Rozdział VI Oświata i szkolnictwo

Transkrypt

1 Rozdział VI Oświata i szkolnictwo 61. Władze i samorząd szkolny Ustąpienie Rosjan i wkroczenie Austriaków w sierpniu 1915 roku zmieniło położenie mieszkańców Chełma i Ziemi Chełmskiej, w dziedzinie oświatowo szkolnej. O ile wcześniej całość tej części życia społecznego podlegała bezwzględnej rusyfikacji (Chełm stanowił przecież od 191 roku stolicę odrębnej guberni), to nowy zaborca, zgodnie ze swoją taktyką jednania dla siebie społeczeństwa polskiego, pozwolił na jej spolonizowanie. Jednak nie wszędzie proces ten odbywał się bezkonfliktowo. W samym Chełmie pierwszym obwodowym inspektorem szkolnym z ramienia austriackich władz okupacyjnych został Wahn. 1 Próbował on wprowadzić do polskich szkół (w podległym sobie obwodzie chełmskim) obowiązkową naukę w języku niemieckim. Spowodowało to ostry sprzeciw ze strony polskich nauczycieli wśród których na czoło wybiła się protestacyjna działalność Marii Skawińskiej. Wprawdzie została ona usunięta przez inspektora ze szkolnictwa chełmskiego, ale i on też długo nie pobył w Chełmie. Ze względu na zatargi z polskimi nauczycielami został odwołany, a władze austriackie mianowały na jego miejsce Pawła Klimczuka. Po przejęciu administracji szkolnej przez władze polskie inspektorem szkolnym został dr Stefan Prószyński, a następnie (od 1 czerwca 1918 roku) Zygmunt Podgórski. 5 Inspektorzy zobowiązani byli m. in. do powołania na swoim terenie Rad Szkolnych Okręgowych, a także Dozorów Szkolnych i Opiek Szkolnych. Do zadań tych społecznych organów należał nadzór nad sprawami oświatowo szkolnymi swego terenu (powiatu, miasta, gminy). Z dniem 1 października 1917 roku (na terenie okupacji niemieckiej) i 1 listopada 1917 roku (na terenie austriackiego Generał Gubernatorstwa) zarząd sprawami szkolnymi przeszedł na szczeblu centralnym do kompetencji świeżo powstałego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W terenie natomiast te kwestie nadal były w gestii inspektorów szkolnych (jako przedstawicieli administracji państwowej) oraz Rad Szkolnych i Dozorów Szkolnych (jako czynnika społecznego). 6 1 Tak wynika z akt zachowanych w APLOCh. Wahn był inspektorem nie dłużej niż do 1 marca 1916 roku. Patrz: St. Pyszko, Oświata chełmska w latach [w] Rocznik Chełmski, 1997, t., s. ; tenże, Przyczynek do dziejów oświaty i szkolnictwa na terenie Chełma. [w] Gazeta Chełmska IIIIV 1997, nr 6. Przeszła ona wtedy prawdopodobnie do Lublina, bo w spisie nauczycieli z 196 roku jest na liście kadry pedagogicznej w jednej z lubelskich szkół średnich. Patrz: St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s. 5. Kronika SP 1 ; dz. cyt., s.. Nastąpiło to w dniu 1 września 1917 roku, kiedy to Rada Regencyjna została najwyższą władzą na terenie Królestwa Polskiego także w zakresie szkolnictwa. Powołała ona, na mocy dekretu O tymczasowej organizacji Władz Naczelnych w Królestwie Polskim. Patrz: Dziennik Ustaw Królestwa Polskiego (dalej: Dz. U. Kr. Pol.), 1918, nr 1, poz. 1. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W samym Chełmie to przejęcie nastąpiło w dniu 11 listopada 1917 roku. Patrz: St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s.. 5 APLOCh, Inspektorat Szkolny w Chełmie (dalej: ISzCh), sygn. 110, s. 60; Kronika SP 1, dz. cyt., s J. Lewandowski, Królestwo Polskie pod okupacją austriacką Warszawa 1980, s ; St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s.. 19

2 Zasadniczy fundament kształtowania się ustroju szkolnego w odrodzonym państwie polskim dały przepisy Konstytucji marcowej 7 oraz dwie ustawy z 17 lutego 19 roku: O zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych 8 oraz O budowie publicznych szkół powszechnych. 9 W myśl tych przepisów oświatą chełmską kierował inspektor szkolny, którego zakres działania obejmował m. in. takie sprawy jak: kierowanie na terenie powiatu chełmskiego i miasta Chełma szkołami powszechnymi (zarówno publicznymi jak i prywatnymi), pośredniczenie między władzami administracyjnymi a ogółem nauczycieli zatrudnionych w tychże szkołach, pośredniczenie między samorządowymi władzami gminnymi a szkołami powszechnymi (szczególnie w zakresie organizacji Dozorów Szkolnych, uchwalania i realizacji przez samorządy gminne budżetów na cele szkolne, zapewnienia przez gminy warunków pracy szkołom i wypełniania przez nie należnych nauczycielom świadczeń). Inspektora szkolnego powoływał kurator Okręgu Szkolnego (początkowo w Warszawie, a od 1 września 195 roku w Lublinie 10 ) jako organ szkolny drugiej instancji. Po Zygmuncie Podgórskim stanowisko inspektora szkolnego w Chełmie piastowali: Stanisław Sowiński (od września 191 r. do 1 czerwca 195 r.), p.o. insp. Witold Wadowski (od 1 czerwca 195 r. do 1 listopada 195 r.), Piotr Zdek (od 1 listopada 195 r. do stycznia 197 r.), p.o. insp. Witold Wadowski (cały 197 rok), Kazimierz Peche (od 1 stycznia 198 r. do września 198 r.), p.o. insp. Witold Wadowski (od września 198 r. do 17 stycznia 199 r.), Leonard Krupczak (od 17 stycznia 199 r. do 1 grudnia 19 r.), Antoni Pikulski (od 1 grudnia 19 r. do 0 sierpnia 195 r.), Jan Lachcik (od 1 września 195 r. do 1 września 198 r.) i Roman Jackl (od 1 września 198 r. do września 199 r.). 11 Oprócz administracji szkolnej wiele w tym względzie ważył czynnik społeczny. Były to, jak już wcześniej wspomniano, Dozory Szkolne i Opieki Szkolne, które praktycznie przetrwały do wybuchu we wrześniu 199 r. II wojny światowej. Ponadto w Chełmie 1918 roku powołano do życia Okręgową Radę Szkolną z Wiktorem Ambroziewiczem na czele. Do Rady tej wchodzili także nauczyciele, np. zebrani w dniu marca 1918 roku pedagodzy z całego powiatu chełmskiego (w tym także i z terenu miasta Chełma), w liczbie ok. 60 osób, wybrali do Okręgowej Rady Szkolnej, jako swoich przedstawicieli nauczycielkę z Haliczan Marię Eysymontównę i Jana Łomotta (który uczył w Olchowcu). Jak ważne to były wybory i zebranie świadczy udział w nich przedstawicieli Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z Warszawy: księdza prałata Jana Gralewskiego inspektora krajowego i M. Dobrowolskiego. 1 Jednak, jak pisze w swoim sprawozdaniu Zygmunt Podgórski, ze względu na trudności z zebraniem Powiatowej Rady Szkolnej zmuszony jestem działać tak, jakby ona nie istniała Bardziej aktywniejsze były w/w Dozory Szkolne, dbające w gminach, by nie brakło szkołom, na podległym terenie, niezbędnych środków do funkcjonowania 7 Dz. U. R.P., 191, nr, poz. 67. Patrz także tekst Konstytucji marcowej z 17 marca 191 roku. 8 Dz. U. R. P., 19, nr 18, poz Tamże, poz Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej: Dz. U. M. W.R. i O. P.), 195, nr 1, poz APLOCh, ISzCh, sygn. 6; Dz. U. M. W. R. i O. P, 195, nr 1; 196, nr ; 198, nr 1 i nr 11; 199, nr ; 19, nr 10; P. Kiernikowski, Szkolnictwo chełmskie w okresie międzywojennym. [w] Gazeta Chełmska, nr 7 z kwietnia 1996 r., s Kronika SP 1, dz. cyt., s. 89; St. Pyszko, Przyczynek, dz. cyt., s. 6; tenże, Oświata, dz. cyt., s APLOCh, ISzCh, sygn

3 (chociaż i tu różnie bywało, np. w gminie Siedliszcze 1 ). Znaczenie ich jeszcze bardziej wzrosło po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Na czele Dozorów stawali przeważnie księża katoliccy, którzy potrafili, nieraz z dobrym skutkiem, wykorzystać swoje wpływy kapłańskie dla załatwienia spraw oświatowych. Jednym z nich był ksiądz kanonik Wincenty Hartman (wielce zasłużony w pozyskiwaniu funduszy samorządowych i bardziej odpowiednich pomieszczeń dla podległych sobie szkół). 15 W 19 roku zastąpił go na stanowisku przewodniczącego Dozoru dr Ludwik Chomicki. 16 Ponadto w skład tej instytucji wchodzili (w roku 198) m.in. Aleksander Paterkowski, Lazar Lederman, Aleksander Sauter, Antoni Dziaduszyński, dr Zofia Czarkowska oraz Władysław Głowacki (jako sekretarz). 17 Z chwilą podniesienia rangi administracyjnej miasta, na miejsce Dozoru Szkolnego powołana została Miejska Rada Szkolna. 18 Na czele tego organu stała aż do swojej śmierci (w dn. 10 sierpnia 19 roku) dr Jadwiga Młodowska. Po niej tę funkcję objął Tadeusz Dąbrowski, a następnie dr Franciszek Wojnar, który pełnił ją już do wybuchu II wojny światowej Członkami byli różni obywatele miasta Chełma, a wśród nich m.in. Jan Lachcik, Lucyna Cichocka, Władysław Głowacki (jej długoletni sekretarz), Jan Zimmer, dr Selma Wilenkowa, sędzia Stanisław Gęca, Abram Aron Szajn, Marian Cudny, Michał Mazurek, ksiądz kanonik Julian Jakubiak, Józef Prochal, Kazimierz Czernicki, Anszel Biderman, dr Mikołaj Sagatowski, Tadeusz Tomaszewski, Franciszek Pawlak, dr Adolf Beatus. 19 Miejska Rada Szkolna otrzymała na mocy uchwały Magistratu chełmskiego z dnia 19 sierpnia 199 roku (protokół Nr 5, poz. ) pokój położony za salą posiedzeń Rady Miejskiej jako lokal urzędowy. 0 Miejska Rada Szkolna zajmowała się głównie sprawami gospodarczymi szkół. Projektowała wydatki przewidziane w budżecie na oświatę. Akceptowała rachunki na wydatki rzeczowe. Ustalała potrzeby w zakresie lokali szkolnych oraz bieżących i generalnych remontów. Wnioskowała do chełmskiego Magistratu w sprawie wynajmowania lokali na potrzeby szkół oraz opłat za nie. Współpraca Rady z Zarządem Miejskim została unormowana odpowiednim regulaminem uchwalonym i przyjętym przez obie strony w 19 roku. 1 Chełmskie władze oświatowe (inspektorat, Dozory Szkolne i Rady Szkolne) początkowo były podporządkowane bezpośrednio Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, następnie (od 190 roku) Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego, by w pięć lat później podlegać utworzonemu 1 15 To właśnie dzięki jego zabiegom Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki uzyskała lokum po b. kancelarii konsystorza prawosławnego przy ul. Pocztowej 1, gdzie przebywała aż do przeprowadzki w 190 roku do budynku Szkoły Dziesięciolecia. Wspominają o tym starsi Chełmianie, np. Leokadia i Bronisław Niegardowscy, Maria i Edward Ospieszyńscy, Stefania Zawadiak czy Tadeusz Ścibior. 16 APLOCh, AmCh, sygn. 8, 9, 5, 7; APLOCh, RSMCh, sygn APLOCh, AmCh, sygn. 9. Pismo Inspektora Szkolnego w Chełmie Leonarda Krupczaka do Magistratu chełmskiego Nr 71/79 z dn. 7 marca 199 r. o tym, że Pan Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego decyzja swoją z dn. 1 I 199 roku, Nr I 19079/8 zezwolił na zorganizowanie odrębnej Rady Szkolnej Miejskiej dla miasta Chełma. 19 APLOCh, AmCh, sygn. 565, APLOCh, AmCh, sygn. 9. Pismo Nr 1177/I z dn. sierpnia 199 r., skierowane do MRS, które w imieniu Zarządu Miejskiego podpisał Włodzimierz Terpitz wiceprezydent miasta Chełma i Józef Smyk sekretarz kancelarii Rady Miejskiej; P. Kiernikowski, Szkolnictwo, dz. cyt., s APLOCh, AmCh, sygn. 15. Regulamin współpracy pomiędzy Radą Szkolną Miejską a Zarządem Miejskim w Chełmie. 11

4 wówczas (tj. w 195 roku) Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego. I tak już było do wybuchu II wojny światowej. W 196 roku, w związku z poszukiwaniem oszczędności w wydatkach oświatowych, na zjeździe przedstawicieli miast województwa lubelskiego wysunięto m.in. postulat, by znieść Miejskie Rady Szkolne, ze względu na fakt pokrywania się z zakresem działania samorządów miejskich oraz by uniknąć zbędnych wydatków. W wypadku Chełma miało to przynieść oszczędności dla miasta rzędu 5% (w roku szkolnym 197/198) i 1% (w roku szkolnym 198/199). Zwyciężył jednak zdrowy rozsądek i aż do końca istnienia II Rzeczpospolitej nie wracano już do tego niezbyt fortunnego rozwiązania w szukaniu oszczędności. 6. Freblówki (przedszkola) jako zakłady opieki nad dziećmi przedszkolnymi W Chełmie, w okresie międzywojennym, oprócz różnego rodzaju placówek oświatowych, istniały ośrodki przedszkolne. Zwano je freblówkami. Ich rodowód wywodził się jeszcze z czasów carskich, kiedy to zbierano w jednym miejscu dzieci. Przy pomocy różnych metod i form działania (przeważnie jako zabawę) wpajano im miłość do Ojczyzny oraz dumę z tego, że są Polakami. 5 Freblówki zakładane były przez dwory, towarzystwa dobroczynności oraz zgromadzenia religijne.w okresie rewolucji i później dołączyły do grona organizatorów ochronek i freblówek takie organizacje jak m.in. Towarzystwo Szkoły Ludowej czy Polska Macierz Szkolna oraz związki zawodowe. Rząd carski początkowo nie przeciwstawiał się tej działalności, uważając ją za czysto charytatywną Nie rozciągał nawet nad nią ścisłej kontroli. Dopiero konieczność polityczna zmusiła go do spojrzenia na ochronę z innego stanowiska: zrozumiano, że zastępują one nieistniejącą szkołę polską. Stąd też nastąpiła akcja mająca na celu wzmożenie rusyfikacji szczególnie na wschodnich terenach leżących nad Bugiem uwieńczona utworzeniem, odrębnej od ziem Królestwa Polskiego, guberni chełmskiej. Tej antypolskiej akcji położyło kres wkroczenie w 1915 roku do Chełma i na teren Ziemi Chełmskiej Austriaków. Od nowego okupanta Polacy uzyskali możliwość, aby na wszystkich szczeblach nauczania tworzyć odpowiednie placówki szkolno wychowawcze. W samym Chełmie powstały wtedy aż dwie ochronki prowadzone przez siostry zakonne ze Zgromadzenia Felicjanek. Jedna z nich nosiła imię ks. biskupa Sapiehy. Zatrudniono w niej m.in. pielęgniarki. Stale przebywało tu 56 dzieci (w tym: 9 chłopców i 7 dziewcząt). Uczono Dz. U. R. P., 190, nr 50, poz. 0; J. Doroszewski, Praca oświatowa i kulturalna na Lubelszczyźnie w latach II Rzeczpospolitej. Lublin 1995, s. 11. APLOCh, AmCh, sygn. 6. Freblówkaogródek dziecięcy. Nazwa pochodzi od nazwiska założyciela Friedricha Fröbla, niemieckiego pedagoga, twórcy zasad wychowania przedszkolnego. Patrz: Encyklopedia Powszechna. Warszawa 197, t. 1, s. 80; Słownik Wyrazów Obcych. Wydanie nowe. Warszawa 1997, s M. Wróbel, Wychowanie przedszkolne w Polsce w latach WrocławWarszawaKraków 1967, s. 8. Autorka podaje, że w książce Walerii Puffke, Zabawy, gimnastyka i pogadanki w szkółce freblowskiej z 99ma ilustracjami, wydanej w Poznaniu w 1899 roku, znalazły się takie patriotyczne wskazania: Bona, wychowawczyni powinna mówiąca dobrze po polsku, powinna unikać wszelkich gminnych, grubych lub z obcych języków przyswojonych wyrażeń, bo one są przeciw Ojczyźnie. Z kolei na stronie 96 swojej pracy Maria Wróbel podaje przykład krótkiego wiersza, jaki ochroniarki z dziećmi recytowały na apelach porannych: Jakam ja dumna, żem Polka z rodu, Że w żyłach moich polska krew płynie, Że Biały Orzeł to znak narodu, Że mieszkam w polskiej krainie. Podobnej treści wierszyki i piosenki, np. Katechizm polskiego dziecka autorstwa Władysława Bełzy, były nauczane w ochronkach w zaborze rosyjskim, w tym także w Chełmie i na Ziemi Chełmskiej. 1

5 je m.in. czytać i pisać po polsku. 6 Drugą ochronkę im. Św. Józefa prowadziły także siostry Felicjanki. Znajdowała się ona na przedmieściu Pilichonki. Była to ochronka dzienna, czynna w godz. od 8 00 do Na zajęcia uczęszczało tu 0 dzieci, z tego 11 chłopców i 9 dziewcząt. Nad ich zdrowiem czuwała 1 pielęgniarka. 7 Niestety. Bliższych danych na ich temat nie udało mi się, ze względu na szczupłość zachowanych akt, ustalić. Niezbitym jednak jest fakt, że obie te ochronki w Chełmie (w całym ówczesnym powiecie chełmskim było w tym czasie jeszcze ) istniały jeszcze w okresie lat Odzyskanie w listopadzie przez Polskę niepodległości zmieniło poglądy społeczne Polaków na cele i zadania ochronek. Miały być one placówkami wychowawczo oświatowymi i poddane nadzorowi ze strony Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Nadano im też nową nazwę: przedszkole. Początkowa sytuacja ogólna w oświacie dawała nadzieję, iż nastąpi pomyślny rozwój wychowania przedszkolnego. Jednak trudności ekonomiczne państwa oraz zmiana postawy władz oświatowych spowodowały, że wbrew stanowisku zajętemu w tej sprawie przez Kongres Nauczycielski, zwany później Sejmem Nauczycielskim (obradował on w Warszawie w dn kwietnia 1919 r.) nie wydano, aż do 19 roku, odpowiedniej ustawy o przedszkolach. W dalszym ciągu te placówki pozostawały, pod względem organizacyjnym, w gestii prywatnych osób, samorządów oraz różnego rodzaju stowarzyszeń i zgromadzeń. 9 Tak było również w Chełmie, czego dowodem jest np. pismo Nr skierowane przez Stowarzyszenie Błogosławionej Jolanty w Chełmie do Magistratu miasta Chełma w dniu 10 lutego 19 roku. Władze miejskie zostały poinformowane o ukształtowaniu się władz wspomnianego stowarzyszenia oraz o istnieniu na Górce kolejnej już ochronki w Chełmie noszącej imię Błogosławionej Jolanty. 0 Kolejną organizacją, która, po odzyskaniu niepodległości, zajęła się wychowaniem przedszkolnym była Polska Macierz Szkolna. Jej działacze, mający bardzo często bogate doświadczenie pod tym względem (jeszcze z czasów zaborów) dość szybko potrafili się przestawić w formach działania. Jak czytamy w jednym z wydawnictw na temat tej wielce pożytecznej organizacji, wyrosłej z ogromnej potrzeby społecznej dziecko w wieku przedszkolnym winno być otoczone opieką odpowiedniej instytucji społecznej, jeżeli rodzice nie mogą mu tej opieki całkowicie zapewnić. Mówi się z niepokojem, że u nas dzieci na wsi wychowuje zagajnik, a w mieście ulica. Kiedy rodzice są przy pracy, dziecko powinno być pod opieką wykształconej osoby, poddane rozumnemu wpływowi wychowawczemu. Przeto Macierz Szkolna propagandę ochron i prowadzenie przedszkoli i zakładów freblowskich uważa za konieczne. 1 Takie postawienie sprawy dało efekty w wielu miejscowościach, m.in. w Chełmie, gdzie, powstałe jeszcze w okresie działań wojennych Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności, podjęło ten temat (i nie tylko one). A oto, co napisał 6 APLOCh, ISzCh, sygn. 110; APLOCh, Chełmskie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności (dalej: ChTD), sygn. 1. Sprawozdanie do Miejskiej C. i K. Komendy Obwodowej w Chełmie z dn. 1 października 1916 roku M. Wróbel, Wychowanie, dz. cyt., s. 1, 9. 0 APLOCh, AmCh, sygn. 7. Istnienie tej ochronki potwierdzają także wpisy do księgi ewidencyjnej chorych Szpitala św. Mikołaja w Chełmie, w którym były leczone wychowanki zakładu. Patrz: APLOCh, Szpital św. Mikołaja (dalej: SzśwM), sygn J. Stemler, Polska Macierz Szkolna. Szkic historycznosprawozdawczy z 0lecia działalności Wydawnictwo jubileuszowe. Warszawa 196, s. 5. Oprócz ChTD, w okresie międzywojennym w Chełmie, ochronki i przedszkola prowadziły takie instytucje i organizacje jak: Stowarzyszenie Rodzina Policyjna, Związek Zawodowy Pracowników Ko 1

6 Kazimierz Czernicki nt. ochronki ChTD: Powstanie tego zakładu to jedna z piękniejszych kart historii Chełma. W czasie ewakuacji Chełma i okolicy przez wojska rosyjskie w 1915 roku w zamieszaniu wojennym, gdy ludność pod kulami oraz przemocą wypędzano z siedzib, część dzieci i starców, nie mogąca podążyć za uciekającymi, pozostała na miejscu bez dachu i środków do życia. Wtedy to powstały w Chełmie dwie instytucje Powiatowy Komitet Ratunkowy i Chełmskie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności, które zajęły się losem nieszczęśliwych. Były to pierwsze powstałe samorzutnie organa Opieki Społecznej. Do dzieci zagubionych przez rodziców w zamęcie wojennym, przybyły w krótkim czasie sieroty pozostałe po zmarłych na choroby zakaźne, które wraz z cholerą poczęły grasować w zastraszający sposób. Zgromadzono dzieci w dwóch przytułkach: jeden znajdował się w prywatnym domu mieszkańca Chełma Jędrzejewskiego przy ulicy Kolejowej, drugi zaś w domu miejskim przy ulicy Lubelskiej. Wkrótce Powiatowy Komitet Ratunkowy i Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności połączyły się w jedną organizację charytatywną, a swoich podopiecznych rozlokowały w nowych miejscach: mianowicie dzieci umieszczono w jednym z domów przy ulicy Siedleckiej, a ludzi w podeszłym wieku oraz kuchnię dla najuboższych (wydającą bezpłatne posiłki) przy ulicy Pocztowej. W 1918 roku Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności otrzymało budynki po dawnym Seminarium Nauczycielskim Rosyjskim przy ulicy Lwowskiej 15. Zanim tam się wprowadzono, dzięki staraniom animatora tej filantropijnej organizacji społecznej księdza Wacława Adamskiego, budynki zostały wyremontowane, a ogród (tam się znajdujący) doprowadzony do należytego stanu. Całość składała się z budynków: murowanego (mieściły się tu: szkoła, szwalnia, warsztat szewski, jadalnia i kuchnia) i drewnianych (w jednym były sypialnie chłopców, w drugim sypialnie dziewcząt, szpitalik oraz pracownia trykotarska). Obok znajdował się ogród warzywniczo owocowy zapewniający wychowankom świeże jarzyny i owoce. Poza tym Zakład ChTD posiadał w kolonii Pokrówka k/chełma dwie parcele: 6 morgową i morgową. 5 Gospodarka rolna, szwalnia, trykotarnia i warsztat szewski prowadzone są nadzwyczaj wzorowo. Dzieci wychowywa się z uwzględnieniem ich zdolności i indywidualnych zamiłowań. Zdolniejsze na koszt Zakładu posyłane są do szkół średnich i wyższych. Oprócz sporego zastępu wykwalifikowanych rzemieślników, krawcowych, hafciarek, trykotarek, służby domowej itd. z pośród wychowanków i wychowanek 6 jest kierownikami Szkół Powszechnych, urzędników Państwowych, 5 służby w wojsku, 1 kończy Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie, nauczycielki, 6 urzędniczek państwowych... Od początku istnienia przebywało i wychowywało się w Zakładzie 9 dzieci [..]. 6 Opiekę nad nimi sprawowały siostry zakonne ze Zgromadzenia Sióstr Felicjanek. Kierowniczkami były m.in. np. zakonnice: s. Egidia M. Lewandowska, s. Stanisława Ludwina Werner, s. Paula Borzęcka, s. Henryka M., Rybczyńska. Kierowniczką przedszkola (powstałego w 197 roku przy Zakładzie) była siostra Felicjanka Maria Teresa Pisara. Funkcję kapelanów pełnili m.in. ks. Antoni Nowak i ks. dr Stanisław Cieślik. 7 lejowych, Rodzina Wojskowa, Zjednoczenie Szkół Żydowskich, Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet oraz Stowarzyszenie OświatowoKulturalne Tarbut (żydowskie). K. Czernicki, Chełm, dz. cyt., s Tamże, s APLOCh, ChTD, sygn.. 6 Tamże; K. Czernicki, Chełm, dz. cyt., s APLOCh, ChTD, sygn.,, 6,, 1; APLOCh, ISzCh, sygn Sieć szkolna 1918/

7 Oprócz w/w Zakładu i przedszkola prowadzonych z ramienia ChTD, w 197 roku były w Chełmie jeszcze ochronki (freblówki) założone i utrzymywane przez Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych, Koło w Chełmie oraz przez Zjednoczenie Szkół Żydowskich w Warszawie, Oddział w Chełmie. Pierwsza z nich znajdowała się przy ulicy Kolejowej i była czynna w godz Zarząd ochronki (freblówki) prowadził z ramienia Związku Stanisław Gutt jako prezes Komisji Kultury i Oświaty ZZPKRP w Chełmie. Kierowniczką i ochroniarką była Zofia Zomberówna, która wcześniej ukończyła klasy Gimnazjum Radzikowskiej w Lublinie i letni kurs ochroniarski Marii Papiewskiej w Lublinie. Do ochronki (freblówki) zapisanych było 19 dzieci (w tym 1 chłopców). 8 Druga ochronka (freblówka), prowadzona była pod egidą Zjednoczenia Szkół Żydowskich dla dzieci żydowskich i znajdowała się przy ulicy Siedleckiej (zamieszkałej przed wojną tylko przez Żydów). Zapisanych było 0 dzieci (w tym tylko chłopców). Przedszkole to prowadziła B. Atlasówna, która ukończyła 8 klas żydowskiego Gimnazjum Humanistycznego w Chełmie oraz złożyła 6 cioklasowy egzamin przy Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego w Lublinie. 9 W roku następnym doszedł jeszcze komplet freblowski prowadzony przez Władysławę Zarębską absolwentkę Zakładu Freblowskiego i Szkoły Ochroniarek w Lublinie. 0 Ze względu na brak zachowanych szczegółowszych źródeł archiwalnych trudno jest dziś cokolwiek więcej na ten temat stwierdzić. W 190 roku zostało otwarte w Chełmie kolejne przedszkole. Utworzyło je stowarzyszenie noszące nazwę Rodzina Wojskowa. Uroczystość otwarcia tej placówki znalazła odbicie w miejscowej prasie. 1 W źródłach archiwalnych, poza wzmianką, że zapisanych było tu 0 dzieci (w tym 1 chłopców), opiekowała się nimi 1 przedszkolanka, a językiem nauczania był język polski, nic więcej się nie zachowało do naszych czasów. Ostatecznie w 191 roku w Chełmie funkcjonowało 7 przedszkoli (patrz: tabela 7). 8 APLOCh, ISzCh, sygn. 178, 180. Statystyka. Całość szkolnictwa Oto opis tej imprezy zatytułowany: Przedszkole dla dzieci wojskowych w Chełmie W niedzielę dnia 1 maja b.r. zostało uroczyście otwarte i poświęcone przedszkole dla dzieci wojskowych w Chełmie. Przebieg uroczystości miał charakter imponujący i miły. Wśród licznie przybyłych gości obecni byli p. starosta Babiński, p. prezydent m. Chełma Gutt i wiele innych osobistości ze sfer cywilnych i wojskowych. Orkiestra odegranem marszem rozpoczyna część oficjalną otwarcia. Pułkownik Dypl. Borowiec Stanisław Gca 7 p. Leg. wita krótkiem przemówieniem zebranych gości i rodziców oraz charakteryzuje drogę po której kroczył, by osiągnąć tak radosny dla Niego cel. Brak środków materialnych w pierwszym rzędzie były to trudności z którymi nie łatwo się było uporać to też dzień otwarcia jest dniem nie małego tryumfu[ ] W gorących i serdecznych słowach dziękuje p. gen. Plisowskiemu Dcy garnizonu i wszystkim, którzy pomocą materialną i życzliwą przyczynili się do powstania przedszkola. Ks. kapelan Warchałowski pobłogosławił przedszkole życząc mu wiele szczęścia i pomyślnego rozwoju. Pan gen. Plisowski swem przemówieniem okazał żywą radość z powodu istnienia już przedszkola w garnizonie i podniósł zasługi płk. Dypl. Borowca, któremu przedszkole zawdzięcza swoje powstanie, oraz życzył nowej placówce oświatowej pomyślnego rozwoju ku chwale Ojczyzny. Mały Zbigniew Salamon w imieniu wszystkich dzieci dziękuje płk. Borowcowi za założenie dziecięcego raju w którym tak ślicznie, miło i dobrze. Pod koniec części oficjalnej dzieci popisywały się śpiewem, marszem oraz gimnastyka rytmiczną przy dźwiękach mandoliny. Wszyscy zebrani, a szczególnie rodzice mile stwierdzali, że w tak krótkim czasie pp. nauczycielki w osobach p. M. Dulmakowej i p. J. Segdzińskiej osiągnęły tak piękne wyniki. Patrz: Zwierciadło, 190, nr 16, s.. APLOCh, ISzCh, sygn W Zwierciadle jednak autor opisu uroczystości otwarcia tegoż przedszkola (kryjący się pod pseudonimem Bwicz ) podaje nazwiska przedszkolanek. Patrz: przypis 1. 15

8 Tab. 7. Przedszkola (freblówki) w Chełmie w 191 roku. Lp Właściciel zakładu Jęz. Ilość dzieci Ilość Adres (koncesjonariusz) Naucz. Ch. Dz. R. przedszkolanek 1. Rodzina Policyjna ul.młynarska 7 Polski Związek Pracy ul.reformacka x Polski Obywatel. Kobiet. Związek. Zaw. ul.kolejowa 56 Polski Prac. Kolej.. Zjednocz. Szkół ul. Siedlecka 5 Żydowski 7 1 Żydowskich. 5. Chełm. Towarz. ul. Lwowska 15 Polski Dobroczynności. 6. Rodzina Wojskowskowe Koszary Woj Polski Żyd. Stow. Ośw. ul. 1 Maja Żydowski Kult. Tarbut Ogółem /x/ później przeniesione na ul. 1 Maja. Ch. chłopcy; Dz. dziewczęta; R. razem. Źródło: APLOCh, IszCh, sygn Rok 19 zapisał się w pamięci Polaków przyjęciem przez Sejm ustawy jędrzejowiczowskiej O reformie szkolnictwa oraz ustawy O prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych. Obie te ustawy w sposób pośredni dotyczyły także wychowania przedszkolnego, szczególnie co do określenia jego celu oraz kształcenia kandydatek na wychowawczynie przedszkoli. Ponieważ państwo borykało się nadal z trudnościami ekonomicznymi, poza tym z roku na rok narastała (szczególnie po roku 19) groźba wojny, prawo to pozostało czysto formalnymi aktami i nie doczekało się żadnej praktycznej realizacji. Czy te ustawy wpłynęły na kwestię wychowania przedszkolnego w Polsce (a tym samym w Chełmie)? Trudno jest na to jednoznacznie odpowiedzieć. Nie zachowały się z okresu ostatnich lat II Rzeczpospolitej odpowiednie akta i źródła, które by dały podstawę do sformułowania pozytywnej odpowiedzi. Jednak na podstawie wypowiedzi starszych Chełmian, pamiętających tamte przedwojenne lata, można śmiało stwierdzić, że w ostatnim okresie istnienia Polski międzywojennej (lata ) czyli co najmniej w latach w Chełmie istniały wszystkie przedszkola i ochronki czy sierocińce wykazane w w/w. tabeli 7 niniejszego rozdziału Kształcenie na poziomie szkół powszechnych Szkolnictwo podstawowe (elementarne) w Chełmie, podobnie jak w innych miejscowościach ziem polskich, w okresie zaborów było zaniedbane. Próbowano temu zaradzić tworząc tajne szkółki polskie, gdzie pod pozorem zabawy zbierano dzieci polskie, by je uczyć czytać i pisać w języku ojczystym. Wychowankowie tych szkółek poznawali także historię i geografię ojczystą. Jak pisze Ryszard Kucha, w samym tylko Królestwie Polskim powstało ogółem w latach ok..155 tajnych szkółek, z czego władze carskie wykryły i zlikwidowały 1.0 tj.,09% Dz. U. R. P., 19, Nr, poz. ; Dz. U. M. W. R. i O. P., 19, Nr, poz. 9, 9. Tamże, art., poz Relacje ustne Stefanii Zawadiak, Leokadii Niegardowskiej i Edwarda Ospieszyńskiego. 16

9 ogólnej ich liczby. 6 Szkółki te prowadziły takie stowarzyszenia i organizacje jak m.in. Koło Oświaty Ludowej, Polski Związek Ludowy, Polska Macierz Szkolna, Towarzystwo Szerzenia Oświaty Światło, Towarzystwo Kultury Polskiej, grupy redakcyjne czasopism: Siewba, Zaranie itp. Tajne szkoły powstawały także w wielu powiatach, gdzie władze carskie wzmagały ucisk narodowy oraz rusyfikację, jak np. powiat chełmski, tomaszowski, białopodlaski, zamojski czy hrubieszowski. 7 Ich rozmach był tak potężny, że stanowił ogromne zaskoczenie dla zaborcy. Mimo to wiele tysięcy ludzi nie umiało czytać i pisać. Odradzające się w 1918 roku państwo polskie otrzymało w spadku po rządach zaborczych potężną ilość analfabetów, liczącą według spisu powszechnego z 191 r. ponad % ogółu ludności. 8 W samym Chełmie trudno ten stopień określić ze względu na brak miarodajnych danych oraz źródeł. Należy jednak przypuszczać, że nie odbiegał on od normy. Wynikało to m.in. z faktu, iż Ziemia Chełmska stanowiła przecież teren wzmożonej działalności rusyfikacyjnej (szczególnie po upadku powstania styczniowego), likwidacji Unii Brzeskiej (religijnej) oraz, że utworzono na początku XX w. odrębną gubernię chełmską. Te wszystkie czynniki spowodowały nasilenie walki społeczeństwa chełmskiego o utrzymanie polskości, czego przejawem był szczególny wzrost tajnego nauczania (pod auspicjami Polskiej Macierzy Szkolnej) oraz działalności patriotycznej kierowanej przez powstałą wówczas Straż Kresową. 9 Wycofanie się Rosjan i wkroczenie na teren Królestwa Polskiego (w tym i do Chełma) wojsk państw centralnych Niemiec i Austro Węgier w 1915 r. dało podstawy do ujawnienia się polskich tajnych szkółek. W Chełmie były to następujące szkoły: wzorcowa przy Szkole Filologicznej Chełmskiej 50 oraz im. ks. Stanisława Staszica przy ul. Kolejowej 9 (w dawnym pięcioizbowym budynku rosyjskiej szkoły miejskiej). Ze względu na ogromne potrzeby w tym względzie, jeszcze w trakcie roku szkolnego 1915/1916 utworzono szkołę im. Tadeusza Kościuszki. 51 Szkoły te przeżywały trudne dni, ponieważ był to jeszcze czas wojenny i wojsko bardzo często zajmowało na własne potrzeby budynki szkolne. Z tej racji placówki oświatowe zmuszone były do permanentnych zmian lokali. Nie zawsze były one odpowiednie dla potrzeb szkolnych. I tak np. szkoła im. T. Kościuszki zajmowała w 1916 roku prywatny budynek przy ul. Brzeskiej (obecnie Sienkiewicza ), którego wygląd podobny był do więzienia, a zewnętrzny był gorszy od więzienia. Ściany dawniej zdobne w obicia tapetowe, teraz obszarpane, smutne i przygnębiające, robiły wrażenie, napawały wstrętem i psuły uczucia estetyczne. Haki powyrywane przez wojsko pozostawiły przerażającej wielkości dziury. Szyby powybijane, ramy u okien połamane, drzwi bez klamek czyniło to wszystko okropny widok. Taki był obraz naszej 6 R. Kucha, Oświata elementarna w Królestwie Polskim w latach Lublin 198, s. 159, tab.,. 7 Tamże, s E. Olszewski, Oblicze, dz. cyt., s. 10. Według niego województwo lubelskie odziedziczyło katastrofalny stan oświaty [ ] ponad % ludności nie umiało w ogóle czytać, 5% posiadało tylko elementarne wykształcenie domowe. 9 Na temat bliższej działalności tych organizacji napisano w rozdziale poświęconym życiu politycznemu i społecznego w Chełmie. Jedna z bohaterek tajnego nauczania na terenie Chełma była Józefa Konińska. Zbierała ona dzieci z najuboższych rodzin robotniczych oraz chłopskich z miasta i okolic i uczyła je w domu swego szwagra Ratajewicza przy ul. Obłońskiej 0 (obecnie na tym miejscu rozbudował się Urząd Skarbowy w Chełmie i dom Ratajewiczów mający kształt i wygląd dworku już nie istnieje). Na temat postaci tej nauczycielki patrz: St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s Na temat tej pierwszej w Chełmie średniej szkoły ogólnokształcącej napisano w niniejszym rozdziale w części dotyczącej szkół ponadpodstawowych. 51 Kronika SP 1..., dz. cyt., s. 1; St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s

10 szkoły Trochę lepsze warunki miała szkoła im. ks. Stanisława Staszica, stąd też w jej siedzibie odbyła się w dniu 16 września 1916 r. Konferencja nauczycielska pod przewodnictwem c.i k. inspektora szkolnego obwodowego i prezesa Rady Szkolnej miejscowej ks. kanonika Hartmana... 5, z udziałem nauczycieli szkół chełmskich. 5 Na konferencji tej dokonano przydziału czynności oraz podzielono uczniów między dwie szkoły: im. ks. St. Staszica i im. T.Kościuszki. Ta ostatnia przyjęła także uczniów szkoły wzorcowej elementarnej istniejącej dotąd przy Szkole Filologicznej Chełmskiej (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie). Funkcje kierownicze pełniły nadal: Józefa Kosińska i Jadwiga Sasorska. 55 Tygodniowy wymiar pracy w czteroklasowej szkole powszechnej publicznej w Chełmie (a tylko takie wtedy były) wynosił odpowiednio: kl. I,5 godz., kl. II 7 godz., kl. III i IV po 9 godz. I tak było do 1918 roku. 56 Po odzyskaniu niepodległości na terenie Chełma powstały jeszcze następujące szkoły powszechne (wymieniono je w kolejności ich powstawania): 1. Szkoła powszechna im. Adama Mickiewicza, której poszczególne oddziały znajdowały się w wynajętym domu od mieszkańca Chełma Piotra Suchonia przy ul. Pilichonki 57 oraz dwa oddziały w pomieszczeniach po byłym carskim generale hr. Aleksandrze Lüdersie Wajmarnie na Trubakowie. 58 Szkoła w 1918 roku liczyła 9 uczniów. Ich liczba ciągle wzrastała (np. w roku szkolnym 199/190 było ich już ), by w 198 r. w dwudziestolecie istnienia placówki osiągnąć stan 777 osób. 60 Szkołą kolejno kierowali: Leokadia Ciołkówna po mężu Mostowska (od 1 września 1918 r. do 1 lutego 190 r.) 61, Jan Podgórski (od 1 lutego 190 r. do 1 grudnia 19 r.) 6, Franciszek Garda (od 1 stycznia 19 r. do 1 grudnia 196 r.) 6 i Wincenty Zygmunt (od 1 stycznia 197 r. do wybuchu wojny 5 Kronika SP 1, dz. cyt., s Inspektorem szkolnym był (od końca marca 1916 roku) Paweł Klimczuk. 5 W Chełmie były wtedy szkoły publiczne: im. ks. St. Staszica, im. T. Kościuszki i wzorcowa przy Chełmskiej Szkole Filologicznej. Pracowało w nich 10 nauczycielek i nauczycieli. Na wspomnianej konferencji byli obecni: 1. p. Kosińska jako kierowniczka szkoły im. Staszica,. p. Sasorska jako kierowniczka szkoły im. Kościuszki,. p. Jasińska nauczycielka,. p. La Roppe nauczycielka, 5. p. Kasprowiczówna nauczycielka, 6. p. Ciołkówna nauczycielka, 7. p. Wojnarówna nauczycielka, 8. p. Kucharska nauczycielka, 9. p. Wujcicki nauczyciel, 10. p. Czachorowski nauczyciel. Pierwszą szkołą była szkoła im. ks. Stanisława Staszica, której założycielką i pierwszą kierowniczka była Józefa Kosińska, wielce zasłużona dla chełmskiej oświaty. Szkoła powstała tuż po wycofaniu się Rosjan w 1915 roku, chociaż niektórzy z miejscowych Chełmian twierdzą (co należy włożyć między bajki ), iż jej początki sięgają jeszcze 1905 roku. Autorowi niniejszej pracy chodzi o fakt legalnego działania tej placówki. Ilu liczyła wtedy uczniów? Trudno dziś dokładnie cokolwiek ustalić. Brak jest miarodajnych źródeł na ten temat. Faktem jednak bezspornym jest, że już w trakcie roku szkolnego 1915/1916 powołano (ze względu na rosnące potrzeby) drugą szkołę publiczną, której dano imię Tadeusza Kościuszki. Założyła ją Maria Skawińska (o której wcześniej wspomniano w niniejszym rozdziale). 55 Kronika SP 1, dz. cyt., s.. 56 Tamże, s. 1; St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s Stąd też szkołę tę w okresie przedwojennym nazywano żartobliwie uniwersytetem na Pilichonkach. 58 Generał hrabia A. LüdersWajmarn posiadał koło miasta majątek donacyjny (nadany mu przez władze carskie) obejmujący m. in. osadę czynszową Trubaków. Jeden z budynków tego majątku (przejętego po I wojnie światowej pod polski zarząd państwowy) wynajęto na potrzeby szkoły. APLOCh, AmCh, sygn Lokale szkolne. 59 APLOCh, AmCh, sygn Statystyka, całość szkolnictwa APLOCh, ISzCh, Akta osobowe nauczycieli; St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s Tamże; P. Kiernikowski, Chełmskie szkoły powszechne w okresie II Rzeczpospolitej (cz. I). [w] Inspiracje i doświadczenia. Chełmski Biuletyn Oświatowy, 00, nr 1, s.. 18

11 199 r.). 6 W różnych okresach czasu pracowali tu tacy nauczyciele jak: Roman Germata, Witold Strąkowski, Jadwiga Stonarska, ks. Andrzej Suchara, Irena Skulska, Anna Jankowska, Zofia Płużańska, Aniela Pirożanka, Paulina Garda, Eleonora Haglówna, Julia Haglówna, Jadwiga Gogulska, Maria Rudnicka, Józefa Walkówna, Władysław Kalita, Czesław Dankowski, Helena Chromcewiczowa, Natalia Oskierowa, Helena Cybulska, Władysław Głowacki, Maria Szypińska, Kazimierz Kozaczek i Henryk Gajewski; 65. Szkoła powszechna im. królowej Jadwigi powstała w 1919 roku i mieściła się przy ul. Kolejowej w budynku specjalnie wybudowanym dla niej przez władze kolejowe (finansowały one wydatki rzeczowe placówki jeszcze w 191 r.). 66 Kierownictwo placówki spoczywało w rękach Janiny Szmidt 67 (od r. do r.), Marii Dziemiankowej (od r. do r.), Aleksandra Głowińskiego (od r. do r.), Janiny Bojeczkównej (od r. do Września`9). 68 Do kadry pedagogicznej należeli m.in.: Zofia Węgożewska, Leokadia Słomińska, Bogumiła Rapowa, Aniela Ratajewiczowa, Helena Rentflejsz, Jan Szybowicz, ks. Wacław Adamski, Zofia Temperowiczówna, Maria Podolakówna, Jadwiga Wojciechowska, Janina Józwówna, Zofia Schőn, Zofia Szymczakowska i Helena Zwolińska. 69 Placówka ta funkcjonowała do 8 września 199 r., kiedy to, zbombardowana przez Niemców, spłonęła doszczętnie (budynek był bowiem drewniany);. Szkoła powszechna im. króla Kazimierza Wielkiego powstała na kanwie prywatnej szkoły żydowskiej. Dlatego też przez cały okres międzywojenny chodziły do niej dzieci mieszkańców Chełma pochodzenia żydowskiego, chociaż językiem wykładowym był język polski. W roku szkolnym 19/19 kierował placówka Mateusz Birnbaum (po Klarze Morgenstern, która szkołę założyła jeszcze w 1915 roku i była jej szefową do 19 r.). Kolejni kierownicy to: Edmund Moses Schechtel (od r. do co najmniej r.), Piotr Grochmalicki (od r.? do r.), Edward Rollinger (od r. do r.) oraz Bronisław Czarnocki. 70 Na przestrzeni lat pracowali tu m.in. tacy nauczyciele jak: Klara Morgenstern (po upaństwowieniu placówki pracowała tu bliżej nieokreślony czas na stanowisku pedagogicznym), Alina Grynszpan, Róża Perlmuterowa, Abram Rozen, Gizela Kok, Sara Altman, Mojżesz Morgenstern, Ida Rotenstreich, Nina Baurówna, Felicja Cygielmanówna, Pola Kupfer, Fanny Grodeńczykówna, Riwka Morgensternówna, Kazimiera Sławikowa, Zofia Denkiewicz, Stanisława Czernikowa, Wacława Paśniczkowa, Fiszel Mendelson, Zygmunt Przastek, Stefan Skrobotowicz, Estera Brun i Rafael Zysmanowicz. 71 We wrześniu 199 roku dr M. Radajewski urządził w budynku Szkoły Pomnika Dziesięciolecia Niepodległości polski szpital wojskowy. Nauka została przerwana na kilka lat (199 19); 6 APLOCh, ISzCh, sygn APLOCh, ISzCh, sygn.. Księga kontroli etatów nauczycieli publicznych szkół powszechnych w powiecie chełmskim 19195; sygn Być może (a nawet z całą pewnością) jest to lista niepełna, ale przy obecnym stanie z ilości zachowanych akt trudno o 100% pewność w tym względzie. 66 APLOCh, AmCh, sygn Lokale szkolne; sygn. 57. Szkolnictwo za rok APLOCh, ISzCh, sygn.. 68 APLOCh, ISzCh, sygn. 16, APLOCh, ISzCh, sygn., 68, 60, 6, 688, 77, 86, APLOCh, ISzCh, sygn. 7. Księga kontroli etatów nauczycieli publicznych szkół powszechnych w powiecie chełmskim APLOCh, ISzCh, sygn., 111, 180, 68, 55, 70; P. Kiernikowski, Szkoła Podstawowa nr 5 im. Marii Konopnickiej w Chełmie (zarys dziejów). Chełm 1997, s

12 . Szkoła powszechna im. ks. Stanisława Konarskiego założono ją w roku szkolnym 19/19, ze względu na narastające potrzeby oświatowe w Chełmie. Wynajmowano dla niej lokal w budynkach parafii Rozesłania świętych Apostołów przy ul. Lubelskiej 55. Przejęła klasy należące do tej pory do szkoły powszechnej im. ks. Stanisława Staszica. Jej kierownikami byli kolejno: Witold Wadowski (od r. do r.), Kazimierz Strąkowski (od r. do r.), Maria Korniakowa (od r. do r.), Helena Cybulska (od r. do r.), Feliks Żurawiecki (od r. do r.), Kazimiera Perzynowa (od r. do r.), ponownie Feliks Żurawiecki (od r. do r.), Lucyna Cichocka (od r. do r.) i Emilia Radzikowska (od r. do Września `9). 7 W latach pracowali tu m.in. tacy nauczyciele jak Maria Karatnicka, Franciszka Gajewska, Maria Podolakówna, ks. Tadeusz Boguta, Pesia Gutermanówna, Irena Jóżwiakowska, ks. Władysław Stańczak, Maria Mostowska, Paulina Sadurska, Łucja Żurawiecka, Maria Lasotówna, Józefa Wątorek, Franciszek Winiarski, Józefa Kosińska, Regina Jankiewicz, Kazimierz Strąkowski, Irena Przastkowa, Wieńczysława Kurczona, Michalina Malinowska, Andrzej Kubicki, Waleria Wawrówna i Zofia Zielińska. 7 Szkoła ta aż do września 199 roku mieściła się w wynajętych pomieszczeniach (dopiero jej powojenna następczyni nosząca obecnie imię Kazimierza Janczykowskiego doczekała się własnej odrębnej siedziby); 5. Szkoła powszechna im. ks. Grzegorza Piramowicza była to w kolejności powstawania ostatnia placówka oświatowa w Chełmie. Władze szkolne powołały ją w roku szkolnym 19/19. Mieściła się początkowo przy ul. Jordana (rejon ul. Młynarskiej obecnie ul. gen. Gustawa Orlicz Dreszera). Po wykończeniu budynku 10 lecia przeniesiono ją tam w roku 197, gdzie znajdowała się już aż do wybuchu II wojny światowej. 7 Kierownictwo w niej sprawowali: Maria Korniakowa (od r. do r.) i Jan Zimmer (od r. do września 199 roku). 75 Na podstawie zachowanych akt można podać nazwiska niektórych nauczycieli tej placówki oświatowej: Maria Karatnicka, Leokadia Jerkówna, Władysław Grzebuła, Stefania Stangenberg, Maria Czyżmianka, Olga Bojakowska, Adam Franecki, Władysław Idonigiewicz, Maria Młodziankowska, Henryka Targońska, Karol Misztak, Zofia Nowakowska, Feliks Żurawiecki, Waleria Rokitowska i Marian Rybicki. 76 Ponadto istniała w Chełmie do połowy lat trzydziestych Szkoła Specjalna dla dzieci opóźnionych w rozwoju. Jej długoletnią kierowniczką była Aniela Germatowa, która skończyła (jako jedyna wśród grona pedagogów chełmskich) specjalne studia niezbędne do tego rodzaju pracy. 77 Pomagała jej jako nauczycielka Maria Wiączkowska. 78 Uczęszczało do tej szkoły przeciętnie ok. 60 dzieci niepełnosprawnych w rozwoju umysłowym. W 199 roku z braku funduszy, szkołę tę (znajdującą się wówczas w gmachu 10 lecia) zlikwidowano, a jej kierowniczka przeszła do pracy w 7 APLOCh, ISzCh, sygn., 7, 111, 6. Różna korespondencja APLOCh, ISzCh, sygn., 7, 111, 180, 5, 59, 68, 7, 55, 601, 668, 79, APLOCh, AmCh, sygn Organizacja szkół. Okólniki, korespondencja, wykazy 19199; P. Kiernikowski, Szkoła, dz. cyt., s APLOCh, ISzCh,, 111, APLOCh, ISzCh, sygn. 180, 6, 500, 68, 69, 661, Patrz biogram Anieli Germatowej opracowany przez jej syna Mariana Germatę. [w] P. Kiernikowski, Szkoła, dz. cyt., Aneksy. 78 APLOCh, ISzCh, sygn. 6,

13 Szkole powszechnej im. ks. Grzegorza Piramowicza, w której pracowała już do 199 roku. 79 Lata trzydzieste przyniosły zmiany w funkcjonowaniu szkół w Polsce, w tym także i w Chełmie. Mianowicie w dniu 11 marca 19 roku Sejm uchwalił nową ustawę szkolną O ustroju szkolnictwa. 80 Ten akt prawny utrzymywał 7 letni obowiązek szkolny, ale wprowadzał podział szkół powszechnych na trzy stopnie organizacyjne. Uczniowie, którzy znaleźli się w szkole pierwszego stopnia, kończyli praktycznie naukę na klasie czwartej. 81 Szkoła drugiego stopnia dawała możliwość ukończenia 6 klas. 8 Jedynie szkoły trzeciego stopnia posiadały pełny program szkoły powszechnej w klasach jednorocznych. Należy wspomnieć że w powiecie chełmskim jedynie miasto Chełm posiadało 7 szkół powszechnych trzeciego stopnia. W terenie dominowały szkoły pierwszego i drugiego stopnia (patrz: tabela 8). Tab.8. Stan organizacyjny chełmskich szkół powszechnych (miasto i powiat) w roku szkolnym 198/199. Szkoły I stopnia II stopnia III stopnia Ilość szkół m w r % 7,5 1,0 1,5 Liczba uczniów m w r Razem m miasto; w wieś; r razem. % uczniów w poszczególnych typach szkół, 18,6 7,0 Źródło: APLOCh, IszCh, sygn. 11, teczka: Zestawienie szkół powszechnych w roku szkolnym 198/199 w powiecie chełmskim; Longin Jan Okoń, Chełmskie szkolnictwo w latach (w:) Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie, t. IV Lublin 1977, s. 6; tenże. (w:) Ziemia Chełmska. Chełm, maj 1970, s.. 6 lipca 19 roku, na polecenie Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego w Lublinie, inspektor szkolny w Chełmie Leonard Krupczak powiadomił kierowników publicznych szkół powszechnych w Chełmie o zaniechaniu używania imiennych nazw tych szkół, które nie posiadają nazw zatwierdzonych przez Ministerstwo (Dz.U.M.Nr 19, poz.1) Zamiast imienia patrona, w celu odróżnienia od innych, placówki otrzymały odpowiednie numery. I tak szkoła im. Tadeusza Kościuszki otrzymała nazwę szkoła nr 1 przy ul. Szwoleżerów ; szkoła im. ks. Stanisława Staszica nr przy ul. Obłońskiej ; szkoła im. Adama Mickiewicza nr przy ul. Pilichonki ; szkoła im. Królowej Jadwigi nr przy ul. Kolejowej ; szkoła im. Króla Kazimierza Wielkiego nr 5 przy ul. Narutowicza ; szkoła im. ks. Stanisława Konarskiego nr 6 przy ul. Lubelskiej i szkoła im. ks. Grzegorza Piramowicza nr 7 przy ul. Jordana. 8 Sytuacja w szkolnictwie miasta była ciężka. Do najbardziej palących kwestii, wymagających natychmiastowego rozwiązania, należała sprawa zapewnienia rosnącej coraz bardziej liczbie dzieci miejsca w placówkach oświatowych (tym bardziej, że do szkół miejskich uczęszczała także pewna, bliżej nie dająca się już odtworzyć, 79 APLOCh, ISzCh, sygn. 117, 10, 16, 17; P. Kiernikowski, Szkoła, dz. cyt., s Dz. U. R.P., 19, nr 8, poz W szkole tej obowiązywała dwuletnia klasa III (tzn. w klasie tej uczeń uczył się przez lata) i trzyletnia klasa IV (tzn. w tej klasie uczeń uczył się prze całe lata). W sumie dawało to 7 lat nauki. 8 W szkole tego typu obowiązywała ucznia dwuletnia klasa VI (tzn. w klasie tej uczeń uczył się przez lata, czyli wychodził ze szkole po 7 latach nauki). 8 APLOCh, ISzCh, sygn. 11. Organizacja szkół sieć szkolna

14 na podstawie zachowanych źródeł archiwalnych, liczba dzieci z pobliskich wiosek) patrz: tabela 9. Tab. 9. Stan liczebny uczniów w publicznych szkołach powszechnych w Chełmie w latach Rok 196/ / / / / /19 19/19 19/19 19/ / / / /199 Ilość dzieci w Chełmie zobowiązanych do realizacji obowiązku szkolnego b.d b.d. b.d. b.d. b.d. b.d..05 Ilość uczniów Źródło:APLOCh, AmCh, sygn. 57, 571,709; APLOCh, IszCh, sygn. 110, 11, 115, 117, 118, 119, 179,180,18 Wykazy szkół i zestawienia z organizacji szkolnictwa w Chełmie; obliczenia własne. Z tych więc powodów szkolnictwo chełmskie odczuwało ogromne trudności i kłopoty lokalowe. Był to efekt zaniedbań w tym względzie sięgający jeszcze czasów carskich, gdy Chełm znajdował się pod zaborem rosyjskim. Również pierwsze lata w niepodległym państwie nie zmieniły sytuacji ze względu na trudność gospodarcze z odbudową zniszczonego przez działania wojenne kraju oraz coraz bardziej szalejącą inflacją marki polskiej. W latach trzydziestych trudności te pogarszała potrzeba zapewnienia miejsca w szkołach powszechnych i średnich dla dzieci pracowników Wschodniej DOKP, która miała być przeniesiona z Radomia do Chełma. 85 Aby tego dokonać, należało wybudować dwie nowe szkoły oraz dokonać nadbudowy II piętra w budynku Szkoły Powszechnej nr przy ul. Obłońskiej. Władze miejskie, dostrzegając te potrzeby i idąc za postulatami nauczycieli chełmskich oraz rodziców dzieci w wieku szkolnym, potrafiły się zmobilizować do działań na rzecz poprawy sytuacji na tym niezmiernie ważnym odcinku życia społecznego. Mianowicie już w 197 roku złożyły ofertę zakupu dla Szkoły Powszechnej nr 7, za cenę 18 tys. zł, domu należącego do jednego z obywateli ZSRR Teodora Tarabarowa. 86 Czy całą transakcję uskuteczniono, trudno jest ze względu na braki w zachowanych źródłach archiwalnych powiedzieć. Faktem jest jednak to, że szkoła ta mieściła się do 197 roku w tym budynku. 87 W roku następnym, aby uczcić 10 rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę, wmurowano na gruntach folwarku Starostwo Obłonie kamień węgielny pod całkowicie nowy budynek szkolny. Budową Szkoły Dziesięciolecia bo tak potocznie w Chełmie nazywano i w dalszym ciągu nazywa się ten gmach użytku publicznego kierował w latach jeden z przedsiębiorców lubelskich inżynier Mieczysław Krzywda Siennicki. Budowa trwała etapami. W pierwszym z 85 Na temat budowy osiedla Dyrekcja dla pracowników PKP napisano w rozdziale I niniejszej pracy. 86 APLOCh, AmCh, sygn. 57. Szkolnictwo za rok 197. Pismo w tej sprawie skierowane do Ministerstwa Skarbu w Warszawie podpisali: wiceburmistrz Chełma Włodzimierz Terpitz i sekretarz chełmskiego Magistratu Cyprian Odorkiewicz. 87 APLOCh, ISzCh, sygn Organizacja, dz. cyt. 15

15 nich, w 190 roku oddano do użytku piwnice, część I piętra oraz parter budynku, na którym znalazła swoje pomieszczenie Szkoła Powszechna im. Tadeusza Kościuszki. 88 Pięknie opisał to wydarzenie w swojej gazecie Zwierciadło jeden z przedwojennych działaczy i społeczników chełmskich Kazimierz Czernicki. 89 Później nastąpiła przerwa w wykańczaniu budynku ze względu na brak potrzebnej ilości pieniędzy. I wtedy ówczesna prasa zaapelowała do sumień i kieszeni władz oraz mieszkańców Chełma: Kończmy wreszcie budowę Szkoły Dziesięciolecia. 90 Tak się też stało. W 19 roku gmach szkolny został całkowicie wykończony i oddany do użytku dzieciom szkolnym. Mieściły się tu aż szkoły: nr 1 (im. T. Kościuszki), nr 5 (im. Króla Kazimierza Wielkiego wyznaniowa) i nr 7 (im. ks. Grzegorza Piramowicza). Ponadto przez jeden rok mieściła się tu także Szkoła Specjalna 91, o której już wcześniej wspomniano w tym rozdziale. Zachęcone sukcesem przy budowie Szkoły Dziesięciolecia władze miejskie podjęły w 196 roku decyzję o budowie w Chełmie przy ul. Szpitalnej kolejnej szkoły. 9 Koszt budowy miał wynieść 00 tys. zł. Budowa miała być wspierana finansowo przez Fundusz Popierania Budowy Szkół Powszechnych. Podjęto także nieudane próby uzyskania kredytu ze strony Skarbu Państwa. 9 Wystąpiono do wojewody lubelskiego z prośbą o wyłączenie z postępowania wywłaszczeniowego na rzecz po 88 P. Kiernikowski, Szkoła, dz. cyt., s. 710; tenże, Szkolnictwo, dz. cyt. s Zwierciadło, nr 6 z 7 grudnia 190 roku, s.. Szczególnie znamienny był tytuł tego opisu: Rocznice Niepodległości trwałymi Pomnikami Chełm znaczy Święto Niepodległości w Chełmie. 90 Kronika Nadbużańska nr 19 z dn. 17 września 19 roku, s.. Oto pełna treść apelu: Przy ulicy Szwoleżerów w Chełmie, w ładnem położeniu, widnieje duży piętrowy gmach rzucający się w oczy przechodni. To szkoła powszechna Dziesięciolecia przeznaczona dla szerokich rzesz młodzieży szkolnej.. W szkole tej obecnie w 0 salach uczy się dzieci. Z 0 sal 1 użyta jest na pracownię robót ręcznych, 1 na świetlicę dla młodzieży. Patrzący z ulicy, a nieznający wnętrza budynku sądziłby, że budynek już wykończony. Tymczasem nie jest tak, gdyż całe gie pietro poza oszklonemi oknami nie ruszone, a wielka szkoda, gdyż przy dobrej woli i niewielkim wysiłkiem możnaby oddać dziatwie 10 pięknych i widnych sal do użytku i wyprowadzić ją z nor, w jakich dotychczas się uczy, względnie uwolnić od natłoku jaki obecnie panuje choćby tylko w omawianej szkole. Piękny przykład daje nam Lublin. Oto w dzisiejszej Kronice przeczytacie korespondencje z przepięknej uroczystości otwarcia nowej szkoły w jednej z dzielnic m. Lublina. Szkołę nie budował Rząd ani Samorząd lecz sami mieszkańcy tej dzielnicy. Drogą ofiar pieniężnych i w formie pracy bezinteresownej, wspólnym wysiłkiem stanął przybytek wiedzy w krótkim czasie. Raduje się człek gdy o tem czyta, budzi się wiara w zdrowy rozsądek społeczny i w lepszą przyszłość. Z drugiej strony żal wzbiera i złość jakaś chwyta, że nie wszędzie tak jest. Przecie nasz Chełm jest chyba większy od jednej dzielnicy Lublina i stać go na taki sam czyn. Niechże się zatem zdobędzie na niewielki wysiłek i rozpoczętą budowę pięknego gmachu szkolnego doprowadzi do końca, niech nie pozwoli niszczeć temu, co już zrobione bo szkoda włożonego grosza i przecie wstyd. Ojcowie miasta nie chcą o tem pomyśleć, z jakich względów nie wchodzę na razie w to, pomyślmy sami. Proponuję przeto na dzień 1 października zebranie wszystkich przyjaciół szkoły i młodzieży szkolnej, by rozważyć możliwości dokończena rozpoczętej budowy szkoły. Przez okres zimowy pomyślimy o przygotowaniu środków a w nowym sezonie budowlanym przystąpimy do roboty. Wierzę w to, że wspólnym wysiłkiem dopniemy celu. A.P.. Można przypuszczać, że ten artykułapel napisał ówczesny inspektor szkolny w Chełmie Antoni Pikulski, ponieważ dość często zabierał głos na łamach lokalnej prasy chełmskiej. 91 APLOCh, ISzCh, sygn Sprawozdanie z organizacji szkół powszechnych 19/19; sygn dz. cyt.; P. Kiernikowski, Szkoła, dz. cyt., s APLOCh, ISzCh, sygn. 117, dz. cyt. Odpis z odpisu pisma Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Ministerstwa Spraw Wojskowych z dn. 1 maja 197 roku, Nr II P816/7. Kwestia budowy szkoły w tym rejonie miasta poruszana przez mieszkańców oraz przedstawicieli 7 Pułku Piechoty Legionów i Pułku Artylerii Ciężkiej stacjonujących w Chełmie. Ich to dzieci uczęszczały do szkoły powszechnej nr im. Adama Mickiewicza znajdującej się przy ulicy Lubelskiej w wynajętych budynkach prywatnych Piotra Suchoniamieszkańca Chełma. Stąd też próby zainteresowania sprawą budowy nowej szkoły najwyższych czynników wojskowych w Warszawie. Patrz także: APLOCh, AmCh, sygn

16 trzeb Szpitala Psychiatrycznego terenu miejskiego o powierzchni ha przeznaczonego pod budowę szkoły powszechnej miejskiej. 9 Planowano. że będzie to budynek jednopiętrowy, murowany kryty blachą, o ogólnej kubaturze.800 m. Miało być tu 8 sal lekcyjnych (po na parterze i I piętrze), sala do ćwiczeń cielesnych i sala fizyczno przyrodnicza, kancelaria, pokój nauczycielski, szatnie, magazynki na pomoce naukowe i przybory niezbędne do nauki oraz kilka toalet. 95 Jednym słowem, miał to być budynek (jak na tamte czasy) nowoczesny i dobrze przystosowany do pełnienia roli placówki oświatowej. Niestety. W 198 roku zalano jedynie fundamenty i na tym cała sprawa praktycznie się skończyła z braku funduszy na kontynuowanie budowy. Pewnym tylko, bardziej może propagandowym, akcentem całej tej sprawy była jednogłośna uchwała Rady Miejskiej z 5 marca 199 roku o nadaniu nowobudującej się szkole powszechnej przy ulicy Szpitalnej nazwy Pomnika im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. 96 Wybuch II wojny światowej całkowicie wyeliminował ten problem z życia społeczeństwa miasta Chełma. 97 Tak więc w roku szkolnym 198/199 siedem istniejących w Chełmie szkół powszechnych dysponowało 8 izbami lekcyjnymi (w tym 8 w budynkach własnych, a 0 w lokalach wynajętych). 98 Cztery szkoły mieściły się we własnych lokalach, a dla pozostałych trzech wynajmowano pomieszczenia. Najlepsze warunki posiadały placówki mieszczące się w gmachu 10 lecia Niepodległości: nr 1 im. T. Kościuszki, nr 5 im. Króla Kazimierza Wielkiego i nr 7 im. ks. Grzegorza Piramowicza. Szkoła powszechna nr im. ks. Stanisława Staszica mieściła się w budynku własnym przy ul. Obłońskiej. Natomiast szkoły: nr im. Adama Mickiewicza na Pilichonkach przy ul. Lubelskiej, nr im. Królowej Jadwigi przy ul. Kolejowej i nr 6 im. ks. Grzegorza Piramowicza przy ul. Lubelskiej (obecnie mieści się tam Chełmskie Muzeum) miały lokale wynajęte. Czynsz dzierżawny za te pomieszczenia wynosił w latach dziewięć tysięcy zł rocznie, co stanowiło 17% środków finansowych przeznaczonych w budżecie na oświatę. 99 W tych wydatkach znaczącą pozycję zajmowały dodatki dla nauczycieli w kwocie zł. 100 Wydatki na oświatę, w kolejnych latach 195/ /198, kształtowały się na niższym poziomie w porównaniu do roku19/195. Jednak w preliminarzu na rok 198/199 władze miejskie przewidziały zwiększone środki na pokrycie wydatków oświatowych (patrz tabela 50). Tab. 50. Wydatki na oświatę w Chełmie w latach Preliminarz Dział Wykonanie budżetowy budżetowy 19/5 195/6 196/7 197/8 Na rok 198/9 9 APLOCh, ISzCh, sygn. 117, dz. cyt. Sprawozdanie Inspektora Szkolnego z dn. 1 stycznia 199 roku, nr 5/9. 9 APLOCh, AmCh, sygn. 117, dz. cyt. 95 APLOCh, AmCh, sygn. 7. Sprawa budowy szkoły na Szpitalnej 197 r. 96 APLOCh, AmCh, sygn. 8. Protokół z posiedzenia Rady Miejskiej w Chełmie z dn. 5 marca 199 roku, nr / Powrócono do niego dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to wybudowano dla szkoły nr im. Adama Mickiewicza nowy budynek przy ulicy Rejowieckiej, gdzie ta placówka funkcjonuje do dnia dzisiejszego. 98 APLOCh, ISzCh, sygn. 11. Zestawienie danych liczbowych z projektów organizacji publicznych szkół powszechnych na rok szkolny 198/ APLOCh, AmCh, sygn. 00. Protokół z rewizji działalności finansowogospodarczej gminy m. Chełma

17 VI Oświata Źródło: APLOCh, AmCh, sygn. 9 budżet miasta Chełma na rok 198/199. Personel pedagogiczny szkół powszechnych w Chełmie składał się z nauczycieli stałych, tymczasowych i kontraktowych zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin. Stan kadry pedagogicznej stale się zmieniał. Wpływały na to różne czynniki, wśród których niepoślednią rolę odgrywały finanse, warunki pracy, polityka kadrowa władz szkolnych a nawet zagrożenie zewnętrzne naszego państwa. Do 1 września 1918 zatrudniało się w oświacie chełmskiej ok. 5% mężczyzn (reszta to kobiety). 101 W latach odsetek ten wzrósł do 5%, co było z pewnością efektem dekretu Naczelnika Państwa z 7 grudnia 1918 roku O wyjęciu spod mobilizacji osób pełniących służbę przy władzach i urzędach państwowych i publicznych. 10 Akt ten dotyczył również nauczycieli. Ogólnie należy stwierdzić, że na terenie miasta i powiatu chełmskiego podjęło swoją pierwszą służbę ok. / wszystkich mężczyzn zatrudnionych w oświacie, z tym, iż zaledwie 5% z nich pracowało w tych samych szkołach, w których zostali przyjęci po raz pierwszy do pracy. Stawka tygodniowa wynosiła 0 godzin pracy. Poczynając od wejścia w życie ustawy z dn. 7 stycznia 1919 roku, na uposażenie nauczycieli w Chełmie składały się: płaca zasadnicza równa X kategorii płac urzędników państwowych, dodatek stażowy (poczynając od roku pracy) po,5% za każdy rok pracy i dodatek za posiadanie wyższych studiów. Poza tym otrzymywali oni dodatek ekonomiczny wojenny (od 190 roku określany jako drożyźniany), dodatek za udzielanie nauki ponad ustawową normę oraz dodatek kierowniczy (jeśli sprawowali funkcje kierownicze przeważnie w szkółkach wiejskich I i II stopnia 10 ). W sumie więc ich pozycja materialna nie była niska, lecz stawiała ich na średnim poziomie w społeczeństwie. Poziom wykształcenia nauczycieli szkół powszechnych w Chełmie i w powiecie chełmskim był różny. Byli wśród nich tacy, którzy dopiero po zatrudnieniu się w oświacie uzupełniali swoje wykształcenie i kwalifikacje tak ogólne, jak i pedagogiczne. Byli tacy, którzy ukończyli naukę w seminariach nauczycielskich lub też w innych odpowiednich placówkach oświatowych. Ogółem ich liczba wynosiła ok. 5% zatrudnionych w 1919 roku. Lata późniejsze przyniosły poprawę pod tym względem, bo poczynając od roku szkolnego 19/19 co najmniej 50% świeżo zatrudnionych nauczycieli miało ukończone seminarium nauczycielskie czyli posiadało odpowiednie kwalifikacje. 10 Każdy z świeżo zatrudnionych nauczycieli składał na ręce inspektora szkolnego (w obecności kierownika szkoły, w której miał podjąć pracę dydaktyczno wychowawczą) ślubowanie służbowe według przepisanej prawem roty. Tekst ślubowania podpisany przez nauczyciela, inspektora szkolnego, kierownika szkoły oraz opieczętowany znajdował się w teczce osobowej nauczyciela St. Pyszko, Oświata, dz. cyt., s Dz. P.P.P., 1919, nr 19, poz Ustawa z dn. 1 lipca 190 roku wprowadzała awans automatyczny: po 6 latach pracy zawodowej do IX stopnia, po dalszych 9 latach pracy do VIII, a po następnych 9 latach pracy do VII stopnia uposażenia. 10 Dekret Naczelnika Państwa z dn. 18 grudnia 1918 roku O stabilizacji i wynagrodzeniu nauczycieli szkół powszechnych (patrz: Dz. P.P.P., 1919, nr 1, poz. 65) uznawał (odnośnie kwalifikacji nauczycielskich) za równoważne z ukończeniem seminarium nauczycielskiego świadectwo ukończenia 6 klas polskiej szkoły średniej ogólnokształcącej (po złożeniu uzupełniającego egzaminu pedagogicznego) lub świadectwo rosyjskie tzw. nauczyciela początkowego i nauczyciela domowego (patrz: APLOCh, Akta osobowe np. Józefy Kosińskiej czy Janiny Szmidt). 155

18 Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego decyzją z dnia 18 sierpnia 199 roku nr II S.617/9 zarządził, aby rok szkolny 199/190 został rozpoczęty dnia września 199 roku (poniedziałek) nabożeństwem szkolnym, a normalne zajęcia szkolne dnia 5 września 199 roku o godzinie 8 ej rano. Takiej treści informacja, podpisana przez Kuratora Okręgu Szkolnego Lubelskiego w Lublinie, zachowała się w aktach przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie, Oddział w Chełmie (APLOCh). 106 Na tym piśmie istnieje też dopisek datowany na 6 sierpnia 199 roku o treści następującej: Nieaktualne z powodu odroczenia o kilka dni rozpoczęcia nauki przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. 107 Po wybuchu 1 września 199 roku II wojny światowej, w wielu budynkach szkolnych urządzono szpitale wojskowe. Tak było np. w budynku Szkoły Pomnika Dziesięciolecia, w którym nauka została przerwana na przeciąg przeszło czterech lat (od września 199 roku do lipca 19 roku). 108 VI. Szkolnictwo średnie Odnośnie dziejów szkół ogólnokształcących na terenie Chełma należy stwierdzić, że zostały one już dość dobrze zbadane. 109 Początek dały opracowania jeszcze przedwojenne. Po wojnie, poza sporadycznymi przyczynkami z lat pięćdziesiątych, praktycznie dość długo milczano na ten temat. 110 Jednak lata siedemdziesiąte, osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte przyniosły kilka prac na które warto zwrócić uwagę. 111 Z tych więc powodów podrozdział ten jest tylko pewnym skrótowym podaniem fak 105 APLOCh, ISzCh, sygn. 60. Akta osobowe Józefy Mikosiównej. Oto treść ślubowania z 19 r. (treść ta zmieniała się w późniejszych latach kilkakrotnie): Ślubuję Państwu Polskiemu wierność i posłuszeństwo oraz przyrzekam, że będę wypełniać obowiązki swego urzędu bezstronnie i bezinteresownie, a unikać tego wszystkiego, co mogłoby przynieść szkodę Państwu Polskiego, a ujmę stanowi do którego należę. Tak ślubuję. Podpis nauczyciela (nauczycielki) Przysięgę odebrałem Pieczęć okrągła miejscowość, dnia..19 r. Inspektor szkolny. 106 APLOCh, AmCh, sygn Rok szkolny 199. Na podstawie tego pisma i dopisku na nim, można dostrzec, że polskie dzieci (w tym oczywiście i chełmskie) wcale nie musiały spieszyć się do szkoły w dniu 1 września 199 roku APLOCh, AmCh, sygn. 76; J. Rokitowska, Pierwsze dni II wojny światowej. Maszynopis w zbiorach Zarządu Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego w Chełmie; Wiedziałem już co to wojna. Rozmowa z dr Marianem Radajewskim. [w] Kamena nr 1 z 1989 roku; P. Kiernikowski, Szkoła, dz. cyt., s Autor ma na myśli wydawnictwo z 195 roku dotyczące Państwowego Gimnazjum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie (wcześniej: Chełmska Szkoła Filologiczna) wydane z racji dwudziestej rocznicy powstania tej placówki, czy też wcześniejsze (bo z 19 roku) opracowanie w formie sprawozdania z dziesięcioletniej działalności Szkoły Rolniczej Męskiej im. Komendanta Józefa Piłsudskiego w Okszowie k/chełma. 110 Są to okolicznościowe jednodniówki wydawane z racji rocznic czy zjazdów w poszczególnych szkołach oraz artykuły drukowane z tej racji zarówno w prasie lokalnej, regionalnej oraz (czasami) w prasie krajowej. 111 Są to: Józef Kusz, Zakład Kształcenia Nauczycieli w Chełmie w latach Chełm Maszynopis w zbiorach Chełmie Biblioteki Pedagogicznej w Chełmie); Marianna Kowaluk, Szkoły średnie w Chełmie Lubelskim w latach Lublin 198 (praca magisterska w zbiorach Archiwum Biblioteki Głównej UMCS w Lublinie); Franciszek Świstowski, Dzieje Chełmskiej Szkoły Technicznej. Chełm ; Księga pamiątkowa Czarniecczyków. Chełm 1995 (t. I), 1997 (t. II); artykuły Stanisława Pyszko wydrukowane w Chełmskich Pracach Historycznych (Chełm 1998, t. I) i w Roczniku Chełmskim (Chełm 1997, t. III). 156

19 tów (bez większego wnikania w szczegóły). Czytelników, którzy pragnęliby je poznać dokładniej, autor odsyła do niżej wspomnianej w przypisach literatury tematu. Najstarszą istniejącą szkołą średnią w Chełmie był Zespół Szkół Mechanicznych, który w swojej bogatej historii nosił różne nazwy. 11 Franciszek Świstowski zapisał w swojej książce, że Techniczna Szkoła Kolejowa została założona w 1878 roku w Lublinie. 11 Po 11 latach przeniesiono ją do Chełma i umieszczono wkrótce (w 1895 r.) w specjalnie wzniesionym dla niej budynku przy obecnej ulicy Pocztowej. 11 Po utworzeniu guberni chełmskiej gmach ten przeznaczono dla potrzeb kasy gubernialnej, a szkołę wyeksmitowano do narożnej kamienicy u zbiegu ulic: Reformackiej i Maja (naprzeciwko dawnego Instytutu Maryjskiego dla Panien Szlachetnie Urodzonych, obecnego Zespołu Szkół Zawodowych nr im. Kazimierza Andrzeja Jaworskiego (KAJ a). 115 Jednak długo nie cieszono się nową siedzibą. Po wybuchu I wojny światowej, w wyniku ofensywy niemiecko austriackiej w połowie 1915 roku szkołę ewakuowano w głąb imperium rosyjskiego, gdzie na skutek wypadków dziejowych (upadek caratu, wydarzenia rewolucyjne itp.) działalność jej nie była kontynuowana. Mało tego. Placówkę tę zlikwidowano. Inaczej było w Polsce i w Chełmie. W dniu 6 czerwca 1919 roku Sejmik Powiatowy Chełmski przeznaczył koron na założenie w mieście Szkoły Rzemieślniczej. 116 Trudu tego podjął się inżynier Antoni Popławski, który kierował stworzoną przez siebie placówką aż do 191 roku, kiedy przeszedł na zasłużoną emeryturę. W pracy tej pomagali mu tacy nauczyciele jak m.in.: Ewaryst Stobnicki, Stanisław Słowakiewicz, Władysław Habrowski, Zygmunt Zawiślak, Stanisław Flakowicz i Szczepan Miesionko. Warsztatem szkolnym kierował wtedy Tadeusz Zalewski, a instruktorami (nauczycielami zawodu) byli: Herbert Grabe, Franciszek Tutko, Wacław Przegaliński, Jan Chmielewski, Władysław Piętka i Jan Fronik. 117 Nauka w szkole trwała trzy lata. Przyjmowano kandydatów na uczniów którzy skończyli 1 do 17 lat i posiadali co najmniej 6 lub 7 klas szkoły powszechnej. Uczniowie zamiejscowi i ubodzy przyjmowani byli do bursy, jaka istniała przy szkole. Sami dbali tam o porządek. Tu też spożywali posiłki (na śniadanie przeważnie chleb i białą kawę; obiad zupę, chleb i najczęściej kaszę albo potrawę mączną lub jarzynową; na kolację chleb i kawę lub potrawę mączną. Dwa razy w tygodniu mogli zjeść smażone mięso). 118 Początkowo uczono w czterech podstawowych działach: ślusarskomechanicznym, kolejowym, stolarskim i szewskim. Te dwa ostatnie kierunki dość szybko zlikwidowano (ze względu na brak odpowiedniej ilości kandydatów) i od tej pory wiodącymi działami w tej szkole były: ślusarskomechaniczny oraz kolejowy. Od roku 199 pozostał w placówce kierunek ślusarskomechaniczny, bowiem odwołano głównego specjalistę od kolejnictwa inż. Szczepana Miesionko, co stało się powodem do likwidacji kierunku kolejowego. 11 Była to ostatnia urzędowa nazwa tej placówki. Obecnie ona już nie istnieje a jej tradycje przejął Instytut Nauk Technicznych Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej. 11 F. Świstowski, Dzieje, dz. cyt., s Tamże, s Budynek ten istnieje do dnia dzisiejszego. Jego fotografia znajduje się w zbiorze Andrzeja Piwowarczyka, Chełmskie na starej pocztówce. Chełm 1988, fot. nr 8. Na fot. nr 80 i 81 widać pierwotny chełmski gmach tej szkoły. Ulica Maja nosi obecnie nazwę ulicy Podwalnej (patrz: Chełm. Plan miasta. Sieć komunikacji CLA). 116 St. Pyszko, Oświata, dz. cyt. pisze na stronie 5 w przypisie 7 swego artykułu, że posiada kserokopię protokołu III posiedzenia Sejmiku Powiatowego (znajdującego się w zbiorach APLOCh), gdzie zanotowana jest odpowiednia uchwała samorządowa w tej kwestii. 117 F. Świstowski, Dzieje, dz. cyt., s Zwierciadło nr 6 z 195 roku. 157

20 Rok szkolny w tej szkole rozpoczynał się tak jak w innych szkołach tj. 1 września, ale ze względu na specyfikę placówki trwał dłużej bo do 10 lipca, gdyż uczniowie zdobywali nie tylko wiadomości teoretyczne, ale również i praktyczne, pracując (od 15 maja do 10 lipca) tylko w warsztatach. Wakacje trwały od 11 lipca do 1 sierpnia. Godzina lekcyjna trwała aż 55 minut. Ukoronowaniem letniej nauki było wykonanie tzw. sztuki czeladniczej oraz egzamin czeladniczy. Głównym źródłem utrzymania szkoły było dość wysokie czesne. Po Antonim Popławskim kolejnymi dyrektorami placówki byli: Konstanty Jodko (191 19), Józef Jakubowicz (19 197), Ewaryst Stobnicki ( ) oraz Paweł Wolfke ( ). 119 Mieli oni do dyspozycji dobrą kadrę pedagogiczną, w skład której w różnych okresach czasu wchodzili m.in. Stefan Tymecki, Jan Rostocki, Jan Waśniewski, Walerian Karanter, Stanisław Własiuk, Jan Piątkowski, Zygfryd Sieben, Edward Gurbiel, Jan Kasperowicz, Marian Jorman, Witold Jodko, Aleksander Ślusarczyk, Stanisław Świderski, Czesław Jodko, Aleksander Melichowicz, Czesław Siciński, Marian Pilarski, Kazimierz Krasoń, Czesław Świątecki i wielu innych. 10 Wielkim wydarzeniem w dziejach Szkoły Rzemieślniczej było ufundowanie i wręczenie w dniu 9 kwietnia 198 roku sztandaru szkolnego. Wykonany został przez żonę ówczesnego nauczyciela (późniejszego długoletniego dyrektora placówki) Ewarysta Stobnickiego. Służył on szkole aż do września 199 roku. Po wybuchu II wojny światowej został wywieziony do Dubienki i tam, według relacji ustnej długoletniego nauczyciela szkoły, Mariana Jormana, zakopany. Wszelki ślad po nim zaginął. 11 Drugą znaczącą uroczystością w okresie przedwojennym był zorganizowany dnia 16 października 199 roku Zjazd Absolwentów Państwowej Szkoły Rzemieślniczej w Chełmie. Na Zjazd przybyło około 150 osób, co stanowiło około 50% liczby absolwentów. Pracowali oni w ośrodkach przemysłowych i kolejnictwie. Zjazd rozpoczął się ogólnym przyjęciem i zabawą. W czasie Zjazdu zostało założone Koło Absolwentów W placówce, jak w każdej szkole przed wojną, funkcjonowała także biblioteka. Jej początki były skromne. Na księgozbiór składały się dary mieszkańców Chełma oraz pracowników i uczniów szkoły. Jak wspomina Stanisław Serej (długoletni nauczyciel bibliotekarz tej placówki)... biblioteka szkolna mieściła się w małym 119 F. Świstowski, Dzieje, dz. cyt., s. 51; P. Kiernikowski, Szkolnictwo, dz. cyt., s Sztandar ten wyhaftowała żona prof. Ewarysta Stobnickiego i służył on szkole do września 199 roku. Po wybuchu II wojny światowej wywieziony i ukryty w okolicach Dubienki zaginął bez śladu. Dlatego też na II Zjazd jego uczestnicy przygotowali nowy sztandar, który ofiarowano placówce podczas tej uroczystości trwającej w dniach 1718 VI 1960 r. Świadczy o tym także napis na jednej ze stron sztandaru o treści: Uczestnicy II Zjazdu wychowanków szkole 1718 VI Patrz: F. Świstowski, Sztandar szkolny. [w] Chełmska Szkoła Techniczna. Chełm, dn czerwca 1960, s. 11; tenże, Zarys historii Zespołu Szkół Mechanicznych. [w] V Zjazd Absolwentów Absolwentów Wychowanków Chełmskich Szkół Technicznych. Chełm, , s. ; tenże, Dzieje Chełmskiej Szkoły Technicznej. [w] Rocznik Chełmski,1996, t., s M. Jordan, St. Świderki, Państwowa Szkoła Rzemieślnicza [w] Chełmska Szkoła, dz. cyt., s. 9. W zbiorach szkolnych znajdował się dobrze zachowany tekst zaproszenia, w którym, oprócz programu Zjazdu, znalazły się takie słowa: W listopadzie 199 r. Państwowa Szkoła Rzemieślnicza w Chełmie kończy dziesięcioletni okres swego istnienia. Rada Pedagogiczna postanowiła zaznaczyć ten moment obchodem jubileuszowym, który równocześnie z dokonaniem przeglądu dziesięcioletniego dorobku uczelni, ułatwi absolwentom różnych roczników wzajemne zbliżenie się oraz powołanie do życia stałej organizacji wychowanków szkoły. Obchód odbędzie się w dniu 16 listopada 199 r. w gmachu szkolnym. Na ten dzień Komitet Organizacyjny zaprasza wszystkich wychowanków szkoły. 158