architektoniczne i niedogodna lokalizacja niektórych ośrodków pomocy społecznej sprawiają, że są one trudno dostępne dla osób o ograniczonej mobilności. à Nieprzyjazne wzory formularzy stosowane w instytucjach pomocy społecznej (mała czcionka, skomplikowane procedury) utrudniają osobom starszym dostęp do różnych świadczeń. P o m o c s p o ł e c z n a

75 74 dr hab. prof. UW Barbara Szatur-Jaworska polityk społeczny i gerontolog, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski D Y S K R Y M I N A C J A L U D Z I S T A R S Z Y C H Z E W Z G L Ę D U N A W I E K W O B S Z A R Z E P O M O C Y S P O Ł E C Z N E J DYSKRYMINACJA LUDZI STARYCH ZAŁOŻENIA ANALIZY D e f i n i c j a d y s k r y m i n a c j i Ogólną definicję dyskryminacji proponuję zaczerpnąć z Leksykonu polityki społecznej, gdzie jest ona określana jako: długotrwałe, systematyczne i niesprawiedliwe działania bezpośrednio ograniczające możliwość zaspokajania potrzeb i osiągania cenionych w danej kulturze wartości przez określone osoby, grupy czy zbiorowości ludzi. Grupy dyskryminowane mają zwykle cechy, które łatwo pozwalają odróżnić ich członków od innych. 1 Taką łatwo zauważalną cechą jest niewątpliwie wiek, który może stać się przyczyną dyskryminacji. Pojęcie dyskryminacji ze względu na wiek (ageizm, wiekizm) określa dyskryminację różnych grup wieku, choć najczęściej odnoszone jest do ludzi starszych. Dyskryminacja osób starszych oznacza gorsze, niesprawiedliwe ich traktowanie, dla którego uzasadnieniem jest wiek oraz specyficzne cechy późnej dojrzałości i starości (a raczej wyobrażenia o nich). Traktowanie to jest niesprawiedliwe, gdyż: jest niezawinione przez ludzi starych (np. poprzez ich zaniedbania, lekkomyślność, brak wiedzy), nie wynika z ich własnych wyborów, jest traktowaniem gorszym niż w przypadku osób młodszych, utrudnia ludziom starym zaspokajanie ich ważnych potrzeb. W omówieniu jednego z programów Unii Europejskiej Wspólnotowy program działania przeciw dyskryminacji na lata znajdujemy stwierdzenie, że osoba lub grupa mogą być dyskryminowane, jeżeli są gorzej traktowane z powodu cech wskazanych w artykule 13 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (płeć, rasa, religia, niepełnosprawność, wiek, orientacja seksualna). 2 O dyskryminacji można mówić także wówczas, gdy wdrażanie pozornie neutralnego zalecenia (prawa) czyni określone osoby lub grupy podatnymi na gorsze traktowanie z powodu wymienionych wcześniej cech. Dyskryminacja może mieć wymiar normatywny (normy prawne ograniczające osobom w określonym wieku dostęp do ważnych wartości i dóbr) oraz praktyczny (faktyczne, niepoparte normami prawa, utrudnienia takiego dostępu). Inna typologia to podział na dyskryminację bezpośrednią i pośrednią. Ta pierwsza oznacza zamierzone i zorganizowane działania, mające na celu ograniczenie lub zamknięcie dostępu do środków zaspokajania potrzeb i pozycji, które pozwalają je uzyskać. 3 Dyskryminację pośrednią opisuje się zaś jako sytuacje, gdy pewne działania mają dyskryminujące konsekwencje, chociaż nie było to ich intencją. 4 1 R. Szarfenberg, Dyskryminacja (w:) B.Rysz-Kowalczyk (red.), Leksykon polityki społecznej, Aspra-JR, Warszawa 2002, s Artykuł 13 został ustanowiony wraz z przyjęciem Traktatu Amsterdamskiego w 1997 r. 3 R. Szarfenberg, ibidem. 4 Ibidem.

76 75 P r z y c z y n y d y s k r y m i n a c j i Dyskryminacja osób starszych i starzejących się wynika w Polsce z wielu różnorodnych czynników, do których należą, między innymi: negatywne stereotypy dotyczące starości i wynikające z nich uprzedzenia wobec ludzi starych; brak rzetelnej wiedzy o starości i potrzebach ludzi starych wśród decydentów, w środowiskach opiniotwórczych (media), wśród profesjonalistów pracujących z ludźmi starszymi (np. lekarzy, pracowników socjalnych); normy społeczne, wzmocnione przez rozwiązania instytucjonalne, nakazujące społeczeństwu szczególną troskę o dzieci i ludzi młodych znajdujących się w momencie życiowego startu i przyzwolenie, by działo się to nawet kosztem starszych pokoleń; konkurencja pomiędzy starszymi i młodszymi o udział w rynku pracy i w transferach społecznych (świadczeniach ze środków publicznych w formie finansowej, rzeczowej i usług); dynamika przemian cywilizacyjnych i technologicznych; unormowania systemu zabezpieczenia społecznego i rynku pracy sprzyjające wypychaniu osób starzejących się z rynku pracy (choć także rekompensujące im to odejście gwarancjami względnego bezpieczeństwa socjalnego); funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia (m.in. stary pacjent to drogi pacjent); słaba w większości obszarów pozycja ludzi starych jako konsumentów dóbr i usług; organizacja przestrzeni publicznej (transport, bariery architektoniczne, system informacji itd.) utrudniająca osobom w zaawansowanym wieku korzystanie z niej; cechy kohort 5 będących obecnie w fazie starości: gorszy poziom wykształcenia, ilościowa przewaga kobiet (stara kobieta jest dyskryminowana nie tylko z powodu wieku, ale także płci); cechy fazy starości, jak np. pogarszający się stan zdrowia, niepełnosprawność, rosnące ryzyko uzależnienia od osób trzecich. R o z p o z n a n i e d y s k r y m i n a c j i Przejawy dyskryminacji są bardzo zróżnicowane i nie zawsze łatwe do zakwalifikowania jako przykłady niesprawiedliwego, gorszego traktowania. Stąd też rozstrzygnięcie, co jest dyskryminacją ze względu na wiek, a co nią nie jest, w znacznym stopniu pozostaje w sferze arbitralnych, niezobiektywizowanych ocen. I tak, moim zdaniem, dyskryminacją nie jest odmowa przeprowadzenia jakichś badań, gdy jest co prawda motywowana wiekiem pacjenta, ale ważniejszym argumentem jest to, że takie badanie może jako zbyt inwazyjne okazać się szkodliwe. Nie traktuję też jako dyskryminacji, popartego rachunkiem aktuarialnym 6, naliczenia wyższej składki ubezpieczeniowej (ubezpieczenia NW, na życie, kosztów leczenia) osobie w starszym wieku. Natomiast odmowa ubezpieczenia osoby starszej bez przeprowadzenia badań diagnostycznych u potencjalnego klienta firmy ubezpieczeniowej jest, moim zdaniem, przykładem dyskryminacji. D y s k r y m i n a c j a a m a r g i n a l i z a c j a W rozważaniach dotyczących dyskryminacji w obszarze pomocy społecznej warto zwrócić uwagę na relacje pomiędzy takimi pojęciami, jak: dyskryminacja, marginalność i marginalizacja. Marginalność jest pojęciem opisującym niekorzystne społeczne położenie jednostki, zaś marginalizacja to proces prowadzący do takiego położenia. Jak pisze K. W. Frieske, marginalność społeczna oznacza ograniczone uczestnictwo w określonym porządku społecznym i ograniczony dostęp do jego podstawowych instytucji, takich jak rynek pracy, rynek konsumpcji, system instytucji wymiaru sprawiedliwości, system edukacji, system gwarancji socjalnych itp.. 7 Marginalność może choć nie musi być skutkiem dyskryminacji, gdy ludziom lub grupom ludzi o określonych cechach stwarzane są różnego typu bariery w dostępie do owych ważnych społecznych instytucji. Tak jest na przykład, gdy człowiek nie może znaleźć pracy, bo jest za stary i jako bezrobotny podlega procesowi marginalizacji. Z drugiej jednak strony, dyskryminacja może nie być przyczyną, lecz skutkiem marginalności, gdy, na przykład, dzieci z rodzin patologicznych z założenia kierowane są do gorszych szkół lub klas, bowiem uważa się, że w tych lepszych sobie nie poradzą. Niektórzy badacze niejako na mocy definicji uważają podopiecznych pomocy społecznej za osoby zmarginalizowane, społecznie wykluczone. Z pewnością wiele osób należących do tej zbiorowości w tym też 5 Kohorta zespół osób należących do określonych roczników, przesuwający się w górę po szczeblach statystycznej drabiny wieku, na podstawie: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego, 6 Rachunek aktuarialny matematyczne obliczanie ryzyka, premii i funduszy rezerwowych przy ubezpieczeniach, na podstawie: Słownik wyrazów obcych, PWN, 1995r. 7 K. W. Frieske, Marginalność społeczna (w:) Encyklopedia Socjologii, praca zbior., t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 168.

77 76 osoby starsze jest ofiarami dyskryminacji (jako przyczyny lub jako skutku marginalności) występującej w otoczeniu pomocy społecznej i w innych instytucjach życia społecznego. Jednak pytanie, na które próbuję odpowiedzieć w dalszej części opracowania, dotyczy tego, czy w samej instytucji pomocy społecznej i w blisko powiązanych z nią instytucjach zaobserwować można przejawy dyskryminacji ludzi starszych. OFERTA POMOCY SPOŁECZNEJ DLA LUDZI STARYCH W art. 7. ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. zamieszczona została lista 15 powodów udzielania pomocy społecznej jednostkom i rodzinom: 1) ubóstwo 2) sieroctwo 3) bezdomność 4) bezrobocie 5) niepełnosprawność 6) długotrwała lub ciężka choroba 7) przemoc w rodzinie 8) potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności 9) bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych 10) brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczowychowawcze 11) trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy 12) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego 13) alkoholizm lub narkomania 14) zdarzenie losowe i sytuacja kryzysowa 15) klęska żywiołowa lub ekologiczna. Z powyższego zestawienia wynika, iż powodem udzielenia pomocy nie może być podeszły wiek. Jakie zatem ryzyka socjalne znajdujące się wśród wymienionych 15 pozycji mogą dotyczyć ludzi starych? Są to w pierwszej kolejności: niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba oraz ubóstwo. W dalszej kolejności ryzykami, jakie mogą pojawić się w starości, są: przemoc w rodzinie, bezdomność, zdarzenia losowe i sytuacje kryzysowe, alkoholizm. Z analizy danych z 2001 r. wynika, że osoby starsze korzystały z usług pomocy społecznej z dwóch podstawowych powodów: długotrwałej choroby (co drugi) i niepełnosprawności (co czwarty). Inne powody miały niewspółmiernie mniejsze znaczenie. 8 Można zatem przyjąć, w pewnym uproszczeniu, że dla pomocy społecznej starość to przede wszystkim niepełnosprawność. Ś w i a d c z e n i a f i n a n s o w e Zgodnie z obecną ustawą o pomocy społecznej na liście świadczeń finansowych, które mogą uzyskiwać osoby starsze, znajdują się: zasiłek stały, zasiłek celowy, specjalny zasiłek celowy i zasiłek okresowy. Zasiłek stały zgodnie z art. 37. ustawy o pomocy społecznej przysługuje on: 1) pełnoletniej osobie samotnie gospodarującej, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku (kobiety 60 lat i więcej, mężczyźni 65 lat i więcej) lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód jest niższy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej; 2) pełnoletniej osobie pozostającej w rodzinie, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód, jak również dochód na osobę w rodzinie są niższe od kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. Zasiłek stały ustala się w wysokości: 1) w przypadku osoby samotnie gospodarującej różnicy między kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej a dochodem tej osoby, z tym że kwota zasiłku nie może być wyższa niż 418 zł miesięcznie; 2) w przypadku osoby w rodzinie różnicy między kryterium dochodowym na osobę w rodzinie a dochodem na osobę w rodzinie. Zasiłek celowy przyznaje się w szczególności na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu oraz wydatków związanych z wydarzeniami losowymi i klęskami żywiołowymi. Osobom bezdomnym i innym pozbawionym dochodu lub możliwości uzyskania świadczeń na podstawie przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia zasiłek celowy może być przyznany na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne. Zasiłek specjalny celowy przyznawany jest w szczególnych przypadkach osobom i rodzinom przekraczającym kryterium dochodowe. 8 K. Wyrwicka, Osoby starsze w systemie pomocy społecznej, Praca Socjalna 2003, nr 2, s. 111

78 77 Zasiłek okresowy zgodnie z art. 38 ustawy o pomocy społecznej: zasiłek okresowy przysługuje w szczególności ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego: 1) osobie samotnie gospodarującej, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej; 2) rodzinie, której dochód jest niższy od kryterium dochodowego rodziny. Zasiłek okresowy ustala się: 1) w przypadku osoby samotnie gospodarującej do wysokości różnicy między kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej a dochodem tej osoby, z tym że kwota zasiłku nie może być wyższa niż 418 zł miesięcznie; 2) w przypadku rodziny do wysokości różnicy między kryterium dochodowym rodziny a dochodem tej rodziny. W 2001 r. (gdy obowiązywała poprzednia ustawa o pomocy społecznej) osoby w wieku 60 lat i więcej były przede wszystkim beneficjentami zasiłków celowych i pomocy dla kombatantów. Z zasiłku stałego wyrównawczego korzystało natomiast wyraźnie mniej osób w tej grupie wieku. 9 Wynika to z faktu, że osoby starsze zazwyczaj mają jakieś inne niż świadczenie pomocy społecznej źródło dochodu i mogą uzyskiwać pomoc materialną głównie w sytuacji zaistnienia szczególnych okoliczności. Ś w i a d c z e n i a w f o r m i e u s ł u g i p o m o c y r z e c z o w e j Świadczeniami pomocy społecznej w formie usług i pomocy rzeczowej, ważnymi z punktu widzenia potrzeb ludzi starych są: domy pomocy społecznej (o zasięgu lokalnym i ponadlokalnym) następujących typów: à dla osób w podeszłym wieku (2002 r.: 214 DPS, mieszkańców 10 ) à dla osób przewlekle somatycznie chorych à dla osób przewlekle psychicznie chorych à dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie à dla osób niepełnosprawnych fizycznie dzienne domy pomocy społecznej (o zasięgu lokalnym) rodzinne domy opieki (o zasięgu lokalnym) usługi opiekuńcze w środowisku zamieszkania specjalistyczne usługi opiekuńcze w środowisku zamieszkania dla osób niepełnosprawnych intelektualnie mieszkania chronione praca socjalna bilet kredytowy sprawienie pogrzebu poradnictwo specjalistyczne interwencja kryzysowa schronienie posiłek ubranie. Większość wymienionych form pomocy wchodzi w zakres zadań własnych gmin. A zatem sytuacja ekonomiczna samorządów lokalnych ma bezpośredni i znaczący wpływ na zakres pomocy usługowej i rzeczowej dla ludzi starych. POMOC SPOŁECZNA WOBEC LUDZI STARYCH KONTEKST ANALIZY Ważnym kontekstem analizy działań pomocy społecznej wobec ludzi starych jest skala pomocy mierzona liczbą podopiecznych i kwotą wypłacanych świadczeń oraz zasoby kadrowe tej instytucji. Podopieczni pomocy społecznej to zbiorowość licząca kilka milionów osób. W 1999 r. liczba osób w rodzinach, które uzyskały pomoc, wynosiła blisko tys., zaś w roku tys. osób. 11 Wydatki na świadczenia w 2003 r. w sektorze publicznym pomocy społecznej osiągnęły one wartość 3424,5 mln złotych. 12 Należy jednak podkreślić, że poniesione wydatki, podobnie jak w latach poprzednich, nie pokrywały wszystkich zdiagnozowanych potrzeb. Zasoby kadrowe w 2003 r. instytucje pomocy społecznej zatrudniały blisko 112 tys. osób, z czego ponad połowę stanowili pracownicy domów pomocy społecznej i placówek opiekuńczo-wychowawczych. Pracowników socjalnych i innych specjalistów działających w środowiskach lokalnych (w gminach 9 K. Wyrwicka, Osoby starsze, op.cit. 10 RS 2003, tabl. 26 (297) Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2004, Warszawa, GUS 2004, tabl. 28(302).

79 78 i powiatach) było około 17 tys., 13 a zatem stanowili oni zaledwie około 15% zatrudnionych w pomocy społecznej. Kadry pomocy społecznej skupione są zatem w instytucjach tzw. pomocy zakładowej (zamkniętej). W wielu środowiskach lokalnych brakuje odpowiedniej liczby pracowników socjalnych realizujących pomoc środowiskową. Polską pomoc społeczną charakteryzuje zatem bardzo duża skala działania, niedobór środków finansowych i problemy kadrowe. O tych uwarunkowaniach należy pamiętać oceniając tę instytucję z punktu widzenia występowania w niej praktyk dyskryminacyjnych wobec osób w starszym wieku. Z n a k i z a p y t a n i a o d n o ś n i e s k u t k ó w n o w e j u s t a w y Ustalenie, czy osoby starsze mają utrudniony dostęp do świadczeń pomocy społecznej, czy też nie, jest zadaniem, które bez przeprowadzenia specjalnych badań diagnostycznych można wykonać tylko połowicznie. Po pierwsze dlatego, że w oficjalnych statystykach pomocy społecznej opracowywanych na podstawie sprawozdań nie określa się wieku świadczeniobiorców. Strukturę wieku osób korzystających z pomocy społecznej można oszacować na podstawie danych z programu statystycznego Pomost, ale dane te nie są publikowane, a ich uzyskanie wymaga akceptacji odpowiedniego departamentu Ministerstwa Polityki Społecznej. Po drugie, trudności te wynikają z faktu, iż nowa ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. wprowadziła zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu opieki dla osób starszych. Wcześniej obowiązująca ustawa niejako zachęcała władze lokalne do kierowania osób wymagających opieki do domów pomocy społecznej ich pobyt w tego rodzaju placówkach był dofinansowywany z budżetu państwa. Natomiast usługi opiekuńcze organizowane w miejscu zamieszkania współfinansowano ze środków gminnych. Samorządy były zatem finansowo zainteresowane tym, by ich starzy, niepełnosprawni mieszkańcy znajdowali miejsce w domu pomocy społecznej. Nowa ustawa zobowiązuje gminę właściwą dla stałego miejsca zamieszkania podopiecznego do uczestniczenia w kosztach pobytu mieszkańca w domu pomocy społecznej, o ile on lub jego rodzina nie są w stanie tych kosztów pokryć w całości. Jak wynika z obserwacji pracowników pomocy społecznej, to rozwiązanie spowodowało gwałtowny spadek zainteresowania domami pomocy społecznej. Za wcześnie jednak na wiarygodne ustalenie, czy gminy zaproponowały w to miejsce lepszą, bardziej rozwiniętą pomoc środowiskową. Pierwsze, bardzo ostrożne, wnioski na ten temat można by formułować dopiero po uzyskaniu sprawozdań złożonych przez Ośrodki Pomocy Społecznej na koniec 2005 r. Coraz mniej seniorów korzysta z pomocy społecznej Na podstawie danych z lat poprzednich stwierdzić można dwa zjawiska: ograniczenie udziału ludzi starych w populacji beneficjentów pomocy społecznej; ograniczenie skali usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania (a korzystający z nich to w znacznej części osoby starsze). Przed 1990 rokiem osoby starsze były najliczniejszą grupą świadczeniobiorców pomocy społecznej, ale już w 2001 r. zaledwie co dziesiąty klient pomocy społecznej przekroczył 60 rok życia. 14 Najliczniejszą grupę stanowili i stanowią bezrobotni i ich rodziny. Zjawisko masowego bezrobocia i wywołana przez nie pauperyzacja z jednej strony, oraz regulacje prawne dotyczące zasad przyznawania świadczeń z drugiej, powodują usuwanie w cień potrzeb ludzi starych. Jest to także efekt przeciętnie lepszej sytuacji materialnej gospodarstw domowych ludzi starych w porównaniu z gospodarstwami młodszych od nich osób pozbawionych pracy i mających na utrzymaniu dzieci. Spadek udziału ludzi starych w populacji klientów pomocy społecznej nie powinien być zatem traktowany jako przejaw ich dyskryminacji, czyli utrudniania dostępu do świadczeń tej instytucji polityki społecznej. Badania reprezentatywnej próby ogólnopolskiej ludności w wieku 65 lat i więcej, przeprowadzone w 2000 roku przez Polskie Towarzystwo Gerontologiczne pokazały, że z pomocy społecznej korzystało 3% badanych. Uzyskiwali oni następujące świadczenia (malejąco): zasiłki, usługi opiekuńcze, posiłek. 15 U s ł u g i o p i e k u ń c z e r e a l i z o w a n e s ą w n i e d o s t a t e c z n y m z a k r e s i e Zastanawiający i niepokojący jest natomiast spadek liczby osób korzystających z usług opiekuńczych K. Wyrwicka, Osoby starsze w systemie pomocy społecznej, Praca Socjalna 2003, nr 2, s P. Czekanowski, Sytuacja materialna (w:) B. Synak (red.), Polska starość, Wyd. UG, Gdańsk 2002, s. 111.

80 79 W 1990 r. ze świadczeń pomocy społecznej w formie usług skorzystało 209 tys. osób, w 1993 r. 105 tys., a w 2002 r. 94 tys. 16 Nie można wyjaśnić tych danych spadkiem zapotrzebowania na tego typu usługi, gdyż pomiędzy 1990 r. a 2002 r. liczba ludności w wieku 65 lat i więcej zwiększyła się z 3884,2 tys. do 4887,6 tys., a liczba ludności najstarszej (80 lat i więcej) wzrosła z 779 tys. do 858 tys. 17 Trafna wydaje mi się hipoteza, iż niewielka liczba osób korzystających z usług wynika z faktu, iż samorządy nie dofinansowują w odpowiednim zakresie usług opiekuńczych. Co świadczy o tym, że potrzeby ludzi starszych są w środowiskach lokalnych spychane na dalszy plan. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy jest to przejaw dyskryminacji ludzi starych. W dziedzinie pomocy społecznej mamy bowiem generalnie do czynienia z deficytem środków. Jest on szczególnie widoczny w zakresie realizowania zadań własnych gmin gminy uboższe ograniczają finansowanie tych zadań. Z potocznej, niesystematycznej obserwacji wynika, że relatywnie najmniej oszczędza się na potrzebach dzieci. A zatem jeśli w ogóle potrzebne są oszczędności to z większym społecznym przyzwoleniem spotyka się ograniczanie świadczeń dla ludzi starych. PRZEJAWY I MECHANIZMY DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA WIEK W OBSZARZE POMOCY SPOŁECZNEJ WNIOSKI, HIPOTEZY à W analizie faktycznie występujących lub potencjalnych przejawów gorszego traktowania ludzi starych w obszarze pomocy społecznej warto wyznaczyć ten obszar nieco szerzej niż określa go ustawa o pomocy społecznej. Do tego obszaru zaliczyć należy, moim zdaniem, także sprawy społecznej integracji osób wykluczonych, rehabilitacji osób niepełnosprawnych, świadczeń pielęgnacyjnych oraz świadczeń rodzinnych. Przegląd odpowiednich aktów prawnych prowadzi do następujących wniosków: 1. W ustawie o zatrudnieniu socjalnym nie pojawia się granica wieku ograniczająca udział osób starszych w programach społecznej i zawodowej reintegracji, ale pośrednio z zasad szczegółowych i praktyki działania wynika, że osoby w wieku poprodukcyjnym w zasadzie nie mogą korzystać z tej formy wsparcia, gdyż jest ona nastawiona na umożliwienie powrotu na rynek pracy osobom młodszym. 2. Także dostęp do dodatkowych świadczeń wynikających z programów rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych jest utrudniony dla osób w wieku poprodukcyjnym. Dotyczy to szczególnie tych form wsparcia, które są adresowane do osób zarejestrowanych w urzędach pracy jako bezrobotne, a wiadomo, że osiągnięcie wieku poprodukcyjnego uniemożliwia uzyskanie takiego statusu. 3. Ustawa o świadczeniach rodzinnych nie przewiduje zasiłków rodzinnych na niepracującego i niezdolnego do pracy małżonka. Oznacza to, że osoby starsze utrzymujące się z renty lub emerytury tylko jednego z małżonków nie mogą uzyskać wsparcia finansowego w tej formie, nawet jeśli ich dochód na osobę nie przekracza kryterium dochodowego obowiązującego dla świadczeń rodzinnych (wyższego niż w pomocy społecznej). Przypomnijmy, że ustawa o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych z 1994 r. przewidywała zasiłek rodzinny dla małżonka. à W związku z określonym przez ustawę o pomocy społecznej progiem dochodowym (461 zł dla osoby samotnej, 316 zł na osobę w rodzinie) relatywnie niewielkiej zbiorowości ludzi starych przysługuje prawo do zasiłków. Na tle innych podopiecznych pomocy społecznej są zbyt zamożni. Na przykład, w 2003 r. poniżej ustawowej linii ubóstwa żyło ogółem 19,7% osób, zaś w gospodarstwach emerytów i rencistów 16,5% (w gospodarstwach emerytów 10,5%, w gospodarstwach rencistów 26,2%), a w gospodarstwach, na których czele stały osoby w wieku 65 lat i więcej, wskaźnik ten wynosił 12,6%. 18 Generalnie zatem osoby starsze są mniej niż młodsze narażone na ubóstwo, ale ryzyko to wzrasta, gdy ich źródłem utrzymania jest renta, a nie emerytura. à Obraz sytuacji materialnej ludzi starych wynikający z obiektywnych wskaźników pozostaje w zasadniczej sprzeczności z odczuciami znacznej części seniorów, którzy bardzo źle oceniają sytuację materialną starszego pokolenia. Wydaje się przy tym, że w ich odczuciu dyskryminacja dochodowa nie jest postrzegana jako efekt ograniczonego dostępu do pomocy społecznej, lecz niskich świadczeń z ubezpieczenia społecznego (emerytur i rent). 16 Rocznik Statystyczny 1994, GUS, Warszawa 1994, tabl.13 (318); Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, tabl. 27(298). 17 Rocznik Statystyczny 1994, GUS, Warszawa 1994, tabl. 4 (72); Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, tabl. 4 (120) 18 Warunki życia ludności w 2003 r., GUS, Warszawa 2004, tab. 103, 106

81 80 à Mechanizm progu dochodowego w pomocy społecznej uwzględnia oczywiście w dużym uproszczeniu różnicujące znaczenie liczebności gospodarstwa domowego dla poziomu życia uzyskiwanego dzięki określonym dochodom. Nie bierze natomiast pod uwagę wieku członków rodziny i związanej z tym specyfiki konsumpcji. W przypadku osób w starszym wieku dużym obciążeniem domowego budżetu są wydatki na leki, które obok wydatków na żywność i mieszkanie służą zaspokojeniu najbardziej podstawowych potrzeb. W pomocy społecznej ta specyfika starości nie jest dostrzegana, a powinna być. Można ją uwzględnić albo poprzez podwyższenie kwoty progu dochodowego dla ludzi starych, albo poprzez wprowadzenie nieskomplikowanych i skutecznych form wspierania najbiedniejszych w zakupach leków. à Przejawy dyskryminacji ludzi starych dostrzec można w codziennym funkcjonowaniu instytucji pomocy społecznej. Zbyt często ośrodki pomocy społecznej są trudno dostępne dla osób o ograniczonej mobilności położone na piętrach w budynkach bez wind, zlokalizowane z dala od przystanków komunikacji publicznej. Ośrodki pomocy społecznej zbyt mało uwagi poświęcają informowaniu ludzi starych o przysługujących im uprawnieniach, o dostępnych formach wsparcia. Także wzory formularzy stosowanych w tych instytucjach (np. wnioski o zasiłek pielęgnacyjny, dodatek mieszkaniowy) są niezrozumiałe i nieczytelne dla osób starszych. Te mankamenty, jak wynika z dyskusji grupowych prowadzonych w ramach programu Stop dyskryminacji osób starszych, dostrzegają i osoby starsze i pracownicy socjalni. à Szczególnie dotkliwa jest izolacja osób starszych niesprawnych ruchowo i/lub intelektualnie. Instytucje pomocy społecznej, nawet jeśli organizują dla nich pomoc środowiskową, ograniczają się do podstawowego zestawu usług opiekuńczych. Brakuje pracy socjalnej z tymi osobami i ich rodzinami oraz poradnictwa. Rodziny osób starszych i zarazem niepełnosprawnych są często pozostawione same sobie, muszą borykać się z problemami finansowymi i organizacyjnymi oraz zmęczeniem psychicznym, a to negatywnie wpływa na jakość opieki, jaką otaczają swoich seniorów. à W ocenach niektórych uczestników dyskusji grupowych prowadzonych w ramach programu Stop dyskryminacji źródłem dyskryminacji ludzi starych jest wspomniana już wcześniej zmiana zasad finansowania pobytu osób starszych w domach pomocy społecznej. Spowodowała ona nie tylko zmniejszenie liczby skierowań do DPS, ale i to, że do tych instytucji trafiają osoby w bardzo złym stanie zdrowia, podczas gdy dawniej trafiały tam osoby sprawniejsze. Ta sytuacja była interpretowana przez uczestników dyskusji w kategoriach utrudnionego dostępu do domów opieki dla osób starszych. Oto wypowiedź pracownika PCPR: Obserwujemy już drugi rok tendencję spadku ilości osób kierowanych do domów pomocy społecznej. Z naszego rozeznania wynika, iż jest to spowodowane nie tym, że osób potrzebujących tego rodzaju opieki nie ma, ale że jest to konsekwencją nowych zasad finansowania pobytu w domach pomocy. (...) Często odradza się osobom starszym ubieganie o miejsce, a takim najlepszym sposobem jest postraszenie, że dzieci będą uiszczać odpłatność, co prawdą nie jest, bo odpłatność dzieci zobowiązanych do alimentacji wchodzi, jeżeli dochód na osobę przekracza dosyć znaczną kwotę tj. ponad 800 zł. Tak, że w naszych warunkach bardzo mało osób ma taki dochód. Ale najczęściej używa się tego argumentu. Stanowi to duży problem, docierają do nas takie sygnały, że ludzie starsi umierają we własnych domach bez opieki. Usługi opiekuńcze w większości przypadków nie zaspokajają potrzeb tych ludzi. Zresztą z danych, jakimi dysponujemy, te osoby umierają w bardzo krótkim okresie po przyjęciu do domu pomocy, już są kierowane w stanie bardzo krytycznym. 19 à W artykule 73 ustawy o pomocy społecznej czytamy, między innymi, że przy tworzeniu rodziny zastępczej należy brać pod uwagę odpowiednią różnicę wieku między kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej a dzieckiem. Ten zapis prowadzi niekiedy do sytuacji, w której osoby starsze nie mogą stanowić rodziny zastępczej dla wnuków nawet, jeśli opiekują się nimi od urodzenia. Oto wypowiedź pracownika socjalnego na ten temat: Co z tego, że to babcia opiekuje się dzieckiem od urodzenia? Jeżeli chcemy taką sytuację uregulować prawnie, to jest to niemożliwe ze względu na wiek babci i trzeba szukać młodszej osoby, aby stanowiła rodzinę zastępczą. Granica wieku nie jest określona, ale gdy rozmawiamy, na przykład z kuratorami, to mówią: Nie, babcia nie, bo już jest za stara, sędzia nie wyda postanowienia o rodzinie zastępczej dla tej osoby Zapis dyskusji grupowej w ramach programu Stop dyskryminacji osób starszych. 20 Raport z przebiegu ośmiu dyskusji wokół problemu dyskryminacji ze względu na wiek materiał niepublikowany, opracowany przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce w ramach programu STOP dyskryminacji osób starszych, 2005 r.

82 81 à Instytucje pomocy społecznej obok policji i innych instytucji mają obowiązek niesienia pomocy ofiarom przemocy w rodzinie. Pracownicy tych instytucji nie są jednak przygotowywani do diagnozowania sytuacji przemocy domowej wobec ludzi starych. Brak odpowiedniej wiedzy i lekceważenie problemu powodują, że starsze wiekiem ofiary przemocy mogą znajdować się w szczególnie trudnym położeniu. Z powyższego przeglądu wynika, że w szeroko zdefiniowanym obszarze pomocy społecznej odnotowujemy niewiele przykładów celowego i ewidentnie gorszego traktowania ludzi starych, czyli inaczej dyskryminacji bezpośredniej. Do tej kategorii sytuacji można by zaliczyć nieprowadzenie na odpowiednią skalę usług opiekuńczych oraz adresowanie oferty wsparcia aktywności na rynku pracy tylko do osób w wieku produkcyjnym. Większość podanych wyżej przykładów dotyczy dyskryminacji pośredniej, a jej źródłami są: przepisy prawa, brak wiedzy pracowników pomocy społecznej o problemach starości i ludzi starych, niedbałość o potrzeby szczególnych grup klientów pomocy społecznej, niekompetencja radnych i innych decydentów, stereotypy dotyczące starości i ludzi starych.

83 82

84 83 W ramach programu STOP dyskryminacji osób starszych staraliśmy się zidentyfikować mechanizmy i przykłady dyskryminacji ze względu na wiek w odniesieniu do czterech, wybranych obszarów: rynek pracy, ochrona zdrowia, pomoc społeczna i partycypacja społeczna. Z obszaru naszych zainteresowań świadomie wyłączyliśmy sferę relacji rodzinnych. Zdawaliśmy sobie sprawę, że analiza sytuacji, które mają miejsce w rodzinie, wymaga przyjęcia odmiennych metod działania. 1 W trakcie dyskusji lokalnych, a także w wypełnionych formularzach (służących zgłaszaniu przypadków dyskryminacji) bardzo wyraźnie zarysowały się również inne obszary dyskryminacji z powodu wieku. Przede wszystkim były to: transport i komunikacja, a także urzędy oraz usługi. Zidentyfikowane przejawy gorszego traktowania osób starszych, które występują w tych obszarach, wydały nam się na tyle istotne, że uznaliśmy, iż warto je zasygnalizować w niniejszej publikacji. I n n e o b s z a r y d y s k r y m i n a c j i 1 Istotnym elementem programu STOP dyskryminacji osób starszych były grupowe dyskusje przeprowadzone w ośmiu miastach. Podczas spotkań uczestnicy opowiadali o problemach, jakich doświadczyli osobiście (lub, z którymi spotkały się inne znane im osoby starsze) w placówkach służby zdrowia, na rynku pracy czy w urzędach. Jednak należy przypuszczać, że osoby te nie chciałyby publicznie opowiadać o problemach i relacjach rodzinnych.

85 84 K o m u n i k a c j a m i e j s k a / t r a n s p o r t Niedostosowanie środków komunikacji miejskiej do potrzeb osób starszych sprawia, że wielu seniorów musi ograniczyć swoją aktywność i samodzielność. Dotarcie do urzędu, rodziny czy przyjaciół może okazać się wyprawą bardzo ryzykowną. W szczególnie trudnej sytuacji są seniorzy mieszkający na terenach wiejskich ze słabą rozwiniętą komunikacją (oddalone przystanki, ograniczona liczba kursów autobusowych lub likwidacja niektórych połączeń). W wielu małych miejscowościach osoby starsze, które nie dysponują samochodem, są praktycznie uwięzione w domach i zależne od pomocy innych. Najważniejsze utrudnienia: niedostateczna liczba autobusów niskopodłogowych; za wysokie schody oraz brak poręczy w pojazdach bariery tego rodzaju występują zwłaszcza w prywatnych busach, popularnych w wielu miejscowościach; nieodpowiednia lokalizacja przystanków autobusowych wiele z nich rozmieszczonych jest w miejscach trudno dostępnych dla osób mających problemy z poruszaniem się; autobusy zatrzymują się daleko od krawężników, co bardzo utrudnia wsiadanie do pojazdu i wysiadanie; kierowcy gwałtownie ruszają, nie czekając, aż starszy pasażer usiądzie prowadzi to do upadków i złamań; brak kultury osobistej ze strony kierowców i innych pasażerów. Przykre komentarze i nieustępowanie miejsc są na porządku dziennym. U r z ę d y Wraz z wiekiem często pogarsza się wzrok, słuch czy pamięć. Trudności te nie powinny jednak uniemożliwiać osobom starszym samodzielnego wypowiadania się w swoich sprawach. Niestety urzędy i ich pracownicy nie są przygotowani do właściwej obsługi osób z mniejszą sprawnością. Trudności w zrozumieniu urzędniczych procedur czy w wypełnieniu formularza wywołują zniecierpliwienie urzędników, a czasem nawet wrogie postawy względem starszych petentów. W takich sytuacjach osoby starsze słyszą: Proszę przyjść z córką, Pani i tak nie zrozumie, to po co ja mam tłumaczyć, Jest pani na emeryturze, ma pani czas, więc proszę czekać. Tego rodzaju zachowania urzędników wynikają najczęściej z braku kultury osobistej i wychowania, ale także są konsekwencją braku wiedzy na temat potrzeb i ograniczeń starszego wieku. Najważniejsze utrudnienia: bariery architektoniczne: brak wind czy poręczy przy schodach, śliskie podłogi w miejscach użyteczności publicznej; brak ławek/ krzeseł w poczekalniach; brak czytelnych oznaczeń w urzędach (tablice, strzałki); niezrozumiały język urzędowy i zawiłe procedury często osoby starsze odchodzą z informacją, że mają wypełnić plik formularzy ale nie rozumieją przebiegu sprawy; zniecierpliwienie i protekcjonalne traktowanie osób starszych przez urzędników zdarzają się takie sytuacje, że urzędnik, widząc, że osoba starsza ma trudności w komunikacji już na samym wstępie sugeruje, aby przyszła z kimś z rodziny; odsyłanie od urzędu do urzędu brak przystępnej informacji, jak załatwić sprawę, jakie przysługują prawa takie traktowanie jest szczególnie uciążliwe dla tych seniorów, którzy mają kłopoty z poruszaniem się; mała czcionka druków i formularzy; brak jasnych i przyjaznych procedur załatwiania spraw przez osoby unieruchomione i ich opiekunów/ pełnomocników; nowoczesne technologie w wielu urzędach wprowadzane są komputerowe kolejki czy inne udogodnienia, jednak nie zawsze pracownicy urzędu są przeszkoleni, aby wytłumaczyć osobie starszej obsługę tych nowych urządzeń. U s ł u g i Seniorzy cały czas nie są postrzegani jako ważna grupa konsumentów. Niewiele firm zdaje sobie sprawę, że wraz z postępującym procesem starzenia się populacji zmienia się także struktura wiekowa ich klientów. W Polsce osoby starsze nie mają wysokich emerytur ale ich dochody są stabilne i regularne. Na rynku brakuje produktów i usług dostosowanych do potrzeb seniorów (sprzętu rehabilitacyjnego, ubrań, obuwia, pism dla seniorów, oferty rozrywkowej) w świetle tych danych trudno nie zgodzić się z twierdzeniem, że przemysł nastawiony jest przede wszystkim na ludzi młodych. Są także takie usługi, do których dostęp jest utrudniony ze względu na wiek.

86 85 Najważniejsze utrudnienia: bariery w dostępie do usług finansowych osoby starsze mają trudności w uzyskaniu pożyczek, otrzymaniu kart kredytowych, zdarza się także, że nie mogą skorzystać z zakupów na raty. Należy zaznaczyć, że w pewnych przypadkach odmowa udzielenia kredytu osobie starszej może być zasadna: pod uwagę brane są dochody osoby starszej, wiek i przewidywany okres spłaty pożyczki. Są jednak takie sytuacje, kiedy przyczyną odmowy jest tylko i wyłącznie wiek i wówczas można je nazwać dyskryminacją. W wielu bankach stosowane są niejawne procedury wyznaczające granice wieku w dostępie do określonych usług finansowych. Ważną rolę w nagłośnieniu tego problemu odegrał artykuł opublikowany we wrześniu 2005 roku w Gazecie Wyborczej. Autor, profesor Jerzy Jedlicki opisał własne doświadczenia, sytuację, kiedy bank odmówili mu wydania karty kredytowej, dlatego, że skończył 70 lat. 2 Artykuł ten wywołał publiczną dyskusje nt. praktyk stosownych w bankach. Głos w tej sprawie zabrał także Rzecznik Praw Obywatelskich, zwracając się do Prezesa Związków Banków Polskich z prośbą o wyjaśnienie odmowy przyznawania kredytu osobom powyżej 70. roku życia. Rzecznik we wspomnianym liście wyraźnie podkreślił, iż takie praktyki naruszają prawa obywateli do równego traktowania: Uważam postępowanie banków za dyskryminujące i naruszające zasady z art. 30 i 32 Konstytucji RP. Odmowa udzielenia kredytu tylko ze względu na przekroczenie przyjętego przez bank wieku nie może mieć miejsca. Odmowy pracowników banku są przy tym odczuwane przez ludzi starszych jako obraźliwe. 3 bariery w dostępie do ubezpieczeń w przypadku ubezpieczeń zdrowotnych, na życie, samochód, podróże, wprowadzane są wyższe stawki dla seniorów lub w skrajnych przypadkach odmawia się im ubezpieczenia. mała czcionka napisów na produktach spożywczych, na ulotkach informacyjnych dołączanych do leków. Nieczytelne są także umowy bankowe czy ogłoszenia w prasie. nowoczesne technologie wiele zdobyczy techniki upowszechniło się na przestrzeni ostatnich 10 lat, co powoduje, że większość osób starszych nie potrafi z nich korzystać. Nieumiejętność ta ogranicza dostęp do informacji i utrudnia codzienne funkcjonowanie. Dobrym przykładem są karty do bankomatu. Banki często przyznają je osobom starszym, ale nie zapewniają odpowiedniego przeszkolenia. Jeśli osoba starsza nie radzi sobie z obsługą bankomatu, zdarza się, że prosi o pomoc przypadkowych przechodniów, udostępniając im swój PIN, co naraża ją na kradzieże. wiele produktów obecnych na rynku nie jest dostosowanych do potrzeb osób starszych za przykład mogą posłużyć telefony komórkowe. Niewielki rozmiar, mały ekran i klawiatura sprawiają, że seniorzy mający kłopoty ze wzrokiem nie mogą korzystać z tego urządzenia. W rozważaniach wokół dyskryminacji ze względu na wiek, nie można pominąć roli mediów, które wywierają istotny wpływ na wizerunek starości istniejący w społeczeństwie: mogą zarówno utrwalać stereotypy, jak i prezentować podeszły wiek z całą jego różnorodnością. Warto przy tym pamiętać, że negatywne wyobrażenia na temat starości i ludzi starszych leżą u podstaw dyskryminacji wiekowej. Niestety, jeśli przyjrzymy się tytułom prasowym, programom telewizyjnym czy radiowym to zauważymy, że tematy związane z ludźmi starszymi poruszane są niezwykle rzadko. Większość dziennikarzy postrzega starość jako temat niemedialny, to znaczy nieciekawy, nie przyciągający czytelników ani reklamodawców. Osoby starsze najczęściej przedstawiane są w sposób stereotypowy: jako chore, niepełnosprawne, biedne i nieaktywne. Na pewno brakuje działań medialnych, które pokazywałyby starość w pozytywnym świetle. Praktycznie nie ma programów czy artykułów, które stanowiłyby cenne źródło informacji na tematy ważne dla ludzi starszych, a jest ich przecież wiele (np. porady prawne, ekonomiczne, psychologiczne, zdrowotne, dotyczące stylu życia, mody etc.). 2 Zobacz artykuł: Przepraszam, że jeszcze żyję!; Gazeta Wyborcza, wydanie z dnia r. 3 Wystąpienie Rzecznika z dnia 14 listopada 2005, numer sygnatury: RPO/400301/02/VI;

87 86 à U r z ę d n i c y n i e m a j ą d o n a s c i e r p l i w o ś c i. T r z e b a i m u ś w i a d o m i ć, ż e k i e d y ś t e ż b ę d ą s t a r z y i m n i e j s p r a w n i. wypowiedzi na temat urzędów, usług, komunikacji miejskiej i mediów à transport, komunikacja Pierwsza rzecz to komunikacja w Kraśniku. Mam na myśli komunikację prywatną, która absolutnie nie jest dostosowana do przewozu osób, a zwłaszcza starszych. Są to busy, do których ciężko wsiąść, ciężko wysiąść, jest bardzo ciasno i duszno. Państwowych autobusów jest tak mało, że często sama widzę, jak osoby w podeszłym wieku siedzą na przystanku i czekają na ten większy autobus. Kraśnik, kobieta, 48 lat O naszej komunikacji miejskiej nie można wyrazić się pochlebnie. Sam jakiś czas temu upadłem w autobusie i do dzisiaj kolano mam niesprawne. Kierowca nie zwraca uwagi na to, kto wsiada czy to młodsza, czy starsza osoba. Człowiek jest jedną nogą w autobusie, a kierowca na gaz i rusza. A że ktoś na ziemię czy siedzenie leci, to go nic nie obchodzi. Mam porównanie jak jest w innych krajach. Byłem w Anglii i widziałem, że kierowca nie ruszył z miejsca, dopóki starsza osoba nie usiadła... a u nas jest odwrotnie. Tczew, mężczyzna, 87 lat Skręciłam nogę, bo kierowca raptownie ruszył. Innym razem za szybko zamknął drzwi i wybił mi kciuk. Czekałam na przystanku, a on zatrzymał się poza przystankiem i zanim doszłam, już odjechał. Najgorzej jest zimą, kiedy wokół przystanków jest ślisko, bo chodniki niedostatecznie są posypywane piaskiem. Białystok, kobieta, 82 lata Kierowcy nie zatrzymują się przy krawężnikach. Mam trudności z wsiadaniem i wysiadaniem. Szkoda, że kierowcy nie są szkoleni w tym kierunku. Białystok, kobieta, 66 lat à urzędy Wydaje mi się, że bardzo dużo problemów związanych z urzędami wynika z tego, że my jesteśmy dosyć specyficzną klientelą. Mianowicie, nie zawsze mamy zdrowe nogi, nie zawsze jesteśmy bystrzy tak jak wtedy, kiedy mieliśmy 30 lat. Na pewno przydałoby się jakieś szkolenie dla urzędników, które by ich nauczyło traktowania ludzi starszych. Muszą zrozumieć, że niektórym osobom należy pewne rzeczy napisać na kartce czy dokładniej wytłumaczyć. Białystok, kobieta, 66 lat Mam złamaną rękę i trudno mi pisać, a urzędniczka nie zawsze chce pomóc wypełnić druk czy to w administracji, czy w banku. Urzędnicy nie mają cierpliwości. Trzeba im uświadomić, że kiedyś też będą starzy i mniej sprawni. Białystok, Kobieta, 84 lata Moja mama była osobą leżącą. Kiedy trzeba było wymienić dowód osobisty, zaczęły się kłopoty. Fotografa udało się ściągnąć do domu, ale okazało się, że podpis mama powinna złożyć w urzędzie osobiście nie było żadnej możliwości, żeby urzędnik pofatygował się do domu. Petent może przyczołgać się lub dotrzeć w inny sposób, ale ma stawić się w urzędzie! Kraśnik, kobieta 56 lat W telepunkcie przy ulicy Krakowskie Przedmieście w Lublinie nie ma ani jednego krzesła dla osoby starszej. Gdy ostatnio płaciłam rachunek, była długa kolejka i widziałam, że kilka starszych osób po dłuższym oczekiwaniu rezygnowało z załatwienia sprawy. Nie wiem, czy telekomunikacja nie chce starszych interesantów, czy to po prostu brak wyobraźni z ich strony. Lublin, kobieta, 65 lat

88 87 Długo trwa reklamacja rachunku telefonicznego z zawyżoną kwotą. Chodzę o lasce i, aby tę sprawę załatwić, muszę iść do telekomunikacji kilka razy. Białystok, mężczyzna, 74 lata Traktowanie per noga ludzi starszych przez urzędy polega przede wszystkim na nieinformowaniu o tym, co przysługuje, z czego można skorzystać. Przecież takich informacji nie publikuje się, nie są dostępne. Różne rozporządzenia, które dotyczą nas, starszych wiekiem, dostajemy gdzieś po cichu, znajoma znajomej, ktoś ma prawnika itd. Nie informują nas natomiast ci, którzy powinni to robić! Białystok, kobieta, 73 lata Osoby w wieku starszym mają ogromne problemy z wypełnianiem pewnych dokumentów m.in. są to PIT-y, wnioski o zasiłek pielęgnacyjny, o orzeczeniu stopnia niepełnosprawności, o dodatek mieszkaniowy. Może dla nas czytelność i przystępność tych druków nie jest taka zła, ale wielu osobom starszym trudno przez nie przebrnąć. Kraśnik, pracownik Ośrodka Pomocy Społecznej à usługi finansowe Mój ojciec ma 76 lat i mimo bardzo porządnej emerytury nie może skorzystać z zakupów na raty. Paradoksalnie ja o dużo niższych dochodach kupuję w ten sposób towary dla niego. Okazuje się, że zakupy na raty nie są możliwe w tym magicznym wieku, jakby, nie wiem co miało się stać! Lublin, kobieta, 42 lata Musiałam zaciągnąć kredyt w banku. Fatalny kredyt, bo zachorowała mi wnuczka. W banku wypełniałam druk i otrzymałam numer telefonu, pod który miałam zadzwonić za kilka dni. Dzwonię i pani mówi, że nie przyznano mi kredytu. Zdziwiłam się, bo od trzydziestu lat korzystam z tego banku i nigdy na pięć minut nie spóźniłam się z wpłatami. Kiedy zapytałam o przyczynę, usłyszałam; A ile ma pani lat? Pani zobaczy!. I tak mnie załatwiła. Żebym sobie zajrzała do metryki i pomyślała, dlaczego to tak... To jest upokarzające. Białystok, kobieta, 75 lat Jeśli ubezpieczam wycieczki klubu seniora, to właśnie są te bariery wiekowe. Za osoby starsze niestety musimy płacić więcej, za młodsze, do 60 lat mniej. Różnica jest dosyć duża. Szczególnie kosztowne są przez to wycieczki zagraniczne. Barlinek, przewodnicząca klubu seniora Ludzie starsi mają problem z bankomatami. To nie jest dla nich takie łatwe jak dla młodych, żeby przy pomocy karty wybrać pieniądze, czy zrealizować jakąś zapłatę. Ja się z tym spotkałem kilka razy, z taką uwagą, że ktoś dostał kartę i nie wie nawet, jak się tym posłużyć. W banku może raz pokażą, drugi, ale ludzie nieraz niedowidzą, nie wiedzą, co przycisnąć. To jest taki problem ogólny, jeśli chodzi o technikę, która wkracza. Barlinek, mężczyzna, 72 lata Okna w moim mieszkaniu są bardzo stare i nieszczelne, dlatego zdecydowałam się na ich wymianę. Nie miałam dość pieniędzy, więc zwróciłam się do banku z prośbą o pożyczkę. Już na samym początku zapytano mnie, ile mam lat gdy usłyszeli, że 75 odpowiedzieli, że nie mogą udzielić mi kredytu ze względu na wiek. Poinformowano mnie, że takie są przepisy, że pożyczki mogą być przyznawane tylko do 70. roku życia. Ja się pytam, co to za przepisy, zarządzenia? Przecież ludzie starzy też chcą godnie żyć. Jak mają sobie radzić? Białystok, kobieta, 77 lat Nie widziałam na rynku telefonów komórkowych większych, przystosowanych dla osób o słabszym wzroku. Z tych, co są w sprzedaży, osobie starszej trudno korzystać. Problem znam z własnej rodziny: osoba 72-letnia kupiła telefon, ale skarży się: No, jak ja tu mam odczytać, który to jest numerek? Lublin, kobieta, 60 lat à media Dyskryminacja ze względu na wiek jest powszechna, tylko nie zawsze ją dostrzegamy. Włączamy telewizor i kogo tam widzimy? Młodych, zdrowych, przystojnych panów, eleganckie, zgrabne panie, ale nie widać seniorów. Jeżeli pójdziemy do kiosku kupić gazetę, to czy jest na rynku jakaś gazeta dla osób po 50. roku życia? Nie. Tam są gazety dla młodych, zdrowych, wysportowanych. Można tam znaleźć różne porady: jak się ładnie ubrać i o antykoncepcji, a informacji dla starszych nie ma. Kraśnik, kobieta, 48 lat W mediach nie pokazuje się ludzi starszych, którzy cieszą się życiem, są aktywni. W ten sposób kształtuje się wśród ludzi młodych pewien stosunek do starości. Zdarza się, że gdy jadę autobusem, to słyszę, jak młodzi rozmawiają: Gdzie ci starzy tak rano jadą? No, bo my to musimy jechać do szkoły. Lublin, kobieta, 68 lat

89 88

90 89 D y s k r y m i n a c j a w o c z a c h l u d z i s t a r s z y c h

91 90 Magdalena Łuczak Konsultant Forum 50+ Seniorzy XXI wieku! Słuchaczka seminarium doktoranckiego na Wydziale Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie D Y S K R Y M I N A C J A Z E W Z G L Ę D U N A W I E K W O C Z A C H L U D Z I S T A R S Z Y C H. P R E Z E N T A C J A W Y N I K Ó W B A D A N I A P R Z E P R O W A D Z O N E G O P R Z E Z F O R U M S E N I O R Z Y X X I W I E K U! 1 W p r o w a d z e n i e Zmiany demograficzne, gospodarcze i kulturowe zachodzące we współczesnym świecie stawiają nowe wyzwania przed władzami, społeczeństwem i każdym z nas. Zwiększenie udziału ludzi powyżej sześćdziesiątego roku życia w populacji Polski, spowodowało, iż zjawiska, które kiedyś były mniej zauważane, stają się bardziej wyraźne, co więcej zyskują własne definicje i zaczynają być przedmiotem badań i analiz. Także z tej przyczyny, w ostatnich kilku latach, nie tyle zaistniało, co zostało zdefiniowane zjawisko dyskryminacji ze względu na wiek. Problem ten nie jest w Polsce nowy, lecz raczej mało uświadomiony i słabo rozpoznany. Należy zaznaczyć, iż dyskryminacja ze względu na wiek dotyczyć może wszystkich grup wiekowych, zarówno starszych, jak i młodszych. Dotychczasowe opracowania w literaturze polskojęzycznej prezentują problem uprzedzeń i dyskryminacji ze względu na wiek dość pobieżnie, niewspółmiernie do wagi zagadnienia. 2 Warto podkreślić, iż globalne zmiany zachodzące we współczesnym świecie wpływają na ujednolicenie niektórych aspektów dyskusji wokół zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek. Dostrzegając podobieństwa, należy jednak zwracać szczególną uwagę na zróżnicowanie kulturowe, gospodarcze czy historyczne danego kraju. Problem ten przybiera inny kształt w społeczeństwie polskim, które doświadczyło ostatnio głębokiej społeczno-ekonomicznej transformacji, niż w takich krajach jak Wielka Brytania czy USA, gdzie zjawisko to od blisko 40 lat jest przedmiotem badań i funkcjonuje w teorii społecznej. Specyfiką Polski jest dwojaki stosunek do ludzi starszych. Z jednej strony szacunek, uznanie i poważanie dla mądrości seniorów są wpisane w polską tradycję i kulturę, z drugiej jednak strony, globalne zmiany takie jak: przemiana modelu rodziny z wielopokoleniowej na nuklearną, wpływ kultury masowej, kult młodości i produktywności przyczyniają się do spadku znaczenia i wartości starszego wieku, a zarazem powodują obniżenie statusu społecznego ludzi starych. Jest, zatem wielce prawdopodobne, że między innymi na skutek takich zjawisk dochodzić może do zachowań związanych z nierównym, gorszym, traktowaniem seniorów z powodu wieku oraz stereotypowego ich postrzegania (ang. ageism). G e n e z a b a d a n i a Pomysł na przeprowadzenie badania ankietowego wśród osób starszych nt. nierównego, gorszego traktowania ze względu na wiek, narodził się podczas międzynarodowych warsztatów poświęconych tematyce dyskryminacji zorganizowanych w Wilnie przez brytyjską organizację Help the Aged 3 w lipcu 2004 r. 1 Tekst informacyjny o Forum 50+ znajduje się na końcu książki 2 P. Szukalski, Uprzedzenia i dyskryminacja ze względu na wiek (ageism). Przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Społeczna nr 2, Warszawa 2004 r., s

92 91 W spotkaniu uczestniczyły organizacje z krajów Europy Środkowo-Wschodniej, a wśród nich przedstawiciele nowopowstałego Forum 50+. Seniorzy XXI wieku! Dyskusje nad koncepcją badania i możliwościami jego realizacji trwały wiele miesięcy badanie to miało być pierwszym wspólnym przedsięwzięciem organizacji skupionych w Forum 50+. Do współpracy przy opracowaniu koncepcji i realizacji badania zaproszona została Magdalena Łuczak, absolwentka andragogiki i pedagogiki medialnej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Kwestia dyskryminacji ze względu na wiek stanowi obszar zainteresowań naukowych autorki niniejszego artykułu. R e s p o n d e n c i Badanie sondażowe opinii na temat dyskryminacji osób starszych ze względu na wiek zostało przeprowadzone w drugim kwartale 2005 r. w ośmiu miastach (Białystok, Inowrocław, Kielce, Kraśnik, Lublin, Poznań, Tczew, Warszawa), w których działają organizacje Forum 50+. Ankietę wypełniły 1252 osoby powyżej pięćdziesiątego roku życia członkowie organizacji seniorskich oraz inni mieszkańcy miejscowości, w których działają organizacje. W analizie wyników uwzględniono takie zmienne jak: płeć, wiek, wykształcenie, miasto oraz przynależność do organizacji seniorskich. Ze względu na nielosowy dobór próby wyników badań nie można uogólniać na populację osób powyżej 50. roku życia w Polsce. Jednakże nadreprezentacja respondentów posiadających wykształcenie wyższe i średnie oraz aktywność społeczna w organizacjach seniorskich części badanych pozwalają przypuszczać, iż osoby te posiadają lepsze kompetencje poznawcze i są bardziej wrażliwe na kwestie społeczne, dzięki czemu ich opinie pozwolą na głębsze rozpoznanie problemu. Z tego też powodu, można, w pewnym sensie, uznać opinię tych osób za bardziej przydatną przy próbie zdiagnozowania zjawiska gorszego traktowania osób starszych z powodu wieku 4. P r z e d m i o t i c e l b a d a n i a Badanie sondażowe miało pomóc w uzyskaniu odpowiedzi na kilka ważnych pytań: Czy osoby starsze dostrzegają problem dyskryminacji ze względu na wiek? Czy doświadczyły nierównego, gorszego traktowania z powodu wieku? Gdzie i z czyjej strony spotykają się z takimi zachowaniami? W jakich formach przejawia się nierówne, gorsze traktowanie z powodu wieku? Jakie są przyczyny tego rodzaju zachowań? Jak osoby starsze postrzegają same siebie? Badanie miało charakter diagnostyczny. Jego zamiarem nie było pogłębione rozpoznanie zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek, ale orientacja w formach, przyczynach i obszarach jego występowania z punktu widzenia osób, które potencjalnie wydają się najbardziej na nie narażone. Badanie miało pomóc w identyfikacji obszarów występowania dyskryminacji, którym w przyszłości należałoby się przyjrzeć dokładniej. Warto podkreślić, iż jest to pierwsze ilościowe badanie tego zjawiska w Polsce. Forum 50+ ma nadzieję, że jego wyniki, mimo ograniczeń natury warsztatowo-metodologicznej, posłużą do formułowania dalszych prac badawczych tego problemu. P r z e b i e g b a d a n i a s o n d a ż o w e g o Ankieta składała się z trzynastu pytań (w tym pytań zamkniętych wielokrotnego wyboru, pytań otwartych oraz pytań metryczkowych). Za przeprowadzenie ankiet w każdym z miast odpowiadały poszczególne organizacje Forum 50+. Na potrzeby realizacji niniejszego przedsięwzięcia badawczego Hanna Malanowska, programistka, konsultant Forum 50+ opracowała specjalistyczny komputerowy system gromadzenia danych Dyskryminator. Analizę statystyczną i wstępną interpretację wyników wykonała na preferencyjnych warunkach firma PBJ Badania Marketingowe 5. Analiza statystyczna sfinansowana została ze środków Unii Europejskiej w ramach programu STOP dyskryminacji osób starszych realizowanego przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce. Wszelkie pozostałe zadania wykonane zostały społecznie przy znaczącym nakładzie pracy członków Forum 50+ i wolontariuszy. 4 A. Borowiec, Analiza i opracowanie statystyczne badania sondażowego na temat dyskryminacji osób starszych ze względu na wiek (materiał niepublikowany) Warszawa: PBJ Badania Marketingowe, 2005 r., s. 5,9. 5

93 92 D e f i n i c j e n a j w a ż n i e j s z y c h p o j ę ć u ż y w a n y c h w b a d a n i u à Dyskryminacja Słowo dyskryminacja wywodzi się z języka łacińskiego (łac. discriminatio) i oznacza rozróżnienie. W języku polskim, w powszechnym odbiorze, pojęcie to obciążone jest jednak silnym negatywnym ładunkiem emocjonalnym. Kojarzone jest najczęściej z dyskryminacją rasową i religijną. Ze względu na powyższe, po konsultacji z językoznawcą, w badaniu zdecydowano się na używanie bardziej adekwatnego wyrażenia nierówne, gorsze traktowanie ze względu na wiek. Zjawisko dyskryminacji osób starszych ze względu na wiek można zdefiniować jako gorsze, odmienne traktowanie, nieposzanowanie praw. Zachowania te wynikają ze stereotypowych przekonań o możliwościach i umiejętnościach, formułowanych w odniesieniu do wieku. 6 à Osoba starsza Kiedy zaczyna się starość? Na to proste pytanie trudno uzyskać jednoznaczną odpowiedź. W krajach europejskich różnie określany jest ustawowy wiek emerytalny, a starość można rozpatrywać na wielu płaszczyznach np.: biologicznej, społecznej czy psychologicznej Najczęściej to wiek 60 lat przyjmowany jest jako dolna granica starości 7, Jednak na rynku pracy za osobę starszą uznaje się często już człowieka pięćdziesięcioletniego. Jedna ze sfer opisywanego w tym artykule badania dotyczyła rynku pracy, zatem na potrzeby badania przyjęto, że osoby starsze to ludzie powyżej 50. roku życia. P r e z e n t a c j a w y n i k ó w b a d a n i a à Cechy społeczno-demograficzne badanej grupy Przeważającą większość respondentów stanowiły kobiety, bo aż 70%, zaledwie co 7 badany był mężczyzną. Rozpiętość wiekowa wśród respondentów kształtowała się następująco: najniższy wiek osób badanych to 50 lat, najwyższy zaś to 97 lat. Największą grupę wśród badanych stanowiły osoby w przedziale wiekowym lat (19%) oraz (17%). Respondenci w większości zadeklarowali, iż mieszkają samotnie (37%), 1 4 z nich mieszkała z małżonkiem, 15% z małżonkiem i rodziną, 18% z kimś z członków rodziny. Poziom wykształcenia respondentów był znacząco wyższy niż przeciętnie w strukturze populacji kraju w tej grupie wiekowej aż 41% badanych zadeklarowało posiadanie średniego wykształcenia, a 30% legitymowało się wykształceniem wyższym. à Wizerunek osób starszych Istniejące w społeczeństwie wyobrażenia na temat osób starszych wpływają na stosunek tej grupy wobec siebie i otaczającej rzeczywistości. W badaniu zapytano respondentów o to, jakie cechy kojarzą im się z osobą starszą. Odpowiedź na to pytanie dostarczyła informacji na temat wizerunku ludzi starszych wśród Rys. 1. Wiek respondentów (w %) 20% 15% 10% % 0% od 50 do 54 od 55 do 59 od 60 do 64 od 65 do 69 od 70 do 74 od 75 do 79 od 80 lat i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie badania 6 Zob. E. Thorpe, Dyskryminacja ze względu na wiek w Unii Europejskiej [w:] My też Seniorzy w Unii Europejskiej, Warszawa: ARFP, 2004, s Wiek 60 lat przyjmowany jest jako dolny próg starości na przykład przez Światową Organizacja Zdrowia (WHO).

94 93 badanych. Daje się zauważyć, iż jest on w znaczącym stopniu odbiciem negatywnych i pozytywnych stereotypów odnoszących się do tej grupy wiekowej 8. Za przykład konotacji z negatywnym wyobrażeniem starości jako fazy życia i wizerunkiem osoby starszej można uznać fakt, że ponad połowa badanych określa osobę starszą jako wymagającą opieki (52%), chorą (41%) oraz niesprawną (40%). Natomiast do pozytywnego stereotypu osoby starszej nawiązują takie cechy, jak: doświadczenie życiowe (67%), opiekuńczość (23%) i zaradność życiowa (21%). Cechy najrzadziej kojarzone z osobami starszymi to solidne wykształcenie (9%) i wysoki status materialny (3%). Warto zwrócić uwagę na rysujący się związek pomiędzy posiadanym wizerunkiem osoby starszej a wykształceniem. Wśród respondentów z wyższym wykształceniem obraz osoby starszej jest bardziej pozytywny, przypisują jej takie dodatnie cechy, jak doświadczenie życiowe, solidne wykształcenie czy dobry stan zdrowia. Rys. 2. Czy osoby starsze traktowane są w Polsce z należytym szacunkiem? (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% tak nie trudno powiedzieć à Szacunek wobec ludzi starszych Na postawy i stosunek wobec ludzi starszych wpływa wiele różnorodnych czynników, takich jak tradycja, kultura, wychowanie. Zapytano respondentów, czy w ich odczuciu osoby starsze traktowane są z należytym szacunkiem. Zdecydowanie przekonanych o takiej sytuacji było 37%, natomiast odmiennego zdania aż 50% badanych. Brak szacunku nieco częściej dostrzegały osoby lepiej wykształcone. Na opinię o tym, czy seniorzy są traktowani w Polsce z należytym szacunkiem, wpływ miał także posiadany wizerunek osoby starszej. W grupie badanych kojarzących seniorów z korzystną sytuacją materialną aż 46% dostrzegało istnienie szacunku dla osób starszych, gdy wśród osób uważających starszych za biednych takiej odpowiedzi udzieliło tylko 22%. 9 Rys. 3. Czy osoby starsze w Polsce spotykają się z nierównym, gorszym traktowaniem z powodu wieku? (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania 60% 50% 58 40% 30% 20% 10% 0% tak i raczej tak à Opinie o nierównym, gorszym traktowaniu (dyskryminacji) Na pytanie, czy osoby starsze spotykają się w Polsce z nierównym, gorszym traktowaniem z powodu wieku, respondenci odpowiadali najczęściej twierdząco (58%). Nieco częściej były to kobiety (59%), badani w wieku lata (65%), osoby z wyższym wykształceniem (63%), częściej osoby działające w organizacjach seniorskich. Stopień dostrzegania tego rodzaju zachowań zmniejsza się wraz z wiekiem badanych, co wynikać może z obniżającej się wraz z upływem lat aktywności ludzi starszych w przestrzeni społecznej, lub zgodą na takie traktowanie. à Osobiste doświadczenia nierównego, gorszego traktowania (dyskryminacji) Respondentów zapytano także, czy oni osobiście spotkali się nierównym gorszym traktowaniem z powodu wieku. Zaobserwowana została tendencja, którą moż- 28 nie i raczej nie 14 trudno powiedzieć 8 W badaniach przeprowadzonych przez CBOS pojęcie starości niezależnie od wieku badanych równie często wywoływało skojarzenia negatywne. Wśród lęków dotyczących własnej starości 58% respondentów obawiało się utraty samodzielności, a aż 78% choroby i niedołężności. Por. B. Wciórka,, Nasza starość, Komunikat CBOS nr 2429, Polacy wobec ludzi starych i własnej starości, 2000 r., 9 A. Borowiec, Analiza i opracowanie statystyczne..., op. cit., str.24.

95 94 Rys. 4. Formy gorszego traktowania z powodu wieku Źródło: opracowanie własne na podstawie badania lekceważenie, obojętność nieprzyjemne żarty wykorzystanie materialne groźby, zastraszanie przemoc fizyczna inne nie spotkałam/-em się z takimi zachowaniami Rys. 5. Sfery gorszego traktownaia osób starszych z powodu wieku Źródło: PBJ Badania Marketingowe środki komunikacji miejskiej placówki służby zdrowia urzędy ulica rodzina sklepy ną ująć w stwierdzeniu to nie zdarzyło się mnie, to zdarzyło się im. Badani chętniej dzielili się swoją wiedzą, opiniami o przypadkach dyskryminacji z powodu wieku wśród znajomych i sąsiadów niż doświadczeniami osobistymi. Jednym z powodów, takiego stanu rzeczy może być fakt, że, jak powszechnie wiadomo, trudniej opowiada się o własnych doświadczeniach, zwłaszcza, jeśli są one niemiłe czy bolesne. Blisko 24% badanych stwierdza, iż osobiście zetknęło się z nierównym, gorszym traktowaniem z powodu wieku. Są to najczęściej osoby w wieku lat, z wykształceniem podstawowym (26%) i niepełnym podstawowym (31%), częściej te zamieszkujące z rodziną (29%). Natomiast 37% respondentów częściej kobiety, osoby w wieku między rokiem życia, posiadające wyższe wykształcenie (43%), działające społecznie (44%) deklarowało, że znają kogoś, kto doświadczył takich zachowań. à Formy dyskryminacji Mimo, że jedynie 24% badanych zadeklarowało, że osobiście doznało zachowań dyskryminacyjnych, to respondenci nie mieli większych trudności z wybraniem trzech z sześciu podanych form gorszego traktowania, jakich doświadczyło. 10 Najczęściej wskazywano na lekceważenie i obojętność (83%), nieco mniej (60%) na nieprzyjemne żarty. Niepokój budzi wskazywanie form mających charakter kryminalny. Ponad 1 4 badanych doświadczyła wykorzystania materialnego, nieco mniej wymieniło groźby i zastraszanie oraz przemoc fizyczną. W pytaniach otwartych w ankiecie respondenci mogli swobodnie opisać sytuacje, w których doświadczyli nierównego traktowania z powodu swojego wieku, mogli także opisać doświadczenia znajomych osób. Najczęściej opisywaną formą takiego zachowania zarówno wobec siebie jak i osoby znajomej była agresja społeczna 11, która odpowiednio wyniosła 38% i 24%. osoby starsze nie są gorzej traktowane miejsce pracy sąsiedztwo à Sfery dyskryminacji Dwie główne sfery funkcjonowania człowieka to sfera prywatna i publiczna. Zapytano respondentów, gdzie najczęściej osoby starsze narażone są na doświadczanie nierównego, gorszego traktowania w związku ze swoim wiekiem. Ponad połowa ankietowanych wska- 10 Większość respondentów, którzy na pytanie o osobiste doświadczanie gorszego traktowania z powodu wieku odpowiedziało negatywnie, w kolejnym pytaniu szczegółowym udzieliło odpowiedzi twierdzącej. Przyczyn tego stanu rzeczy prawdopodobnie należy upatrywać w trudnościach ze zdefiniowaniem zachowania nierównego, gorszego traktowania z powodu wieku. Opisane przykłady tego rodzaju zachowań mogły przywołać skojarzenia podobnych sytuacji, których doświadczył w przeszłości badany. 11 Na potrzeby badania przyjęto następującą definicję agresji społecznej. Pod pojęciem tym rozumie się zachowania intencjonalne, ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody o charakterze werbalnym i fizycznym. Odpowiedzi na pytania otwarte, dotyczące różnych typów zachowań w relacjach społecznych, takich jak np. przemoc fizyczna, agresja werbalna, zakwalifikowano w trakcie kodowania pytań otwartych do kategorii agresja społeczna.

96 95 zała, że nierówne, gorsze traktowanie osób starszych z powodu wieku najczęściej występuje w sferze relacji społecznych: co drugi badany wskazał na komunikację miejską, niemal tyle samo badanych uznało, że są to placówki służby zdrowia (45%) i urzędy (44%), nieco mniej respondentów odpowiedziało, że z gorszym traktowaniem osoby starsze spotykają się na ulicy. Rodzinę jako miejsce, w którym jest się narażonym na tego rodzaju zachowania, wskazało 20% badanych, zdaje się ona być miejscem bardziej przyjaznym osobom starszym. Interesujący jest fakt, iż na ostatnim miejscu (7% odpowiedzi) wskazuje się możliwość zetknięcia z nierównym, gorszym traktowaniem z powodu wieku właśnie w sąsiedztwie. à Przyczyny dyskryminacji Najwięcej respondentów (82%) jako przyczynę nierównego, gorszego traktowania osób starszych z powodu wieku wskazało brak kultury i właściwego wychowania osób młodszych. Na brak wiedzy o potrzebach i ograniczeniach starości zwrócił uwagę niemal co drugi ankietowany (48,5%). Nasuwa się zatem wniosek, iż promowanie i rozwijanie edukacji na rzecz przygotowania do starości i poszanowania ludzi starszych poprzez wprowadzenie do systemu szkolnego i innych form edukacji wiedzy przygotowującej zarówno do własnej starości, jak i starości członków rodziny, wydaje się rzeczą niezbędną. Na trzecim miejscu plasuje się mniejsza sprawność fizyczna, na kolejnych negatywny wizerunek osoby starszej (34%) oraz przepisy prawne (23%). Wydaje się zatem, iż bariery kulturowe i obyczajowe przewyższają ograniczenia strukturalne czy fizyczne. à Służba zdrowia Osoby starsze ze względu na pogarszający się wraz z wiekiem stan zdrowia, częściej niż osoby młode korzystają ze usług medycznych, z tego względu w opisywanym badaniu traktowaniu ludzi starszych w tym obszarze poświęcono więcej uwagi. Zachowania dyskryminacyjne wobec osób starszych z powodu wieku wydają się występować również w obszarze służby zdrowia. Dr n. med. Jarosław Derejczyk, konsultant wojewódzki w dziedzinie geriatrii, wiceprezes Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce, twierdzi, iż ludzie starzy to grupa najbardziej zaniedbana medycznie. 12 Co czwarty badany (25%) deklarował, że doświadczył problemów w dostępie do usług medycznych w związku ze swoim zaawansowanym wiekiem. Częściej były to kobiety oraz osoby działające w organizacjach seniorskich. 13 Spośród osób, które zadeklarowały, iż Rys. 6. Rodzaje problemów w dostępie do usług medycznych ze względu na wiek (w %) 45% 40% 35% 30% 25% 20% % 10% 5% % odmowa wykonania badań lekceważenie odmowa pomocy medycznej wiek jako diagnoza inne Źródło: PBJ Badania Marketingowe 12 J. Derejczyk, Geriatria a reforma ochrony zdrowia w Polsce, Służba Zdrowia nr 61-64, 2000 r. 13 A. Borowiec, Analiza i opracowanie statystyczne..., op. cit., str. 37.

97 96 spotkały się z tego rodzaju problemem i opisały swoje doświadczenia, najwięcej wskazało na odmowę wykonania badań (40%), oraz lekceważenie przez służbę zdrowia (38%). Wśród innych problemów wymieniano odmowę pomocy medycznej (odmowa przyjazdu karetki czy przyjęcia do szpitala) oraz złe diagnozowanie z powodu wieku. Zachowania te mogą budzić niepokój, bowiem to właśnie starsi pacjenci, których jest coraz więcej i żyją coraz dłużej, stają się głównymi odbiorcami usług medycznych. Przeprowadzone badanie sondażowe nie pozwala wprawdzie na postawienie pełnej diagnozy zjawiska, dostarcza jednakże wiedzy, która nie powinna zostać pominięta w działaniach instytucji i organizacji zajmujących się problematyką osób starszych. W Polsce stan wiedzy na omawiany temat jest niewystarczający. Dlatego też, niewątpliwie stwierdzić należy, że badania nad zjawiskiem dyskryminacji ze względu na wiek wśród osób starszych wymagają kontynuacji. W n i o s k i Podsumowując wyniki badania, należy wyraźnie podkreślić, iż połowa respondentów uważa, że osoby starsze są nierówno, gorzej traktowane z powodu wieku (w różnych, wymienionych wcześniej formach i obszarach). Osoba, która częściej dostrzega takie zachowania, to kobieta, osoba w wieku lata, posiadająca wyższe wykształcenie, działająca w organizacji seniorskiej. Natomiast osobiście z takim zachowaniami spotkało się 24% badanych, nieco częściej kobiety, osoby w wieku lat, z wykształceniem podstawowym, mieszkające z rodziną. Pośród wielu czynników determinujących występowanie zachowań dyskryminacyjnych wobec osób starszych z powodu wieku w opinii badanych najistotniejsze znaczenie mają: brak kultury i właściwego wychowania osób młodszych oraz brak wiedzy o potrzebach i ograniczeniach związanych z podeszłym wiekiem. Miejsca, w których respondenci doświadczają i obserwują tego rodzaju zachowania, to sfera relacji społecznych. Najczęściej wskazywano na środki komunikacji miejskiej. Również często wybierano służbę zdrowia i urzędy, zatem środowisko sąsiedzkie i rodzinne wydaje się być najbardziej przyjaznym miejscem funkcjonowania osób starszych. 14 Warto zwrócić także uwagę na fakt, iż opinie na temat szacunku wobec osób starszych oraz o ich dyskryminowaniu ze względu na wiek, są związane z doświadczeniami respondentów. Osoby, które doświadczyły gorszego traktowania, oraz te, które znają kogoś, kto spotkał się z gorszym traktowaniem ze względu na wiek, częściej dostrzegają brak szacunku wobec starszych i gorsze ich traktowanie związane z ich wiekiem Stosunek społeczeństwa wobec ludzi starszych jest dość zróżnicowany i zależny od kontekstu społecznego, w jakim się go rozpatruje. Por. Ocena postaw społeczeństwa wobec osób w starszym wieku. B. Wciórka, op.cit. 15 A. Borowiec, Analiza i opracowanie statystyczne..., op. cit., str. 27.

98 97 Komentarze przedstawicieli organizacji skupionych w Forum 50+ na temat wyników badania à Od dyskryminacji do przemocy... Hanna Dąbrowiecka Członek FORUM 50+ / Stowarzyszenie Po Sześćdziesiątce 20% respondentów stwierdziło, że to właśnie w domu, w rodzinie spotykają się z przejawami dyskryminacji ze względu na wiek. Czytając publikacje poświęcone problemom starzenia się i miejscu starego człowieka w społeczeństwie, nie zetknęłam się z tematem przemocy w rodzinie tak jakby zjawisko przemocy wobec osób starszych nie miało w ogóle miejsca. Wypowiedzi respondentów, którzy zdecydowali się nieco szerzej odpowiedzieć na pytanie o agresję najbliższych, ukazują obraz daleki od idyllicznej wizji wielopokoleniowej rodziny, dającej poczucie bezpieczeństwa i wsparcie. Wystarczy porozmawiać z pracownikami któregokolwiek ośrodka pomocy społecznej, żeby zorientować się, że nie tyle kochamy naszych staruszków, ile lekceważymy ich potrzeby, wykorzystujemy, zabieramy pieniądze, no i bijemy, kiedy nie dość szybko usuwają się nam z oczu. W programie działań Forum 50+, a także wszystkich organizacji seniorskich muszą znaleźć się zadania dotyczące zwalczania dyskryminacji ze szczególnym uwzględnieniem przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Mamy prawo do wolnego od bólu i krzywd przeżywania dni, które nam jeszcze pozostały. Całemu społeczeństwu zaś należy uświadomić, że dyskryminacja to przestępstwo, przemoc natomiast prowadzi do zbrodni. à A po co badać się w Pani wieku...? Anna Sobocińska Członek FORUM 50+ / Fundacja Samaritanus 45% respondentów wskazuje placówki służby zdrowia jako miejsce nierównego, gorszego traktowania z powodu wieku. Odmowa wykonania badań, wręcz odmowa pomocy medycznej, obojętność wobec bólu pacjenta, niechęć do chorego połączona z irytacją (często tylko z powodu jego wolniejszego, mniej sprawnego sposobu bycia), lekceważenie, arogancja, bezduszność, upokarzający sposób traktowania to tylko niektóre z całej listy skarg zgłaszanych przez ankietowanych. Zapewne wielu żalom i prośbom nie uda się szybko zaradzić, należy jednak pamiętać, że w służbie zdrowia nie wszystko zależy od wysokości nakładów finansowych. Już tylko inne, bardziej serdeczne i godne traktowanie starszych pacjentów przez personel medyczny zmieniłoby znakomicie wizerunek służby zdrowia. Tymczasem, w chwili obecnej, ankieta przeprowadzona wśród ludzi starszych potwierdziła właściwie tylko to, o czym wiele osób wiedziało, nie znaliśmy tylko skali tego smutnego zjawiska. Okazało się, że ogromna (i powiększająca się systematycznie) grupa społeczna, jaką są w naszym kraju seniorzy, pozbawiona jest pewnych uprawnień należnych każdemu obywatelowi; pozbawiona tylko z powodu swojego wieku a to już jest dyskryminacja. à Po co mam tłumaczyć i tak Pani nie zrozumie... Elżbieta Kączkowska Wolontariuszka FORUM 50+ Bardzo niepokojący jest fakt, że aż 44% respondentów wskazało różnego rodzaju urzędy państwowe jako miejsca dyskryminacji osób starszych. Najczęściej spotykaną formą gorszego traktowania jest lekceważenie, obojętność, nieprzyjemne komentarze i niewybredne żarty. Niestety, zdarzają się sytuacje na granicy łamania prawa, a nawet przekraczające te granice: listonosz żąda resztówki i oszukuje samotną staruszkę, bo wie, że ona i tak się nie doliczy; pracownica w ZUS zamiast wytłumaczyć zasady rewaloryzacji renty powiedziała: a po co jej renta za rok i tak zejdzie z tego świata ; kobieta, 75 lat, chciała zamienić mieszkanie na mniejsze spotkała się z wieloma trudnościami w urzędach, a nawet powiedziano jej, że po co to robi, jest przecież stara, i tak szybko umrze; w Urzędzie Skarbowym urzędniczka ordynarnie nawrzeszczała na starszego pana zamiast wyjaśnić mu sprawę. à Czyżbyśmy byli nikomu niepotrzebni? Julia Potocka Wolontariuszka FORUM 50+ i Fundacji na Rzecz Kobiet Ja Kobieta Odtrącanie ludzi starszych specjalnie nie dziwi i nie wzbudza zainteresowania, a powinno. W społeczeństwie jednostki muszą ze sobą współpracować i wspólnie rozwiązywać problemy, tymczasem niewielu ludzi zadaje sobie trud, żeby pomóc komuś starszemu. Średnie pokolenie i młodzież nie ma poszanowania dla wieku i doświadczenia ludzi starszych. Zbyt często ludzi starych uważa się za niepotrzebnych: W kolejce w sklepie młody chłopak zwrócił się do mnie agresywnie: Ty, Radio Maryja, jak ci.... Należy przypuszczać, że tego rodzaju wypowiedzi wiele osób starszych słyszało niejeden raz. Na podstawie tego badania wyraźnie widać, że ludzie starsi czują się zagubieni i stłamszeni w naszym świecie. Dlatego musimy podjąć odpowiednie działania zmierzające do zmiany naszych postaw wobec osób w podeszłym wieku. Rozwiązaniem mogłyby być rozmowy młodych ze starszymi, być może byłyby zachętą do wspólnego działania.

99 98