ЕКОНОМІКО-ПРАВОВІ ВИКЛИКИ 2015 РОКУ. Том І

Transkrypt

1 НАЦІОНАЛЬНА АКАДЕМІЯ НАУКОВОГО РОЗВИТКУ (НАНР) Юридична компанія LAW CRAFT Компанія ЗОРЕПАД-ЛЮКС ЕКОНОМІКО-ПРАВОВІ ВИКЛИКИ 2015 РОКУ EKONOMICZNE I PRAWNE WYZWANIA ROKU 2015 Том І Матеріали доповідей учасників науково-практичної конференції (15 січня 2015 року) Львів 2015

2 Національна академія наукового розвитку УДК 34, 35 ББК 65, 67 Рекомендовано до друку Вченою радою НАНР Упорядники: Віталій Надашкевич Ігор Гомзяк Дмитро Гураль Андрій Литвин До збірника наукових матеріалів у двох томах увійшли праці учасників Четвертої міжнародної науково-практичної конференції Економікоправові виклики 2015 року (15 січня 2015 року) - Львів: Національна академія наукового розвитку,2015. Том 1 280с. Науковці цими статтями, тезами та повідомленнями репрезентують проблематику своїх наукових праць і досліджень у різних галузях права, економіки та менеджменту. Матеріали публікуються в авторській редакції. Національна академія наукового розвитку,

3 Економіко-правові виклики 2014 року Організаційний комітет Четвертої науково-практичної конференції Економіко-правові виклики 2015, котра пройшла у міжнародному форматі, а також упорядники Економіко-правових викликів року висловлюють щиру подяку всім тим, хто приймав активну участь в підтримці НАНР, конференції та розвитку вітчизняної науки, а зокрема: в.ш.п. Ректор проф.зв. Д-р хаб. Алойзи Збігнєву Новакові в.ш.п. проф. зв. Д-р хаб. Кшиштофу Облуйу в.ш.п. Д.ю.н., проф. Степану Степановичу Сливці в.ш.п. Д.е.н., проф. Наталії Іванівні Чухрай в.ш.п. Ользі Петрівні Гомзяк в.ш.п. Д.е.н., проф. Євгену Васильовичу Крикавському в.ш.п. к.е.н., доц. Ігорю Петровичу Таранському в.ш.п. Вікторії Володимирівні Ковальчук в.ш.п. Остапу Петровичу Дроздову в.ш.п. Остапу Богдановичу Думі в.ш.п. Наталії Іванівни Балюк в.ш.п. Галині Костянтинівні Вдовиченко в.ш.п. Дмитру Івановичу Сапізі в.ш.п. к.е.н. Зоряні Стефанівні Люльчак 3

4 Національна академія наукового розвитку УКРАЇНА ТА «ІГРИ ВЕЛЕТНІВ» Зарис деяких аспектів актуальної геополітичної ситуації Більшість ЗМІ оцінюють теперішні події в Україні або ж явно необ єктивно, або ж дуже поверхнево. І дивуватися тут не варто в справі задіяні значні політичні та економічні інтереси. Переважно все пояснення зводиться до культурно-ментальних відмінностей мешканців Донбасу від решти України, «параноїдальнотсі» Путіна, імперських амбіцій Росії. Варто більш зважено і ґрунтовно підійти до питання «чому так відбувається?», адже лише відповівши на нього можна спробувати скласти сценарії розвитку подій, які однозначно, впливають на усі сфери суспільного життя та діяльність окремих осіб. Як оцінити відокремлення АРК від України в загальному, та як, у цьому контексті, бути з майновими питаннями приватних осіб та бізнесу зокрема? Чи допустилися стратегічної помилки компанії, в першу чергу закордонні, які за місцерозташування своїх офісів, виробничих чи складських баз вибирали Донецьк (як наприклад авіаперевізних WizzAir), чи все ж спрогнозувати збройний конфлікт на Донбасі було неможливо? Чи для передбачення подальшого розвитку подій потрібна лише невідома загалу інсайдерська інформація? В листопаді у Львові вперше (і це теж через ситуацію в країні) проходила конференція Лімуд, що традиційно охоплює широкий спектр загально гуманітарних питань. Чи то разом, чи то здебільшого по окремості, такі лідери суспільної думки, як Ярослав Грицак, Тарас Возняк, Остап Дроздов. Середовище вільної інтелектуальної дискусії сприяє відкиданню стереотипів,створює можливість глибше зазирнути в перспективи регіону в контексті глобальної геополітики. І так можна написати не одну надзвичайно цікаву книжку, захистити не одну дисертацію, та не вдаючись до особливої деталізації хотілося б коротко поділитися з колегами деякими роздумами, які можуть наштовхнути на переосмислення та глибокий пошук відповідей на питання, які ставить перед нами час. Для того аби розуміти сучасність, треба збагнути її витоки. Тож перенесімося спершу в 19 ст. в часи королеви Вікторії. Величезна 4

5 Економіко-правові виклики 2014 року Британська імперія, контролюючи п яту частину суходолу, маючи найбільші виробничі потужності, виступала практично єдиною світовою потугою. Конкуренції фактично не існувало: США лише прощалися з рабством і починали набирати силу, Німеччина проходила непростий процес об єднання незалежних «державок», Франція не могла оговтатися від революційно-наполеонівського минулого, Австрія була поглинутою вирішенням внутрішніх проблем. Росія звісно пробувала продовжувати екстенсивне розширення своїх володінь, між нею та Великобританією навіть зав язалася т.зв. «велика гра» за панування на середньому та далекому сході, та загалом, сама по собі не могла підважити основи британського світового порядку. Це був справжній золотий вік острівної монархії, а водночас найстрімкіший виток глобалізації, пам ять про який збереглася й збережеться адже до другої половини дев ятнадцятого століття час в кожному місті був свій: у Львові львівський, в Бучачі бучацький. Кожного сонячного дня годдинакарі підводили стрілки на вежах ратуш та соборів рівно опівдні, коли сонце досягало зеніту. Лише така потуга, як Британія змогла не без користі для людства, хоча й в першу чергу, для самої себе, переломити цю багатовікову традицію, встановивши єдиний глобальний відлік часу по Гринвічу. Попри всі успіхи на економічному, соціальному, культурному та військовому фронтах англійська еліта (і зокрема мислителі) на лаврах не спочивали, адже усвідомлювали в світі все перемінне. А власне їм зміни були б зовсім недоречними! То ж основним питанням міністрів королеви Вікторії було: «Як зробити так, аби все лишилося так, як воно є». Відповідь проста: слід не допускати виникнення нових центрів ваги, які своїм економічним, соціально-культурним, військовим впливом могли б дорівнятися Імперії. Таким центром ваги міг стати союз Німеччини та Росії (мова не йде про політичний, формальний союз, натомість про їх економічну та суспільну інтеграцію), який би об єднав технології першої з ресурсним потенціалом другої. То ж ці два, сусідні на той час, світи треба було роз єднати, і не лише посварити їх між собою, але й віддалити один від одного Тобто утворити певний «санітарний коридор». В ході Першої світової війни план реалізувався Німеччина і Росія втратили спільний кордон, а між ними утворився цілий ряд незалежних країн Румунія, Угорщина, Чехословаччина, Польща, країни Прибалтики. Звісно не варто применшати прагнення народів до 5

6 Національна академія наукового розвитку отримання незалежності, їх часто дійсно героїчної боротьби, однак без допомоги «великого брата» - контрольованої британцями Антанти, їх шлях до мети був би іншим. Україна теж могла тоді посісти гідне місце в «санітарному коридорі», однак не змогла утрвалитися як держава через числені помилки своїх лідерів, відсутність державницької традиції, а також через свою орієнтованість на Німеччину. Остання зовсім не хотіла опинитися в оточенні країн, в тій чи іншій мірі, контрольованих Британією. Однак програш Рейху, означав і згортання його проетів. Натомість пост-османській Туреччині з її реформами Ататюрка, все ж було надано шанс зміцнитися, аби охороняти південні рубежі від Росії, яка до речі на них всерйоз зазіхала на столах генералів Ніколая ІІ розроблялися плани захоплення Стамбулу визволення Константинополя. Друга світова докорінно змінила стан речей: не стало Німеччини, не стало й «санітарного поясу». Європа лежала в руїнах. Тому не дивно, що роль центру англосакського світу перейшла з Великої Британії до США. Найбільший фінансовий центр світу, який на зорі Нового часу перемістився з Венеції у Антверпен, звідти в Лондон, в 20 столітті в Новий Йорк, а в 21 знову в Лондон Як відомо, історія має властивість повторюватися Важливо тальки вловити її цикл. Може видатися, що після відлиги 90-тих знову розпочалися заморозки холодної війни між сходом та заходом. Чи радше після того, як холодна війна відійшла в минуле, знову маємо тяжіючих одне до одного Німеччину (котра тепер виступає в купі з Францією разом вони кістяк ЄС) та Росію і, якби це образливо не звучало, «санітарний коридор», котрий підтримується англосаксами, і вздовж якого час-від часу виникають конфлікти Вірменія, Чечня, Грузія, Сирія, Україна Ось чому остання знаходить підтримку саме серед подібних собі сусідів по коридору: Польщі, Литви, Туреччини, навіть в певній мірі (як не дивно), Білорусії (!), а не у значно могутнішої Німеччини. Та, навпаки, виражаючи «глибоку занепокоєність», все ж закликає: «треба зрозуміти Росію, треба зрозуміти Путіна». Бо їй потрібні російські ресурси, а Росії німецькі технології та інвестиції Щоправда є й певні відмінності нинішньої ситуації від ситуації, що мала місце в міжвоєнний період. Польща, Угорщина, прибалтійські республіки, через європейську інтеграцію вже примкнули до Німецько-Французького панєвропейського проекту. Вони визначилися, перестали бути на роздоріжжі, що є надзвичайно важливим для їхнього економічного та соціального розвитку. Однак в культурно- 6

7 Економіко-правові виклики 2014 року ментальному плані англосакський світ досі зберігає на них домінуючий вплив. Ретроспекція часів холодної війни підсилюється й тим, що режим в Росії не приймає тієї об єктивної реальності, в якій вона вже не є наддержавою, не є основним економіко-політичним центром сучасного світу, як то США (англосакський світ), ЄС (євроконтинентальний світ) та Китай. До кого ближча РФ в цьому трикутнику до Європи чи Піднебесної? Питання непросте. При цьому Росія є найбільшою і найсильнішою з держав-ревізіоністів (разом з Іраном, Венесуелою, до певної міри Аргентиною), які використовуючи часто навіть авантюрні методи, прагнуть змінити світовий порядок, покращивши свою позицію. Отож велика гра світових велетнів продовжується, слабшим же ж державам лишається хіба що вміло маневрувати, аби іскри від ударів мечів гігантів цілком їх не спалили, аби не зостатися «розчавленим» між молотом і ковадлом. Цього самого правила, певне, слід дотримуватися й підприємцям та інвесторам, що провадять свої інтереси на стиках різних світів. Звісно це лише «стислий витяг» з геополітичної ситуації, який можна було б викласти на кількох сторінках друкованого тексту. Хтось скаже, що викладене занадто поверхнево відображає дійсність, не висвітлює різних кутів зору, однак кожна модель це спрощення реальності, і лише за рахунок цьому спрощенню стають зрозумілими акценти та тенденції. Віто Надашкевич, голова наглядової ради НАНР 7

8 Національна академія наукового розвитку АВТОРИ ТА ПРОБЛЕМАТИКА НАУКОВО-ПРАВОВИХ ВИКЛИКІВ 2015 РОКУ 8 Том 1 ANSZCZAK MARCIN METODY MATRYCOWANIA W ZARZĄDZANIU I DOWODZENIU AKCJĄ RATOWNICZO GAŚNICZĄ BERNECKA AGNIESZKA WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA DLA SYTUACJI PRAWNEJ DZIECKA NA GRUNCIE PRAWA POLSKIEGO. CHUDY-HYSKI D., СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ CHUDY W., МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИСТИЧЕСКОГО РЫНКА KRUTIKOV V.K. DUDEK JUSTYNA SIGNIFICANCE OF MANAGING DIVERSITY OF HUMAN CAPITAL IN AN ORGANIZATION GABRYEL MATEUSZ JAN PRAWO DO PRYWATNOŚCI, A MOŻLIWOŚĆ UZYSKANIA DOSTĘPU DO INFORMACJI OBJĘTYCH TAJEMNICĄ BANKOWĄ W SPRAWACH KARNYCH I KARNOSKARBOWYCH ISTOTNE PROBLEMY I WYZWANIA HNATÓW ANNA THIN CAPITALIZATION IN POLAND TAX OPTIMALIZATION OPPORTUNITIES AFTER 1ST JANUARY 2015 HYSKI MARCIN POLAND - UKRAINE: THE INTERNATIONAL TOURISM TRAFFIC JANACZEK KATARZYNA WYKSZTAŁCONY PRACOWNIK WYZWANIEM WSPÓŁCZESNEGO RYNKU PRACY JĘDREJEK MARCIN UWAGI O ZAKRESIE PROKURY I JEGO OGRANICZENIACH KAPTURKIEWICZ JUSTYNA WSPARCIE FINANSOWE PRACODAWCÓW ZATRUDNIAJĄCYCH OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE, W ŚWIETLE NOWELIZACJI USTAWY O REHABILITACJI ZAWODOWEJ I SPOŁECZNEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Z DNIA 28 LISTOPADA 2014 KULTURA W PROGRAMACH UNII EUROPEJSKIEJ THE ESSENCE OF THE PUBLIC INTEREST KOSTECKI DAWID KRUPA BARBARA MALISZEWSKI MARCIN ZNACZENIE MOBILNYCH FINANSÓW WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE OLEJNIK ROMAN PRÓBA DEFINICJI RYZYKA NA BAZIE EMPIRYCZNEGO POJECIA STABILNOŚCI W PROCESACH PRODUKCYJNYCH PANTUCHOWICZ PAWEŁ BANKRUCTWA NA WARSZAWSKIEJ GIEŁDZIE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH I NA NEWCONNECT W

9 Економіко-правові виклики 2014 року 2013 ROKU PIELAK ALBERT IMPORT RÓWNOLEGŁY PRODUKTU LECZNICZEGO ZAGROŻENIE DLA BEZPIECZEŃSTWA CZY SZANSA NA TAŃSZE LEKI? PIŚNIAK MONIKA TAKSONOMIA DEFINICJI RYZYKA I PRÓBA ICH KLASYFIKACJI PLOCH ALDONA JOANNA WPŁYW TURYSTYKI NA ŚWIATOWE DZIEDZICTWO KULTURALNE I NATURALNE SIEROŃ ARKADIUSZ THE IGNORED ROLE OF IGNORANCE: IS ASYMMETRIC INFORMATION A MARKET FAILURE? STROŻEK - KUCHARSKA LOCAL GOVERNMENT AND ITS DANGERS. MAGDALENA CONTRIBUTION TO THE DISCUSSION SZCZYPIŃŚKI ŁUKASZ ROZWAŻANIA KONCEPCYJNE NAD WCZESNĄ INTERNACJONALIZACJĄ PRZEDSIĘBIORSTW TROJANOWSKI TOMASZ MARKETING COMMUNICATION VS PROMOTION IN BUSINESS ACTIVITY OF A COMPANY TROJANOWSKI TOMASZ THE ROLE OF CONSUMERS IN CREATING SUSTAINABLE DEVELOPMENT WASILEWSKI MARCIN LOCAL GOVERNMENT IN POLAND IN THE YEARS WASILEWSKI RADEK RAFAŁ ROMAN LAW AND CULTURE OF EUROPEAN LAW AS A PLATFORM FOR ECONOMIC DIALOGUE BETWEEN THE REPUBLIC OF POLAND AND THE PEOPLE'S REPUBLIC OF CHINA PRAWO KARNE EKONOMICZNIE UZASADNIONE WYSOCKA JOANNA ŻYLIŃSKA JUSTYNA KEY WITNESS PROTECTION SYSTEM IN POLISH CRIMINAL LAW ДУБІВ А. І.Б., АДМІНІСТРАТИВНО-ПРАВОВИЙ СТАТУС ГРОМАДЯН БИШЕВИЧ Ю. К., ТА ФІЗИЧНИХ ОСІБ ГАВРИЛЬЦІВ М. Т. ОРГАНІЗАЦІЙНО-ПРАВОВИЙ МЕХАНІЗМ ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ ЕКОНОМІЧНОЇ БЕЗПЕКИ УКРАЇНИ ГНЕЦЬКО З. І. ECODESIGN STRATEGIES IN THE СHILDREN'S PRESCHOOL ESTABLISHMENTS: INNOVATIVE SOLUTIONS AND BUSINESS PERSPECTIVES ДМИТРУК І. М. АКТУАЛЬНІ ПИТАННЯ ПРАВОВОГО ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ МІСЦЕВИХ БЮДЖЕТІВ У ХОДІ ПРОВЕДЕННЯ БЮДЖЕТНОЇ ТА ПОДАТКОВОЇ РЕФОРМ ЙОСИФОВИЧ Д.І. МІЖНАРОДНИЙ ДОСВІД ДІЯЛЬНОСТІ СПЕЦІАЛІЗОВАНИХ АНТИКОРУПЦІЙНИХ ОРГАНІВ КІЦУЛ Ю.С., ЩОДО ПРАВОВОЇ ОСНОВИ ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ ПЕТРИК Н.І. МІГРАЦІЙНИХ ПРОЦЕСІВ В УКРАЇНІ КОРОТЧИН В. М. ОБГРУТУВАННЯ ФІНАНСОВО-ЕКОНОМІЧНОГО УПРАВЛІННЯ НА ПІДПРИЄМСТВІ 9

10 Національна академія наукового розвитку КОСТОВСЬКА К. М. СТАНОВЛЕННЯ І РОЗВИТОК ІНСТИТУТУ АДМІНІСТРАТИВНОЇ ВІДПОВІДАЛЬНОСТІ ЛЕГІН Л.М. ПІДРОЗДІЛИ З ОХОРОНИ ГОРОМАДСЬКОГО ПОРЯДКУ НАЦІОНАЛЬНОЇ ГВАРДІЇ УКРАЇНИ ЛОЗА О.Ю. СИСТЕМА ОРГАНІВ ДЕРЖАВНОГО УПРАВЛІННЯ У СФЕРІ ЕКОЛОГІЧНОЇ БЕЗПЕКИ МЕРКУЛОВ В. Ю. РОЛЬ НЕДЕРЖАВНОГО ПЕНСІЙНОГО ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ ЯК ІНСТРУМЕНТУ СОЦІАЛЬНОГО ЗАХИСТУ НАСЕЛЕННЯ УКРАЇНИ ПОЛЯК С.П. ПСИХОЛОГІЧНИЙ І МОРАЛЬНИЙ АСПЕКТИ КОРУПЦІЇ ПРЕДЧИШИН Н. А. ПОНЯТТЯ АДМІНІСТРАТИВНИХ ПОСЛУГ В УКРАЇНІ СУКМАНОВСЬКА Л.М. ЗАВДАННЯ ОВС ПІД ЧАС ПРОВЕДЕННЯ АНТИТЕРОРИСТИЧНИХ ОПЕРАЦІЙ ХАТНЮК Ю.А. МІСЦЕ АКТІВ КАБІНЕТУ МІНІСТРІВ УКРАЇНИ В СИСТЕМІ ДЖЕРЕЛ АДМІНІСТРАТИВНОГО ПРАВА ЧОРНОМАЗ О. Б. КОДИФІКАЦІЯ ВІТЧИЗНЯНОГО АДМІНІСТРАТИВНОГО ЗАКОНОДАВСТВА ЮХИМЧУК О. О. ПОНЯТТЯ ТА ОСОБЛИВОСТІ ЗАХОДІВ АДМІНІСТРАТИВНОГО ВПЛИВУ, ЩО ЗАСТОСОВУЮТЬСЯ ДО НЕПОВНОЛІТНІХ ЯРМОЛ Л. В. ПРАВО НА СВОБОДУ ВИРАЖЕННЯ ЯК ІНТЕГРАЛЬНЕ ПРАВО ЛЮДИНИ 10 Том 2 АКОПЯН Д. Е. ПРОБЛЕМИ ВПРОВАДЖЕННЯ ОБОВ ЯЗКОВОГО МЕДИЧНОГО СТРАХУВАННЯ В УКРАЇНІ АЧКАСОВА С. А., ВОЛОБУЄВА А. В. ВПЛИВ РИЗИКУ ДЕФОЛТУ ПЕРЕСТРАХОВИКА НА ПЛАТОСПРОМОЖНІСТЬ СТРАХОВОЇ КОМПАНІЇ БАЛЮН О. О. БРЕНДБУК: ПРОБЛЕМА ВИЗНАЧЕННЯ ПОНЯТТЯ БЕРБЕКА Л. А., СУЧАСНИЙ СТАН ТА ПЕРСПЕКТИВИ РОЗВИТКУ МАРИНІЧ М. М. ІПОТЕЧНОГО КРЕДИТУВАННЯ В УКРАЇНІ БИКОНЬ Б. А. ВПЛИВ ФУНКЦІОНУВАННЯ ОФШОРНИХ ЗОН НА ВИВЕЗЕННЯ КАПІТАЛУ ІЗ УКРАЇНИ БІЛИК О. О., ЛАЗУРКО Т. В. ІНВЕСТИЦІЙНИЙ КЛІМАТ В УКРАЇНІ ТА ПРОБЛЕМА РЕАЛІЗАЦІЇ ІНВЕСТИЦІЙНОГО ПОТЕНЦІАЛУ БОДНАР С. В. ОСОБЛИВОСТІ ПРОЦЕДУРИ РОЗГЛЯДУ ТА ВИРІШЕННЯ АДМІНІСТРАТИВНИХ СПРАВ БОЙКО В. В. ПРАВОВЕ РЕГУЛЮВАННЯ РАДІОЕКОЛОГІЧНОЇ БЕЗПЕКИ БУХАРІНА Н. О. ОЧІКУВАНІ НАСЛІДКИ РУХУ КАПІТАЛУ В УМОВАХ ІНТЕГРАЦІЇ УКРАЇНИ В ЄС

11 Економіко-правові виклики 2014 року ВАЩЕНКО О. В. МАРКЕТИНГОВІ ДОСЛІДЖЕННЯ В КОНТЕКСТІ ІНТЕГРАЦІЇ УКРАЇНСЬКОЇ ЕКОНОМІКИ У СВІТОВУ ВИЛЦАН А. О. ЕТАПИ АДАПТАЦІЇ ЗАКОНОДАВСТВА УКРАЇНИ ДО ЗАКОНОДАВСТВА ЄВРОПЕЙСЬКОГО СОЮЗУ ВОЛВЕНКО А. О. СТАНДАРТИЗАЦІЯ ПОДАТКОВОЇ СИСТЕМИ ЗА ЄВРОПЕЙСЬКИМИ ЗРАЗКАМИ ВОЛОТОВСЬКА Г. С. АНАЛІЗ СУЧАСНОГО СТАНУ ТА ТЕНДЕНЦІЇ РОЗВИТКУ СІЛЬСЬКОГО ГОСПОДАРСТВА УКРАЇНИ ГЕРУС Ю. В. ДО ПИТАННЯ ВИКОРИСТАННЯ ОКРЕМИХ ФОРМ МЕДИЧНОГО СТРАХУВАННЯ В УКРАЇНІ ГИРОВИЧ В. В. ОБМЕЖЕННЯ РЕАЛІЗАЦІЇ ЗАСАДИ БЕЗПОСЕРЕДНОСТІ ДОСЛІДЖЕННЯ ПОКАЗАНЬ, РЕЧЕЙ І ДОКУМЕНТІВ ПІД ЧАС СУДОВОГО ПРОВАДЖЕННЯ У ПЕРШІЙ ІНСТАНЦІЇ ГОМЗЯК І. А. ОНТОЛОГІЧНЕ ОБГРУНТУВАННЯ ІСТОРИЧНИХ ПЕРЕДУМОВ УКРАЇНСЬКОГО ПРАВОТВОРЕННЯ ГРИЦЕНКО В. А. ОСОБЛИВОСТІ ІНСТИТУТУ ПРАВОВОГО РЕГУЛЮВАННЯ ФІНАНСІВ У ФРН ТА В УКРАЇНІ ГУРАЛЬ Д. В. ФУНКЦІЇ ДОГОВОРУ БУДІВЕЛЬНОГО ПІДРЯДУ ДЕГТЯР Я. В. ВДОСКОНАЛЕННЯ ПРАВОВОГО РЕГУЛЮВАННЯ ЗАХИСТУ ЖІНОК ВІД ДИСКРИМІНАЦІЇ У СФЕРІ ПРАЦІ ДЯКОВА Д. В. ВДОСКОНАЛЕННЯ УПРАВЛІННЯ ЗБУТОМ ШКІРЯНИХ РУКАВИЧОК ШЛЯХОМ ПРОВЕДЕННЯ МАРКЕТИНГОВОГО ДОСЛІДЖЕННЯ ЄВТУШЕНКО Г. В., ПРАСОЛ Є. В. ДОСЛІДЖЕННЯ РИНКУ МЕДИЧНИХ ЛАБОРАТОРІЙ (М. ХАРКІВ) ЖЕРЛІЦИН О. С. ШЛЯХИ ПІДВИЩЕННЯ КОНКУРЕНТОСПРОМОЖНОСТІ ЗЕРНОВИРОБНИЦТВА В УКРАЇНІ КАЛАШНІКОВА О. О. ПРАВА ТА ОБОВ'ЯЗКИ СТОРІН ДОГОВОРУ БАНКІВСЬКОГО РАХУНКУ КАРТИЧАК О. І. АУКЦІОН ПРИ ІРО ЯК МЕТОД ЗНИЖЕННЯ РІВНЯ НЕДООЦІНКИ КОМПАНІЇ КІЗІМ І. Г. ПИТАННЯ НЕОБХІДНОСТІ ІСНУВАННЯ ІНСТИТУТУ ОБХОДУ ЗАКОНУ В МІЖНАРОДНОМУ ПРИВАТНОМУ ПРАВІ КЛИМОСЮК А. С. ПРИНЦИПИ КРИМІНАЛЬНОГО ПРАВА: ПОНЯТТЯ ТА СИСТЕМА КОБЛЮК А. М. ПРОБЛЕМИ ТА ПЕРСПЕКТИВИ РОЗВИТКУ СИСТЕМИ СОЦІАЛЬНОГО СТРАХУВАННЯ В УКРАЇНІ КОБРИНЧУК О. О. КОРУПЦІЯ: ІСТОРИЧНІ ВИТОКИ ТА МЕТОДИ БОРОТЬБИ СЬОГОДЕННЯ КОВАЛЬ О. А. ОСОБЛИВОСТІ БАНКІВСЬКОГО КРЕДИТУВАННЯ СІЛЬСЬКОГОСПОДАРСЬКИХ ПІДПРИЄМСТВ КОСТИШИН Е. І. ДЕРЖАВНИЦЬКИЙ ІМПЕРАТИВ В. ЛИПИНСЬКОГО, 11

12 12 Національна академія наукового розвитку КРАПІВІНА К. І., УКРАЇНА НА ШЛЯХУ ДО ЄВРОПЕЙСЬКИХ ДЕМИДЮК М. А. СТАНДАРТІВ ЗАХИСТУ ПРАВ СПОЖИВАЧІВ МАЛІЧЕНКО М. А. ПРАВО НА СТРАЙК В УКРАЇНІ МИХАЙЛИШИН М. І. СТАН ТА ДИНАМІКА УТВОРЕННЯ ВІДХОДІВ В УКРАЇНІ ПРОТЯГОМ РР. В КОНТЕКСТІ СТАЛОГО РОЗВИТКУ МОРДАНЬ О. О. УДОСКОНАЛЕННЯ ПРАВОВОГО РЕГУЛЮВАННЯ СОЦІАЛЬНОГО ЗАХИСТУ ПОСИРОТІЛИХ ДІТЕЙ МОРОЗОВА Н. Г. СТВОРЕННЯ ПРАВОВИХ УМОВ ДЛЯ ЕФЕКТИВНОГО РЕГУЛЮВАННЯ СИСТЕМИ СОЦІАЛЬНО ТРУДОВОГО ЗАХИСТУ НАСЕЛЕННЯ УКРАЇНИ МОСКАЛЮК Т. В. ВПЛИВ ЯКОСТІ ТОВАРУ НА ЇЇ ЗБУТ МУЖ В. В. КОРЕЛЯЦІЯ ПРАВОСВІДОМОСТІ ТА КОРУПЦІЇ МУСЮРА К. І. ПРОЦЕСНИЙ ПІДХІД ДО УТОЧНЕННЯ ПОНЯТТЯ «УПРАВЛІННЯ ФІНАНСОВИМИ РЕСУРСАМИ ПІДПРИЄМСТВА» НАДАШКЕВИЧ В. О. ВИБРАНІ АСПЕКТИ ПРИКЛАДНОГО ДОСЛІДЖЕННЯ ПРОГНОЗУВАННЯ ОБСЯГІВ ЗБУТУ СУБ ЄКТІВ ГОСПОДАРСЬКОЇ ДІЯЛЬНОСТІ НИШЕНКО О. В. АУТТАСКІНГ ЯК РІЗНОВИД АУТСОРСИНГУ ПИЛИПЕНКО К. В. НЕСВОЄЧАСНІСТЬ ПРИЙНЯТТЯ ЗАКОНУ УКРАЇНИ ПРО ДЕРЖАВНИЙ БЮДЖЕТ ЯК ПІДСТАВА ВІДПОВІДАЛЬНОСТІ ЗА ПОРУШЕННЯ БЮДЖЕТНОГО ЗАКОНОДАВСТВА РИБАЛКА Я. М. ОСОБЛИВОСТІ УПРАВЛІННЯ РЕНТАБЕЛЬНІСТЮ ВИРОБНИЧОГО ПІДПРИЄМСТВА РИМАРЕВА Л.М., СТРАТЕГІЯ ІННОВАЦІЙНОГО РОЗВИТКУ КОРОВІЙ Я.В ПІДПРИЄМСТВА РЯДСЬКА О. О. УДОСКОНАЛЕННЯ КРИМІНАЛІСТИЧНИХ ЗАСАД ПРОТИДІЇ ЗЛОЧИННОСТІ В УКРАЇНІ. ЗАПОБІГАННЯ ПРОДАЖУ ЛЮДСЬКИХ ОРГАНІВ. САПРИКІН В. П. ПРИНЦИПИ ПРАВОВОГО РЕГУЛЮВАННЯ ВІДНОСИН У СФЕРІ ДЕРЖАВНОГО БОРГУ СВІЦА І. Ю. ДЕРЖАВА ТА ПРАВО В ПОГЛЯДАХ УКРАЇНСЬКИХ МИСЛИТЕЛІВ ХІХ-ХХ СЛОБОДЯН Р. Р. СПОСОБИ УХИЛЕННЯ ВІД СПЛАТИ ПОДАТКІВ В УКРАЇНІ ТА ЗАХОДИ ЇХ МІНІМІЗАЦІЇ СНІГУР І. В. ОСОБЛИВОСТІ КРИМІНАЛЬНОЇ ВІДПОВІДАЛЬНОСТІ НЕПОВНОЛІТНІХ СТАХУРСЬКА І. М. ФІНАНСОВО-ПРАВОВІ ЗАХОДИ ВПЛИВУ ЗА ПОРУШЕННЯ БЮДЖЕТНОГО ЗАКОНОДАВСТВА СТОЛЯРЧУК А. Л. ЗАГАЛЬНА ХАРАКТЕРИСТИКА ПРАВОЧИНІВ АКЦІОНЕРНОГО ТОВАРИСТВА ІЗ ЗАІНТЕРЕСОВАНІСТЮ

13 Економіко-правові виклики 2014 року ТІМОНІНА А. І. ПРОБЛЕМА РОЗГЛЯДУ СУДАМИ СПРАВ ПРО НЕЗАКОННЕ ВИКОРИСТАННЯ ОБ ЄКТІВ ПРОМИСЛОВОЇ ВЛАСНОСТІ. ХУРДА О. О. ПРОБЛЕМИ ТА ПЕРСПЕКТИВИ РОЗВИТКУ ПРОЕКТНОГО ФІНАНСУВАННЯ В УКРАЇНІ ЧОРНИЙ А. В. КОРПОРАТИВНА МОДЕЛЬ КОМПЕТЕНЦІЙ ЯК ЗАСІБ ФОРМУВАННЯ КУЛЬТУРИ УПРАВЛІННЯ ЗНАННЯМИ ЧУЄВА М. О. РОЗВИТОК РИНКУ ОРГАНІЧНОЇ ПРОДУКЦІЇ У ФОРМУВАННІ МІЖНАРОДНОЇ КОНКУРЕНТОСПРОМОЖНОСТІ УКРАЇНИ ШПЕНЮК О. Є. АКТУАЛЬНІ ТЕНДЕНЦІЇ У СФЕРІ ВАЛЮТНОГО РЕГУЛЮВАННЯ ЩЕРБАТЕНКО І. В. ВПЛИВ ПОДАТКІВ НА ІНВЕСТИЦІЙНУ ПРИВАБЛИВІСТЬ В УКРАЇНІ ЯРЕМКО М. О. СТАН ТА ПЕРСПЕКТИВИ РОЗВИТКУ СОНЯЧНИХ ЕЛЕКТРОСТАНЦІЙ В УКРАЇНІ 13

14 Національна академія наукового розвитку METODY MATRYCOWANIA W ZARZĄDZANIU I DOWODZENIU AKCJĄ RATOWNICZO GAŚNICZĄ. dr Marcin Anszczak st. kpt. dr, Starszy Specjalista (w Państwowej Straży Pożarnej) dr, Kierownik Katedry Bezpieczeństwa Wewnętrznego Jesteśmy u schyłku końca I kwartału XXI wieku. We wszystkich mediach słyszymy ciągle o licznych pożarach, klęskach żywiołowych oraz innych zdarzeniach, w których są poszkodowani ludzi czy występuje ludzka tragedia. W ostatnich latach transformacja tychże zagrożeń spowodowała coraz częstsze pytania wśród społeczeństwa: Czy jesteśmy bezpieczni? Czy jesteśmy przygotowani? Czy nasze służby ratownicze są odpowiednio wyposażone, aby stawić czoło powstającym zagrożeniom? Analiza ostatnich dziesięcioleci pozwala patrzeć optymistycznie w przyszłość, ponieważ w Rzeczpospolitej Polskiej od roku 1991 r. funkcjonuje Państwowa Straż Pożarna. Państwowa Straż Pożarna jest zawodową, umundurowaną i wyposażoną w specjalistyczny sprzęt formację, przeznaczoną do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi i innymi miejscowymi zagrożeniami. 1 Do podstawowych zadań tej formacji m. in. należy 2 : 14 rozpoznawanie zagrożeń pożarowych i innych miejscowych zagrożeń; organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczych w czasie pożarów, klęsk żywiołowych lub likwidacji miejscowych zagrożeń; wykonywanie pomocniczych specjalistycznych czynności ratowniczych w czasie klęsk żywiołowych lub likwidacji miejscowych zagrożeń przez inne służby ratownicze; kształcenie kadr dla potrzeb Państwowej Straży Pożarnej i innych jednostek ochrony przeciwpożarowej oraz powszechnego systemu ochrony ludności; prowadzenie prac naukowo-badawczych w zakresie ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony ludności; 1 Na podst. Art ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. z 2013 poz z późn. zm.); 2 Tamże Art. 1.2.;

15 Економіко-правові виклики 2014 року współdziałanie ze strażami pożarnymi i służbami ratowniczymi innych państw oraz ich organizacjami międzynarodowymi na podstawie wiążących Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych oraz odrębnych przepisów; realizacja innych zadań wynikających z wiążących Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych na zasadach i w zakresie w nich określonych. Ponadto na podstawie doświadczeń ostatnich kilkudziesięciu lat w trakcie funkcjonowania ochrony przeciwpożarowej w RP, Państwowa Straż Pożarna stała się trzonem tzw. Krajowego Systemu Ratowniczo Gaśniczego. Zadaniem przedmiotowego systemu jest m. in: 3 walka z pożarami i innymi klęskami żywiołowymi; prowadzenie działań z zakresu ratownictwa technicznego, chemicznego, ekologicznego i medycznego; dysponowanie do działań ratowniczych; kierowanie działaniem ratowniczym; W związku z powyższym, a także na podstawie innych aktów prawnych 4 funkcjonujących w Rzeczpospolitej Polskiej, Kierującym Działaniem Ratowniczym Dowódcą Akcji Ratowniczo Gaśniczej jest strażak Państwowej Straży Pożarnej. Funkcjonariusz ten posiada wiele uprawnień m. in. do zarządzania 5 : a) ewakuacji ludzi z rejonu objętego działaniem ratowniczym w przypadku zagrożenia życia i zdrowia, w szczególności gdy: istnieje możliwość powstania paniki; przewidywany rozwój zdarzeń może spowodować odcięcie drogi ewakuacyjnej; b) zakazu przebywania w rejonie objętym działaniem ratowniczym osób postronnych oraz utrudniających prowadzenie działania ratowniczego; c) ewakuacja mienia, w szczególności gdy: 3 Na podst. 1 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo gaśniczego (Dz. U. z 2011, nr 46, poz. 239). 4 Zob. m. in. ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. z 2009 r. nr 178, poz z późn. zm.), rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym (Dz. U. z 1992 nr 54 poz. 259), rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania i współdziałania jednostek ochrony przeciwpożarowej biorących udział w działaniu ratowniczym (Dz. U. z 2001 nr 82 poz. 895). 5 Na podst. Rozporządzenia Rady Ministrów z 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym (Dz. U. z 1992 nr. 54 poz.259); 15

16 Національна академія наукового розвитку istnieje możliwość rozprzestrzeniania się pożaru lub innego zagrożenia; usytuowanie mienia utrudnia prowadzenia działania ratowniczego; d) prac wyburzeniowych oraz rozbiórkowych, w szczególności w sytuacjach: zagrożenia ludzi, zwierząt lub mienia; potrzeby dotarcia do źródeł zagrożenia w celu jego rozpoznania oraz graniczenia rozwoju; potrzeby użycia środków gaśniczych, neutralizatorów oraz odprowadzenia substancji toksycznych; potrzeby zapewnienia dróg dojścia i ewakuacji; e) wstrzymanie komunikacji w ruchu lądowym, w szczególności w celu: zapewnienia właściwego i ustawienia i eksploatacji sprzętu ratowniczego; zapewnienia dróg komunikacyjnych na potrzeby działania ratowniczego; eliminacja zagrożeń spowodowanych przez środki komunikacji; realizacja tych zadań; f) przejęcie w użytkowanie na czas niezbędny do działania ratowniczego pojazdów, środków technicznych i innych przedmiotów, a także ujęć wody, środków gaśniczych oraz nieruchomości przydatnych w działaniu ratowniczym. Dzisiejsze akcje ratowniczo gaśnicze nie są już takie jak kilkanaście czy kilkadziesiąt lat temu. Są zawiłe, wielowątkowe czy wielopodmiotowe. Krajowy System Ratowniczo Gaśniczy oprócz jednostek ochrony przeciwpożarowej dysponuje szerokim katalogiem służb, inspekcji, straży i innych instytucji współodpowiedzialnych za tworzenie i utrzymanie sprawnego systemu. W związku z powyższym istnieje konieczność stworzenia swoistej, sprawnej i skutecznej metodyki, którą można by było wykorzystać przy zarządzaniu i dowodzeniu akcjami ratowniczo gaśniczymi. Jednym z rozwiązań na ww. potrzebę jest metodyka matrycowania i matryce bezpieczeństwa. Matryca bezpieczeństwa zwana inaczej siatką bezpieczeństwa jest definiowana jako zestawienie potencjalnych zagrożeń ze wskazaniem podmiotu wiodącego przy ich usuwaniu oraz podmiotów współpracujących 6. 6 Art. 3 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2009 r. nr 131, poz z późn. zm.); 16

17 Zagrożenia biologiczne Zagrożenia związane ze zjawiskami atmosferycznymi Centrum Zarządzania Kryzysowego Państwowa Straż Pożarna (PSP) Ochotnicza Straż Pożarna (OSP) i jednostki ochrony ppoż. Policja Straż Miejska/Gminna Straż Graniczna Pogotowie Ratunkowe, Lotnicze Pogotowie Ratunkowe Szpitale (SOR) Економіко-правові виклики 2014 року Zagrożenie Podmiot Pożary K W s W s W s W P s W P Silne wiatry K W s W s W s W P s W P Opady deszczu K W s W s W s W P P P Opady śniegu W s W s W s W s W P P P Gradobicie K W s W s W s W P P P Mrozy K s W s W s W s W P s W s W Upały i susze W s W s W s W s W P s W s W Wyładowania atmosferyczne K W s W s W s W P s W P Powodzie, podtopienia i zalania K W s W s W s W P s W s W Epidemie i pandemie K s W P s W P s W s W s W Epizootie K P P s W s W P s W Epifitozy K P P s W s W P K - Koordynujący W - Wiodący Ws - Współdziałający P - Pomocniczy Rys. 1. Fragment matrycy bezpieczeństwa w ujęciu zagrożeniowym z innymi podmiotami 7 Jednak opracowanie tego typu matryc nie jest rzeczą ani łatwą, ani prostą. Należy pamiętać, że w takiej matrycy każdemu zagrożeniu należy 7 Opracowanie własne 17

18 Centrum Zarządzania Kryzysowego Państwowa Straż Pożarna (PSP) Ochotnicza Straż Pożarna (OSP) i jednostki ochrony ppoż. Policja Straż Miejska/Gminna Straż Graniczna Pogotowie Ratunkowe, Lotnicze Pogotowie Ratunkowe Szpitale (SOR).. Національна академія наукового розвитку przypisać podmiot, który będzie odgrywać rolę wiodącą. Następnie analizując zakres kompetencji poszczególnych służb należy temu zagrożeniu przypisać rolę współdziałającą. Zadanie Podmiot Podawanie środków gaśniczych w natarciu K W s W P P P P Podawanie środków gaśniczych w obronie K W s W P P P P Schładzanie obiektów K W s W P P P P Uwalnianie ludzi K W s W s W P s W P Uwalnianie zwierząt K W s W P P Ewakuacja ludzi K W s W s W s W P s W P Ewakuacja zwierząt K W s W P P P Ewakuacja i zabezpieczanie mienia K s W s W W s W P Transport poszkodowanych w strefie zagrożenia K W s W s W s W P s W Rys. 2. Fragment matrycy bezpieczeństwa w ujęciu zadaniowym z innymi podmiotami 8 Na podstawie badań przeprowadzonych w ramach rozprawy doktorskiej9 udowodniono, że matryce bezpieczeństwa zagrożeniowe mogą być tylko w kilkudziesięciu procentach skuteczne. Ponadto, aby dobrze walczyć z danym zdarzeniem, aby akcja ratowniczo gaśnicza zakończyła się sukcesem, należy wykonać określone czynności ustawowe zadania w ramach obowiązków 8 Opracowanie własne 9 Zob. M. Anszczak, Zastosowanie metody matrycowania w zarządzaniu systemem bezpieczeństwa dla Państwowej Straży Pożarnej, Rozprawa doktorska, AON, Warszawa

19 Економіко-правові виклики 2014 року każdej służby, podmiotu, straży. Wszystkie te zadania powinny być spójne, skoordynowane i kompletne, ponieważ od spełnienia tych warunków będzie zależało powodzenie wszystkiego. W związku z powyższym uzupełnieniem nieodzownym elementem matryc zagrożeniowych są matryce zadaniowe. I tu rodzi się pytanie. Czy rzeczywiście matryce bezpieczeństwa w ujęciu zadaniowym i zagrożeniowym powinny posiadać tylko dwie lub trzy role podmiotów, tak jak mówi o tym ustawa o zarządzaniu kryzysowym? Na powyższe pytanie, badania naukowe dały odpowiedź NIE 10. Skuteczne zarządzanie i dowodzenie powinno określać szczegółowo, kto za co odpowiada. I tylko cztery role podmiotów w zestawieniu z zagrożeniami, zadaniami itp. w matrycach bezpieczeństwa mogą sprostać temu wyzwaniu 11. W związku z powyższym, na podstawie przeprowadzonych badań naukowych w latach oraz własnego doświadczenia w dziedzinie matrycowania i ochrony ppoż, w ramach rozprawy doktorskiej opracowano propozycje matryc bezpieczeństwa, które mogą być skutecznym elementem w zarządzaniu i dowodzeniu akcji ratowniczo gaśniczej. Poniższe rysunki prezentują wycinki niektórych matryc bezpieczeństwa w ujęciu zagrożeniowym i zadaniowym 13. Podsumowanie i wnioski Na podstawie powyższych rycin można stwierdzić, że prawidłowo wykonane matryce powinny zawierać wszystkie podstawowe zagrożenia, które mogą wystąpić na określonym obszarze. Do każdego z nich musi zostać przypisana instytucja z określoną rolą w działaniu, zgodnie z zakresem kompetencyjnym, która bierze lub może wziąć udział w działaniu z zakresu likwidacji tego zagrożenia. Kolejną matrycą, jaka została zaprezentowana to matryca zadaniowa w zestawieniu z innymi podmiotami. W tym miejscu należy stwierdzić, że będzie ona miała zastosowanie w głównej mierze po wystąpieniu zdarzenia lub rozpoczęciu akcji ratowniczo gaśniczej. Wymienione w niej zadania w połączeniu z odpowiednią instytucją, 10 Tamże. 11 M. Anszczak, Metody i techniki matrycowania jako skuteczny element zarządzania w sytuacjach kryzysowych. Artykuł w publikacji zbiorowej Zarządzanie kryzysowe w administracji, pod red. nauk. R. Częścika, Z. Nowakowskiego, T. Płusy, J. Rajchela, K. Rajchela, Warszawa Dęblin, s Zob. M. Anszczak, Zastosowanie metody matrycowania w zarządzaniu systemem bezpieczeństwa dla Państwowej Straży Pożarnej 13 M. Anszczak, Metody i techniki matrycowania jako skuteczny element zarządzania w sytuacjach kryzysowych..., s

20 Національна академія наукового розвитку która posiada określoną rolę, pozwolą na uporządkowanie prowadzonej akcji ratowniczo gaśniczej, a zatem przyczynią się do skutecznego zarządzania i dowodzenia oraz zminimalizują prawdopodobieństwo działań chaotycznych. Podsumowując należy stwierdzić, że dokładnie opracowane matryce bezpieczeństwa w podejściu zagrożeniowym oraz zadaniowym pozwolą na wyeliminowanie licznych problemów, mogących pojawić się podczas prowadzenia działań ratowniczo gaśniczych. Ponadto można wyrazić pogląd, że warto by podjąć bardzo szczegółowe badania naukowe nad możliwością wykorzystania tej metody w sferze zarządzania i dowodzenia, których efektem byłoby wyeliminowanie licznych problemów związanych z tym procesem w akcji ratowniczo gaśnicze. Bibliografia 1. Anszczak M. Zastosowanie metody matrycowania w zarządzaniu systemem bezpieczeństwa dla Państwowej Straży Pożarnej, Rozprawa doktorska pod kierownictwem naukowym płk. prof. dr. hab. inż. Jarosława Wołejszy, AON, Warszawa 2011; 2. Anszczak M., Grosset R., Zastosowanie metody matrycowania jako droga do sprawnego systemu bezpieczeństwa wewnętrznego, Kwartalnik CNBOP nr 3/2009; CNBOP, Józefów 2009; 3. Anszczak M., Wykorzystanie matryc bezpieczeństwa w zarządzaniu i koordynacji działań ratowniczo gaśniczych dla państwowej straży pożarnej, Kwartalnik CNBOP nr 4/2013, Józefów 2013; 4. Anszczak M., Metody i techniki matrycowania jako skuteczny element zarządzania w sytuacjach kryzysowych. Artykuł w publikacji zbiorowej Zarządzanie kryzysowe w administracji, pod red. nauk. R. Częścika, Z. Nowakowskiego, T. Płusy, J. Rajchela, K. Rajchela, Warszawa Dęblin, Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. Nr 131, poz z 2009 r. z późn. zm.); 6. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. z 2009 r. nr 178, poz z późn. zm.), 7. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. z 2013 poz z późn. zm.); 20

21 Економіко-правові виклики 2014 року 8. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo gaśniczego (Dz. U. z 2011, nr 46, poz. 239). 9. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym (Dz. U. z 1992 nr 54 poz. 259). WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA DLA SYTUACJI DZIECKA NA GRUNCIE PRAWA POLSKIEGO. Agnieszka Bernecka Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Istnieje wiele definicji pojęcia,,dziecko. Według słownika języka polskiego dzieckiem jest człowiek od chwili narodzin do wieku młodzieńczego 1. Według Europejskiej Konwencji o Wykonywaniu Praw Dzieci jest to osoba, która nie ukończyła osiemnastego roku życia 2. Natomiast Konwencja o Prawach Dziecka,,dzieckiem mianuje każdą osobę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba, że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność 3. Polski ustawodawca w ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka definiuje,,dziecko jako,,istotę ludzką od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności 4. Natomiast pełnoletność, o której mowa w ustępie drugim tego artykułu jest określona w kodeksie cywilnym, a zatem:,,pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. Jednakże należy pamiętać iż, nie jest to jedyna możliwość uzyskania statusu pełnoletności w prawie polskim. Druga możliwość to zawarcie małżeństwa, przez które małoletni zyskuje pełnoletność, a w przypadku rozwodu, przed uzyskaniem osiemnastego roku życia, nie traci jej. 1 < ( 9 I 2015 r.) 2 Art.1 Europejska Konwencja o Wykonywaniu Praw Dzieci, sporządzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r. 3 Art.1 Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. 4 Art. 2 Ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o rzeczniku praw dziecka, DZ.U. z 2000 r. Nr 6, poz.69 z póź. zm. 21

22 Національна академія наукового розвитку Jak więc można zauważyć, definicje te są bardzo zbliżone do siebie, co oznacza, że wszyscy mamy podobne wyobrażenie na temat dziecka. Ochrona prawna dziecka jest przewidziana także na poziomie prawa międzynarodowego. Dodatkowo należy zauważyć, że istnieje w tym zakresie kilkanaście regulacji między innymi: Deklaracja Praw Dziecka, Konwencja o Prawach Dziecka, Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci, Protokół Fakultatywny do Konwencjio prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii, Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu, albo karaniu. Istnieje bowiem wiele zagrożeń, dotyczących nie tylko nieprzestrzegania praw jakie mają dzieci, ale także ich pozycji na gruncie rodziny, między innymi przy posiadanym przez nich majątku, w zależności od tego czy dziecko jest przysposobione, ewentualnie gdy władzę rodzicielską wykonuje jedno z rodziców. Rozważania stanowiące przedmiot niniejszego referatu należy rozpocząć od definicjii znaczenia rodziny. Ma to istotne znaczenie o tyle, że jak pisał Jan Paweł II Rodzice, ponieważ dali życie dzieciom, mają pierwotne, niezbywalne prawo i pierwszeństwodo wychowania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców 5. To w rodzinie dziecko uczy się postaw, zasad, a także przygotowuje siędo życia w społeczeństwie. Nasze Państwo w art. 72 Konstytucji określa iż, Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych 6. W celu realizacji konstytucyjnych postanowień został także powołany urząd Rzecznika Praw Dziecka. Istota tego urzędu sprowadza się przede wszystkim do tego, dotyczy znacznej części jego obywateli jakimi są osoby poniżej osiemnastego roku życia. Jako pierwsi utworzyli tę instytucję Norwegowie w latach 80. XX w. Zadaniem, z jakim miał się zmierzyć ówczesny Rzecznik, była ochrona praw dziecka a także rozwiązywanie występujących wtedy problemów dzieci. 5 Karta Praw Rodziny dokument Stolicy Apostolskiej ogłoszony w 1982 roku [w:] L Osserwatore Romano wersja polska, 1983, nr 10 6 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz.483, z 2001r. Nr 28, poz. 319, z 2006r. Nr 200, poz oraz z 2009 r. Nr 114, poz. 946) 22

23 Економіко-правові виклики 2014 року Instytucja Rzecznika jest znacząca, również z tego względu, że może się do niej zwrócić pełnoletni obywatel, a także ten nie posiadający pełnoletności, a skarga złożona przez jednego i drugiego powinna być rozpatrzona w takim samym zakresie, bez żadnych uchybień i ograniczeń ze względu na rozróżnienie wiekowe. Istnieją dwie możliwości ustanowienia organu Rzecznika. Model pierwszy - to stworzenie organu niezależnego i odrębnego tak jak to jest w Polsce, Szwecji czy Norwegii. Drugi model - charakteryzuje się tym, że urząd Rzecznika jest organem podrzędnym lub komisją istniejącą przy Rzeczniku Praw Obywatelskich, taki model występuje w Hiszpanii, Gwatemali i Kostaryce 7. Model pierwszy zdecydowanie sprzyja niezależności i sprawności działania tego organu. Rzecznik Praw Dziecka nie tylko rozpatruje sprawy indywidualnie do niego skierowane, ale także podejmuje wiele akcji społecznych chroniących prawa dziecka,lub zwracających uwagę na istniejące problemy dzieci np. Reaguj. Masz Prawo., Nie bij mnie - kochaj mnie, Bicie uczy, ale tylko złych rzeczy, Bicie jest głupie, Twoje ręce powinny chronić nie karać 8. Te działania podejmowane przez Rzecznika, oraz stowarzyszenia i organizacje je współtworzące, mają na celu nie tylko zwrócenie uwagina istniejący problem, ale także zachęcenie do jego zgłaszania przez osoby obserwujące takie trudności. Rzecznik zgodnie z art. 9 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka może sam podejmować działania lub wydawać do tego upoważnienia dla swojego biura, na podstawie art. 10 tej ustawy może także zbadać sprawę bez uprzedzenia. Nie ma ograniczeń w których kontrola Rzecznika może nastąpić, jednak wydaje się, że powinny być to miejsca, w których przebywają dzieci np. szkoły, przedszkola, domy dziecka, szpitale. Mimo tego, iż mamy w Polsce ugruntowaną pozycję Rzecznika Praw Dziecka, zapewnioną ochronę konstytucyjną rodziny, ochronę karną względem przestępstw przeciwko małoletnim, to jednak bardzo często dochodzi do wielu naruszeń wobec dzieci i ich praw. Bicie dzieci, nieodpowiednie karanie, przemoc, zagrożenia występujące w sieci internetowej, a także ksenofobia i dyskryminacja to nadal aktualne i palące problemy przed którymi stoją państwa europejskie. 7 Jolanta Szymańczak, Instytucja Rzecznika Praw Dzieci na świecie, < ( 28 XII 2014 r.) 8 < ( 29 XII 2014 r.) 23

24 Національна академія наукового розвитку Pierwszym i wciąż narastającym problemem jest przemoc, stosowanie wulgaryzmów, naruszanie wizerunku czy dobrego imienia w internecie. Jest to tak zwana przemoc rówieśnicza 9. Dzieci często nie zdają sobie sprawy z tego, jakie skutki prawne poniosą, za to, co robią i piszą na stronach internetowych, portalach społecznościowych, komunikatorach, czatach, blogach i grupach dyskusyjnych. Niejednokrotnie zdarza się też, że rodzice nie mają pełnej kontroli na temat tego, co ich dzieci czytają i oglądają podczas zabawy na komputerze. Coraz szybszy i większy rozwój komputeryzacji sprawia, że dzieci spędzają większość swojego wolnego czasu przed komputerem. Nie zdają sobie jednak sprawy, że każde ich działanie anonimowe w internecie jest rejestrowane i możliwe do sprawdzenia. Powszechne udostępnianie zdjęć bądź informacji często doprowadza do naruszenia dóbr osobistych oraz prywatności. Przemoc werbalna w sieci, publikowanie informacji ośmieszających dziecko, czy też podszywanie się po inną osobę, to tylko nieliczne problemy związane z internetem 10. Co prawda zgodnie z unormowaniami naszego systemu prawnego dzieci do trzynastego roku życia nie ponoszą żadnej odpowiedzialności za swoje działania (odpowiedzialność tą ponoszą rodzice), jednak powinna ich dotknąć chociaż minimalna dolegliwość za postępowania niezgodne z prawem. Mała jest też świadomość dzieci w przedziale wieku od 13 do 18 lat, gdyż nie rozpoznają one co jest nieetyczne, bądź niezgodne z prawem podczas używania internetu. Nie stanowi to wielkiego niebezpieczeństwa do momentu, w którym zaczynają pojawiać się zdjęcia naruszające prywatność i dobre imię innej osoby. Nikt z nas nie chciałby oglądać swoich zdjęć w stroju kąpielowym i w mało przyzwoitej pozycji na basenie. Postawmy się teraz w sytuacji dziecka, które ogląda w internecie zdjęcie zrobione przez kolegę, na którym znajduje się w sytuacji krępującej. Dla osoby, która tylko to zdjęcia udostępniła jest to dobra zabawa, ale dla osoby poszkodowanej może to się skończyć bardzo tragicznie. Warto zauważyć, że pod udostępnionym zdjęciem zazwyczaj istnieje możliwość dodawania niechlubnych komentarzy przez inne osoby. W takim wypadku, nie tylko jedna osoba może wypowiedzieć się na temat zdjęcia, ale także inni użytkownicy. Konstytucja, jak też inne regulacje ustawowe zapewniają nam swobodę wypowiedzi, jednak takie komentarze nie służą niczemu dobremu, a pełno w nich wulgaryzmów, nieprawdziwych i obraźliwych sformułowań. Bardzo 9< ezpieczenstwo_dzieci_korzystajac_ch_z_internetu.pdf> str.15 (13 I 2015 r.) 10 Ibidem, str

25 Економіко-правові виклики 2014 року często dzieci myślą, że udostępnianie takich wpisów z fikcyjnych kont nie poniesie za sobą żadnych negatywnych konsekwencji. Wydaje się, że przy coraz większym rozwoju możliwości porozumiewaniasię przez fora internetowe a także udostępnianie swoich plików czy zdjęć, powinna za tym podążać odpowiednia edukacja dzieci na temat tego, jakie informacje mogą podawać w sieci. Na gruncie prawa polskiego istnieją przepisy regulujące między innymi w kodeksie wykroczeń w art.141,,kto w miejscu publicznym umieszcza nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub rysunek albo używa słów nieprzyzwoitych, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany 11 lub na gruncie kodeksu karnego art. 216,,Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lubw zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Kto znieważa inną osobę za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku 12. Ogromna w tym rola Rzecznika Praw Dziecka oraz innych organizacji mających na celu prawidłowy rozwój dzieci, a także ich przystosowanie do życia w społeczeństwie. Na przykładzie organizowanych w szkołach prelekcje o pierwszej pomocy, czy o bezpieczeństwie na drodze, powinny być również organizowane zajęcia na temat umieszczania i komentowania informacji w Internecie a także, jakie swoje dane i dane innych osób można umieszczać oraz jakie konsekwencje wynikają z nadużycia tych praw. Edukacja w tym zakresie jest konieczna od najmłodszych lat, gdyż kiedy odpowiedzialność za takie czyny biorą za dzieci rodzice, nie doznają one w ten sposób żadnej dolegliwości a także nie czują potrzeby zmiany swojego postępowania. Niestety poprawa i zmiana takich zachowań nie przychodzi z czasem uzyskania przez dzieci pełnoletności. Kiedy stają się dorosłymi ludźmi takie zachowania nie mają tylko miejsca w Internecie, ale także w życiu codziennym. Kolejnym zagrożeniem z jakim od wielu lat zmagają się państwa, jest przemoc wobec dzieci, szczególnie w rodzinie. Karcenie dzieci jest ugruntowane historycznie.,,landrecht Pruski prawnie regulował możliwość karcenia dzieci, a Zwód Prawa Rosyjskiego stanowił,iż rodzice mają prawo do krnąbrnych i nieposłusznych dzieci stosować w celu poprawy domowe środki poprawy. W XIX w. ustawodawstwa karne zaliczały karceniedo okoliczności, które wyłączają bezprawność czynu. W Polsce w I poł. XX w. kary cielesne 11 Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wyborczy, Dz.U Nr 12 poz.114 z póź.zm. 12 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. z 1997 r. Nr 88 poz.553 z póź.zm. 25

26 Національна академія наукового розвитку były powszechnie stosowane jako główny środek w wychowaniu domowym. Kary cielesne stosowane były także w szkołach powszechnych (podstawowych) 13. Przy braku prawnego przyzwolenia na kary cielesne istnieje w polskiej praktyce formuła pozaprawnego kontratypu, uznająca w prawie karnym, iż nie popełnia przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej, ten kto fizycznie karci swoje dziecko. Nie stanowi więc przestępstwa czyn wypełniający znamiona naruszenia nietykalności cielesnej, jeżeli mieści się on w ramach tzw. dozwolonego karcenia małoletnich 14. Klasycznym uzasadnieniem wyłączenia bezprawności karcenia małoletnich było założenie, że pedagogika je akceptuje, a przynajmniej toleruje 15. Ustawowy zakaz fizycznego karcenia dzieci współcześnie obowiązuje w Szwecji (od 1979 r.), Finlandii(od 1983 r), Danii (od 1985 r.), Norwegii (od 1987 r), Austrii (od 1989 r.), Cyprze(od 1994r.), Łotwie (od 1998 r.), Chorwacji (od 1999 r.), Niemczech i Izraelu (od 2000 r.), Islandii (od 2003 r.) Do lutego 2008 r. tego rodzaju zakaz wprowadzono dodatkowo w Bułgarii, Grecji, Holandii, Portugalii, Hiszpanii, Rumunii, a także na Węgrzech, Litwie i Ukrainie 16. Należałoby się bliżej przyjrzeć czym obecnie jest,,dozwolone karcenie małoletniego, a co już jest znamieniem przemocy. W prawie polskim, aby mówić o wyżej wymienionym pozaustawowym kontratypie, muszą zostać spełnione następujące przesłanki: po pierwsze - musi dotyczyć osoby małoletniej, po - drugie kare może stosować tylko rodzic dziecka, po trzecie - powinno być ono podejmowane w celu wychowawczym oraz posiadać charakter moralizatorski, po czwarte - stosowane przez rodzica kary powinny wzbudzać w dziecku chęć do stałej poprawy, kara musi być miarkowane w swojej intensywności a także dostosowana do wieku dziecka oraz jego rozwoju psychicznego. Omówię teraz najważniejsze przesłanki składające się na ten kontratyp. Karani powinno dotyczyć tylko osoby małoletniej, co oznacza, że karcenie osoby pełnoletniej nie jest 13 I. Andrejew, Oceny prawne karcenia nieletnich, Warszawa 1964, s L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 3, Warszawa 1998, s R. Krajewski, Karcenie jako okoliczność uchylająca bezprawność, [w:] Prokuratura i Prawo 2006, nr 7-8, s F. Ciepły, Partnerstwo w rodzinie a prawnokarny kontratyp karcenia małoletnich, [w:] Partnerstwo w rodzinie, red. J. Truskolaska, Lublin 2009, s

27 zgodne z prawem 17. Економіко-правові виклики 2014 року Wykonać karę może tylko rodzic, który obecnie sprawuje władzę nad dzieckiem i nie jest pozbawiony praw rodzicielskich. Należy zauważyć, że jest postulat nauki prawa, aby karcenie słowne małoletniego w przypadku popełnianego przez niego złych czynów, rozciągało się także na nauczycieli, dziadków i osoby trzeci 18. Karcenie w celu wychowawczym ma mieć charakter moralizatorski,, [...] powinno wpajać i egzekwować właściwe zasady postępowania 19.,,Zastosowana kara winna miećna względzie przede wszystkim interes osoby małoletniej, jego dobro oraz prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny. Osoba małoletnia musi wiedzieć, z jakiego powodu została skarcona, aby na przyszłość nie popełniać podobnych przewinień. Wynika z tego, że osobą karconą nie może być np. kilkumiesięczne dziecko, niemające zdolności do pojmowania znaczenia tego rodzaju działania, i wówczas tego typu zachowanie należałoby potraktować jako znęcanie się nad nim 20. Wzbudzanie w dzieciach chęci do stałej poprawy powinna być relatywna do niewłaściwego czynu dziecka oraz jego stopnia winy, jednym słowem kara powinna być sprawiedliwa 21. Dostosowanie kary do wieku i rozwoju dziecka a także jej intensywność działanie te w żadnym wypadku nie mogą,, [...] zagrażać zdrowiu fizycznemu bądź psychicznemu osoby małoletniej, ani też wykraczać poza zakres akceptowanych sposobów oddziaływania (znęcanie, uszkodzenia ciała) 22. Odpowiedz na konkretne zachowanie małoletniego oznacza, że dziecko musi wiedzieć za co jest mu przyznana kara i jakie swoje nienależyte zachowanie ma skorygować. Formaw jakiej chcemy dokonać ukarania ma być 17 Magdalena Morawska, Zakaz stosowania kar cielesnych a pozaustawowy kontratyp karcenia wychowawczego, Kraków V. Konarska-Wrzosek, Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń 1999, s. 60, R. Krajewski, s I. Andrejew, Oceny prawne karcenia nieletnich, Warszawa 1964, s. 83; podano za I. Stachura, Karcenie wychowawcze..., s R. Krajewski, Karcenie jako okoliczność uchylająca bezprawność, Prok. i Pr. 2006, nr 7 8, s F. Ciepły, Partnerstwo w rodzinie a prawnokarny kontratyp karcenia małoletnich, [w:] J. Truskolska (red.), Partnerstwo w rodzinie, Lublin 2009, s I. Stachura, Karcenie wychowawcze..., s

28 Національна академія наукового розвитку odpowiednia do wagi przewinienia, charakteru czynu a także stopnia winy. Nie można karać dziecka za błahe przewinienia karą, której dolegliwość zdecydowanie przekracza rozmiar jego czynu. Zbyt surowa kara może wywołać efekt przeciwny niż, ten którego się spodziewamy, a dziecko może w takiej sytuacji przestać czuć swoją winę, która przerodzić się może w rozżalenie i poczucie pokrzywdzenia 23. Ostatnim elementem, jaki powinien być spełniony, aby uznać karcenie za kontratyp pozaustawowy, jest wykonywane go w sposób zwyczajowo przyjęty w danym środowisku. Oznacza to, że w każdym państwie, a nawet w różnych rejonach jednego państwa, formy kar będą bardzo zróżnicowane. Będzie to zależało od świadomości osób dorosłych na temat praw dziecka, jakie obowiązują w ich państwie a także stopnia karalności za naruszenie chronionych w nim reguł dotyczących dzieci. Współcześnie nie możemy akceptować kar, które występowały w XVIII czy XIX w.. Brak którejkolwiek przesłanki wyklucza możliwość powołania się na kontratyp karcenia małoletniego, a może doprowadzić do odpowiedzialności karnej na przykład z tytułów spowodowania lekkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia nietykalności cielesnej, znieważenia, a w bardziej zaawansowanych przypadkach, nawet do znęcania się nad dzieckiem. Kodeks rodzinny w art. 96¹ mówi wprost o zakazie stosowania wobec dziecka kar cielesnych: Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych 24. Jednak ten sam kodeks w art zobowiązuje dziecko do posłuszeństwa wobec rodziców i równie konsekwentnie wymagaod tych ostatnich, by korzystali ze swej władzy w sposób, który przede wszystkim ma na uwadze dobro dziecka a także interes społeczny. Nadużycie praw do karcenia dziecka może się spotkać z sankcją w postaci ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej, odmowy prawa do kontaktów z dzieckiem rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej. Za znęcanie się fizycznei moralne kodeks karny przewiduje sankcję od 3 miesięcy do lat 5 nie jest to jednak jednoznaczne z tym, że stosowanie kar 23 A. Juszczyk, Granice karcenia dzieci na tle przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Auxilium Sociale. Wsparcie Społeczne 1997, nr 3-4, s Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Dz. U. z 5 marca 1964r. Nr 9, poz.59 z poź.zm. 28

29 Економіко-правові виклики 2014 року fizycznych wobec dzieci jest przez prawo zakazane 25. Nie od dziś wiadomo, że bicie i poniżanie dzieci nie służy ich rozwojowi. Dorośli, którzy w dzieciństwie byli wychowywani za pomocą kar cielesnych, mają tendencjedo powtarzania podobnych metod w stosunku do własnych dzieci. Badania opinii publicznej nie pozostawiają żadnych wątpliwości, że kary cielesne i tzw. karcenie fizycznesą powszechne. Wielu rodziców nie wyobraża sobie, że można dzieci wychować bez bicia. Granica między biciem dziecka dla jego dobra i biciem dziecka w celu wyładowania własnych frustracji, jest płynna. Stosunki rodzinne oparte na więzach emocjonalnychnie poddają się pełnej kodyfikacji, a normy moralne i obyczajowe oddziałują tu zazwyczaj silniej niż treść normatywna przepisu 26. Mimo tego, że problem jest nagłaśniany, organizowane są akcje społeczne przeciw zwalczaniu przemocy, państwo nie do końca skuteczne,zapobiega temu problemowi. Jedną z głównych przyczyn przemocy w rodzinie jest alkohol, który często nadużywany prowadzi do sytuacji patologicznych. Wydaje się, że państwo nie posiada instrumentów, które chroniłyby dzieci przed nadużywaniem przez członków rodziny alkoholu w domu. Sytuacje, przez które dzieci trafiają do domów dziecka, lub rodzin zastępczych, też nie są rozwiązaniami do końca pożądanymi. Kierowanie się dobrem dziecka w tym zakresie jest oczywiście słuszne, należy jednak zauważyć, że teoretycznie dziecko jest ochronione przez państwo, trafia do spokojnego, ale też nowego otoczenia, często nie z własnej winy. Sankcje karne przewidziane w kodeksie karnym w art. 207 oraz art. 208 nie zmuszają rodziców do zastanowienia się nad tym, w jaki sposób traktują swoje dzieci. Nagminna demoralizacja dzieci w domu przez używanie wulgaryzmów, oglądanie programów, które niesą odpowiadające wieku dziecka, nie spotyka się z żadną sankcją prawną. Na gruncie globalnym jest to regulowane w ten sposób iż, zaleca się prohibicję kar fizycznych i inne działania, mające na celu ich niwelowanie z praktyk wychowawczych. W szczególności w Rekomendacji Komitetu Ministrów i Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy O zakazie stosowania kar fizycznych wobec dzieci w Europie zaleca się, aby:,,[...] podnieść świadomość dzieci i osób opiekujących się nimi i pracujących z nimi na temat całkowitego zakazu kar fizycznych i innych degradujących sposobów traktowania dzieci, na temat praw dziecka; zachęcać do pozytywnych, bezprzemocowych form wychowywania dzieci; oferować dzieciom 25 Monika Płatek </ ( 9 I 2015 r. ) 26 S. Mika, Skuteczność kar w wychowaniu, Warszawa

30 Національна академія наукового розвитку możliwości wyrażania własnych opinii; zapewnić rodzicom, szczególnie doświadczającym trudności wychowawczych, konieczną pomoc i wsparcie; oferować dzieciom poufne poradnictwo, doradztwo oraz prawną reprezentację; gwarantować efektywną i odpowiednią ochronę tym dzieciom, które są szczególnie podatne i zagrożone poniżającym karaniem, jak np. dzieci z niepełnosprawnością; zadbać, aby kary fizyczne i inne formy poniżającego traktowania czy dyscyplinowania dzieci zostały włączone do definicji przemocy domowej, a ograniczanie kar fizycznych wobec dzieci powinno stać się integralną częścią strategii przeciwko przemocy domowej 27. Problem nie istnieje tylko na gruncie przemocy wobec dzieci, gdyż ich prawa naruszane są również w inny sposób. Konstytucja RP z 1997 r. stanowi w art. 72 pkt. 2 że Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Konwencja o prawach dziecka z 1989 r. zobowiązuje państwa-strony do zapewnienia specjalnej ochrony i pomocy dzieciom czasowo lub stale pozbawionym środowiska rodzinnego lub nie mogącym ze względu na swe dobro w nim przebywać. W tych zapisach podkreślona jest ranga i znaczenie praw dziecka, w tym prawa do pieczy zastępczej. Rodzi to swoisty konflikt pomiędzy prymatem rodziców w wychowaniu dzieci i zasadą autonomii rodziny, a koniecznością ingerencji państwa w sferę prerogatyw rodziców 28. Wyżej omówione przeze mnie problemy są ciągle bardzo aktualne, podlegają licznym regulacjom prawnym, ale nie zawsze odnoszą one zamierzony skutek po zderzeniu z rzeczywistością. Edukacja dzieci w zakresie komentowania i umieszczania zdjęć a także informacji w internecie jest w Polsce na bardzo niskim poziomie. Problem niestety bardzo szybko narasta, bo już coraz młodsi obywatele korzystają z portali społecznościowych, nie mając odpowiedniej wiedzy na temat tego, jak korzystać z nich w sposób bezpieczny. Niestety również rodzice nie udzielają dzieciom podstawowych informacji dotyczących internetu, a często sami nie zdają sobie sprawy z tego, jakie konsekwencje spotkają ich, bądź ich dzieci za zabronione prawnie zachowania. Pomijając te dwa aspekty, mała jest także skuteczność państwa w sankcjonowaniu takich zachowań, co często jest odczytywane, jako akceptacja takiego postępowania. 27 Rekomendacja 1666 (2004) o zakazie stosowania kar fizycznych wobec dzieci w Europie z 2004 r. 28 Mirosław Kaczmarek / ( 9 I 2015 r. ) 30

31 Економіко-правові виклики 2014 року СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИСТИЧЕСКОГО РЫНКА Резюме D. Chudy-Hyski, Jan Dlugosz University in Czestochowa W. Chudy, Academy of Physical Education in Katowice V.K. Krutikov, Business and Technologies Institute in Kaluga В настоящей статье рассматривается проблема идентификации тенденции развития международного туристического рынка. Что касается регионов, наибольший рост был отмечен на Американском континенте (+8%), за которым следуют Азиатско- Тихоокеанский регион (+5%) и Европа (+4%). Если говорит о субрегионах, среди них наилучшие результаты показали Северная Америка (+9%) и Южная Азия (+8%) наряду с Южной и средиземноморской Европой, Северо-Восточной Азией и Северной Европой (+7% во всех перечисленных субрегионах) г. оканчивается для международного туризма с рекордными показателями. К концу 2014 г. международный туризм несомненно достигнет нового рекорда: более 1,1 миллиарда международных туристов всего за один год. Согласно последнему Барометру международного туризма ЮНВТО, в течение первых десяти месяцев 2014 г. количество международных туристов выросло на 5%, превысив ожидаемые показатели. Количественные изменения не прислоняют качественных изменении на рынке туризма, которые проявляются в предпочтениях туристов, или, в более широком смысле в типах моделей туристов. Вступление Пытаясь охарактеризовать международный туристический рынок следует представить статистические данные, отражающие его количественный характер. Термин «международный», используется по отношению к группам стран в регионе или субрегионе. Международный рынок туризма завершает 2014 г. с рекордными показателями. К концу 2014 г. международный туризм несомненно 31

32 Національна академія наукового розвитку достигнет нового рекорда: более 1,1 миллиарда международных туристов всего за один год. Согласно последнему Барометру международного туризма ЮНВТО, в течение первых десяти месяцев 2014 г. количество международных туристов выросло на 5%, превысив ожидаемые показатели. 1 Таблица 1. Международные туристские прибытия по (суб) регионам Источник: cember_statistical_annex_ru_p3.pdf 1 UNWTO Tourism Highlights, 2014 Edition 32

33 Економіко-правові виклики 2014 року С января по октябрь 2014 г. число международных туристов (ночующих посетителей) достигло 978 миллионов, а это на 45 миллионов больше, чем за тот же период 2013 г. Международный туризм достигнув показателя роста 4,7%, продолжает расти, существенно превышая долгосрочный прогноз ЮНВТО на период гг. (+3,8%), и к концу года превзойдет 1,1 миллиарда. Путешествующие - туристы руководствуются разными мотивами 2 (смотрите таблицу 3 ), однако статистические данные не учитывают этого подразделения. Статистические данные, учитывающие виды и типа путешествий туристов собираются и обрабатываются только в стране происхождения туристов. Рисунок 1. Мотивы туристических путешествий по V.T.C. Middletona Связанные с работой МОТИВЫ Связанные с физкультурой, физиологические Религиозные Культурнопсихологическообразовательные Социальные и этнические Развлечения (игры и отдых), удовольствие Источник: Middleton V. T. C., Marketing w turystyce. PAPT, Warszawa HYSKI M.: Sport and other leisure activity of youth from rural areas on the example of Cieszyn poviat, Poland. In: Acta Facultatis Educationis Physicae Universitatis Comenianae, 2014, nr LIV/I, s Motywy podróży turystycznych wg V.T.C. Middletona 33

34 Національна академія наукового розвитку Доказано также, что современный турист является более требовательный, чем турист из прошлого года, что представляет схема: 4 3S Sun солнце Sand песок Sea море нa: 3E Entertainment развлениечния Excitement возбуждение Education образование Что касается регионов, наибольший рост наблюдается на Американском континенте (+8%), за которым следуют Азиатско- Тихоокеанский регион (+5%) и Европа (+4%). Если говорит о субрегионах, среди них наилучшие результаты показали Северная Америка (+9%) и Южная Азия (+8%) наряду с Южной и средиземноморской Европой, Северо-Восточной Азией и Северной Европой (+7% во всех перечисленных субрегионах). "При такой тенденции к концу 2014 г. международный туризм 5 наверняка достигнет рекордных показателей", отметил Генеральный секретарь ЮНВТО Талеб Рифаи. "Это выдающиеся результаты, учитывая, что разные регионы планеты продолжают сталкиваться со значительными геополитическими и санитарными проблемами, в то время как восстановление глобальной экономики остается хрупким и неравномерным", добавил он. "Во многих странах мы наблюдаем увеличивающуюся политическую поддержку турсектора. Это внушает оптимизм, не в последнюю очередь, потому, что туризм один из секторов, способных наиболее успешно обеспечивать трудоустройство в эпоху, когда создание рабочих мест должно быть приоритетом для всех", добавил он. 4 Źródło: Weaver, Opperman 2000, Moutinho Trojanowski T. Dystrybucja na rynku międzynarodowym, Logistyka 2011, nr 6. 34

35 Економіко-правові виклики 2014 року Американский континент (+8%) проявил рост в течение первых десяти месяцев 2014 г., значительно превзойдя невысокие результаты прошлого года. Это наиболее высокий показатель по данному региону с 2004 г., когда международный туризм тоже пережил заметный скачок вверх после вспышки атипичной пневмонии в 2003 г. Все субрегионы Северная Америка, страны Карибского бассейна, Центральная и Южная Америка вдвое увеличили показатели роста, зарегистрированные в 2013 г., причем особенно высокими оказались результаты по Северной Америке, что связано с чрезвычайно высокими показателями, достигнутыми Мексикой и Соединенным Штатами Америки. Количество международных прибытий в Азиатско-Тихоокеанском регионе выросло на 5% -с января по октябрь-, что говорит о консолидации тенденции к росту, наблюдающейся в последние годы. Наилучших результатов достигли Южная Азия (+8%) во главе с Индией (+7%) и Северо-Восточная Азия (+7%), где по ведущим турнаправлениям, таким как Япония и Республика Корея, были зарегистрированы двузначные показатели роста. Количество прибытий в Океанию увеличилось на 6%, при этом рост прибытий приходился преимущественно на Австралию и Новую Зеландию. В Юго-Восточной Азии (+2%) рост замедлился по сравнению с 2012 и 2013 гг. в результате сокращения числа прибытий, зарегистрированных в Таиланде. В Европе, наиболее посещаемом регионе мира, был отмечен 4% рост международных туристских прибытий до октября месяца, с весомыми результатами в Северной Европе и Южной средиземноморской Европе (+7% по каждому субрегиону), где наблюдался существенный рост по таким давно популярным туристическим направлениям как Греция, Португалия, Испания и Мальта. В Западной Европе рост международного туризма шел более скромными темпами (+2%), тогда как в Центральной и Восточной Европе наблюдалась стагнация (0%), резко контрастировавшая с показателями за последние три года, в течение которых рост прибытий составлял в среднем 8% в год. Рост международных туристских прибытий на Ближнем Востоке оценивается в 4% (в первые десять месяцев 2014 г.) и восстанавливается после спада, отмечавшегося с 2011 г. По всем турнаправлениям региона, о которых имеются данные, отмечается положительная динамика, при 35

36 Національна академія наукового розвитку этом результаты по Египту, Иордании, Ливану и Саудовской Аравии значительно улучшились по сравнению с 2013 г. В Африке число международных туристов выросло на 3% (с января по октябрь), при этом в Северной Африке консолидируется тенденция к восстановлению (+2%). В странах Африки южнее Сахары рост прибытий составил 3%, несмотря на вспышку лихорадки Эбола в нескольких странах Западной Африки. Тем не менее, к информации по Африке и Ближнему Востоку следует подходить с определенной осторожностью, так как она основана на ограниченных и изменчивых данных в отношении этих регионов. ЮНВТО опубликует предварительные общегодовые показатели за 2014 г. по международным туристским прибытиям к 27 января 2015 г. Библиография 1. Moutinho L.: Strategic management in tourism, CABI Publishing, New York Weaver D.: Oppermann M.: Tourism Management, John Wiley & Sons Inc., Brisbane Bassand M.: Sociologie des loisirs et du tourisme, UIOOT, Choibamroong T.: Knowledge of Tourists Behavior: A Key Success Factor for Managers in Tourism Business, 5. Middleton V. T. C., Marketing w turystyce. PAPT, Warszawa UNWTO Tourism Highlights, 2014 Edition. 7. Hyski M.: Sport and other leisure activity of youth from rural areas on the example of Cieszyn poviat, Poland. In: Acta Facultatis Educationis Physicae Universitatis Comenianae, 2014, nr LIV/I, s Trojanowski T. Dystrybucja na rynku międzynarodowym, Logistyka 2011, nr 6. 36

37 Економіко-правові виклики 2014 року SIGNIFICANCE OF MANAGING DIVERSITY OF HUMAN CAPITAL IN AN ORGANIZATION Justyna Dudek 1 University of Economics in Katowice Abstract: The article refers to matters connected with diversity management in organizations, attracting attention to the growing significance of this process for development and acquisition of competitive advantage. It describes qualities and advantages that flow from diversity management, as well as the performed worldwide research pertaining to this process. Key words: diversity management, human capital. Introduction In the globalization and internationalization era, the organizations that operate within the market need to face tendencies that are currently present in separate fields of management. Significant meaning is ascribed to a growing role of diversity of employees. The passed regulations that guarantee equal employment rights to foreigners and an increase in tolerance towards the freedom of beliefs, causes that managers take up new actions in the HR field, heading towards the best exploitation of this capital. As a result of these transformations and the assumed targets, a necessity to manage diversity in an organization has recently emerged. A number of methods, tools and practices that enable extraction and the best use of the human capital's potential are currently applied. The essence of human capital and diversity management Human capital in literature of the subject is defined in various manners. J. Grodzicki suggests that this notion means a resource of knowledge and skills of a specific values, which poses a considerable source of future earnings and satisfaction. It is renewable and constantly broadened human potential 2. This capital may become distinguished in a given organization in numerous respects. Among them there are: sex, age, work experience, 1 MSc Eng Justyna Dudek, PhD Student, University of Economics in Katowice, Poland. 2 J. Grodzicki, Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej (The role of human capital in development of a global economy), UG, Gdańsk, Gdańsk 2003, p

38 Національна академія наукового розвитку nationality, level and kind of education, health condition, and ethnic origin 3. It may be noticed that matters connected with diversity of employees are raised in the definitions of human capital themselves. Diversity is understood as all visible and invisible, inborn or acquired features of employees, which constitute similarities and differences between them 4. However, diversity may pertain to particular dimensions in an organization. In literature of the subject, authors differentiate such dimensions as 5 : a) a basic dimension (original, internal), e.g. personality, sex, race, nationality, age, language, sexual orientation, fitness, skills, appearance; b) a secondary dimension (external), e.g. socio-economic status, family status, education, professional experience, religion, geographical location, lifestyle, habits, culture; c) organizational dimension (working environment), e.g. content and scope of the performed work, work experience, union membership, values, group standards. Diversity management is based on both equaling opportunities and appreciating the diversity that exists in an organization. Reflection of those two concepts is visible in definitions of diversity management (tab. 1.). The presented definitions of diversity management emphasize importance of this process, which - to sum up - consists in taking up all actions that enable employees to exploit their potential (taking into account the features that differentiate the workers), which exerts advantageous influence on a competitive position of an organization and its fair social image. The main premises of diversity management present in literature of the subject 3 D. Kołodziej, Różnorodność kapitału ludzkiego a jego wycena (Diversity of human capital and its valuation), [in:] Zarządzanie wartością kapitału ludzkiego organizacji (Managing the value of human capital of an organization), collective work ed. A. Lipka, S. Waszczak, Publishing house: Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2007, p B. Jamka, Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał? (A human factor in a contemporary enterprise: resource or capital?), Publishing house: Oficyna a Wolters Kluwer business, Warsaw 2011, p S. Waszczak, Postawy wobec różnorodności - uwarunkowania, próba typologii, implikacje (Attitudes towards diversity - conditionings, an attempt of classification, implications), [in:] Kulturowe uwarunkowania zarządzania kapitałem ludzkim (Cultural conditionings of managing human capital), ed. M. Juchnowicz, Wolters Kluwer, Cracow 2009, p. 76; R. Rijamampianin, T. Carmichael, A Pragmatic and Holistic Approach to Managing Diversity, "Problems and Perspectives in Management", 1/2005, p

39 Економіко-правові виклики 2014 року comprise of 6 : demographic changes, legal regulations, an increase in globalization, appreciation of influence of diversity on results of an enterprise. Table 1. Definitions of diversity management Author A. Konopacka B. Jamka B. Mazur K. Kowalewski Notion "Using potential of employees, who represent various cultures, environments, skills, religions, sexes, age, through lawful elimination of discrimination practices and equal treatment of employees in all aspects of company's operation, starting from recruitments, through the career path and remuneration, and ending at development of the culture of tolerance" 7. "All actions of an enterprise that head towards optimum exploitation of diversity in a workplace, which forces prior identification and activation of distinguishing features" 8. "Development of such a working environment, where each employee feels appreciated, thus all actions should be directed personally to separate members of an organization, not only to those, who represent particular groups" 9. "Conscious application of particular practices, which help staff to notice, tolerate and appreciate values, which are brought by differences. A concept that consists in application of various 6 R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami (Basics for organizations management), Publishing house: PWN, Warsaw 2004, p A. Konopacka, Różni znaczy skuteczniejsi? Zarządzanie przez różnorodność, korzyści dla firm i pracowników (Different means more effective? Management through diversity, advantages for companies and employees). A paper for the conference "Rynek pracy przyjazny rodzicom i pracodawcom" (Labor market firendly to parents and employers), B. Jamka, Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie... (A human factor in a contemporary enterprise), op. cit., p B. Mazur, Zarządzanie w warunkach różnorodności zasobów ludzkich (Management in circumstances of human resources diversity) Publishing house: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2009, p

40 Національна академія наукового розвитку experiences, knowledge, skills, predispositions and views presented by members of an organization" 10. B.Amershi "The process of creating and communicating, et al. which consists in active and aware, directed towards future, development of an organization based on values, rooted in acceptance of existing differences, treating them as developmental potential - wellthought and purposefully introduced process, which creates added value for a company" 11. J.R. The process of comprehensive creation of a Schermerhorn working environment, enabling each employee to fully exploit their potential, while achieving the organizational aims" 12. Source: own work on the basis of selected authors. Diversity management is characterized with the following features 13 : 1. consists in optimal exploitation of diversity in a workplace, 2. the existing differences are treated as a source of competitive advantages, and as developmental potential that forms the added value of a company, 3. the aim is maximum and complementary usage of professionally active and passive work potential, 4. it is based on an individual and flexible approach to separate employees, 5. its essence is based on concentrating attention on a distinguishing potential that can help to find a productive solution. 10 K. Kowalewski, Teoria i rzeczywistość zarządzania różnorodnością (Theory and reality of diversity management), "Przedsiębiorstwo Przyszłości" ("An enterprise of the future"), issue 2(19), 2014, p B. Amershi, S. Holmes, H. Jabłoński, M. Keil, E. Lüthi, K. Matoba, Training manual: Diversity management, Anti-Discrimination and Diversity Training VT/ 2006/009, International Society for Diversity Management, European Commission, 2007, p J. R. Schermerhorn, Zarządzanie. Kluczowe koncepcje (Management. Key concepts.), Publishing house: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warsaw 2008, p B. Jamka, Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie... (A human factor in a contemporary enterprise), op. cit., p

41 Економіко-правові виклики 2014 року Significance of managing diversity of human capital in an organization Introduction of new solutions into the personal policy of a given organization, which take into account various needs of the employed workers, bring numerous advantages and increase work effectiveness. The following advantages arising from diversity management may be differentiated 14 : improvement of correlation among the needs of an organization, professional roles and staff profile, which results in a higher level of innovation and engagement of employees, an increased access to new markets, enabling development of new products and services, development of a business strategy, based on the changing needs of consumers and customers, development of effective systems of internal communications (the flow of concepts, ideas, knowledge, information and solutions), construction of a new image of an organization, an increase in attractiveness of an organization as an employer, development and application of new tools for measuring costs and effects of diversity management. Diversity management - world research Companies that operate around the world try do manage diversity in various manners. There are numerous various studies, regarding this process, evaluating its effectiveness. They embrace: Diversity barometer (Diversity Index), Deloitte Research or the DiversityInc Top 50 list. The study listed at the end is fully based on empirical data provided by companies. It includes answers for 300 questions that refer to diversity. The research may be participated voluntarily by each company, free of charge, which hires at least 1000 employees. After reporting the willingness for participation, the organizations obtain special questionnaires, where more than 14 H. Brdulak, Zarządzanie różnorodnością jako model biznesowy (Diversity management as a business model) Academic and economic forum entitled "Kobieta i biznes" ("A woman and a business"), 2009, issues

42 Національна академія наукового розвитку 180 indicators that refer to diversity of a company were determined. The research results are then presented in a form of the best business practices in four key fields: Workforce Age, Equitable Talent Development, CEO/Upper- Management Commitment, Supplier Diversity. The 2014 edition was participated by 1215 from around the globe. The group of leaders in managing diversity comprised of: Novartis Pharmaceuticals Corporation, Sodexo, EY, Kaiser Permanente and PricewaterhouseCoopers, MasterCard Worldwide, Procter & Gamble 15. The generally available reports, developed by European institutions and enterprises, regarding the diversity, offer much interesting information on sex equality around the world, the significance of difference connected with sex in the scope of needs, behaviors and attitudes, or attitudes of Europeans towards discrimination. Summary Diversity management should pose one of the main priorities for provision of proper operation of an organization in present reality. Development of an organization and the willingness to widen the scope of operation within national and international markets requires a modified approach to the capital posed by employees. Proper exploitation of the potential offered by those workers may decide about success of an organization, providing it with a high competitive position within a market. The world research suggests that a constantly increasing number of companies is trying to manage diversity, realize numerous projects that promote the diversity, and head towards a leading position in this field. Works cited: 1. Amershi B., Holmes S., Jabłoński H., Keil M., Lüthi E., Matoba K., Training guide: Diversity management, Anti-Discrimination and Diversity Training VT/ 2006/009, International Society for Diversity Management, European Commission, Brdulak H., Zarządzanie różnorodnością jako model biznesowy (Diversity management as a business model) Academic and economic forum entitled "Kobieta i biznes" ("A woman and a business"), 2009, issues access

43 Економіко-правові виклики 2014 року 3. Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami (Basics for organizations management) PWN, Warsaw Grodzicki J., Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej (The role of human capital in development of a global economy), UG, Gdańsk, Gdańsk Jamka B., Czynnik ludzki we współczesnym przedsiębiorstwie: zasób czy kapitał? (A human factor in a contemporary enterprise: resource or capital?), Publishing house: Oficyna a Wolters Kluwer business, Warsaw Kołodziej D., Różnorodność kapitału ludzkiego a jego wycena (Diversity of human capital and its valuation), [in:] Zarządzanie wartością kapitału ludzkiego organizacji (Managing the value of human capital of an organization), collective work ed. A. Lipka, S. Waszczak, Publishing house: Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice Kowalewski K., Teoria i rzeczywistość zarządzania różnorodnością (Theory and reality of diversity management), "Przedsiębiorstwo Przyszłości" ("An enterprise of the future"), issue 2(19), Mazur B., Zarządzanie w warunkach różnorodności zasobów ludzkich (Management in circumstances of human resources diversity) Publishing house: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok Rijamampianin R., Carmichael T., A Pragmatic and Holistic Approach to Managing Diversity, "Problems and Perspectives in Management", 1/ Schermerhorn J.R., Zarządzanie. Kluczowe koncepcje (Management. Key concepts.), Publishing house: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warsaw Waszczak S., Postawy wobec różnorodności -uwarunkowania, próba typologii, implikacje (Attitudes towards diversity - conditionings, an attempt of classification, implications), [in:] Kulturowe uwarunkowania zarządzania kapitałem ludzkim (Cultural conditionings of managing human capital), ed. M. Juchnowicz, Wolters Kluwer, Cracow access date

44 Національна академія наукового розвитку PRAWO DO PRYWATNOŚCI, A MOŻLIWOŚĆ UZYSKANIA DOSTĘPU DO INFORMACJI OBJĘTYCH TAJEMNICĄ BANKOWĄ W SPRAWACH KARNYCH I KARNOSKARBOWYCH ISTOTNE PROBLEMY I WYZWANIA. Mateusz Gabryel Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Polskie prawo gwarantuje, iż informacje objęte tajemnicą bankową nie zostaną ujawnione. Od tej reguły dopuszcza się jednak wyjątki, które mają służyć utrzymaniu bezpieczeństwa kraju oraz obywateli, czy dokonywaniu sprawiedliwych rozstrzygnięć przez sądy. W sprawach karnych i karnoskarbowych, po spełnieniu odpowiednich warunków, dostęp do tajemnicy bankowej może uzyskać sąd, prokuratura oraz policja 1. Wydawać by się mogło, że w tak istotnej kwestii nie ma miejsca na jakąkolwiek dowolność w interpretacji przepisów, a wszystkie elementy są dostatecznie uregulowane, jednak porównanie orzeczeń sądów apelacyjnych w Polsce ukazuje wiele odmienności. Różnice w pojmowaniu przepisów dotyczących tajemnicy bankowej dotyczą zarówno kwestii formalno-prawnych, a więc rzeczywistych przesłanek i okoliczności uchylenia tajemnicy bankowej, jak też znaczenia i siły oddziaływania na tę materię prawa do prywatności, szczególnie w kontekście prawa do sprawiedliwego i sprawnego procesu. Znalezienie właściwego, jednolitego rozwiązania stanowi wyzwanie, które moim zdaniem należy podjąć w obliczu wzrostu zainteresowania problematyką tajemnicy bankowej wynikającą z intensyfikacji obrotu handlowego 2. Zauważalna jest również zwiększająca się w ostatnich latach liczba spraw karnych i karnoskarbowych, w których organy wymiaru sprawiedliwości zwracają się do banków w celu uzyskania dostępu do tajemnicy bankowej. Chcąc zachować przejrzystość rozważań oraz uwidocznić wszelkie odmienności w rozumieniu omawianego obszaru prawa, swój wywód przeprowadzę odwołując się do prawa prywatności, pojęcia tajemnicy bankowej, szczególnie w zakresie kwestii spornych, związanych ze 1 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U Nr 140 poz. 939 ze zm.), art ust. 1 pkt 2 lit. b, l. 2 M. Bączyk, Odpowiedzialność odszkodowawcza banku w związku z naruszeniem obowiązku zachowania tajemnicy bankowej przez pracownika banku, zob na stronie: < files/odpowiedzialnosc_odszkodowawcza_banku_w_zwiazku_z_naruszeniem_obowiazku_zachowania _tajemnicy_bankowej_przez_pracownika_banku.pdf>, dostęp z dnia

45 Економіко-правові виклики 2014 року sprawami karnymi i karnoskarbowymi oraz wskażę własne przemyślenia i wnioski. Ochrona tajemnicy bankowej nieodzownie wiąże się z prawem do prywatności, które zagwarantowane konstytucyjnie zabrania nadmiernego ingerowania w sferę prywatną obywateli 3. Mając na względzie przedmiot rozważań, warto szerzej poznać zakres i sposoby ochrony prawa do prywatności. Trzeba przede wszystkim, znaleźć odpowiedź na pytanie: jakie są jego granice, a ściślej, jakie przesłanki pozwalają organom państwa ograniczyć to prawo poprzez pozyskiwanie dostępu do informacji objętych tajemnicą bankową w obliczu spraw karnych oraz karnoskarbowych? Niestety trudno jest ustalić definicję tego prawa, która w sposób zupełny wyjaśniłaby jego istotę i znaczenie. Można jednak za właściwe uznać stwierdzenie, że jest to prawo do bycia i pozostawania w spokoju 4. Precyzując, prawo należy scharakteryzować, tak jak uczynili to amerykańscy profesorowie prawa pod koniec XIX wieku: V. Brandeissa i E. Warrena, jako uprawnienie do wyłączności, odrębności, tajemnicy i samotności. Ponadto istotnym składnikiem prawa do prywatności jest wspomniane prawo do odosobnienia, bowiem stanowi uprawnienie do kształtowania przez jednostkę swojej prywatnej sfery życia w sposób wolny od wszelkiej ingerencji. W doktrynie 5 podnosi się, że koniecznym jest obiektywne wyodrębnienie sfery publicznej i prywatnej, bowiem subiektywne podejście mogłoby powodować zagarnianie do obszaru życia objętego specyficzną ochroną zbyt wielu aspektów. Opisowego i transparentnego określenia pojęcia prawa do prywatności dokonano w konkluzji Nordyckiej Konferencji Prawników w 1967 roku. Uznano w niej, że prawo to ma znaczący wpływ na szczęście człowieka oraz powinno być uznane za podstawowe prawo człowieka. Stwierdzono, że chroni ono jednostkę przed władzą publiczną, społeczeństwem oraz innymi jednostkami. Pomijając problemy ze stworzeniem definicji prawa własności, również określenie przedmiotu tego prawa sprawia wiele trudności dlatego też zwykle dzieje się to w ramach wyliczenia składowych niezależności, autonomii, samostanowienia jednostki. Ochrona powinna dotyczyć zarówno przeżyć wewnętrznych, niedostępnych do momentu dobrowolnego ujawnienia oraz przeżyć zmysłowych, uczuciowych, ujawnianych wobec najbliższych. 3 A. Żygadło, Wyłączenia tajemnicy bankowej a prawo do prywatności, Warszawa 2011 s S.D. Warren, L.D. Brandeis, The right to privacy, Harvard Law Review 1890, vol.4, nr 5. 5 N. Brieskorn, Ochrona danych osobowych a zagrożenia prywatności (w:) Ochrona danych osobowych, red. M. Wyrzykowski, Warszawa 1999, s

46 Національна академія наукового розвитку Konstytucja RP z 1997 prawo do prywatności gwarantuje w art Ponadto jej art zapewnia nienaruszalność godności człowieka, którą określono jako przyrodzoną i niezbywalną. Należy zatem odwoływać się do godności człowieka omawiając wszelkie uprawnia obywatela wynikające z Konstytucji RP. W sferze prywatnej kodeks cywilny zapewnia ochronę dóbr osobistych, niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach 8. Prawo to wynika również z Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ratyfikowanej przez Polskę w 1952 roku 9. W akcie tym zostały określone przesłanki konieczne dla ingerencji państwa w sferę prywatności, które zostały uwzględnione w polskim prawie. Niestety, trzeba zgodzić się z B. Kordasiewiczem, że [ ] mimo legislacyjnego zakotwiczenia prawa do ochrony prywatnej sfery życia[ ] sytuacja prawna pozostaje swego rodzaju niewiadomą. Zauważa on ponadto, że [ ] sędziemu został pozostawiony olbrzymi margines swobody, zarówno przy wyznaczaniu samego zakresu chronionego dobra, jak i w odniesieniu do decydowania o kwestii bezprawności 10. Mając już zakreślone pojęcie prawa do prywatności chciałbym poświęcić więcej uwagi zagadnieniu tajemnicy bankowej. Podstawowym sensem istnienia tajemnicy bankowej jest ograniczenie do niezbędnego minimum dostępu do informacji dotyczących sytuacji finansowej i gospodarczej warto podkreślić, że dotyczy to w takim samym zakresie zarówno osób fizycznych, jak również prawnych 11. Jak słusznie zauważa J. Gliniecka, rodzi to konieczność ochrony informacji bankowych dotyczących stosunków klienta z bankiem oraz tych związanych z interesem samego banku 12. Regulacje dotyczące tajemnicy bankowej zawarte zostały w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe 13. Obowiązek jej zachowania, czyli zakaz ujawniania informacji nią objętej, wynika z treści art. 104 ust. 1 ustawy 6 Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997, art. 47. : Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. 7 Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997, Art. 30stanowi: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. 8 Ustawa z dnia r. Kodeks Cywilny ( Dz.U Nr 16 poz. 93 ze zm.) art Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,zmienionej Protokołem Nr 111, Rzym, 4 listopada 1950 roku, art B. Kordasiewicz, Prawo do prywatności. Aspekty prawne i psychologiczne, red. K. Motyka, s A. Żygadło, Wyłączenia tajemnicy bankowej a prawo do prywatności, Warszawa 2011 s. 89 i J. Gliniecka, Tajemnica bankowa w ujęciu prawnym, Sopot 1997, s. 30 i Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U Nr 140 poz. 939 ze zm.). 46

47 Економіко-правові виклики 2014 року Prawo Bankowe: [b]ank, osoby w nim zatrudnione oraz osoby, za których pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe, są obowiązane zachować tajemnicę bankową, która obejmuje wszystkie informacje dotyczące czynności bankowej, uzyskane w czasie negocjacji, w trakcie zawierania i realizacji umowy, na podstawie której bank tę czynność wykonuje. Ponadto, podobnie jak M. Krzysztofek 14, podzielam, wyrażony przez TK, pogląd że z prawa do prywatności również wynika: ochrona tajemnicy danych dotyczących sytuacji majątkowej obywatela, która odnosi się do posiadanych przez niego rachunków bankowych (jak też im podobnych) oraz dokonywanych przez niego transakcji. 15 Warto przypomnieć, że na podstawie przepisów prawa bankowego, zawartych w art ust. 1 pkt 2 lit. b Prawo bankowe: bank ma obowiązek udzielenia informacji stanowiących tajemnicę bankową wyłącznie na żądanie sądu lub prokuratora w związku z toczącym się postępowaniem o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe: przeciwko osobie fizycznej będącej stroną umowy zawartej z bankiem, w zakresie informacji dotyczących tej osoby fizycznej oraz popełnione w związku z działaniem osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, w zakresie informacji dotyczących tej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej. 16 Należy podkreślić, że o dostęp do informacji objętych tajemnicą bankową na podstawie art. 106a i 106b oprócz sądu ubiegać się może, jak już wspomniałem, prokurator, a także policja lub inny organ uprawniony do prowadzenia postępowania przygotowawczego. Każdorazowo nieunikniony jest tu jednak udział sądu, choć ogranicza się on jedynie do wydania na wniosek prokuratora postanowienia udzielającego zgody lub odmawiającego jej na udostępnienie przez bank informacji konfidencjonalnej. Warto zaznaczyć, co czyni również Sąd Apelacyjny w Katowicach niemal we wszystkich postanowieniach dotyczących uchylenia tajemnicy bankowej, że zgodnie z przepisem art. 106b ust. 1 i 2 prawa bankowego wniosek prokuratora o udzielenie informacji objętych tajemnicą bankową powinien zawierać: numer lub sygnaturę sprawy, opis przestępstwa wraz z kwalifikacją prawną, którego dotyczy postępowanie przygotowawcze, okoliczności uzasadniające potrzebę udostępnienia informacji, wskazanie osoby lub jednostki organizacyjnej, której dotyczą informacje, podmiot 14 M. Krzysztofek, Tajemnica bankowa i ochrona danych osobowych w praktyce bankowej, Warszawa 2010, s Sygn. akt K. 21/96, OTK z 24 czerwca 1997 roku. 16 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U Nr 140 poz. 939 ze zm.). 47

48 Національна академія наукового розвитку zobowiązany do udostępnienia informacji i danych, rodzaj i zakres informacji, który rozpoznaje właściwy miejscowo sąd okręgowy. 17 Organ posiadający zgodę sądu na ubieganie się o udostępnienie informacji objętych tajemnicą bankową bądź sam sąd, może otrzymać owe dane konfidencjonalne jedynie w przypadku kumulatywnego spełnienia trzech przesłanek, które omówię jedynie na przykładzie sądu, gdyż dla innych uprawnionych organów są one analogiczne (z tym, że w ich przypadku wymagana jest jeszcze zgoda sądu na możliwość wystąpienia o takie informacje). Pierwszy warunek, który wymieniany jest w literaturze to obowiązek skierowania przez sąd do banku żądania ujawnienia informacji 18. Kolejny wymóg stanowi faktyczny związek między żądaniem sądu a toczącym się przed sądem postępowaniem, a także by postępowanie w sprawie o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe toczyło się w chwili wystąpienia z żądaniem 19. Przepisy prawa bankowego określają także zakres, w jakim sąd może żądać ujawnienia przez bank tzw. informacji konfidencjonalnych, a ten ma obowiązek ich przekazania. Bank udziela jedynie informacji dotyczącej osoby fizycznej, której prowadzone postępowanie dotyczy, tzn. jest podejrzana o popełnienie przestępstwa. W postępowaniach toczących się przeciwko osobom prawnym lub jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej, udzielona informacja także może dotyczyć tylko ich. Należy pamiętać, co podkreśla J. Majewski, że osoba, w stosunku do której tajemnica bankowa ma zostać ujawniona, nie musi posiadać rachunku w danym banku, a jedynie powinna być stroną jakiejkolwiek umowy zawartych z bankiem 20. Nie można również odmówić słuszności opinii, iż koniecznym jest, aby udzielenie informacji stanowiących tajemnicę bankową było możliwe jedynie, gdy z materiałów zebranych podczas postępowania w danej sprawie wynika, iż żądane informacje mogą wpłynąć na rozstrzygnięcie sprawy 21, bowiem wymaga tego respektowanie kardynalnego prawa do prywatności, które przecież samym ujawnieniem konfidencjonalnych informacji zostaje naruszone. Dzieje się to zgodnie z prawem, dlatego tym bardziej nie może 17 Sygn. akt II AKZ 202/11, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 kwietnia 2011 r. 18 J. Gliszczyńska, M. Śliwińska, Tajemnica bankowa w praktyce, Warszawa 2010, s. 75 i J. Gliszczyńska, M. Śliwińska Tajemnica bankowa w praktyce, Warszawa 2010, s. 75 i J. Majewski, Uprawnienie do żądania od banku informacji objętych tajemnicą bankową, [w:] Prawo Bankowe 1996, nr 6, s J. Gliniecka, J. Harasimowicz, Zasady polskiego prawa bankowego, Sopot 1998, s

49 Економіко-правові виклики 2014 року mieć szerszego zakresu niż to konieczne dla dostatecznego udowodnienia winy podejrzanego. Zaznacza to również Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego, uznając za konieczne stwierdzenie czy zachodzi związek pomiędzy czynem zarzuconym podejrzanemu a posiadaniem przez niego rachunku bankowego lub dokonaniem innych czynności bankowych, których ma dotyczyć informacja żądana przez prokuratora 22. M. Krzysztofek dodaje ponadto, że żądanie udostępnienia przez bank faktów konfidencjonalnych [ ] nie może stanowić środka gromadzenia dowodów i uzasadniać wszczęcia postępowania o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe 23. Kolejnym wyrazem ogromnego znaczenia, a co za tym idzie poszanowania i w jak najmniejszym stopniu naruszania prawa do prywatności w ramach udostępnienia informacji objętych tajemnicą bankową jest to, że wyrażenie przez sąd [okręgowy] zezwolenia na ujawnienie informacji objętych tajemnicą bankową nie powoduje, że informacja ta przestaje być objęta reżimem tej tajemnicy albo, że wnioskodawca, po uzyskaniu stosowanego zezwolenia może nią dysponować poza postępowaniem na potrzeby którego została zwolniona z tajemnicy. Zgoda sądu nie jest zatem zgodą blankietową lecz wydawaną w konkretnym toczącym się postępowaniu przygotowawczym i obejmującą konkretnie wskazane informacje 24. Oznacza to, że jeśli informacje takie zostały ujawnione w ramach konkretnego postępowania, to nawet w przypadku prowadzenia kolejnego postępowania przez ten sam organ przeciwko tej samej osobie, nie może on wykorzystać uzyskanych wcześniej informacji konfidencjonalnych. Warto tu również podkreślić, iż instytucja zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy bankowej ma charakter wyjątkowy i ostateczny 25. Analogicznie należy traktować informacje uzyskane przez sąd bezpośrednio. Przedstawione dotychczas rozumienie przepisów dotyczących ujawnienia informacji objętych tajemnicą bankową jest przyjmowane przez praktyków, co do zasady, w niemal identycznym brzmieniu. Pojawiają się jednak 22 Pismo Generalnego Inspektora Nadzoru Bankowego z 12 kwietnia 1999 r., nr NB/BPN/I/102/99, Glosa 1999, nr 11, s M. Krzysztofek, Tajemnica bankowa i ochrona danych osobowych w praktyce bankowej, Warszawa 2010, s Sygn. akt II AKZ 202/11, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 kwietnia 2011 r. 25 Sygn. akt II AKZ 202/11, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 kwietnia 2011 r. 49

50 Національна академія наукового розвитку odmienności, odnośnie do, ustalenia istoty etapu na jakim jest prowadzone postępowanie, w ramach którego składany jest wniosek o dostęp do danych konfidencjonalnych. Wątpliwości potęgują odmienne stwierdzenia sądów apelacyjnych w ramach postanowień, które często wydawane są przez jeden sąd, jednak w różnym składzie. Wyróżnić możemy tu dwa sposoby orzekania. Pierwszy, bardziej rygorystyczny, reprezentuje m. in. Sąd Apelacyjny w Krakowie, według którego zgodę na ujawnienie danych objętych tajemnicą bankową można udzielić [tylko], gdy jest to niezbędne dla realizacji celów toczącego się postępowania, i gdy brak jest możliwości dokonania ustaleń w oparciu o dostępne dowody 26. Taki tok rozumowania rodzi konieczność przeprowadzenia wszystkich możliwych działań zmierzających do wykrycia sprawcy przestępstwa, a przede wszystkim udowodnienia mu winy, bowiem wnioskowanie o udostępnienie informacji objętych tajemnicą bankową możliwe jest dopiero w przypadku pozyskania dowodów winy, choć w stopniu nie wystarczającym do zamknięcia postępowania bądź skazania. Sąd Apelacyjny w Lublinie prezentuje pogląd, że sąd, rozpoznając taki wniosek i mając na względzie wyjątkowy charakter tego instrumentu, winien wnikliwie te okoliczności zbadać, a więc ustalić, czy w sprawie konieczne jest stosowanie tego przepisu wyjątkowego, dotyczącego materii chronionej zakazami dowodowymi, czy też prokurator może zgromadzić niezbędne dowody bez potrzeby uchylania tajemnicy bankowej 27. Kwestię niezbędności podnosi również Sąd Apelacyjny w Krakowie zgody na ujawnienie danych objętych tajemnicą bankową można udzielić, gdy jest to niezbędne dla realizacji celów toczącego się postępowania, i gdy brak jest możliwości dokonania ustaleń w oparciu o dostępne dowody 28. Wspomniana niezbędność nie jest niestety pojęciem wystarczająco jasnym i może być pretekstem do każdorazowego odrzucania wniosków o dostęp do danych konfidencjonalnych, bardziej rozsądne byłoby skupienie się na potrzebie i rezultacie jaki przynieść może wykorzystanie tych informacji w porównaniu z innymi metodami. Inne stanowisko dominuje w orzeczeniach Sądu Apelacyjnego w Katowicach. Podkreśla się w nich bowiem, iż do uzyskania informacji 26 Sygn. akt II AKZ 134/07, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 kwietnia 2007 r. 27 Sygn. akt II AKZ 508/08, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 22 października 2008 r. 28 Sygn. akt II AKZ 134/07, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 kwietnia 2007 r. 50

51 Економіко-правові виклики 2014 року istotnych dla realizacji podstawowego celu procesu karnego jakim jest obok ujawnienia przestępstwa wykrycie i ukaranie jego sprawcy, podstawowym kryterium winna być - przy zachowaniu wszystkich kardynalnych praw przysługujących obywatelowi, w tym ochronie jego prywatności - sprawność procesu, wyrażająca się dążeniem do tego by ujęcie sprawcy nastąpiło możliwie szybko 29. Tym samym, ponad prawem do prywatności oraz do tajemnicy bankowej (pomijając różnice poglądowe co do odrębności tego prawa) a może trafniej byłoby stwierdzić, że na równi stawia się prawo poszkodowanego do sprawnego i sprawiedliwego procesu. Niemal identyczne sformułowania pojawiają się w postanowieniach Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Zestawienie wyroków różnych sądów apelacyjnych uwidacznia kolejną różnicę w zakresie kompetencji sądu wydającego zgodę na ubieganie się o dostęp do tajemnicy bankowej. Sąd Apelacyjny w Warszawie, odmiennie niż ten w Lublinie, postrzega rolę sądu. W jednym z warszawskich postanowień podkreślono iż: rola Sądu - zgodnie z przepisem art. 106 lit. b - sprowadza się do oceny czy skierowany doń wniosek spełnia wymogi zawarte w ust. 2 tego przepisu, w szczególności - czy okoliczności sprawy w której złożono wniosek uzasadniają potrzebę udostępnienia przez bank żądanych informacji 30. Stwierdzono ponadto, że [ ] prokurator - jako prowadzący postępowanie przygotowawcze, decyduje, w jakim trybie zwracać się o udostępnienie informacji stanowiących tajemnicę bankową 31. Sąd Apelacyjny w Warszawie porzuca zatem koncepcję o możliwości ingerowania sądu w postępowanie prowadzone przez inne organy oraz oceny właściwości i kolejności podejmowanych działań. Warto również podjąć dyskusję na temat wartościowania poszczególnych praw, a przede wszystkim zastanowienia się, kiedy inne prawa, takie jak wspomniane prawo do szybkiego postępowania przeważają szalę w konfrontacji z prawem do prywatności oraz do tajemnicy bankowej. Wydaje się, że Sądy uznające możliwość takiego wartościowania postępują słusznie, bowiem nie byłoby właściwym, mówiąc kolokwialnie, zasłanianie się jednym prawem podmiotowym, w celu uniknięcia odpowiedzialności za czyn, który spowodował naruszenie praw innego człowieka. Poszkodowany ma ponad 29 Sygn. akt II AKZ 710/06, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 października 2006 r. 30 Sygn. akt II AKZ 572/04, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 grudnia 2004 r. 31 Sygn. akt II AKZ 572/04, Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 grudnia 2004 r. 51

52 Національна академія наукового розвитку wszelką wątpliwość prawo do sprawiedliwego i sprawnego rozstrzygnięcia, a w konsekwencji ukarania winnego. Dlatego należy uznać, że w okoliczności popełnienia przestępstwa prawo do prywatności i tajemnicy bankowej ograniczane, tym bardziej, że czynią to organy państwowe i tylko w minimalnym zakresie, co więcej mając już wiedzę, iż dana osoba popełniła czyn zabroniony. Zestawienie przepisów obowiązującego prawa oraz praktyki orzeczniczej dotyczących prawa do prywatności i tajemnicy bankowej, pozwala zauważyć pewne braki, nieścisłości legislacyjne. Wyzwaniem jakie należy podjąć, jest wskazanie jednolitego sposobu postrzegania tej materii. Moim zdaniem zachowanie złotego środka jest możliwe, gdy przyjmiemy za właściwy pogląd reprezentowany m. in. przez Sąd Apelacyjny w Katowicach. Taki tok rozumowania, a co za tym idzie orzekania, pozwala na sprawną pracę prokuratury i policji, a w szerszym kontekście całego wymiaru sprawiedliwości. Uzyskanie i poznanie przez organy ścigania informacji objętych tajemnicą bankową, nierzadko jest najefektywniejszym, najszybszym oraz najtańszym (patrząc przez pryzmat ekonomicznego wykorzystywania środków państwowych na etapie przygotowania śledztwa) sposobem wykrycia sprawcy przestępstwa karnoskarbowego. Oczywiście można podnosić zarzut, iż bardziej powszechne korzystanie z tych informacji, niż tylko w przypadku ostatecznym, będzie prowadziło do nagminnego łamania konstytucyjnie przyznanego prawa do prywatności, czy nawet bezwzględnego prawa podmiotowego do tajemnicy bankowej 32. Istotnym jest raczej, by tak jak już wcześniej wspominałem, żądane informacje miały istotny wpływ na rozstrzygnięcie konkretnej sprawy. Ta z pozoru niewielka różnica może mieć znaczący wpływ na ułatwienie pracy organów ścigania przy jednoczesnym zachowaniu najwyższego poziomu ochrony prawa do prywatności i tajemnicy bankowej. Koniecznym jest ponadto, aby organy państwa mające legitymację do korzystania z danych konfidencjonalnych, zabezpieczały je od momentu uzyskania przez wszystkie fazy postępowania a także po jego zakończeniu przed ujawnieniem ich w szerszemu gronu, czy co gorsza publicznym dostępem w sposób adekwatny do tajemnicy bankowej. Uważam zatem, że remedium nie jest maksymalne ograniczanie dostępu organów do tajemnicy bankowej, a raczej zabezpieczenie ich przed niepożądanymi osobami, gdyż to stanowi największe zagrożenie dla praw i 32 R. Kobierski, Encyklopedia Prawa Bankowego, red.w. Pyzioł, Warszawa 2000, s

53 Економіко-правові виклики 2014 року interesu zarówno osób fizycznych, jak też prawnych. Idąc tą drogą, należałoby zastanowić się nad całkowitym wyłączeniem jawności informacji uzyskanych w związku z uchyleniem tajemnicy bankowej oraz uniemożliwieniem dostępu do części akt sprawy, w której znajdują się informacje objęte wcześniej tajemnicą bankową, również przy późniejszej publikacji wyroków. Istotne dla ograniczenia zasięgu i skutków sankcjonowanego prawnie naruszenia omawianych praw obywatela mogłoby okazać się także całkowite wyłączenie partycypacji publiczności w sprawach, w których tajemnica bankowa została ujawniona. Myślę, że wybór rozwiązań, które wskazałem jako słuszne, połączony z bardziej niż dotychczas restrykcyjną ochroną ujawnionych dla potrzeb danego postępowania danych przed ich dalszym wykorzystaniem, jest rozsądnym rozwiązaniem dającym możliwość prowadzenia sprawnych i efektywnych postępowań z zachowaniem najwyższych standardów. THIN CAPITALIZATION IN POLAND TAX OPTIMALIZATION OPPORTUNITIES AFTER 1ST JANUARY 2015 Introduction Anna Hnatów Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Thin capitalization is not only a source of financing company but also a way of tax optimalization. It is using willingly by taxpayers in Poland because it causes a lot of tax benefits for example elimination of double taxation for company and its shareholder. Due to desire to reduce the opportunities of tax optimalization uses by taxpayers Polish tax authorities have introduced an amendment to regulations of thin capitalization in Corporate Income Tax Act from 15th February This solution aimed to prevention of reducing tax burdens by companies and in result reducing state revenues from taxes. The purpose of this article is to show changes in Polish tax system relating to tax capitalization that have came into force from 1st January 2015 and its consequences to opportunity of tax optimalization. 53

54 Національна академія наукового розвитку Thin capitalization as a way of financing company In the theory of finance can be distinguished different ways of financing the company. They include financing through funds accumulated in equity and liabilities as for example share capital, bank credit, loan from an individual or legal person. Choice of financing through equity or liabilities makes different economical and legal consequences. If the company will be based on financing through their own capital, could gain greater financial stability and independence from other business but must be aware of the higher cost of funds than in a case of financing through liabilities 1. An advantage of choice liabilities as a source of financing is lower cost but company, opportunity of obtaining the benefits from tax shield and higher leverage than in a case of financing in way of equity but company is more dependent from other businesses. As can be seen the choice of source of financing depends on the company s goals and real benefits that may result from tax optimization 2. Thin capitalization is one of the many ways to optimize taxes. It means that the selection of this way allows for the structure of funding sources which helps company to reduce the tax burdens resulting for example from double taxation 3. Thin capitalization occurs when shareholder of company decides to finance its activities by way of loan granted by him than by bringing additional contribution to equity. As can be seen shareholder provides capital to company considered as capital from external entity and demands interest for him. It would be impossible in case of contribution to equity. This solution allows shareholder to avoid double taxation. In normal situation (provides capital in the form of contribution) he would have to pay tax on income gains by the company (CIT-19%) and he also would have to pay tax on his personal income from dividend (PIT according to the tax scale of 18% or 32% when shareholder is individual and CIT 19% when other company is shareholder). Using thin capitalization allows to pay only tax on shareholder s personal income and tax on loan (CLAT-2%). The company also has a benefits from this solution for example higher leverage. 1 W. Gabrusewicz, Podstawy analizy finansowej, PWE, Warszawa 2007, p A. Hnatów, Prawne aspekty niedostatecznej kapitalizacji [w:], Krzysztofek A., Przybyłka A. (red.) Ekonomia, finanse, rynek pracy we współczesnym świecie, AT Wydawnictwo, Kraków 2013r. 3 S. Kudert, M. Jamroży, Optymalizacja opodatkowania dochodów przedsiębiorców, Wolters and Kluwer business, Warszawa 2007, p

55 Економіко-правові виклики 2014 року Legal regulations of thin capitalization before 1st January 2015 Based on considerations of the previous section can be seen that thin capitalization leads to depletion of state revenues. Tax authorities should take actions to limit the use this solution by companies, especially by establishing an appropriate legal regulations. In Polish law such regulations are contained in Corporate Income Tax Act (section 16 subsection 1 paragraph 60 and 61) but the recent amendment from 29th September 2014 that came into force from 1st January 2015 totally changes the nature of this regulation and introduces new legal solutions. To better understand actual regulations of thin capitalization it seems important to present the former legal status of this institution forced before 1st January In section 16 Polish legislator mentioned types of costs that weren t considered by him as tax deductible costs. Among this costs legislator listed in section 16 subsection 1 paragraph 60 interest on loan and interest on credit granted to the company by a shareholder (or a group of shareholders) owning (or owning together) more than 25% of shares in case when these interest exceed three times amount of share capital in company 4. This meant that shareholder could receive higher interest that the amount exceeding three times share capital but this solution was not cost-effective for company these costs weren t tax deductible costs and wasn t reduce tax base. It is worth to notice the possibility of financing the company s activities using thin capitalization through parent company s shareholder. In order to reduce such situations Polish legislator established appropriate regulation in section 16 subsection 1 paragraph 61. The sense of this regulation was similar to paragraph 60 costs from interest exceeding three times amount of share capital couldn t be tax-deductible costs. Different was a circle of entities which this regulations concerned. Indicated provision concerned the situation when the same shareholder (or a group of shareholders) had (or had together) more than 25% of shares in company-lender and company-borrower. Paragraph 61 limited funding by the thin capitalization by shareholders that had a shares in company-lender. As can be seen limiting debt to equity concerned not only shareholders of company-borrower but also shareholders of company lender and company that have shares in company-borrower and 4 Strzelec D. Komentarz do art. 16 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, [w:] Mariański A., Strzelec D, Wilk M., Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, Wolters a Kluwer business, Lex

56 Національна академія наукового розвитку company-lender. In this way legislator sought to take into account funding by indirectly related entities in the capital group. Legal regulations of thin capitalization after 1st January 2015 The practice of tax authorities and Polish tax law harmonization with EU tax law caused need to seal of the tax system. In accordance with these prerequisites Polish legislator introduced an amendment to regulations of thin capitalization. Among the consequences of the amendment can be distinguished expanding the scope of legal entities covered by the regulations it extends to entities affiliates with company-borrower indirectly (for example parent companies, sister companies, grandmother companies) provided that the shares held by them is not less than 25%. It means that restrictions of thin capitalization are subjected to significant shareholders holding at least 25% of shares when there are affiliated with company-lender: directly, indirectly, directly and indirectly. It includes situations where a third party has at least 25% of shares of both: the company-borrower or the company-lender being affiliated with these entities directly or indirectly. A significant change is a clarification the concept of total debt. According to wording of the amended regulations total debt includes all the liabilities of the company to significant shareholders, including both commercial transactions as well as loans. It is the expression of approval for the views of administrative courts in this issue. It is worth to notice that from total debt are excluded loans to affiliates (section 16 subsection 7g Corporate Income Tax Act from 15th February 1992) 5. Polish legislator also changed the threshold of total debt actually when company can take advantage of thin capitalization when its total debt is not greater than equity of company (an amount equal to three times the amount of share capital as we can seen). In Corporate Income Tax Act isn t a legal definition of equity but under regulation of section 16 subsection 7h Polish legislator excluded from the scope of equity certain items like for example revaluation reserve it a significant difference between equity in Corporate Income Tax Act and Accounting Act. It should be noted that in case when amount of total debt exceed amount of equity not all interest will not be considered as tax-deductible costs. 5 [15 th January 2015] 56

57 Економіко-правові виклики 2014 року Important is the proportion in which the excess of debt over equity amount is in relation to the total debt to the significant shareholders on the last day of the month preceding the month of payment of interest on a loan from a shareholder. In this proportion interest will not be considered as tax deductible costs and increasing indebtedness is not advantageous for the company. New regulations of thin capitalization introduced alternative method of consider interest as tax deductible costs. Taxpayer can not use section 16 subsection 1 paragraph 60 and 61 when he consider that this regulations is not appropriate to specifics of the business and he notifies tax office of choice of alternative method. This method allows to consider a part of interest to tax deductible costs under condition that interest not exceed a limit strictly defines in Corporate Income Tax Act and determined in relation of the assets in company. In this situation tax office does not verify relationship between lender and borrower and amount of equity that company own. Conclusion On the basis of the above considerations, it can be concluded that with the entry into force of the amendments relating to the thin capitalization optimization opportunities decreased. Polish legislator greatly expanded the circle of entities covered by section 16 subsection 1 paragraph 60 and 61 Corporate Income Tax Act and prevented by avoiding thin capitalization regulations through the use of indirect relationship between the entities included in the capital groups. Attention should be paid to clarify the concept of total debt by the time the amendment because it raised a lot of controversy and allowing taxpayers to base their arguments in disputes with tax authorities on blurry sense. Abolished limiting the amount exceeding three times the share capital and replaced it by the concept of equity - it can cause that the company will be much faster covered by the provisions of the thin capitalization. Amendment introduced also alternative method of consider interest as tax deductible costs. It may be new solution for taxpayers but they must be careful in using it because when occure interest in excess of the limit of the percentage provided in the regulations, the tax authorities may take doubts about the adequacy of this method to the specific nature of the activities carried out by the company. In sum amendment of thin capitalization regulations limit the use of tax optimization and is part of the solution taken by the tax authorities to hinder avoidance of taxation. 57

58 Національна академія наукового розвитку Literature: 1. Corporate Income Tax Act from 15th February Gabrusewicz W., Podstawy analizy finansowej, PWE, Warszawa 2007, p Hnatów A., Prawne aspekty niedostatecznej kapitalizacji [w:], Krzysztofek A., Przybyłka A. (red.) Ekonomia, finanse, rynek pracy we współczesnym świecie, AT Wydawnictwo, Kraków 2013r. 4. Kudert S., Jamroży M., Optymalizacja opodatkowania dochodów przedsiębiorców, Wolters and Kluwer business, Warszawa Strzelec D. Komentarz do art. 16 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, [w:] Mariański A., Strzelec D, Wilk M., Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, Wolters a Kluwer business, Lex ww.taxblog.ksplegal.pl/?p=324 [15th January 2015] POLAND - UKRAINE: THE INTERNATIONAL TOURISM TRAFFIC Summary dr M. Hyski Academy of Physical Education in Katowice The study covers the analysis of international tourist traffic between Poland and Ukraine, and in particular it concerns the issues of physical crossing of the border and the use of accommodation facilities in Poland. The aim of the paper is to analyze the international tourist traffic between Poland and Ukraine, including border traffic of persons, and the range of overnight stays of Ukrainian tourists in Poland, in The analysis is based on Central Statistical Office data. Tourist traffic of Ukrainian citizens in Poland are predominantly shortterm in nature - mostly same-day traffic. This indicates that some specific groups of tourists are involved in the tourist traffic. They include, for example, groups of tourists, as same-day visitors (eg. arrivals on recreational and sports purposes to the ski resorts), transit tourists not using accommodation in 58

59 Економіко-правові виклики 2014 року Poland, and people crossing the border for trade in the context of local border traffic. Introduction The aim of the study is to analyze the international tourist traffic between Poland and Ukraine, including border traffic of persons, and the range of the use of overnight stays by Ukrainian tourists in Poland in The analysis is based on Central Statistical Office data. The source of information on cross-border traffic are data collected at border crossings on the occasion of customs clearance of travelers. On 21 December 2007, Poland was included in the Schengen area. It translates itself into a practical removal of border control between the countries within this area. Currently, the Border Guard records only traffic on the Poland's borders, which are also the external borders of the European Union. Border traffic data are collected for sections of border with Russia, Belarus, Ukraine, and partly on the air passages (except for domestic flights, ie. within the Schengen without landing on the territory of a third country) and marine (except for regular ferry connections, ie. between ports situated in the territory of the Member States of the Schengen area, without entering ports outside that territory) taken into consideration in the records of border traffic. Cross-border traffic registration is based on records of persons and means of transport on all border crossings, and it is carried out continuously. The obtained data contain information about the number of checks made at the border, broken down by check of the Poles and foreigners - according to directions (to and from Poland) and the types of traffic (passport, service of means of transport, simplified and others). For foreigners entering Poland, their citizenship is determined (based on the country that issued the travel document). In checks of border traffic by the Border Guard employees, only crossings of borders are registered, in other words, only checks carried out, not the persons. Thus, for example, the number of checks of Poles going abroad does not mean the number of Poles, because a person can cross a border several times and is counted each time as he passes a border 6. The Polish-Ukrainian borderland (Fig. 1), which comprises Lubelskie and Podkarpackie voivodships as well as Lviv, Volyn and Zakarpattia regions, 6 Turystyka w 2013 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, p

60 Національна академія наукового розвитку and also Ivano-Frankivsk region, occupies thousand sq km of area, of which the majority is in the Ukrainian part (over 61%). The Voivodships bordering on Ukraine occupy 13.7% of Poland s area, and the mentioned regions constitute 11.4% of Ukraine s total area. Ukraine s area is almost two times greater than Poland s. The number of Ukraine s population is almost 22% higher than Poland s. The discussed Polish-Ukrainian borderland area is inhabited by over 10 millions of population, of which 59% reside in the Ukrainian part 7. On the Polish and Ukrainian border there are 8 road crossings: Budomierz Hruszew, Dołhobyczów Uhrynów, Dorohusk Jahodyn, Hrebenne Rawa Ruska, Korczowa Krakowiec, Krościenko Smolnica, Medyka Szeginie, Zosin Uściług, and 6 rail crossings: Dorohusk Jahodyn, Hrebenne Rawa Ruska, Hrubieszów Włodzimierz Wołyński, Krościenko Chyrów, Przemyśl Mościska, Werchrata Rawa Ruska. Figure 1. The Polish-Ukrainian borderland Source: Pogranicze polsko-słowacko-ukraińskie. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2009, p Pogranicze polsko-słowacko-ukraińskie. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2009, p

61 Економіко-правові виклики 2014 року Passenger border traffic between Poland and Ukraine Border traffic intensity varies depending on the border, and also on whether it concerns the trips of Poles or the arrivals of foreigners to Poland (Fig. 2 and 3). Figure 2. Arrivals of foreigners in Poland in 2013 by border Source: Turystyka w 2013 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, p. 85. Figure 3. Departures of Polish citizens from Poland in 2013 by border Source: Turystyka w 2013 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, p. 85. In terms of arrivals of foreigners to Poland in 2013, the most intense border traffic was registered at the border with Ukraine (51.6% of arrivals). Departures from Poland of Polish citizens were usually implemented through 61

62 Національна академія наукового розвитку airports. On the border with Ukraine there were only less than 16,8% of trips made by Poles. Based on the data available in the Central Statistical Office, one can see an increase in the number of checks at border crossing points with Ukraine. In 2013, thousand of checks have been made, what in comparison to 2012 ( thousand) means an increase of 1.5%. It is a relatively large increase in the number of border checks, but the biggest change (an increase of 51.9%) was recorded on the border with the Russian Federation, and the smallest - on the border with the Republic of Belarus (by 0.1%). Border traffic with Ukraine is responsible for 53% of registered arrivals and departures. The number of registered foreigner arrivals to Poland in 2013 amounted to thousand, of which on the eastern borders of Poland 90.6% of arrivals were recorded ( thousand). In this number, arrivals of foreigners across the border with Ukraine accounted for 56.9%, ie thousand. It was almost 2 times more than the number of arrivals of foreigners from the Republic of Belarus ( thousand, 27.3%), and about 5 times more than from the Russian Federation ( thousand, 11.7%). These figures include both people who had spent only a few hours in Poland, and as defined by the World Tourism Organization are called same-day visitors, but also tourists who remained in Poland at least for one night. Among arrivals reported by the Border Guard, the largest group were citizens of Ukraine ( thousand, ie. 50.5% of the total arrivals of foreigners, which means an increase of 16.8% compared to 2012), and after that Belarus (3 306, 1 thousand, 23.4% of all arrivals, a decrease of 1.1% compared to 2012), Russia ( thousand, 15.0% of the total arrivals, an increase of 41.2% compared to 2012), Great Britain (402.5 thousand, 2.8% of the total arrivals, an increase of 17.8% compared to 2012) and Germany (164.3 thousand, 1.2% of the total arrivals, a decrease of 9.8% compared to 2012). Foreigners who crossed the border with Ukraine, benefited the most from the passage in Medyka thousand crossings, which represents 31.3% of the Ukrainian section of the border, then Korczowa thousand (18.8%), in Dorohusk thousand (16.3% of the Ukrainian section of the border) and Hrebenne thousand (15.6%). 62

63 Економіко-правові виклики 2014 року Central Statistical Office data show that thousand departures from the country of Polish citizens (45.5% of all trips made by Poles) were registered in the eastern section of the border. The most frequently Poles were leaving through the crossing points located on the border of the Russian Federation, where thousand trips were registered, which accounted for 20.8% contribution of this section of the border to all trips of Polish citizens. Next in order was the stretch of the border with Ukraine thousand trips, which means 16.8% contribution of this section of the border to entire number of trips. The border crossings which recorded the highest number of trips across the border with Ukraine were: Medyka thousand (21.5% of the traffic through the Ukrainian border), Kroscienko thousand (20.9%), Hrebenne thousand (18.1%) and Dorohusk thousand (15.0%). Border crossings with the Republic of Belarus exceeded thousand Poles leaving, which represents 7.9% of total traffic of Poles through the Belarusian border. Ukrainian tourists accommodated in Poland In 2013, foreign tourists accounted for 22.4% of the total number of tourists accommodated in tourist accommodation facilities in Poland (23.4 million people). Their number amounted to more than 5.24 million and was 5.3% higher than in Among the foreign tourists visiting Poland and using the accommodation Ukrainian tourists were an important group. In 2013, their number amounted to people, representing 5.25% of the total number of foreign tourists using accommodation in Poland. It locates Ukraine as fourth in this regard after: Germany (nearly 1.3 million tourists %), Russia (0.4 million - 7.8%) and the UK (0.38 million - 7.3%). Different types of accommodation facilities enjoyed by different interest from the foreign tourists 8. As many as 71.6% of Ukrainian tourists in 2013 benefited from accommodation in hotels. Other types of accommodation facilities were characterized by significantly lower use by this national group of tourists. 4.5% of Ukrainians were using accommodation in hostels, and 3.3% were using accommodation in motels. In 2013, foreign tourists in their number of more than 5.2 million benefited from almost 12.5 million overnight stays in Poland. Then, the 8 Trojanowski T. Promocja usług turystycznych, Logistyka 2012, nr 3. 63

64 Національна академія наукового розвитку accommodation of the Ukrainian tourists accounted for 4.3% of number of nights spent by all foreign tourists. Their number, in turn, accounted for 19.8% of the total number of nights spent by domestic and foreign tourists in the whole of 2013 in Poland. The average length of stays of Ukrainian tourists in 2013 amounted to 1.94, while the ratio differed significantly between different types of accommodation facilities. This indicator reached the highest value in relation to the accommodation in creative arts centres, where the average length of stay of Ukrainian tourists amounted to 6.26, and then in relation to accommodation provided in health establishments 9 (4.74) and in complexes of tourist cottages (4.54). The average length of stay of Ukrainian tourists in hotels was Conclusions The paper summarizes the data on the number of tourists using the accommodation and the number of nights, compared with data on border traffic. This comparison made it possible to determine the nature of tourism traffic of Ukrainians coming to Poland. In the vast majority, Ukrainian citizens coming to Poland can be described as same-day visitors. In 2013, within the total number of foreigners visiting Poland (from outside the Schengen area) which amounted approximately to 14.1 million people, there were 7.3 million (56.9%) of Ukrainian citizens. However, such a large number of arrivals of Ukrainians was reflected in a relatively small number of tourists using the accommodation, which amounted to thousand persons in entire analyzed period. What's more, the average residence time in Poland of Ukrainian tourists was short, and in 2013 it amounted to less than 2 days. Tourist traffic of Ukrainian citizens in Poland are predominantly shortterm in nature - mostly same-day. This indicates that some specific groups of tourists are involved in tourist traffic. These include, for example, groups of tourists, as same-day visitors (eg. arriving on recreational and sports purposes to ski resorts), transit tourists not using accommodation in Poland, and people crossing the border for trade in the context of local border traffic. 9 Today, an increasing use of the healt establishments for the purpose of spa and relaxation treatments, with particular emphasis on the wellness offer is noticeable. Chudy-Hyski D., Ząbek S. (2013): Business & SPA megatrend rynku turystycznego XXI wieku, Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej w Katowicach.

65 Економіко-правові виклики 2014 року References 1. Chudy-Hyski D., Ząbek S. (2013): Business & SPA megatrend rynku turystycznego XXI wieku. Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej w Katowicach, Katowice. 2. Pogranicze polsko-słowacko-ukraińskie. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów Trojanowski T. Promocja usług turystycznych. Logistyka 2012, nr Turystyka w 2013 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa WYKSZTAŁCONY PRACOWNIK WYZWANIEM WSPÓŁCZESNEGO RYNKU PRACY Katarzyna Janaczek Doktorantka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w Katedrze Prawa Pracy i Polityki Socjalnej Wstęp Podnoszenie kwalifikacji zawodowych leży w interesie nie tylko pracowników ale również w interesie pracodawców. Pracodawcom również zależy na tym aby zatrudniana przez nich kadra stanowiła grupę fachowców, którzy dzięki swoim kwalifikacjom wpływają na rozwój firmy oraz jej konkurencyjność na rynku. Ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych jest dla współczesnych pracowników wyzwaniem oraz koniecznością związaną z potrzebą zachowania elastyczności na rynku pracy i zmianami zawodu nawet kilka razy w życiu. Rozwój nowych technologii wymusza niejako stały rozwój wiedzy i umiejętności. Również w obliczu szybko rosnącej i zaostrzonej konkurencji na rynku pracy niezbędnym jest z punktu widzenia pracowników zdobywanie nowych kwalifikacji zawodowych oraz ciągłe poszerzanie i doskonalenie dotychczasowych. 65

66 Національна академія наукового розвитку Podnoszenie kwalifikacji zawodowych w przepisach prawa W polskim porządku prawnym prawo do nauki jest uregulowane w ustawie zasadniczej w której art. 70 gwarantuje każdemu obywatelowi prawo do nauki. 1 Ta konstytucyjna zasada przeniesiona została również na grunt polskiego prawa pracy i tam w art. 17 k.p. 2 nakłada na pracodawcę zobowiązanie do umożliwienia kształcenia pracownika, jednak nie wskazuje na bezwarunkowe jej stosowanie. Z samego słowa obowiązany nie wynika bowiem nałożenie na pracodawcę obowiązku, czyli konieczności postępowania czy zachowania się zgodnie z tym nakazem. Również art. 94 pkt. 6 k.p. wskazuje, iż zasada ta ma charakter fakultatywny, ponieważ jest uzależniona od woli pracodawcy. 3 Należy więc podkreślić, że na podstawie art. 17 k.p., jak i art. 94 pkt. 6 k.p., pracownikowi nie przysługuje podmiotowe prawo roszczeniowe do pracodawcy o skierowanie go lub wyrażenie zgody na określoną formę podnoszenia kwalifikacji zawodowych ani pomoc w tym zakresie. Decyzja w tej sprawie zależy od uznania pracodawcy. 4 Na podobnym stanowisku stanął także SN w wyroku z dnia r., stwierdzając, że obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych (art. 94 pkt. 6 k.p.) nie oznacza, że pracownik może domagać się od pracodawcy zorganizowania i przeprowadzenia określonego rodzaju szkolenia (np. komputerowego). 5 W ocenie SN przepis ten wskazuje jedynie na ogólną powinność sprzyjania przez pracodawcę staraniom pracownika o zdobycie kwalifikacji zawodowych przydatnych lub niezbędnych do należytego wykonywania aktualnej lub przyszłej pracy. Wskazane wyżej podstawowe zasady prawa pracy nie określają, co należy rozumieć przez ułatwianie podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W literaturze przyjmuje się, że za minimum, jakiego można by oczekiwać od pracodawcy w ramach realizacji tego obowiązku, należy uznać nieprzeszkadzanie uczącemu się pracownikowi, przez wykorzystywanie charakterystycznego dla stosunku pracy podporządkowania pracodawcy, np. zlecanie mu pracy w godzinach nadliczbowych w dni nauki czy przed 66 1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). 2 L. Florek, Prawo pracy, Warszawa 2011, s Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U Nr 24 poz. 141), dalej: k.p. 4 T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2009, s.254; A. Świątkowski, Polskie prawo pracy, Warszawa 2010, s I PKN 657/99, OSNP Nr 22/2001, poz. 660.

67 Економіко-правові виклики 2014 року egzaminem. 6 SN w uzasadnieniu do uchwały z dnia r. 7 przyjął, że przez ułatwianie podnoszenia kwalifikacji należy rozumieć nieodmawianie bez uzasadnionych przyczyn zgody na korzystanie z wybranej przez pracownika formy kształcenia oraz tworzenie pozytywnej atmosfery wobec uczących się pracowników. Jednak ustawodawca nie zobowiązuje pracodawcy do ponoszenia kosztów zdobywania przez pracownika wykształcenia. W tym miejscu należy również krótko zwrócić uwagę na obowiązek stosowania przez pracodawców zasad równego traktowania pracowników. Zgodnie z treścią art. 183b 1 pkt. 3 k.p. naruszeniem tej zasady jest również pominięcie pracownika przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe, jeśli ma ono miejsce ze względu na niedozwolone kryterium. Obowiązkiem więc pracodawcy, w czasie typowaniu pracowników do udziału w szkoleniach, jest kierowanie się obiektywnymi kryteriami bez względu na płeć, wiek, czy orientację seksualną pracowników. W obecnie obowiązującym stanie prawnym problematyka podnoszenia kwalifikacji zawodowych objęta jest regulacją art k.p. Wskazane przepisy k.p. stanowią realizację wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 r. 8 w którym skład orzekający uznał art. 103 k.p. i wydane na jego podstawie przepisy wykonawcze, czyli rozporządzenie MEN i MPiPS z dn r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych 9 za sprzeczne z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Sędziowie TK stwierdzili, że zakwestionowane unormowania nie spełniają kryteriów prawidłowej legislacji, wynikających ze wspomnianej normy konstytucyjnej. Trybunał uznał, że blankietowe odesłanie do treści w zakresie i na warunkach ustalonych przez Ministra ( ) pracodawca ułatwia pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych nie stanowi wystarczającej podstawy wydania zgodnego z Konstytucją RP aktu wykonawczego. Wytyczne co do treści aktu wykonawczego sformułowane w tym przepisie są bowiem zbyt ogólne, a nie zostały skonkretyzowane w żadnym innym przepisie dotyczącym podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Zakwestionowany przepis utracił moc prawną r., a w wyniku tego przestało również obowiązywać wyżej wymienione rozporządzenie z 1993 r. 6 A. Wiącek, Prawne formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników, PiZS Nr 9/2009, s. 28; J. Wratny, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2004, wyd. 3, s II PZP 2/05, OSNP 16/2005, poz Sygn. akt K 28/08, Dz.U. Nr 58, poz Dz.U. Nr 103, poz. 472, ze zm. 67

68 Національна академія наукового розвитку Zmiany w tym zakresie zostały wprowadzone na mocy ustawy z dn r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i stanowią obowiązujące prawo. 10 Uprawnienia pracowników w przepisach polskiego prawa pracy związane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych Zwrot kwalifikacje, według definicji słownikowej, oznacza wykształcenie, przygotowanie potrzebne do wykonywania zawodu, jakiś czynności, itp. 11 w literaturze przyjmuje się, że w obrębie zdobywania wiedzy, uzupełniania wiedzy, umiejętności będą się mieściły formy szkolne, a więc studia w szkołach wyższych, studia podyplomowe oraz formy pozaszkolne, typu szkolenia, kursy, seminaria itp. 12 Zgodnie z brzmieniem art k.p. pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe z inicjatywy pracodawcy lub za jego zgodą przysługują z mocy prawa: - płatny urlop szkoleniowy oraz - płatne zwolnienie z całości lub części dnia pracy, na czas niezbędny, by punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia oraz na czas ich trwania. Celem tych podstawowych uprawnień jest stworzenie pracownikowi warunków pozwalających na godzenie pracy zawodowej z określonymi formami podnoszenia kwalifikacji zawodowych a także stworzenie realnych możliwości udziału w obowiązkowych zajęciach, przygotowanie się do egzaminów oraz pracy dyplomowej. Za czas urlopu szkoleniowego oraz za czas zwolnienia z całości lub części dnia pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia stanowi art k.p. Użyte w powyższym przepisie sformułowanie pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, wskazuje na konieczność zastosowania 5 rozp. MPiPS z dn r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności Dz.U. Nr 105, poz Mały słownik języka polskiego PWN, pod red. E. Sobol, s A. Wiącek, Prawne formy podnoszenia kwalifikacji, s. 29.

69 Економіко-правові виклики 2014 року przewidzianych w Kodeksie pracy. 13 Zgodnie z tym przepisem, przy ustalaniu wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia, stosuje się zasady obowiązujące przy obliczaniu wynagrodzenia za urlop, z tym że składniki wynagradzania ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres jej niewykonywania W art k.p. określone zostały wymiary urlopów szkoleniowych przysługujących pracownikom podnoszącym kwalifikacje zawodowe oraz sposób udzielania takich urlopów. W komentowanym przepisie art k.p, ustawodawca wskazał, że pracownikom podnoszącym kwalifikacje zawodowe z inicjatywy pracodawcy lub za jego zgodą przysługuje urlop szkoleniowy ale tylko wówczas, gdy dana forma podnoszenia kwalifikacji kończy się egzaminem w określonej formie, np. eksternistycznym, maturalnym, potwierdzającym kwalifikacje zawodowe, czy dyplomowym. W przypadku egzaminu eksternistycznego, maturalnego lub potwierdzającego kwalifikacje zawodowe przysługuje pracownikowi 6 dni wspomnianego urlopu. Natomiast w przypadku przygotowania pracy dyplomowej oraz przygotowania i przystąpienia do egzaminu dyplomowego pracownik ma prawo do 21 dni urlopu szkoleniowego. Zgodnie z art k.p. w okresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracodawca jest zobowiązany do zwolnienia pracownika na czas niezbędny, by punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia oraz na czas ich trwania. Literalna wykładnia tego przepisu nakazuje uznać, że pracodawca jest zobowiązany do udzielania zwolnień z całości lub części dnia pracy zarówno w wymiarze wynikającym z programu obowiązkowych zajęć w ramach podnoszenia kwalifikacji zawodowych, jak i czasu potrzebnego na punktualne dotarcie na nie. Przepisy k.p. nie zawierają szczegółowych regulacji odnoszących się do trybu zwolnienia z całości lub części dnia pracy. Przede wszystkim należy zauważyć, że omawiane przepisy k.p. nie ustalają limitu tych zwolnień. Warto zauważyć, że pośrednio wynika on jednak z harmonogramu zajęć, który szczegółowo określa terminy i godziny odbywania obowiązkowych zajęć. Należy zatem przyjąć, że to harmonogram zajęć powinien stanowić podstawę do uzyskania zwolnień na cały lub część dnia pracy, w dniach, w których zgodnie z tym dokumentem odbywają się obowiązkowe zajęcia. Z omawianego przepisu wynika, że pracodawca nie ma 13 Dz.U. Nr 62, poz. 289, z późn. zm. 69

70 70 Національна академія наукового розвитку obowiązku zwalniania pracownika na nieobowiązkowe zajęcia. Zwolnienia takie mogą być udzielane przez pracodawcę w ramach pakietu dodatkowych świadczeń. Jednak, zgodnie z brzmieniem przepisów k.p. pracodawca, który wyraził zgodę na podnoszenie kwalifikacji przez pracownika (lub z jego inicjatywy nastąpiło podjęcie podnoszenia kwalifikacji przez pracownika), nie może zastrzec w umowie szkoleniowej, że nie będzie udzielał mu zwolnień na obowiązkowe zajęcia, jeśli ich rozkład w czasie nauki się zmieni. Przepisy k.p. zawierają zakres minimalnych uprawnień pracowniczych przysługujących mu w związku z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych. Natomiast z art k.p. wynika, że umowa taka nie może zawierać postanowień mniej korzystnych dla pracownika niż te określone w k.p. Zgodnie z art k.p. pracodawca może przyznać pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe dodatkowe świadczenia, w szczególności może: 1) zwrócić koszty przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia na zasadach obowiązujących przy podróżach służbowych na obszarze kraju, o ile nauka odbywa się w innej miejscowości niż miejsce zamieszkania i pracy pracownika, 2) pokryć koszty podręczników i innych materiałów szkoleniowych, 3) pokryć koszt pobieranych przez szkołę opłat za naukę. Katalog świadczeń dodatkowych wydaje się otwarty a wyliczenie ich jest tylko przykładowe. Przyznanie świadczeń, jak wskazuje przepis, ma charakter fakultatywny i w całości podlega zasadzie swobody stron stosunku pracy. Pracownik może zatem otrzymać od pracodawcy świadczenia na pokrycie wszystkich należności wynikających z nauki lub części z nich. Pracodawca może uwarunkować przyznanie takich świadczeń wynikami w nauce, odpowiednimi zaświadczeniami o zakończeniu kolejnych semestrów lub lat nauki. Nie ma również przeszkód prawnych, aby były one przyznawane już po ukończeniu przez pracownika podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Zgodnie z treścią art k.p. w zupełnie odmiennej sytuacji prawnej znajduje się pracownik, który będzie zdobywał lub uzupełniał wiedzę i umiejętności na innych zasadach niż określone w omówionych wyżej przepisach k.p. Zwrot, którym posługuje się ustawodawca mówiąc o zdobywaniu kwalifikacji: "na zasadach innych niż określone w art

71 Економіко-правові виклики 2014 року k.p.", wskazuje, ze będzie on dotyczył sytuacji, gdy pracownik bez inicjatywy oraz zgody pracodawcy decyduje się na podnoszenie kwalifikacji we własnym zakresie, czyli na własny koszt i zasadniczo w czasie wolnym od pracy. Cytowany przepis nie definiuje pojęcia pracownika zdobywającego lub uzupełniającego umiejętności na innych zasadach niż przewidzianych w przypadku pracowników podnoszących kwalifikacje zawodowe, a zatem możliwość prawna, która otwiera omawiana regulacja, pozwala na swobodną interpretację i podjęcie decyzji w tej sprawie. Zgodnie z treścią art k.p. pracownikowi, który podnosi kwalifikacje zawodowe nie z inicjatywy i nie za zgodą pracodawcy, mogą być przyznane fakultatywnie, a więc na zasadzie dobrej woli, zwolnienia z całości lub części dnia pracy, bez zachowania prawa do wynagrodzenia, oraz urlop bezpłatny, w wymiarze ustalonym w porozumieniu zawieranym między pracodawcą a pracownikiem. Podsumowanie Analiza przepisów prawa, odnosząca się do obowiązków pracodawcy w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników wskazuje jednoznacznie na to, że pracodawca powinien ułatwiać podnoszenie kwalifikacji, przez co należy rozumieć nieodmawianie bez uzasadnionej przyczyny zgody na korzystanie z wybranej przez pracownika formy kształcenia oraz tworzenie pozytywnej atmosfery wobec uczących się pracowników. Podsumowując dotychczasowe uwagi, pozytywnie należy ocenić regulację przepisami rangi ustawowej materii podnoszenia kwalifikacji oraz świadczeń na rzecz pracowników podnoszących kwalifikacje zawodowe. Jednocześnie jako wadliwość regulacji należy wskazać na ogólnikowość niektórych przepisów, jak chociażby definicji podnoszenia kwalifikacji zawodowych, której interpretacja sprawia problemy ze stosowaniem w praktyce. Wadą jest także brak ustawowej definicji ułatwiania podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Koniecznym wydaje się również wzmocnienie roli zobowiązaniowej po stronie pracodawcy. Obecnie może on fakultatywnie zgodzić się na ułatwianie pracownikowi podnoszenie jego kwalifikacji, jednak może też odmówić. Należałoby, w moim przekonaniu, wzmocnić możliwość ubiegania się 71

72 Національна академія наукового розвитку pracownikowi przynajmniej o jego indywidualne zorganizowanie pracy w taki sposób, aby mógł on łatwiej podnosić swoje kwalifikacje poza godzinami pracy. Zorganizowanie pracy w taki sposób aby ułatwić pracownikowi podnoszenie jego kwalifikacji a wcale nie musi wiązać się z ponoszeniem dodatkowych kosztów po stronie pracodawcy. UWAGI O ZAKRESIE UMOCOWANIA PROKURENTA I JEGO OGRANICZENIACH Jędrejek Marcin Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Prokura jest ważną instytucją prawa prywatnego. Jest ona szczególnym rodzajem pełnomocnictwa o czym obecnie stanowi art kodeksu cywilnego 1. Warto zauważyć, że taka kwalifikacja prokury była dokonywana przez doktrynę 2 już na gruncie kodeksu handlowego 3. Wśród specyficznych cech wyróżniających prokurę wśród innych rodzajów pełnomocnictwa wymienić należy ograniczony zakres podmiotowy (zarówno w aspekcie biernym jak i czynnym), bardzo szeroki, określony ustawowo zakres umocowania, konieczność uzyskania wpisu do rejestru i niemożliwość ograniczenia zakresu prokury ze skutkiem dla osób trzecich 4. Związane jest to z profesjonalnym charakterem tego rodzaju pełnomocnictwa, które nazwać możemy obecnie handlowym. Niniejsze opracowanie koncentrować będzie się na zakresie umocowania prokurenta oraz jego ograniczeniom. Zakres przedmiotowy pełnomocnictwa handlowego wyznacza przede wszystkim art kc. W jego świetle prokura obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, które są związane z prowadzeniem 1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz, U. z 2014 r. poz. 121) dalej kc. 2 Zob. T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko Kodeks handlowy z komentarzem i skorowidzem, Łódź 1999, s. 69, A. Kidyba (w:) Kodeks handlowy. Komentarz red. K. Kruczalak, wyd. 2, Warszawa 1999, s Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr. 57 poz. 502). 4 M. Pazdan (w:) System Prawa Prywatnego. Tom 2. Prawo cywilne część ogólna red. Z. Radwański, wyd. 2, Warszawa 2008, s

73 Економіко-правові виклики 2014 року przedsiębiorstwa. Już w tym momencie widzimy pewną niekonsekwencję ustawodawcy. Prokury udzielić może przedsiębiorca podlegający wpisowi do rejestru przedsiębiorców. Pomijając olbrzymie kontrowersje dotyczące kto w świetle prawa polskiego spełnia ten warunek 5 wskazać należy, że przedsiębiorca w rozumieniu kodeksu cywilnego nie musi prowadzić przedsiębiorstwa. Wystarczy, że będzie prowadził działalność gospodarczą lub zawodową 6. Pierwszym pytaniem jakie należy postawić, jest to jak należy rozumieć przedsiębiorstwo, o którym była mowa wcześniej, tzn. czy mówimy o czynnościach ogólnie związanych z prowadzeniem jakiegokolwiek przedsiębiorstwa czy też należy kompetencje prokurenta ograniczyć do spraw związanych z konkretnym przedsiębiorstwem (lub pewną ich ilością), z którego działalnością jest on związany. W doktrynie można odnaleźć zwolenników obu tych poglądów. Wydaje się jednak, że słusznym będzie pierwszy z nich. Wskazuje się, że za szerszym rozumieniem przemawia ogólnikowość sformułowania 7. Rozumienie szersze zwiększa również zaufanie kontrahenta dokonującego czynności z pełnomocnikiem. W takim układzie prokurent będzie mógł również rozwijać zakres działalności danego przedsiębiorstwa, otwierać je na nowe rynki i poszerzać paletę proponowanych usług. W ramach uwag wstępnych wspomnijmy również, że w literaturze zaznacza się, iż prokura swym zasięgiem nie obejmuje czynności związanych ze sferą wewnętrzną relacji przedsiębiorcy i jego ustrojem. W związku z powyższym poza zakresem umocowania znajdzie się między innymi możliwość zwoływania posiedzeń organów przedsiębiorcy 8. Skupmy się teraz na czynnościach sądowych prokurenta. Przez to wyrażenie należy rozumieć cały kompleks działań, które kwalifikowany pełnomocnik może dokonywać przed sądami. Przede wszystkim należy tutaj wymienić możliwość wytaczania powództw w imieniu reprezentowanego. Zaznaczyć należy, że to nie prokurent będzie w takim wypadku stroną postępowania, ale będzie tylko reprezentował przedsiębiorcę. W związku z 5 W tej kwestii zob. np. D. Wajda Prokura problemy praktyczne, Przegląd Prawa Handlowego, nr 6/2008, s. 38 i n., A. Koronkiewicz Czy osoba fizyczna może udzielić prokur?, Rejent nr 7-8/2007, s. 133 i n., J. Stadnik-Jędruch Możliwość ustanowienia prokury przez przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną na tle zmian wprowadzonych w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, Monitor Prawniczy, nr 1/2013, s. 52 i n. 6 Art. 43(1) kc. 7 P. Nazaruk (w:) Kodeks cywilny. Komentarz red. J. Ciszewski, wyd. 1, Warszawa 2013, s U. Promińska (w:) Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2009, s. 997, Z. Radwański, A. Olejniczak Prawo cywilne część ogólna, 12 wyd., Warszawa 2013, s

74 Національна академія наукового розвитку powyższym w trakcie procesu będzie on mógł być przesłuchany w charakterze świadka, a nie jako strona 9. Analogicznie prokurent nie będzie mógł być pozywanym w sprawach związanych z działalnością przedsiębiorstwa, chyba że sprawa związana będzie bezpośrednio z jego osobą, np. zostanie oskarżony o oszustwo. Pełnomocnik będzie także uprawniony do zaskarżenia wyroku oraz korzystania z nadzwyczajnych środków odwoławczych, o ile oczywiście sprawa będzie miała związek z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Czynności sądowe prokurenta mogą być związane z różnymi rodzajami postępowania sądowego, zarówno postępowaniem cywilnym, jak również karnym i sądowoadministracyjnym. Dotyczyć one mogą również cofnięcia powództwa, uznawania i zrzekania się roszczeń, a także ustanawiania i odwoływania pełnomocników procesowych 10. Zakres kompetencji prokurenta obejmuje także czynności przed sądami arbitrażowymi. Prokurent może więc zawierać między innymi umowy o arbitraż i umowy z arbitrami oraz inne porozumienia w postępowaniu polubownym 11. Katalog czynności pozasądowych (zwanych również materialnoprawnymi 12 ) jest również bardzo szeroki. Słusznie wskazuje się, że wręcz nie sposób wyliczyć wszystkich czynności mieszczących się w granicach umocowania prokurenta 13. Na pewno w skład różnorakich uprawnień będzie wchodziła możliwość zawierania zróżnicowanych umów, zwłaszcza tych należących do zakresu działalności danego przedsiębiorstwa. Mogą to być na przykład umowy sprzedaży, umowy o roboty budowlane czy umowy pożyczki. Zadania prokurenta związane mogą być też z koniecznością zapewnienia danej instytucji potrzebnego zaopatrzenia. Prokurent może wykonywać także czynności związane ze sprawami pracowniczymi. Do jego kompetencji zaliczyć można zatem zawieranie umów o pracę i zapewnienie niezbędnych szkoleń dla pracowników. Prokurent może dokonywać także darowizn odliczanych od podstawy opodatkowania lub stanowiących sposób promocji przedsiębiorcy 14. Może on również zaciągać kredyty i pożyczki potrzebne na spłatę długów bądź inwestycje związane z rozwojem przedsiębiorstwa. Do kompetencji prokurenta należy również możliwość 9 K. Piasecki Kodeks cywilny. Księga pierwsza. Część ogólna. Komentarz, Kraków 2003, s U. Promińska Komentarz..., s M. Pazdan System..., s J. Strzebinczyk (w:) Kodeks cywilny. Komentarz red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd.6, Warszawa s M. Pazdan System..., s M. Pazdan (w:) Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do art red. K. Pietrzykowski, wyd. 6, Warszawa 2011, s

75 Економіко-правові виклики 2014 року brania udziału w postępowaniach, które toczą się przed innymi organami niż sąd. Wymienić tu trzeba przede wszystkim postępowanie administracyjne. Do kompetencji prokurenta należą również podpisywanie czeków i weksli, a także przyjmowanie darowizn 15. W odróżnieniu od pełnomocnictwa ogólnego zakres pełnomocnictwa handlowego obejmuje również czynności przekraczające zwykły zarząd co nie znaczy, że jest nieograniczony. Na pewną możliwość ograniczenia prokury wskazuje już art kc. W myśl drugiego paragrafu tego artykułu nie można ograniczyć prokury ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Rozumowanie a contrario pozwala przyjąć, że możliwe jest umowne ograniczenie prokury w relacji mocodawca umocowany. Tego rodzaju ograniczenia mogą być wielorakiego rodzaju. Pryncypat może ograniczyć prokurenta tylko do dokonywania czynności nie powodujących powstania zobowiązań przekraczających daną kwotę. Może on również zakazać dokonywania pewnych czynności przez pełnomocnika, np. podpisywania weksli czy zawierania umów o pracę. W takim przypadku ograniczenia będą podlegały badaniu zgodności z ogólnymi zasadami swobody umów 16. Cały szereg ustawowych ograniczeń omawianej instytucji zawiera art kc. Brzmi on następująco: Do zbycia przedsiębiorstwa, do dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbywania i obciążania nieruchomości jest wymagane pełnomocnictwo do poszczególnej czynności. Przez pojęcie zbycia przedsiębiorstwa należy rozumieć definitywne przejście przedsiębiorstwa ze zbywcy na nabywcę 17. Bez znaczenia jest sposób w jaki do tego dochodzi. Zabronione są więc wszelkie rodzaje umów (np. sprzedaży czy zamiany), których skutkiem jest zmiana właściciela przedsiębiorstwa. Powyższe odnosi się również do zorganizowanej części przedsiębiorstwa chociaż może to budzić wątpliwość. Kolejnym ograniczeniem jest zakaz dokonywania czynności prawnych na podstawie których następuje oddanie przedsiębiorstwa do czasowego korzystania. Wynika z tego, że pełnomocnik nie może podejmować działań takich jak ustanowienia na rzecz osoby trzeciej użytkowania przedsiębiorstwa, 15 J. Szwaja, I. Mika (w:) Kodeks spółek handlowych. Pozakodeksowe prawo handlowe. Komentarz. Tom V red. S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, wyd. 2, Warszawa 2008, s Zob. art. 353(1) kc. 17 Tak J. Widło Rozporządzanie przedsiębiorstwem, Kraków 2002, s

76 76 Національна академія наукового розвитку jego wynajęcia czy wydzierżawienia 18. Natomiast w przypadku leasingu słusznie zaznacza się, iż ta umowa dotyczyć może wyłącznie rzeczy, przez co nie można jej zawrzeć w stosunku do przedsiębiorstwa dlatego mówić należy o umowie nienazwanej treściowo odpowiadającej umowie leasingu 19. Powyższe ograniczenia wynikają z faktu, iż prokurent jest tylko pełnomocnikiem mocodawcy. Zaznaczyć trzeba, że jego działalność skupia się na obsłudze danego podmiotu, prowadzeniu jego działalności. Nie może on zatem decydować o kwestiach właścicielskich danego przedsiębiorstwa. Można powiedzieć, że to prokurent przywiązany jest do przedsiębiorstwa, a nie przedsiębiorstwo do prokurenta. Czynności związane z rozporządzaniem przedsiębiorstwem nie są dodatkowo związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, które przecież jest wyznacznikiem zakresu prokury. Przez prowadzenie przedsiębiorstwa należy rozumieć bieżącą działalność. Poza zakresem prokury znajduje się także pewna grupa czynności prawnych związanych z nieruchomościami. Jest to ich zbywanie i obciążanie. Pojęcia ta należy rozumieć szeroko i uwzględnić czynności zarówno o charakterze rzeczowym jak i te zobowiązujące do zawarcia umowy o takim skutku 20. Podobnie jak w przypadku zbycia przedsiębiorstwa możemy wymienić cały szereg czynności takich jak umowy sprzedaży, zamiany czy darowizny. Co do obciążenia nieruchomości ustawodawca wyłącza z kompetencji prokurenta czynności takie jak ustanowienie na nieruchomości ograniczonego prawa rzeczowego, użytkowania, służebności czy własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu 21. Z powyższego nie wynika jednak zakaz nabywania przez prokurenta innych przedsiębiorstw oraz nieruchomości 22. Zaznaczyć należy, że powyższe zakazy dotyczą również przedsiębiorców, których działalność obejmuje przede wszystkim handel nieruchomościami. W takim wypadku wydaje się, że właściwsze jest udzielenie pełnomocnictwa ogólnego. Czynności zwykłego zarządu wyznaczające jego zakres przedmiotowy obejmowały będą taką działalność gospodarczą w odróżnieniu od prokury posiadającej teoretycznie szerszy zakres. 18 J. Strzebinczyk Komentarz..., s Zob. K. Kopaczyńska-Piecznika (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I red. A. Kidyba, Warszawa 2012, s S. Rudnicki, R. Trzaskowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna red. J. Gudowski, wyd.1, Warszawa 2014, s K. Kopaczyńska-Pieczniak Komentarz..., s Podobnie M. Bielecki Ograniczenia prokury, Monitor Prawniczy nr 1/2007, s. 13.

77 Економіко-правові виклики 2014 року Do dokonania powyższych działań prokurentowi potrzebne jest pełnomocnictwo do poszczególnej czynności. W literaturze wskazuje się więc, że mocodawca nie może udzielić dodatkowego pełnomocnictwa rodzajowego, które byłoby nieważne na podstawie art kc ze względu na sprzeczność z bezwzględnie obowiązującym przepisem w postaci art kc 23. Jest to sytuacja niepożądana, ograniczająca możliwość działania prokurenta na rynku zwłaszcza jeżeli odniesiemy to do podmiotów zajmujących się nieruchomościami. Zaznaczyć należy, że w przypadku ewentualnej zmiany art kc i umożliwienia posługiwania się również pełnomocnictwem do czynności pewnego rodzaju nie prowadziłoby to do stworzenia nowej konstrukcji prawnej w postaci ulepszonej prokury. Dana osoba nie działałaby przecież w takim momencie jako prokurent, ale posługiwałaby się oddzielnym umocowaniem zawartym w oddzielnym dokumencie. Co więcej, informacja o dodatkowym pełnomocnictwie nie byłaby zamieszczana w Krajowym Rejestrze Sądowym, w którym umieszcza się dane dotyczące prokurenta i sposobu wykonywania prokury. Kolejnym ograniczeniem prokury miała być tzw. prokura oddziałowa, której zakres ograniczałby się tylko do czynności prawnych związanych z danym oddziałem przedsiębiorstwa co było postulowane w doktrynie 24. Niestety art kc odsyła do nieistniejącego rejestru oddziału przedsiębiorstwa, w którym miałyby być wpisane sprawy, którymi prokurent mógłby się zajmować. Skutkuje to niemożliwością skutecznego udzielenia prokury oddziałowej 25. Wskazać jednak należy, że powyższe ograniczenie można skonstruować na podstawie umowy między mocodawcą a pełnomocnikiem. Jego złamanie skutkować będzie odpowiedzialnością kontraktową prokurenta. Następne ustawowe ograniczenia omawianej instytucji przynosi art kc. Prokura nie może być bowiem przenoszona. Przez to pojęcie w doktrynie rozumie się zakaz ustanawiania przez prokurenta dalszych prokurentów 26 i pełnomocników ogólnych 27. Prokurent może jednakże 23 Zob. J. Grykiel Ustawowe granice prokury kilka uwag w kwestii wykładni art KC, Monitor Prawniczy nr 23/2005, s Zob. M. Pazdan System... i tam podana literatura. 25 J. Grykiel Prokura oddziałowa w świetle regulacji art k.c., Przegląd Prawa Handlowego nr 10/2006, s. 53 i n. 26 Zob. J. Strzebinczyk Komentarz..., s Zob. S. Rudnicki, R, Trzaskowski Komentarz..., s

78 Національна академія наукового розвитку ustanowić pełnomocników do poszczególnych czynności lub czynności pewnego rodzaju. Z uwagi na fakt, iż prokura jest szczególnym rodzajem pełnomocnictwa zastosowania znajdą do niej ogólne przepisy o pełnomocnictwie zawarte w kodeksie cywilnym, chociaż spornym jest w jaki sposób ma to nastąpić 28. Zastosowania znajdzie więc norma art.108 kc statuująca zakaz dokonywania czynności przez pełnomocnika z sobą samym jako drugą stroną umowy. Wyjątek będą stanowiły czynności, w których ze względu na treść czynności prawnej nie może dojść do naruszenia interesów mocodawcy lub co innego wynika z treści pełnomocnictwa. Podsumowując wskazać należy, że zakres umocowania prokurenta jest bardzo szeroki. Związane jest to z potrzebami obrotu gospodarczego i koniecznością zapewnienia kontrahentowi pewności, że pełnomocnik z którymi ma styczność posiada stosowne umocowanie i nie przekroczy go. Umożliwia to transparentność obrotu tak potrzebną w dzisiejszych czasach. Ograniczenia prokury zawarte w kodeksie cywilnym wydają się być co do zasady skonstruowane w sposób właściwy. Problem pojawia się niestety w przypadku instytucji prokury filialnej (oddziałowej). Potrzebna jest więc nowelizacja przepisów dotyczących kwestii rejestrowych przedsiębiorstw, która zapobiegnie obecnemu braku koherentności. 28 Zob. M. Pazdan System..., s. 335 przypis

79 Економіко-правові виклики 2014 року WSPARCIE FINANSOWE PRACODAWCÓW ZATRUDNIAJĄCYCH OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE, W ŚWIETLE NOWELIZACJI USTAWY O REHABILITACJI ZAWODOWEJ I SPOŁECZNEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Z DNIA 28 LISTOPADA 2014 Wprowadzenie mgr Justyna Kapturkiewicz Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Kolegium Ekonomiczno-Społeczne Najważniejszą ustawą regulującą obszar związany z zatrudnieniem i pracą osób niepełnosprawnych w Polsce jest ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, szczegółowo określająca najbardziej istotne uprawnienia tej grupy społecznej oraz stanowiąca podstawę działania wielu instytucji pomocowych. 1 Ustawa ta w ciągu niespełna 20 lat obowiązywania była już wielokrotnie nowelizowana, a ostatnia zmiana weszła w życie 1 stycznia 2015 r. Celem ostatniej aktualizacji jest zapewnienie ciągłości udzielania pomocy publicznej, pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne. Ponadto przepisy ustawy dostosowano do rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. 2 Warto podkreślić, że jedną z najważniejszych instytucji kształtujących politykę zatrudnienia osób z ograniczonymi sprawnościami pełni Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (dalej PFRON) 3. Jest to fundusz celowy 4, który zajmuje się pozyskiwaniem i redystrybuowaniem zgromadzonych środków finansowych z przeznaczeniem na działania aktywizujące zawodowo niepełnosprawnych. Przychody funduszu pochodzą z obowiązkowych comiesięcznych wpłat pracodawców. 5 1 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U nr 123 poz. 776 z późn. zm., art ( ) 3 PFRON został powołany na mocy ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych 4 Fundusz celowy w rozumieniu ustawy o finansach publicznych z dnia 30 czerwca 2006 r. Dz. U nr 157 poz. 1240, art.29 5 Informator. Przewodnik osoby niepełnosprawnej, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2007, s

80 Національна академія наукового розвитку Należy zauważyć, że zatrudnianie osób niepełnosprawnych wiąże się z wymiernymi korzyściami dla pracodawcy, dzięki możliwości otrzymania środków finansowych, kompensujących poniesione dodatkowe koszty. Do instrumentów finansowego wsparcia zalicza się: zwolnienie z wpłat na PFRON, dofinansowanie wynagrodzeń niepełnosprawnych pracowników, zwrot kosztów związanych z dostosowaniem stanowiska pracy, zwrot kosztów zatrudnienia asystenta osoby niepełnosprawnej oraz zwrot kosztów szkolenia pracowników niepełnosprawnych Zwolnienia z wpłat na PFRON Na podstawie wspomnianej już ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, określeni pracodawcy zobligowani są do dokonywania comiesięcznych wpłat na PFRON. Dotyczy to zakładów pracy, zatrudniających co najmniej 25 osób, w przeliczeniu na pełne etaty. Ustawodawca określił, że wysokość wpłat stanowi iloczyn 40,65 % przeciętnego wynagrodzenia i liczby pracowników, stanowiących różnicę pomiędzy zatrudnieniem, zapewniającym osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, na poziomie co najmniej 6%, a rzeczywistym zatrudnieniem niepełnosprawnych. Jednocześnie ustawodawca uwzględnił szczególne przypadki, kiedy możliwe jest obniżenie należnych wpłat lub oczekiwanego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, a także pracodawców zwolnionych z tego obowiązku. 7. Dzięki zwiększaniu się świadomości pracodawców odnośnie możliwość skorzystania ze zwolnień z wpłat na PFRON, z roku na rok zwiększa się ilość tworzonych dla tej części społeczeństwa miejsc pracy Dofinansowanie do wynagrodzeń Istotnym narzędziem wsparcia pracodawców, zatrudniających osoby niepełnosprawne jest dopłata do ich wynagrodzeń, w wysokości zależnej od orzeczonego stopnia niepełnosprawności oraz proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy. Dofinansowanie to wynosi: 6 A. Giedrewicz- Niwińska, M. Szabłowska- Juckiewicz (red) Zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Regulacje prawne, Difin, Warszawa 2014 r., s Ustawa o rehabilitacji zawodowej. op. cit. art. 21,22 8 Zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Regulacje prawne op. cit., s

81 Економіко-правові виклики 2014 року 180 % minimalnego wynagrodzenia dla pracownika o znacznym stopniu niepełnosprawności 100 % minimalnego wynagrodzenia dla pracownika o znacznym stopniu niepełnosprawności 40% minimalnego wynagrodzenia dla pracownika o znacznym stopniu niepełnosprawności Najwyższe wsparcie przewidziane jest, przy zatrudnianiu osób o znacznym stopniu niepełnosprawności, ze względu na fakt, że stworzenie i utrzymanie ich stanowisk pracy jest najbardziej wymagające i kosztowne. Ostatnia nowelizacja ustawy dodatkowo ułatwi uzyskanie dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. W przypadku zatrudnienia nowego pracownika niepełnosprawnego, warunkiem uzyskania na niego dofinansowania od 1 stycznia 2015 jest wzrost netto zatrudnienia ogółem w przedsiębiorstwie, a nie jak do tej pory wykazanie wzrostu netto zatrudnienia ogółem i wykazanie wzrostu netto zatrudnienia pracowników niepełnosprawnych (w związku z zatrudnieniem nowych pracowników niepełnosprawnych w danym miesiącu) Zwrot kosztów wyposażania stanowiska pracy niepełnosprawnego zarejestrowanego w Powiatowym Urzędzie Pracy Pracodawca, który przez okres co najmniej 36 miesięcy zatrudnia osobę niepełnosprawną zarejestrowaną w Powiatowym Urzędzie Pracy jako bezrobotną może otrzymać ze środków PFRON zwrot kosztów wyposażenia stanowiska pracy w wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Jeśli okres zatrudnienia był krótszy niż 36 miesięcy, wówczas pracodawca zobowiązany jest do zwrotu proporcjonalnej części otrzymanych środków. 10 Należy zwrócić uwagę, że do uzyskania refundacji obligatoryjna jest pozytywna opinia Państwowej Inspekcji Pracy. 9 Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U. z 2014 r., Poz. 1873, art. 26d 10 Ustawa o rehabilitacji op. cit. art. 26 e ust.1 81

82 Національна академія наукового розвитку 4. Zwrot kosztów adaptacji stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej Pracodawca ma również możliwość uzyskania zwrotu kosztów przystosowania stanowiska pracy do potrzeb wynikających ze stopnia i rodzaju niepełnosprawności pracownika. Dotyczy to wyłącznie dodatkowych kosztów poniesionych przez pracodawcę, wynikających z zatrudnienia osoby niepełnosprawnej - nie obejmuje więc standardowych kosztów poniesionych dla tworzenia stanowiska pracy dla osoby w pełni sprawnej. 11 W tym przypadku także wymagana jest pozytywna opinia Państwowej Inspekcji Pracy.Nowe przepisy poszerzają grono osób niepełnosprawnych, przy zatrudnieniu których pracodawca będzie mógł otrzymać zwrot kosztów, związanych z przystosowaniem stanowiska pracy. Możliwe będzie objęcie refundacją wszystkich niepełnosprawnych zatrudnionych przez pracodawcę, a nie tylko tych, których niepełnosprawność powstała w trakcie zatrudnienia Zwrot kosztów zatrudniania pracowników pomagających pracownikowi niepełnosprawnemu Nierzadko osoby niepełnosprawne, aby lepiej funkcjonować w zakładzie pracy wymagają pomocy innej osoby, która może być specjalnie w tym celu być zatrudniona. Dotyczy to szczególnie osób o wysokim stopniu niepełnosprawności, ale decydujące znaczenie ma tu rodzaj niepełnosprawności, powodowanej przez konkretne schorzenie np. trudności w komunikacji z otoczeniem w przypadku osób głuchoniemych. Pracodawca ma wówczas możliwość refundacji kosztów zatrudnienia osoby, pełniącej rolę asystenta osoby niepełnosprawnej przez jeden okres jednego roku. 13 Nowelizacja ustawy wprowadza możliwość uzyskania przez pracodawcę, także zwrotu kosztów szkolenia pracownika pomagającego osobie niepełnosprawnej, co do tej pory nie było możliwe Zwrot kosztów szkolenia niepełnosprawnych pracowników 11 Ibidem 12 Ustawa o zmianie ustawy o rehabilitacji op. cit., art Ustawa o rehabilitacji op. cit. art. 26 e ust.1 14 Ustawa o zmianie ustawy o rehabilitacji op. cit.,art. 26d 82

83 Економіко-правові виклики 2014 року Pracodawca może ubiegać się o zwrot części kosztów poniesionych na szkolenia niepełnosprawnych pracowników, przy czym kwota ta nie może przekroczyć wysokości dwukrotnego przeciętnego wynagrodzenia osoby niepełnosprawnej. Refundacji tej dokonuje starosta, na podstawie wcześnie zawartej z pracodawcą umowy. 15 Ta forma wsparci cieszy się dużą popularnością zarówno wśród pracodawców, jak i pracowników. 16 Do końca 2014 maksymalne dofinansowanie wynosiło 80% poniesionych kosztów, natomiast od nowego roku obniżono możliwe dofinansowanie do 70 %. 17 Podsumowanie Osoby niepełnosprawne to duża i niejednorodna grupa społeczna, która ze względu na towarzyszące im ograniczenia, a także funkcjonujące negatywne stereotypy doświadcza szeregu trudności z wejściem i utrzymaniem się na otwartym rynku pracy. Wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej spowodowało, że pracodawcy wybierając pracowników, kierują się przede wszystkim zasadą rachunku ekonomicznego. 18 Zatrudnianie niepełnosprawnych, jest dla nich związane z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów, związanych z dostosowaniem stanowiska pracy, skróconym czasem pracy, dłuższym urlopem wypoczynkowym i innymi przywilejami. 19 Z kolei aktywność zawodowa jest dla tej części społeczeństwa niezwykle istotna, stanowi nie tylko źródło utrzymania, ale także daje szanse na samodzielność, autonomiczność i wyjście z izolacji społecznej. W związku z tym, wprowadzane są liczne udogodnienia i ulgi w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, a także powoływane są dedykowane dla tych osób formy zatrudnienia, takie jak Zakłady Pracy Chronionej, Zakłady Aktywności Zawodowej i Warsztaty Terapii Zajęciowej Ustawa o rehabilitacji op. cit. art. 41 ust.1 16 Zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Regulacje prawne op. cit.,, s Ustawa o zmianie ustawy o rehabilitacji op. cit., art I. Poliwczak, Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2007, s.7 19 Szerzej, por. Ustawa o rehabilitacji zawodowej. op. cit. Rozdział 4 20 Szerzej, por. Ustawa o rehabilitacji zawodowej. op. cit. Rozdział 3 i 6. Oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie Zakładów Aktywności zawodowej, Dz. U

84 Національна академія наукового розвитку Proponowany aktualnie system promocji zatrudnienia polega przede wszystkim na wsparciu finansowym pracodawców. Niestety nie jest to pomoc wystarczająca, gdyż wciąż mamy do czynienia z dużą dysproporcją pomiędzy aktywnością zawodową i zatrudnieniem osób sprawnych i niepełnosprawnych. Warto zauważyć, że przepisy regulujące zatrudnianie niepełnosprawnych bardzo często się zmieniają, co powoduje dodatkowe obiekcje pracodawców, którzy i tak oceniają je jako mało transparentne. Najbliższy czas pokaże, czy wprowadzone na początku 2015 r. zmiany zachęcą pracodawców do zwiększania zatrudnienia osób niepełnosprawnych, czy okaże się, że konieczna będzie kolejna nowelizacja ustawy. Bibliografia 1. A.Giedrewicz- Niwińska, M. Szabłowska- Juckiewicz (red) Zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Regulacje prawne, Difin, Warszawa 2014 r., s a. Poliwczak, Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy, IPiSS, Warszawa Informator. Przewodnik osoby niepełnosprawnej, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie Zakładów Aktywności zawodowej, Dz. U Ustawa o finansach publicznych z dnia 30 czerwca 2006 r. Dz. U nr 157 poz Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U nr 123 poz. 776 z późn. zm. 7. Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Dz. U. z 2014 r., poz Ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych, Dz. U. Nr 46, poz. 201, Nr 80 84

85 Економіко-правові виклики 2014 року KULTURA W PROGRAMACH UNII EUROPEJSKIEJ mgr Kostecki Dawid Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Temat kultura w programach Unii Europejskiej stanowi bardzo szerokie zagadnienie, dlatego niniejszy artykuł nie aspiruje do rangi całościowego ujęcia problematyki, lecz jest sygnałem do syntetycznego ujęcia tematu. W pierwszej kolejności należy spróbować zdefiniować pojęcie kultury. Kultura jest istotnym elementem tożsamości każdego narodu. Łączy się z wyznawanymi przez społeczeństwo wartościami 1. Pojęcie to jest nieostre, a zarazem nieprecyzyjne. Wedle wyliczenia dokonanego przez A. L. Kroebera i C Kluckhohna słowo to ma przeszło sto pięćdziesiąt znaczeń 2. Jedne definicje mają charakter opisowy inne zasadzają się mniej lub bardziej wyraźnie na wartościowaniu 3. Każda z tych definicji uwzględnia jakiś wycinkowy, konkretny punkt widzenia na kulturę 4. Przykładowo Słownik Wyrazów Obcych PWN podaje znaczenie terminu kultura jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości wytworzonego w ogólnym rozwoju historycznym lub w jego określonej epoce( ) 5. Encyklopedia Katolicka wzbogaca rozumienie kultury o,,wynik twórczej działalności człowieka oraz zespół wartości, norm i zasad obowiązujących w danej zbiorowości( ) 6. Można nazwać kulturą,,religię, język, literaturę, sztukę, zwyczaje, obyczaje, prawa, organizację społeczną, technikę wytwarzania, wymianę gospodarczą, a także filozofię i naukę 7. Powyższa definicja kultury wskazuje na jej interdyscyplinarny charakter. Zagadnienie badania kultury było przedmiotem zainteresowań już od starożytności aż do współczesności między innymi przez filozofów, którzy w sposób następujący definiowali ten termin. W aspekcie filozoficznym rozumienia kultury główną rolę odgrywa człowiek obejmuje ona całe życie osobiste i społeczne, istniejąc w wielu odmianach 8. Pierwszym, który zastosował wyrażenie cultura metonimicznie był Cyceron, który mówił o kulturze ducha realizującej się poprzez filozofię 9. Warto zaznaczyć, iż 1 F. Gołembski, Kulturowe aspekty integracji europejskiej, Warszawa 2008, s J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. I, Kraków 2001, s. 61 i n. 3 M. Filipiak, Socjologia Kultury, Lublin 1996, s Ibidem, s Kultura, [w:] Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980 s Kultura, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 10, Lublin 2004, s F. Znaniecki, Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój, Warszawa 1971 s Kultura, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 10, Lublin 2004, s Cultura autem animi philosophia est, Cicero, Tusculanae disputations (tekst łac.- niem.), E.A Kirfel, 85

86 86 Національна академія наукового розвитку kultura nie była pojęciem autonomicznym, funkcjonującym samodzielnie, lecz zawsze była kulturą czegoś (ducha, umysłu) 10. W kontekście greckim odpowiednikiem łacińskiej kultury była paideia, które określało człowieka udoskonalonego przez arete, głównie przez cnotę philantropia, a więc przez cnotę grzeczności, sprawiedliwości i miłości do ludzi i zwierząt 11. Paideia była nośnikiem wszelkich najlepszych cech obywatela 12. Zawierała trwały a co najważniejsze uniwersalny ideał człowieka 13. Ideały greckiej paidei wpłynęły znacząco na kulturę rzymską a nawet na chrześcijaństwo 14 Z kolei współczesny badacz Władysław Tatarkiewicz definiuje kulturę w sposób następujący:,,kultura jest nadbudową nad pierwotną naturą człowieka, nadbudową różnej wysokości. Jest nadbudową duchowa ale do jej funkcji należy też trzymanie ciała na pewnym poziomie 15. Kolejnym pojęciem, które pojawiło się w obszarze prawnym dotyczącym bezpośrednio samej kultury i wartościującym ją było dziedzictwo kulturowe. Strukturalny element klasyfikacji dziedzictwa kultury to podział na materialne i niematerialne pojęcie dziedzictwa kultury. Do dziedzictwa materialnego będą zaliczać się przede wszystkim materialne przejawy kulturowej twórczości człowieka. Będą to głównie dobra kultury, a pośród nich zabytki 16. Niematerialne elementy składające się na dziedzictwo kultury to takie dobra, jak na przykład utwór muzyczny, teatralny, filmowy, czy też inne dzieło niebędące rzeczą w rozumieniu kodeksu cywilnego, a podlegające ochronie prawnej głównie na podstawie przepisów prawa autorskiego 17. Jednakże niematerialne dziedzictwo kultury należy rozumieć szerzej, gdyż składa się na nie również świat ludzkiej wyobraźni i jego wytwory. Elementem tworzącym niematerialne dziedzictwo kultury jest również tradycja, którą można rozumieć jako pewne obyczaje, poglądy, wiadomości przechodzące z pokolenia na pokolenie, które występując przez określony czas są następnie utrwalone. Stąd też dziedzictwo kultury to zespół myśli, uczuć, reakcji przekazywanych przez poprzedników następnym pokoleniom 18. Stuttgart 1997, II 5, M.A Krąpiec, P. Jaorszyński, Kultura, [w:] Powszechna Encyklopedia filozofii, t. 6, red. nacz. A. Maryniarczyk, Lublin 2005, s M.A Krąpiec, O filozofię kultury, s A. Kuś, Polityka kulturalna Unii Europejskiej, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego i materialnego pogranicza, (red.) A Dębiński, L Pietraszko, Lublin 2011, s W. Jaeger, Paideia, przeł. M. Plezia, Warszawa 1962, s P. Jaroszyński, Kultura i cywilizacja, [w:] Człowiek w Kulturze, nr 10, 1998, s W. Tatarkiewicz, Parerga, Warszawa 1978, s K. Zeidler, Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007, s Ibidem, 18 S. Fundowicz, Instytucje promujące dziedzictwo kulturalne [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego i materialnego pogranicza, (red.) A Dębiński, L Pietraszko, Lublin 2011, s. 290.

87 Економіко-правові виклики 2014 року Do niematerialnych elementów tworzących dziedzictwo kultury danego narodu zalicza się między innymi historię czy język danego narodu. W rozważaniach na temat dziedzictwa kulturalnego warto zwrócić uwagę, na to że każdy człowiek i wszyscy ludzie ujmowani kolektywnie mają prawo do korzystania ze wspólnego dziedzictwa ludzkości oraz ( ) nikt nie może domagać się prawa wyłącznej własności do obiektów zaliczanych do wspólnego dziedzictwa ludzkości Koncepcja dziedzictwa kulturalnego zyskała w Traktacie z Maastricht umocowanie przez wprowadzenie artykułu 128. Obecne zapisy dotyczące kultury można znaleźć między innymi w preambule do Traktatu o Unii Europejskiej, w której państwa członkowskie zwróciły uwagę na dziedzictwo kulturowe religijne i humanistyczne Starego Kontynentu oraz konieczność jego poszanowania 19. Ponownie o poszanowaniu zróżnicowania językowego i kulturalnego oraz dziedzictwie kulturowym wspomina artykuł 3 tegoż Traktatu. Zgodnie z art. 167 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Unia przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej i regionalnej, równocześnie podkreślając znaczenie wspólnego dziedzictwa kulturowego. Działanie Unii zmierza do zachęcania do współpracy między Państwami Członkowskimi oraz, jeśli to niezbędne, do wspierania i uzupełniania ich działań w różnych dziedzinach 20. Warto również podkreślić, że prawo dostępu do dóbr kultury i korzystania z nich uznawane jest za prawo podstawowe, przynależne każdemu człowiekowi. Nie zostało ono co prawda wyartykułowane w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która gwarantuje jedynie w art. 13 wolność sztuki i nauki oraz poszanowanie zróżnicowania kulturalnego, religijnego i językowego w art Mimo to, w dokumencie Access to culture przygotowanym przez ekspertów z krajów członkowskich w 2012 r. prawo uczestnictwa w kulturze zostało określone jako prawo człowieka 22. Z perspektywy czasu można wyróżnić pięć okresów programowych dotyczących kultury: 1) od 1977 kiedy to Parlament praz pierwszy 19 A. Wesołowska, Polityka kulturalna Unii Europejskiej na początku XXI wieku, Refleksje, nr 6 jesień-zima 2012 s I. Skomerska-Muchowska, Dostęp: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z dnia 26 października 2012, C 326, tom 55, str. 391 (2012/C 326/02).. 22 A. Kosińska, Dostęp:

88 Національна академія наукового розвитку zasugerował Komisji podjęcie działań w zakresie kultury do 1992 r. gdy kulturę wpisano do Traktatu z Maastricht; 2) od 1992 r. do 1998 r. gdy rozpoczęły się prace nad wdrożeniem pierwszych programów kulturalnych (KALEJDOSKOP, ARIANE, RAPHAEL); 3) od 1998 gdy przedstawione zostały założenia kompleksowego systemu finansowania działań w zakresie kultury w programie KULTURA ) od 2007; gdy zaczął działać nowy program KULTURA przewidziany na lata ) obecny program Europa Kreatywna na lata Ze względu na konieczność syntetycznego ujęcia niezbędne jest przejście do pierwszych spójnych programów dotyczących Unii Europejskiej, a mianowicie KALEIDOSCOPE, zajmujący się działalnością artystyczną i kulturalną, ARIANE związany z książką i czytelnictwem oraz RAPHAEL, podejmujący zagadnienia dziedzictwa kulturowego 23. Programy te zostały przyjęte w ramach dokumentu,,działalność Wspólnoty Europejskiej w ramach promocji Kultury 24. Dokument określał cele działalności kulturalnej, z których najważniejszymi są: aktywność na rzecz rozwijania kultur państw członkowskich, z zachowaniem poszanowania różnorodności tradycji i kultur narodowych i regionalnych, akcentując oczywiście wspólny dorobek kulturalny, wspomaganie rozwoju kultury europejskiej, współpraca z krajami trzecimi oraz organizacjami międzynarodowymi 25. Jednym z ważniejszych komponentów programu KALEJDOSKOP był projekt zatytułowany Europejskie miasto kultury, mający na celu prezentację dorobku kulturalnego miast Europy, stwarzając jednocześnie okazję do spotkań i wymiany doświadczeń 26. Pomysłodawcą projektu była Melinie Mercouri, ówczesna Minister Kultury Grecji. Rada Ministrów przyjęła z aprobatą tę inicjatywę 13 czerwca Program ten został zainicjowany w latach 80. XX w. i miał trwać do 2004 roku. Okazał się jednak tak popularny, że podjęto decyzję o jego przedłużeniu o kolejne 15 lat 27. Pomysł nazwany Europejski Miesiąc Kultury miał te same priorytety co Europejskie Miasto Kultury, oferta ta była jednak skierowana do krajów Europy Środkowo Wschodniej, które mogły się ubiegać o to miano 28. Miesiąc Kultury 23 K. Waluch, Polityka kulturalna Unii Europejskiej, Płock 2001, s Nazwa dokumentu w oryginale: L'action de la Communauté e européene en faveur de la Culture. 25 K. Waluch, Polityka kulturalna, Płock 2001, s K. Waluch, Polityka kulturalna, s I. Skomerska Muchowska, Kultura, [w:] J. Barcz red. Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki. Warszawa 2003, s Ibidem, s

89 Економіко-правові виклики 2014 року Europejskiej został przez ministrów kultury przyjęty deklaracją z dnia 18 maja W roku 2000 postanowiono uruchomić kolejny program wspólnotowy składający się z trzech komponentów mających dotychczas status odrębnych programów KALEIDOSCOPE, ARIANE i RAPHAEL Tym programem była KULTURA Punktem wyjścia propozycji związanej z programem KULTURA 2000 było stwierdzenie, że kultura stanowi główny element integracji europejskiej. Konsekwencją są deklaracje rozszerzenia i intensyfikacji dla jej rozwoju, zarówno w formie kontynuacji podjętych już aktywności jak i nowych inicjatyw 29. Ponieważ był to jedyny instrument realizacji polityki kulturalnej Unii Europejskiej znaczenie programu KULTURA 2000 nabrało szczególnej wartości. Funkcjonowanie programu zaplanowano na lata każdego roku był ogłaszany nowy nabór wniosków aplikacyjnych dotyczących projektów jednorocznych (Akcja I Programu) (trwających do 12 miesięcy) oraz projektów wieloletnich (Akcja II Programu) (od 24 miesięcy do 36 miesięcy) 30. Program swym zainteresowaniem obejmuje wszystkie dziedziny kultury, od sztuk wizualnych i performatywnych, po dziedzictwo kulturowe oraz sektor książki, czytelnictwa i tłumaczeń 31. Całkowity budżet Kultury 2000 wyniósł 236,5 miliona euro 32. Kontynuacją programu KULTURA 2000 był program KULTURA obejmujący lata Uruchomienie tego programu związane było z koniecznością wsparcia państw członkowskich w nawiązywaniu współpracy na poziomie ponadnarodowym. Działania kulturalne podejmowane w ramach programu mają charakter uzupełniający do tych podejmowanych na poziomie państw. Program pozostaje jednocześnie w zgodności z działaniami wspierającymi zrównoważony rozwój 33. Od 1 stycznia 2014 roku granty na międzynarodowe działania kulturalne można pozyskiwać w ramach Programu Kreatywna Europa. Program ten zawiera trzy komponenty: Media, Kultura i część 29 K. Waluch, Finansowanie Kultury w programach i funduszach Unii Europejskiej, Płock 2004, s Program Kultura 2000 składa się z trzech akcji Akcja III dotyczy projektów specjalnych (np. nagród w dziedzinie architektury współczesnej, projektów tematycznych, Europejskiej Stolicy Kultury itp.). 31 J. Sanetra-Szeliga, Finansowanie kultury ze środków wspólnotowych w Polsce, [w:] Europa Szansa dla Kultury. Polskie doświadczenia w korzystaniu ze środków Unii Europejskiej dla kultury,warszawa 2005, s A. Etmanowicz, J. Sanetra-Szeliga, Projekt w programie,,kultura 2000, Warszawa 2004, s A. Wesołowska, Polityka kulturalna Unii Europejskiej na początku XXI wieku, Refleksje, nr 6 jesień-zima 2012 s

90 Національна академія наукового розвитку międzysektorowa z nowym instrumentem finansowym od 2016 roku. Komponent Kultura jest częścią programu Kreatywna Europa skierowaną do instytucji, organizacji i innych podmiotów działających w sektorach kultury i kreatywnych. Jego celem jest promocja europejskiej kultury i sztuki, zwiększanie mobilności artystów i dzieł europejskich, budowanie współpracy kulturalnej na poziomie ponadnarodowym, rozwijanie europejskiej publiczności oraz dostosowywanie sektorów kultury i kreatywnych do technologii cyfrowych i wdrażania innowacji 34.Z kolei komponent Media skierowany jest do producentów filmów i gier komputerowych, dystrybutorów, agentów sprzedaży, organizatorów szkoleń, festiwali filmowych, targów branżowych, wydarzeń budujących i rozwijających widownię filmów europejskich oraz projektów współpracy między inicjatywami edukacyjnymi, twórców platform internetowych przeznaczonych dla profesjonalistów z branży audiowizualnej, kin promujących filmy europejskie. Jego celem jest wsparcie i promocja europejskiej kultury audiowizualnej, zwiększenie cyrkulacji dzieł europejskich, profesjonalizacja sektora audiowizualnego oraz pomoc w stawieniu czoła wyzwaniom rewolucji cyfrowej i globalizacji 35. Kreatywna Europa opiera się na sukcesie programów Kultura i Media oraz doświadczeniach wyniesionych z ich realizacji. Oznacza większe wsparcie dla europejskiej kultury, kina, telewizji, muzyki, literatury, sztuk widowiskowych, dziedzictwa kultury oraz dziedzin pokrewnych 36. Zaproponowany budżet dla Europy Kreatywnej to ok. 1,8 mld euro, co oznacza 37 proc. wzrost środków w stosunku do programów poprzednich 37. Celem programu jest przeciwdziałanie podziałowi rynku kultury, zapewnienie sprawnego finansowania kultury i mediów, pomoc w digitalizacji kultury i mediów, a także zapewnienie studiów badawczych i statystyk dla sektora kultury i mediów 38. Podsumowując, Na przestrzeni ostatniej dekady nastąpił systematyczny wzrost wydatków na kulturę ze strony Unii Europejskiej. Komponenty programów unijnych stawiają sobie za cel uatrakcyjnianie kultury i pokazywanie jej w nowoczesny multimedialny i zdigitalizowany sposób Dostęp: Dostęp: Dostęp: A. Kosińska, Dlaczego Unia Europejska potrzebuje wspólnej polityki kulturalnej, Dostęp: A. Kosińska, Dlaczego Unia Europejska potrzebuje wspólnej polityki kulturalnej Dostęp:

91 Економіко-правові виклики 2014 року Oprócz od dawna znanego segmentu współpracy gospodarczej Unii Europejskiej, wymiany dóbr, swobodnego przepływu kapitału na znaczenie zyskuje kształtująca się wspólna kultura. THE ESSENCE OF THE PUBLIC INTEREST 1. The concept of the public interest dr Barbara Krupa Politechnika Warszawska Category broadly defined public purpose is to act legally defined as public administration and directed the implementation of public interest without being required to achieve a specific result of the action, which is why it is important to define the public interest as well as to clarify it by doctrine 1. Seems to be the most accurate understanding of the public interest when it is understood as a relationship between a state objective, current or future, and the assessment of the state in terms of the benefits that it brings, or may bring individual or social group. Interest can not be treated as a benefit or as a state objective, or as a finding of fact, which should be understood by the use of a particular good, which one attains the satisfaction of specific interest, but it is a condition caused by an objective natural forces or human activity (as legal or factual). Interest is therefore a complex relationship between the assessment of the objective, and the state and between the benefit and where there is only a belief a person in this relationship as an entity benefits, becomes a subjective, while the belief leaflet represent only person in this relationship as entity benefits, becomes a subjective, but if there is, regardless of that person's beliefs can be defined as the interest of objectivity. It is in the interest of the individual or is in the public interest means that derived from a given state of the objective defined benefit unit falls or society as a whole. Whilst the individual interest is the relation between the objective and the assessment of some of the state from the point of view of the benefits that it brings, or may bring a single unit, the general interest is the relationship between a state and an objective assessment of this situation from the point of 1 M. Wyrzykowski, Pojęcie interesu publicznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986, p

92 Національна академія наукового розвитку view of the benefits that it brings the unit, is a general interest means the relationship between a state and an objective assessment of the state from the point of view of the benefits which he has, or can bring to the public 2. The doctrine attempts to determine the public interest, and it was found that the public interest is a category whose inclusion in a single system is not possible due to the general nature of the institution. Thus, the public interest so requires constant redefinition due to the ever-changing values for a given society at a specific time and place. So it is a special category of normative, the evidence must be sought both in the political and socio-economic 3. This is the direction of the proceedings, demanding to be respected in mind the common public. Public interest is a group of general outline goals that should be taken into account in the process of applying the law requires it to assess the legal consequences of decisions from the point of view of the values which they have an influence on the concept of the public interest. Public interest may be recognized only in the sense described as the most appropriate solution for your specific situation, taking into account social commonly accepted values in society and economic and political conditions 4. If, therefore, the concept of the public interest does not have a specific content, it is important to make every time assessment of the legal solution from the point of view of what can hide this term. However, there is always the interest of the public is in line with the interests of the individual, because the two concepts are abstract, and the first concrete step takes place only on the background of individual specific situations. Public interest in this concept a little to precision, which may vary depending on the socio-economic system which is in the state. In a democratic state of law concept must be specified which is not easy, because the legislature chose the solution adopted, eg. In Art. 6 Law on Real Estate. specifying the public purposes for realization public interests 5. Character variable concepts of public interest depends on the sociopolitical and business and from the content of this concept, which can be considered on the basis of individual shots and shots General. 2 W. Jakimowicz, Wykładnia w prawie administracyjnym, Warszawa 2006, p Ibidem, p A. Błaś, J. Boć, J. Jeżewski, Administracja publiczna, Warszawa 2003, p H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1999, p

93 Економіко-правові виклики 2014 року In the first approach the public interest is interpreted from the point of view of the individual, which need not be consistent with the interests of the general public. In the second approach considered the public interest having regard to the public good, and unit operation is evaluated in terms of compatibility with the interests of other stakeholders and the general public. If, therefore, the concept of the public interest does not have a specific content, it is important to make every time assessment of the legal solution from the point of view of what can hide this term. However, there is always the interest of the public is in line with the interests of the individual, because the two concepts are abstract, and the first concrete step takes place only on the background of individual specific situations. Public interest in this concept a little to precision, which may vary depending on the socio-economic system which is in the state. In a democratic state of law concept must be specified which is not easy, because the legislature chose the solution adopted, eg. In art. 6 Law on Real Estate specifying the public purposes for implementation public interests 6. Character variable concepts of public interest depends on the sociopolitical and from the content of this concept, which can be considered on the basis of individual shots and shots General. In the first approach the public interest is interpreted from the point of view of the individual, which need not be consistent with the interests of the general public. In the second approach considered the public interest having regard to the public good, and unit operation is evaluated in terms of compatibility with the interests of other stakeholders and the general public. Despite the difficulties involved in defining the concept of public interest category doctrine of the law did not depart completely from trying to describe this concept. F. Longchampas described the public interest as a desire to achieve measures that may satisfy general human population; tendency is objective, not a property of a specific object, but it manifests itself in the case of the law. Currently, the public interest is recognized as a tool for shaping the situation of the individual and is defined as the interest of giving to refer to a number of unspecified recipients, defined as a common entity. Elevated by the fact that the public interest is to promote the best interest of the individual, and not vice versa, in a situation of conflicting interests can be as much to blame for their duties or restrict existing rights of citizens, as long as you need it, or 6 Z. Niewiadomski, Prawo administracyjne, Warszawa 2011, p

94 94 Національна академія наукового розвитку local governments to ensure the success of the objectives set due for these citizens. This is to protect the public interest as the stage of completion of individual interest The term public interest in ordinary legislation Determine the contents of the public interest concerns of the legislature. In terms of defining the contents of public interest to be protected in a specific area of the legal regulation especially in the field of public purpose to clarify the category in the above accepted meaning. Statutory rank positive law is therefore the one hand, the effect of legislative action in determining the content of the public interest, on the other hand, specifying the content of the public interest determines the behavior of entities subordinate to this law and called for the implementation of public interest 8. The legislature in creating specific content for administrative action is essential, especially when you take into account the act speedily administration in the field of law-making and the implementation of the law. The impairment of the effects of the legislature, involving both the authorities and the courts may therefore pose a serious threat to respect for constitutional freedoms and rights of individuals. In the opinion of E. Iserzon in business administration such a situation may arise that the proceedings, which should be regarded as intentional, ie. In the interest of common and a citizen is illegal. One can not exclude the possibility that the provision of the law in force is pointless and even harmful, or that a legislative act may be advisable, general position, but in the specific circumstances of the individual case its use may be pointless. The postulate of law enforcement can then become an obstacle to the realization of standing in front of the administration tasks 9. Bearing in mind the desirability of the administration E. Iserzon stresses that the legal norm is created on the basis of social need and is the result of a constructive thoughts legislator. Creating law states the need to form a legal norm, which in his opinion, satisfies the need is so purposeful in his opinion. The authority uses standard can and even should consider whether the law is deliberate in the individual case, and even if it is intentional at all. Should consider what needs to be done to the legal status, which in his opinion is not 7 F. Longchamps, Założenia nauki administracji, Wrocław 1949, p W. Dawidowicz, Prawo administracyjne, Warszawa 1987, p E. Iserzon, Prawo administracyjne. Podstawowe instytucje, Warszawa 1969, p. 69.

95 Економіко-правові виклики 2014 року purposeful, has been amended accordingly at the same time using all available resources., But he can not refuse to apply the standards, which it considers inexpedient. The authority does the trick so that it is lawful and appropriate. Determining the purpose of the administration is therefore important for the correct functioning of the administration and to determine the law applicable to the administration, regardless of what the purpose of the law applied by the administration. Indeed, the application of the law as an activity should be an expression of public administration pursue the public interest and, consequently, to the public. The objective of the administration therefore affect the achievement of the applicable law. The degree of this impact depends crucially on the nature of the applied statutory regulation. State authorities are not bound by the law have the competence to base its assessment of the public interest only on the general regulations of the constitution. To the extent that the legislature determined the shape of the public interest in specific situations, public authority powers to determine the interest are exclusive. The adoption of other assumptions would result in the creation of the administration of its competence, including the danger of interpreting the public interest in accordance with the Constitution, but contrary to the legislature. For example. In proceedings related to planning and spatial development would be possible to omit the statutory definition of the public interest with art. 2 points. 4 of the Law on planning according to which the public interest is to be understood the purpose of efforts and activities, taking into account the needs of the general public objectified or local communities related to spatial planning and appeal directly to the art. 1 of the Constitution, which states that RP is a common good of all citizens thus giving a much wider possibilities for interpretation 10. Admissibility of conformity assessment binding normative acts unconstitutional by state organs other than the Constitutional Court is questionable, and therefore should be excluded in relation to public administrations. Ways statutory definition of a public authority action combined with the principle of competence, as a public authority may act only within the limits of the powers conferred on it by the legislature. 10 M. Zimmermann, Z zagadnień definicji prawa administracyjnego, AUW, Prawo XII 1964, nr. 19, p

96 Національна академія наукового розвитку The legislator indicates the performance criteria of administration in the public interest in all activities undertaken by him, and not only at the stage of application of the standard of substantive law. The legislature may regulate competence administrative body in different ways either by obliging the authority to make the necessary assessments and treatments legislator's or equip it in a discretionary power. But competencies can be so certain that the administration will not have decision-making play in making the settlement, and that its activities bring to subsumption of facts under the legal standard following a procedure in which the need for interpretation will be limited 11. Another way of determination of a statutory duty to act a certain shape of administration in the public interest lies in the precise determination of the category of public interest in the various primary legislation, which are subject to the application of substantive standards in the proceedings so as to minimize the possibility of determining the shape of the interpretation or the interpretation made by the administrative authority applying the standards of this Act. As for the situations when the legislature uses ordinary general clauses based on the category of the public interest while specifying their content on the basis of a specific legal regulation 12. Legal regulation of the general principles of the administrative procedure does not include applicable in other branches of the so-called law. the rules of social intercourse which justifies the argument presented in the case-law that the rules of social conduct can not constitute the legal basis for administrative and judicial action, they can not change the substantive provisions of administrative law. To reject the administrative law criterion of general principles of administrative law other content is not needed to the existing general principles of administrative law. Recognition of the principles of social intercourse as identical with the standards of another environment carries the risk of non-compliance with the determination of a specific case for moral judgments and to reduce to determine the compatibility of the standards of conduct which may comprise the conduct was not in accordance with law 13. In the current legal system is essential to the correctness of implementation of the principles of the rule of law overriding objective truth legality converging balancing the public interest and the interests of the individual but also to such principles as the principle of enhanced public 11 J. Starościak, Prawne formy działania administracji, Warszawa 1957, p E. Ochendowki, Prawo administracyjne. Część ogólna, Warszawa 2009, p W. Jakimowicz, Wykładnia w prawie administracyjnym, p

97 Економіко-правові виклики 2014 року confidence in state authorities. Hostnames constitutional procedures and the implementation of the Constitution adopted in the manner determined by the behavior of the administrative body and how it works when the legislature is silent on the subject. General Principles of the Code of Administrative amount to the constitutional principles in the wider administrative law, hence their nature to guarantee the public interest test should not be questionable. Such is the importance of general principles recognized in the doctrine and jurisprudence. It should be noticed that the general principle of Art. 7 Administrative Procedure Code according to which in the course of the proceedings of public authorities take action in view of the public interest and the legitimate interests of citizens, is a clue to the interpretation of procedural rules and substantive, and its protective function applies not only to discretionary decisions, but the whole process of administrative actions application of the law. For such an application empowers both the wording of Art.. 7 Administrative Code and, above all, its function as the rule of law and the principles of the Code of Administrative vidual 14. In the opinion of M. Wyrzykowski of Art. 7 Administrative Procedure Code of the obligation to balance the interests of individual and social, which applies to all administrative decisions, and so both called. discretion and respect. In his opinion, taking the view that the Directive applies to the above exclusion discretionary decision is based on the submission that the conflict of interest of social and individual can only have subjective nature of that position because there is no law interests of the individual, which could fall into conflict with the interests of society. Art. 7 of the Administrative Procedure Code does not provide the basis for the distinctions discretion and therefore can not be related to the content of this provision to apply for an express or dominant intention of the legislature limit the scope of application of the principle balance of the interest-only discretion 15. The content of the order balance is contained implicitly assume the possibility that the diversity of interests each of which requires a partial addressed 16. Adjusting the art. 7 Administrative Procedure Code is act as protection against both the public interest and individual, especially in the situation of discretionary public interest because the content of the authority of government, while the content 14 T. Woś, Obowiązek uwzględnienia interesu społecznego i słusznego interesu obywateli w toku postępowania administracyjnego (art. 7 in fine k.p.a), KSP 1987, nr XX, p S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, cz. I, Poznań 2003, p M. Wyrzkowski, Pojęcie interesu publicznego w prawie administracyjnym, p

98 98 Національна академія наукового розвитку of individual interest is more genuinely and normatively defined. Arrest balancing the public interest and also because the individual can not be limited to discretionary decisions, including that the possibility of action would be limited administrative bodies in those cases in which the premise is a public interest decision. It is the expression seen in the detailed provisions of the Code of in which the interest of the party is an essential factor in method of determining the content of public interest. These applications share the T. Woś, who argues that the administrative decision-making process occurs twofold subsumption facts in relation to presenting formal legal basis for action against the government and in the standards defining the substantive content of this business. Obliged to implement its decisions, specific tasks and objectives privately authority must make a first assessment of whether determined by the facts satisfy the requirements specified in the hypothesis of a legal norm, defining the legal form of action. In the event of a positive assessment may be the next step in the process of deciding ie. The balance, whether intentional decision will contribute to the implementation of the standards body imposing on specific tasks, including in terms of fulfilling the obligation of art. 7 Administrative Procedure Code. Only positive determination with respect to both of these questions authorizes the administration to make a decision, and the concept of an administrative decision means any administrative act unilaterally, outdoor, concrete and individual, regardless of what the character is constitutive or declaratory, linked or discretionary 17. Referred to in Art. 7 in fine Administrative Procedure Code protective principle applies not only to discretionary decisions, but a whole administration activities in the process of applying the law. In that regard, we can cite the position on the so-called S Wronkowska. backlash undisclosed decision to give authority to sure about the degree of freedom and require a some evaluation and evaluative processes in order to properly apply the legal norm 18. In the opinion of S. Wronkowska unlike explicit clearance with whom we have to do when the legislature formulating legislation deliberately leaves operators applying the law some discretion as to the content of the decision we have taken the decision-making secret clearances created right authority, therefore, that legal texts are written so that it makes you can not make an 17 T. Woś, Postępowanie administracyjne, Warszawa 1999, p S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, cz. I, p. 88.

99 Економіко-правові виклики 2014 року unambiguous interpretation of the legal text, which in turn results in a degree of freedom of action of the authority for the adoption of the facts to be proved, and, finally, that the process of application of the law is based on the premise valuation 19. Similarly, the general rule of enhanced public confidence in state authorities Art. 8 Administrative Procedure Code is transferring to the administrative law principles of the constitution, or as stated in the case law of the democratic principles of the rule of law. On the other hand, as a legal norm shaping manner in which the competence of the public authorities can admit that any action authorities should aim to meet the individual public interest. The case law is raised that meeting under Art. 8 of the Code of Administrative requirements administrative proceedings in such a way as to deepen citizens' confidence in state authorities is important in the case in which the parties represent divergent or conflicting interests. This means that on the assumption that all citizens are equal before the law, the rules of art. 8 of the Code of conduct does not correspond to a case in which there are conflicting interests of the parties, the prosecuting authorities without a solid explanation for the cause to only one aspect of the case without referring to the reported statements and submissions of the parties representing other interests. The general principle of enhanced public confidence in the authorities of the state has a dimension of both the process and the material goes beyond the Administrative Procedure Code.. If, therefore, in the course of the proceedings doubts arise as to the content or scope of the substantive provisions, it should be resolved in accordance with the content of the principle of enhanced public confidence in state authorities. Scope of this rule applies to the entire area of the administration, stressing that the value of the normative principles of enhanced public confidence in state bodies manifests itself in situations of choice of the type of action or settlement of several possible options to strengthen confidence in the administrative authority. 20 General principles Code of Administrative as the rules shaping the way the organs of administration category of public interest and as expressions of incorporation by the legislature of constitutional principles in administrative law. Determining the need for a broad general principles of the Code of I 19 Ibidem, p B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2008, p

100 Національна академія наукового розвитку directed attention F. Longchamps, indicating that in the absence of the general rules of administrative law, may find application in the interpretation and evaluation of the various legal situations. Also determine the truck expresses similar W. Dawidowicz that some general principles should be considered as the basic principles of government as should apply in Caala government no matter what the procedural rules guided by the authority. The case law is generally acknowledged that public authorities are subject to rules under Art. 8 and 9 Administrative Procedure Code. not only at the time of the initiation of administrative but also when their actions or failure to influence the event, which in the future may become facts of influencing the outcome of the proceedings. The obligation to inform is based on Art. 8 and 9 Administrative Procedure Code. formed prior to the initiation of administrative proceedings, ie. from the moment of first contact of a citizen with the administrative authorities if the body knows that the citizen is going to request the opening of proceedings 21. The Court has raised the Art. 8 Administrative Procedure Code requires the public authority required to consider the facts and legal issues decided the case, but also the legal obligation to consider the consequences that produce the final administrative acts, which operate in legal transactions and are undertaken in connection with the settlement of the individual case. The literature argues that on the basis of administrative law principle of sustainable development is determined directly by the rules and institutions of the concept of environmental law which in its content are set to unlimited state of the environment, which in its content is set to not worsening state of the environment and the rational use of its and non-renewable resources and its playback. You can even be argued that the legislature respecting properly inseparable functional relationships between environmental protection and economic development, economic, spatial and regional level, made the rules and institutions of environmental protection type of criterion affecting implementation regional projects. 22 The principle of sustainable development, except that applies on the basis of the creation of the law, including administrative law, it is also a rule which is applicable during the instantiation of administrative law by public 21 B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2011, p J. Boć, Przesłanki rozwoju ingerencji administracji (w:) J. Boć (red), Prawo administracyjne, Wrocław 2004, p. 100

101 Економіко-правові виклики 2014 року authorities, which must be guided by the idea of sustainable development. The doctrine argues that the principle which consists in the fact that they used in their content of sustainable development in relation to some or to a specific project or an individual case, inferring that the content is not only the system axiology applicable law, but non-legal sciences, while having regard to the situation in which there is the principle of sustainable development. The principle of sustainable development of the de facto result that public authorities should have specialized knowledge The public interest in the administration The task of government is to define the notion of public interest on the basis of laws. Thus, if the legislature did not define precisely the issue that leaves some areas of regulatory discretion of the administration. In these areas it is important to delivery. Guarantee the correctness of administrative actions in the tasks for which it was established provides control of the administrative courts. This precludes the use of administrative discretion administration understood as conferring competence dispute certain matters according to his will. The case law of administrative courts is thus limited to the border between the purposes and the legality of public administration actions and judicial review of discretionary decisions restricts administration to objective law by marking the boundaries of its operation 24. the literature, it is assumed that the legality means compatibility with specific legal norm resulting from the applicable law. Legality is also interpreted as the competence of the authorities to implement these provisions. If, therefore, the general rule is based on the concept of the public interest that it directs the administrative authorities to act always in accordance with the public good. If the legislature does not present an issue in a precise manner, including the public interest in a particular case it becomes necessary to use a proper interpretation of the law 25. Administration activities are based on the legislation, which indicates the objectives of the action. The recognition of such matters get tough no way Z. Leoński, Prawo administracyjne, Warszawa 2002, p J.M. Chróścielewski, Z problematyki skuteczności norm prawa administracyjnego, PIP 2011,p

102 Національна академія наукового розвитку The essence of legality is so on the compliance of a specific legal provision resulting from the applicable law. The design of legality to allow the control of government activities undertaken within the framework of the so-called. clearance decision. Thus, the administration should not take any action without regard to the objectives imposed on it by the legislature by law. Obligation of the administration in the public interest does not limit its freedom of action defined as the transfer of public administration by the legislative bodies of competence to rule on certain matters by the rule of law. If, therefore, the general rule is based on the concept of the public interest requiring the authorities to act in accordance with the public good that is either standard or statutory constitutional general standard. The standard specifically exclude the possibility of the transfer of the administration of the right to decide by freely recognition, or standard, such is the principle on which exceptions are possible discretion. This case, the authority to decide in its sole discretion would repeal the rules for specific cases. Then, instead of the will of the legislature, which would decide within the prescribed limits itself the authority to decide. The legislature allows him to decide under the law at will, giving it the appropriate competence and releasing him from the consequences of the legality of the measure adopted in this regard. This argument can not keep up with the assumption that each activity is related to the law administration and activities of the administrative discretion merely indicate the degree of binding, and not bound areas or administrative not binding the principle of legality. Administrative recognition does not mean not binding public administration law, and said legality to confirm this view that in relation to the legality of discretionary acts of the administration is conceptually excluded. Based on a random act of recognition if it violates public goods is an illegal act. Theoretically, it is also possible judicial review of acts adopted on the basis of discretion. However, the control of the courts do not do so, it ruled that the legislature because of legal and political 26. Legislature either determine the goals of the state, or leave their mark in some cases, the administrative authority in the sense that in the first case we are dealing with the sphere of legal binding, where the administration has only to do the will of the legislator, not examining purposefulness act, in the second case the sphere recognition, where the administrative authority may act freely, but not arbitrarily. Administrative Discretion is to authorize state agencies to 26 M. Zimmermann, Pojęcie administracji publicznej a swobodne uznanie, Warszawa 2006, p

103 Економіко-правові виклики 2014 року indicate the direct purpose of its activities according to their standpoint, that is, determining what in this case requires the public interest. The decision issued on the basis of that interpretation was based on the discretion of the authority specified action in the public interest. Public interest is different from all other categories contained in the laws, because all other optional, even the most loosely defined categories would be bound by the authority. Category public interest meant that the legislature wanted to further the purposes of the evaluation of those left to the discretion of the administration. The concept of the public interest because there was not any other content as soon as this objective that the view of the administrative authorities in this case will set goals and state 27. The rule of law should accept the thesis that the law created by the administration does not have the freedom to shape the content of the public interest, let alone the public because it would allow for a situation in which the administration could independently determine the objectives of its activity, which is incompatible with the principle of public administration binding law. The concept of public interest has specific content, which binds organ public administration. Therefore, it is not possible to assume that the requirements established by the legislature of the public good, public safety is tantamount to is granted the discretion of the administration of law. The above is important also in the application of the interpretation in the application of administrative law, which allows you to indicate the lines of action of the administration itself forming a right under the generally applicable statutory authorization. This justifies the interpretation of the law as laid down by the authorities are applying the law and the courts of the controlling authority 28. Therefore, bearing in mind that the administration is bound by the law, which sets the criteria for its actions, so as to define the public interest, it is necessary to analyze the law on this issue. After it has determined that there are no such rules may be appealed to the category to which the public administration activities is the realization of the public interest. In view of the above it can be seen that the public interest is more than the statutory category in the sense that it is required by law. While public purpose must be determined by law and not subject to interpretation, whereas 27 M. Mincer, Uznanie administracyjne, Toruń 1983, p J. Langrod, Instytucje prawa administracyjnego. Zarys części ogólnej, Kraków 2003, p

104 Національна академія наукового розвитку the notion of public interest can deal as a concept is not sharp, which in many cases will require an interpretation by the authorities designated for its use in specific case 29. Summary The doctrine attempts to define the public interest, and it was concluded that the public interest is a category whose inclusion in a single system is not possible due to the general nature of the institution. Thus, the public interest so requires constant redefinition due to the ever-changing values for a given society at a specific time and place. So it is a special category of normative, the evidence must be sought both in the political and socio-economic. On the basis of administrative law is important to relate the public interest with the interests of the individual. Operation of public administration is always based on the law. It select that no matter what the purpose of the law applied by the administration, the mere its use should be a manifestation of the implementation of public purpose. When analyzing the doctrines and legal norms can be concluded that the public interest is a concept over body and this is due not only to the ordinary laws but also the constitution. 29 W. Jakimowicz, Wykładnia w prawie administracyjnym, p

105 Економіко-правові виклики 2014 року ZNACZENIE MOBILNYCH FINANSÓW WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE mgr Marcin Maliszewski Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania Telefon komórkowy szybko stał się ważnym kanałem dla banków, ponieważ konsumenci coraz bardziej cenią sobie czas i komfort. Dzięki swoim urządzeniom mobilnym mamy dostęp do coraz szerszego zakresu usług finansowych. E-konsumenci stanowią specyficzny segment rynku, znacznie różniąc się od tradycyjnych konsumentów do tych cech możemy zaliczyć Wygodę, konsument ma dostęp 7 dni w tygodniu 24 godziny na dobę. 2. Brak anonimowości (możliwość indywidualnego doboru produktów, oraz zwiększenie bezpieczeństwa). 3. Szacunek do czasu ( użytkownik ma pełną kontrolę nad zakupem danej usługi i w każdej chwili może z niej zrezygnować nie ponosząc praktycznie żadnych konsekwencji). 4. Poszanowanie wartości (możliwość wyboru najkorzystniejszej usługi za rozsądną cenę). 5. Skłonność do płacenia więcej (kupując dany produkt łatwo wybrać usługi dodatkowe). 6. Możliwości modyfikacji oferty. Kontakt banku z klientem za pomocą Internetu i urządzeń typu smartfon jest źródłem wielu korzyści dla obu stron. Automatyzacja czynności znacznie ogranicza koszty utrzymania placówek, a klient nie musi stać w długich kolejkach do kas 2. Większość osób która ma możliwość, korzysta z Internetu poprzez urządzania przenośne. Według specjalistów International Data Corporation już w 2015 roku w Stanach Zjednoczonych liczba użytkowników Internetu mobilnego przekroczy liczbę osób korzystających z sieci w sposób 1 M. Jaciow, R. Wolny, A. Stolecka-Makowska, E-konsument w Europie Komparatywana analiza zachowań, Gliwice 2013, s M. Kolasa, Marketing bankowy, Warszawa 2008, s

106 Національна академія наукового розвитку stacjonarny 3. Historia uczy że nic nie będzie trwało wiecznie. Obecny handel, oraz usługi bankowe muszą się dostosować do rozwoju nowoczesnych technologii 4. Mobilne możliwości wykorzystania komunikacji z klientem są bardzo liczne. Łatwo można wypromować swoją markę, szybko wykreować, uzupełnić i przyśpieszyć procesy decyzyjne. Bez problemu można w każdym momencie wspierać wszelkie akcje promocyjne organizowane przez kanał mobilny 5. Według danych Bank of America liczba klientów bankowości komórkowych wzrosła do 16,1 mln użytkowników w kwartale 2014 r., a 11 procent transakcji depozytowych przez konsumentów było wykonywanych za pośrednictwem smartfonów w porównaniu do 8 procent w okresie poprzedniego roku 6. Coraz więcej banków i instytucji finansowych docenia korzyści z kompleksowych usług na telefony komórkowe. Strategia rozwoju mobilności przyczynia się do tworzenia spersonalizowanych ofert dla poszczególnych klientów. Amerykański bank niedawno przewidywał, że banki będą widzieć największy rozwój technologii mobilnej w 2015 roku, prowadząc do bardziej zindywidualizowanych usług 7. Dzięki nowym aplikacjom w smartfonach bank będzie mógł wiedzieć gdzie jego klient najczęściej robi zakupy, czym się interesuje i w odpowiedniej sytuacji będzie mógł zaproponować np. kredyt gotówkowy bez wizyty w banku. Płatności i portfele mobilne przechodzą naturalną ewolucję w dzisiejszym świecie płatności bezgotówkowych. W Polsce Bank Pekao S.A. jako pierwszy uruchomił mobilne płatności zbliżeniowe telefonem w technologii HCE (Host Card Emulation) w oparciu o specyfikację MasterCard Cloud Based Payment. Jest to kolejny etap rozwoju płatności mobilnych PeoPay 8. 3 T. Gorzkowicz, Smartfonem przez sklep, [w:] Marketing w praktyce nr 10/2014, s Tamże, s S. Konkol, Marketing mobilny, Gliwice 2010, s

107 Економіко-правові виклики 2014 року Dzięki takim rozwiązaniom od niedawna można smartfonem płacić we wszystkich terminalach zbliżeniowych, jak informuje Bank Pekao: nie musisz uruchamiać aplikacji wystarczy, że odblokujesz ekran swojego telefonu, następnie zbliżysz telefon do terminala sprzedawcy, potwierdzasz transakcję kodem epin na swoim telefonie i... już. Zapłacone! 9. Wiele badań naukowych dowodzi, iż w oczach klientów nad oszczędnością pieniędzy większe znaczenie ma sprzedaż czasu. Obecnie społeczeństwo żyje coraz szybciej i mamy mało czasu na wszystko. Jak spędzamy czas tak nas oceniają inni, może to świadczyć o naszych manierach i statusie 10. Banki oferują nam oszczędność jakże cennego czasu wdrażają uproszczone aplikacje mobilne z których klienci korzystają coraz chętniej. Najbardziej popularnym lokalizacjami korzystania z bankowości elektronicznej poprzez aplikacje są praca, oraz dom, są to miejsca gdzie większość użytkowników posiada dostęp do komputera z Internetem mimo to idą z trendem ceniąc sobie czas, a także prywatność. Pracodawca poza komputerem w pracy nie będzie weryfikował z jakich stron korzystamy przeglądając sieć za pomocą swojego urządzenia mobilnego. Największym problemem dla użytkowników może być słaby zasięg spowalniający aplikację, a także strach przed utratą bądź kradzieżą telefonu. Na podstawie badań własnych przeprowadzonych wśród klientów jednego z największych Polskich banków mogę stwierdzić iż ponad jedna trzecia osób posiadających aplikację bankowości mobilnej w chwili obecnej boi się wykonać przez nią przelewu powyżej jednego tysiąca złotych. Banki bądź operatorzy komórkowi oferujące przelewy poprzez Facebooka, adres e- mail bądź numer telefonu nie mają wielu klientów korzystających z tych usług ze względu na niepewność i strach przed utratą środków. Jeśli ktoś już się zdecyduje na dany typ transakcji jest to traktowane jako gadżet i bycie na topie wśród swoich znajomych. Wraz z upływem czasu rozwój technologii i korzystanie z poszczególnych opcji w aplikacjach mobilnych stanie się 9 Oficjalna strona Banku Pekao S.A. dotycząca płatności mobilnych, M. Kraus, M. Kroenke, Krętą ścieżką do ceny. [w:] Marketing w praktyce nr 10/2014, s

108 Національна академія наукового розвитку standardem, a obsługa w placówce będzie tylko dla wybranych zamożnych klientów. Bank Pekao S.A. zaproponował niedawno innowacyjną usługę PeoPay dzięki której użytkownicy zapłacą za towar bądź usługę we wszystkich terminalach zbliżeniowych, ograniczeniem jest dostępność na smartfonach z systemem operacyjnym Android w wersji 4.4 (KitKat) i wyższej oraz funkcją NFC która wraz z upływem czasu i rozwoju rynku telefonów wkrótce przestanie być problemem. Transakcje dokonywane za pomocą PeoPay odbywają się w oparciu o środki znajdujące się na rachunku, do którego podpięta jest aplikacja PeoPay które może funkcjonować wyłącznie w oparciu o rachunek typu prepaid, bądź w oparciu o konto prowadzone przez bank, dlatego użytkownik ma pełną kontrolę wydatków i ustawionych limitów 11. Według informacji dynamicznie rozwijającego się w Polsce mbanku podstawową platformą świadczenia usług finansowych nie będą jednak jak może się dzisiaj wydawać serwisy internetowe, ale aplikacje na urządzenia mobilne. Swoboda, jaką daje dostęp do w pełni funkcjonalnego rachunku bankowego w każdym miejscu i czasie, oraz niezależność od ograniczeń, które narzuca komputer, będą miały kluczowe znaczenie 12. Orange wraz z mbankiem uruchomił w zeszłym 2014 roku interesujący projekt Orange finanse- bank w smartfonie na bardzo prostych zasadach, całe przedsięwzięcie powstało w zaledwie sześć miesięcy. Klient chcąc utworzyć takie konto nie musi wybierać się specjalnie do placówki banku, nawet nie potrzebna jest wizyta kuriera wystarczy zaledwie smartfon z odpowiednią aplikacją mobilną. Użytkownik nie ma obowiązku podpisywania żadnych dokumentów, gdyż weryfikacja danych klienta odbywa się za pomocą przelewu za symboliczną złotówkęz konta, z którego użytkownik korzysta w innym banku 13. Przelew z takiej aplikacji wykonamy bezpłatnie znając jedynie numer telefonu odbiorcy bądź nazwę jego profilu na Facebooku. Orange Finanse dodaje mnóstwo promocji i zapowiada również w przyszłości możliwość zapłaty zbliżeniowej telefonem zamiast karty tak jak wprowadził to Bank Pekao S.A.. Również konkurencyjne banki starają się wprowadzać usługi 11 Oficjalna strona aplikacji Banku Pekao S.A., P. Gdański, Bankowość mobilna wyprze internetową, [w:]

109 Економіко-правові виклики 2014 року przy pomocy operatorów komórkowych, następnym przykładem oferującym podobne usługi jest Alior Bank współpracujący z T-Mobile. Klient obecnie ma coraz więcej możliwości kontaktu z bankami, niż kiedykolwiek wcześniej. Instytucje finansowe zaczynają pozyskiwać niezliczone ilości danych na temat swoich klientów, mogą dzięki temu oferować niestandardowe usługi idealnie dostosowane do ich potrzeb. Niesie to za sobą bardzo dużo korzyści jak i zagrożeń. Urządzenia mobilne doskonale łączą wiedzę świata rzeczywistego z bazą internetową dotyczącą między innymi naszej obecnej lokalizacji. Wiele banków w danym momencie wykorzystuje jedynie informacje rzeczywiste, na przykład, ustala lokalizację klienta za granicą przy potwierdzeniu transakcji kartą 14. Inteligentne zastosowanie nowinek technologicznych zapowiada ogromną rewolucję. Bank posiadający wiedzę na temat naszego życia, zainteresowań, aktywności na portalach społecznościowych, będzie wiedział kiedy i gdzie jesteśmy, na przykład połączy wtedy ofertę taniego kredytu na nasz wymarzony sprzęt dostępny w sklepie obok którego się znajdujemy. Aplikacje mobilne są niewątpliwie przyszłością w wyznaczaniu trendów we współczesnych bankach, klientom będzie oferowany już nie tylko jeden produkt bądź usługa, ale cały pakiet zawierający usługi doradcze dzięki czemu oszczędzimy coraz cenniejszy czas

110 Національна академія наукового розвитку PRÓBA DEFINICJI RYZYKA NA BAZIE EMPIRYCZNEGO POJECIA STABILNOŚCI W PROCESACH PRODUKCYJNYCH prof.p.cz. dr hab. Roman Olejnik Politechnika Częstochowska Streszczenie: Prezentowanymi w artykule przedmiotami opracowania, są zjawiska występujące w świecie zarządzania, określane mianem: ryzyko a przewidywalność (stabilność) na płaszczyźnie zmian procesowych. Nasuwa się pytanie: jeśli zachodzi filozoficzny indeterminizm (poznawcza nieprzewidywalność), to co stanowi pierwszorzędną z metod poznawczych w świecie. Odpowiedzią na powstające pytanie jest: zapewne prawdopodobieństwo, wraz z metodą statystyczną, pozostającą na miejscu pierwszym. Jeśli obowiązuje indeterminizm i probabilizm, to istnieje poznawcza niepewność i błąd, implikujące ryzyko. Jak się ma do tego przymiot poznawczy określany mianem stabilności, prezentowany za pomocą odpowiedniej mapy i analizowany z wykorzystaniem parametrów statystycznych, z których współczynnik zmienności stanowi centralne miejsce. Kilka definicji ryzyka, o wymiarze semantycznym, pozwoli potwierdzić przyjęte centralne założenia, stawiając stabilność jako przeciwieństwo lub sprzeczność badanego pojęcia ryzyka. Zaprezentowane zjawisko stanowi myśl przewodnią niniejszej pracy. Słowa kluczowe: ryzyko nieprzewidywalność - stabilność poznanie determinizm - indeterminizm Wprowadzenie Przedmiotami prezentowanego opracowania, są zjawiska występujące w świecie zarządzania, określane mianem: ryzyko a przewidywalność (stabilność) na płaszczyźnie zmian procesowych. Na metodę stosowaną w niniejszym opracowaniu składają się: przykład empirycznego modelu mapy stabilności oraz jego analiza statystyczna, wykorzystująca rodziny pierścieni otoczeniowych do prezentacji rozkładów częstotliwościowych wyników testów, dokonywanych metodą Toyoty. Wśród badanych parametrów statystycznych współczynnik zmienności stanowi centralne miejsce. W

111 Економіко-правові виклики 2014 року metodzie tej stosujemy różne rodzaje topologicznej metryki (klasycznej i nieklasycznej), służące do tworzenia wspomnianych otoczeń. Zjawiska te w świecie zarządzanych procesów technologicznych, bada ryzyko stanowiące konsekwencję nieprzewidywalności. Jeśli obowiązuje indeterminizm i probabilizm, to istnieje poznawcza niepewność i błąd, implikujące ryzyko na płaszczyźnie zmian procesowych. Ich relacja w stosunku do przymiotu poznawczego określanego mianem stabilności, stanowi myśl przewodnią niniejszej pracy. Kilka definicji ryzyka, o wymiarze semantycznym, pozwoli potwierdzić przyjęte centralne założenia, stawiając stabilność jako przeciwieństwo lub sprzeczność badanego pojęcia ryzyka. 2. Ryzyko - wymiar filozoficzny - zmiany, przewidywalność i stabilność Analiza tego zjawiska została przeprowadzona w artykule mojego autorstwa, zatytułowanym: Ryzyko a nieprzewidywalność w relacji do wolnej woli i determinizmu aspekt filozoficzny w naukach o zarządzaniu, zawarty w monografii: Zmiany w organizacjach w warunkach niepewności, Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2013, s W opracowaniu hasła zmiany, przeprowadzona analiza została oparta na dziele Donalda J. Wheelera, Zrozumieć zmienność. Klucz do zarządzania chaosem, Prod Press, Wrocław W zaprezentowanym dziele obowiązuje terminologia: Proces pod kontrolą = proces stabilny, Proces poza kontrolą = proces niestabilny, Punkt poza kontrolą = punktem poza Naturalnymi Granicami Procesu, Punkt pod kontrolą = punkt w Naturalnych Granicach Procesu 1. Zmienność jest zawsze opisywana jako zmienność naturalna lub specjalna. Punktem wyjścia jest zasada, że dane wyrwane z kontekstu nie mają wartości 2. Prezentowanie danych w kontekście odbywa się za pomocą wykresów danych w czasie i histogramów. Używaną metodą jest: porównywanie wykresów czasowych, statystyki opisowe: średnia, statystyki opisowe: rozstęp. Prezentowanie danych wg Shewharta dokonuje się według dwóch zasad: 1 Patrz: s. X. 2 Tamże, s

112 Національна академія наукового розвитку Zasada nr 1: Sposób w jaki dane są prezentowane nigdy nie może przysłaniać informacji i sygnałów, które dane w sobie zawierają i które mogą mieć wpływ na wnioski. Zasada nr 2: Użycie Średniej, Rozstępu czy Histogramu do podsumowania danych, nie powinno wprowadzać użytkownika w błąd polegający na podjęciu działań, które nigdy nie zostały podjęte, jeżeli dane były analizowane za pomocą wykresu danych w czasie 3. We wspomnianym artykule można znaleźć wiele metod analizy zjawiska przewidywalności i stabilności, opartych o praktyczne wnioski. Przedstawione tam zasady mogą stanowić Dekalog w pracy twórczej inżyniera produkcji, analizującego i udoskonalającego dokonywany proces produkcji. Zasady te Rozszerzmy nasze wiadomości na temat przewidywalności, nieprzewidywalności i stabilności. Jak zachowuje się przewidywalny proces: kiedy proces jest przewidywalny (zawiera tylko zmienność naturalną), wyniki procesu będą do siebie zbliżone dzień po dniu; kiedy proces jest przewidywalny, to możemy znaleźć Naturalne Granice Procesu, które powiedzą nam jakich wyników możemy oczekiwać od naszego procesu; kiedy proces jest przewidywalny, wszystkie jego wyniki są konsekwencją występującej w nim zmienności naturalnej 4. Jak zachowuje się nieprzewidywalny proces: nieprzewidywalny proces pokazuje oba rodzaje zmienności: zmienność naturalną i zmienność specjalną; zmienność naturalna powodowana jest przez wiele czynników działających w naszym procesie, natomiast powód zmienności specjalnej, można przypisać konkretnemu zdarzeniu; zmienność specjalna, gdy wystąpi, będzie zawsze dominować na d zmiennością naturalną a proces będzie się zachowywać nieprzewidywalnie 5. Na koniec analiz o zmienności, można wyciągnąć wniosek: nieprzewidywalność i ryzyko mogą być pojęciami wymienialnymi, choć nieprzewidywalność jest łatwiejsza do zdefiniowania. 3 Tamże, s Por.: Tamże, s Por.: Tamże, s

113 Економіко-правові виклики 2014 року Pytaniem od wieków stawianym przez filozofów było, czy tok zdarzeń rozgrywających się w przyrodzie jest podporządkowany prawom, według których cała teraźniejszość i przyszłość jest wyznaczona z nieuchronną koniecznością przez przeszłość, czy też, przeciwnie, istnieją zdarzenia, które nie zostały wywołane przez żadne zdarzenia wcześniejsze. Zwięźlej można by to zagadnienie wyrazić w pytaniu: czy każde zdarzenie występuje jako nieuchronny skutek pewnej przyczyny, czy też istnieją zdarzenia, które nie są skutkiem żadnej przyczyny 6. Zagadnienia te, mające wymiar poznawczy noszą nazwę determinizmu i indeterminizmu. Występują one w postaci fizykalnej i filozoficznej 7. Indeterminizm stanowi przeciwieństwo determinizmu, głosząc, że nie wszystkie zdarzenia są zdeterminowane (umiarkowany), lub, że żadne zdarzenie nie jest zdeterminowane (indeterminizm skrajny, występujący bardzo rzadko). Indeterminiści, przeczą w swych poglądach, powszechnej konieczności w przyrodzie, zwłaszcza zaś w świecie działań ludzkich, na czoło rolę przypadkowości i wolności. Przyszedł czas, że prawa statystyczne zostały uznane za podstawowe prawa przyrody. W nauce drugiej połowy XIX w., obok praw jednoznacznych (jak np. prawa mechaniki), zaczęto odkrywać prawa statystyczne, które stwierdzają prawdopodobieństwo zajścia danego zdarzenia w określonych warunkach, a zatem mogą dostarczać wiarogodnych przewidywań jedynie w skali masowej 8. W fizyce pionierską rolę pod tym względem odegrała molekularno-kinetyczna teoria gazów. Wykorzystanie praw statystycznych, w sposób teoretyczny i praktyczny, dokonuje się na łonie nauki zwanej metrologią (nauka o pomiarze), w której stosowane jest pojęcie błędu pomiarowego, występującego w procedurach pomiarowych. Standardowy model wielkości, wyrażający wielkość jako cechę, stanowi część rozważań metrologii teoretycznej, natomiast opis procedur pomiarowych, wraz z instrumentarium w którym te procedury się 6 Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii (patrz: [Ajdukiewicz 83], s. 161). Twierdzenie, które głosi, że każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny, nosi nazwę zasady przyczynowości. 7 Korzystam tu, w sposób szczególny z artykułu filozofa-metodologa Władysława Krajewskiego, zatytułowanego: Determinizm i indeterminizm, oraz z książki Kazimierza Ajdukiewicza, Zagadnienia i kierunki filozofii. Jednocześnie jest to streszczenie tych zagadnień przedstawione w artykule autora, zatytułowanym: Od indeterminizmu poprzez prawdopodobieństwo do ryzyka [w:] Nieszporska S. (red.) Zarządzanie ryzykiem w organizacjach sektora ochrony zdrowia, Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania, Częstochowa 2012, s Doświadczenie pokazuje, że przypadkowe zdarzenia układają się coraz bardziej prawidłowo w miarę zwiększania liczby zdarzeń. Mówimy wówczas, że to zdarzeniami rządzi prawo wielkich liczb (Por.: [Łopuszański 56], s.39-40, [Krajewski 53]. 113

114 Національна академія наукового розвитку odbywają, pod kierunkiem odpowiedniego podmiotu, są częścią metrologii technicznej. Błąd pomiarowy ma kategorię zjawiska indeterministyczno - probabilistycznego 9. Klasycznie, w procesie pomiaru wyróżnia się następujące etapy: (a) - zdefiniowanie wielkości (etap koncepcyjny), (b) - ustalenie jej skali pomiarowej (techniczny), (c) - wyznaczanie wartości wielkości (obliczeniowy). Całościowy proces pomiaru rozpoczyna się od zdefiniowania tego, co będzie mierzone; etap koncepcyjny obejmuje dwa zagadnienia: zdefiniowanie wielkości mierzonej i jej miary oraz wybór metody pomiarowej. Etap ten jest typowo teoretyczny. 3. Bazy otoczeń w procesach produkcji Topologia jest działem matematyki, który w odróżnieniu od teorii mnogości (nauki o zbiorach) bierze pod uwagę położenie danego elementu w zbiorze. Nie wnikamy w strukturę elementów badanych zbiorów. Łączy je możliwość badania ich elementów albo wielkości analogicznych do znanych z geometrii euklidesowej miar długości i kąta [Duda 12] Metryka topologiczna Metryka topologiczna jest to funkcja nieujemna, która spełnia trzy własności: Odległość od danego punktu i jego samego wynosi zero. Odległość ma własność symetryczności. Odległość jest miarą, która przyjmuje najmniejsze wartości z możliwych między dwoma danymi punktami. Metryka w ujęciu ekstensjonalnym. Matematyka poprzez swą metodę abstrakcji, wycinając nieistotne szczegóły sprowadza pojęcie metryki (symbol: d(x,y)) do następujących aksjomatów: Dziedziną metryki (funkcji o wartościach rzeczywistych) jest zbiór wszystkich par punktów stanowiących przestrzeń X. Metryka przyjmuje wartości nieujemne. 9 Patrz.: [Olejnik 11]), [Abramowicz 92], [Guide 99], [Metrologia 71], [MinkinaOlejnik 05], [Olejnik 86, 92, 93, 98, 04a, b, c, d, f, 05b, 06a, b], [Szydłowski 77, 94, 03], [Taylor 95]. 114

115 Економіко-правові виклики 2014 року d(x,y) 0 dla każdej pary (x,y). Metryka musi spełniać warunki: d(x,y) = 0 wtw. gdy x = y (3.1) d(x,y) = d(y,x) (3.2) d(x,y) d(x,z) + d(z,y). (3.3) Powyższy warunek nosi nazwę nierówności trójkąta. Metryka topologiczna jest często stosowana jako najbardziej ogólna: charakterystyka bliskości i dalekości, miara odległości między punktami przestrzeni liczbowych i empirycznych, podstawa do zdefiniowania okręgu w ustalonej przestrzeni, służącego do zdefiniowania otoczenia punktu badanej przestrzeni. W niniejszej pracy, zostanie podjęta próba interpretacji metryki jako narzędzia w procesach zarządzania, mająca za zadanie przeanalizowanie położeń punktów i ich wzajemnych relacji zawartych na mapach będących wykresami instrumentów zastosowanych do zarządzania systemami produkcyjnymi. Wybranym instrumentem jest Analiza SWOT, bo zarządzanie jest nauką empiryczna, czyli wykorzystującą metodę pomiarową Rodzaje metryk Metryka jako wartość bezwzględna. Każdy zbiór liczb rzeczywistych lub zespolonych stanowi przestrzeń metryczną, gdy odległość dwóch liczb x i y rozumiana jest jako wartość bezwzględna różnicy tych liczb (KURATOWSKI K. 1980).,, (3.1) X y Ρ(x,y) = y-x Metryka euklidesowa. Przestrzeń kartezjańska n-wymiarowa, z pitagorejskim wzorem na odległość: (5.2) Dla x = (x1, x2,, xn), y=(y1, y2,, yn) (5.3) 115

116 Національна академія наукового розвитку Ρ(x,y) = (Pierwiastek z sumy kwadratów różnic współrzędnych poszczególnych punktów). Metryka euklidesowa w przestrzeni n wymiarowej. Analogiczną postać do wzoru Pitagorasa, przyjmuje metryka w przestrzeni stanowiącej produkt kartezjański n przestrzeni metrycznych (Duda Cz.I 1986). Metryka ulica. Odległość między dwoma punktami stanowi sumę długości odcinków równoległych do obu osi, łączących te punkty. Odległość miejska miedzy punktami A i B to długość łamanej składającej się z dwu odcinków równoległych do osi współrzędnych. Jeżeli punkty leżą na prostej równoległej do jednej z osi współrzędnych, to odległość między nimi jest zwykłą odległością na płaszczyźnie. Ten sposób mierzenia odległości obowiązuje w każdym mieście, którego ulice biegną w jednym z dwu prostopadłych do siebie kierunków. Metryka trywialna (dyskretna). Dowolny zbiór może być uważany za przestrzeń metryczną, gdyż przyjmujemy, że odległość każdej pary punktów (różnych) jest równa 1. Metryka na koszt przejazdu tramwajem. Metryka ograniczona przez jedynkę. Jeżeli ρ jest metryką na X, to wzór (5.4) ρ 1 (x, y) = (5.4) ρ 1 (x, y) < 1 określa metrykę ograniczoną przez jedynkę. ρ 1 (x, y) = min(1, ρ(x, y)) (5.5) Tę samą metrykę określa wzór (5.5), (Engelking 1975). 116

117 Економіко-правові виклики 2014 року Metryka rzeka. Nieklasyczny typ metryki. Funkcja ρ określona we wzorze (5.6) jest metryką. Można obrazowo powiedzieć, że metryka ta charakteryzuje stosunki w pewnym kraju zarośniętym gęsto lasami, przez który przepływa rzeka y = 0. Mieszkańcy tego kraju, aby móc się zaopatrywać w wodę, wybrali ścieżki prowadzące od ich domu prostopadłe do rzeki. Aby dostać się tam z miejsca (x 1, y 1 ) do miejsca (x 2, y 2 ), najprościej jest zatem iść. Prostopadle do rzeki. Aby dostać się tam z miejsca (x 1, y 1 ) do miejsca (x 2, y 2 ), najprościej jest zatem iść prostopadle do rzeki, popłynąć rzeką tak daleko, żeby znaleźć się w punkcie rzeki najbliższym punktu (x 2, y 2 ) i znowu przejść przez las (Engelking 1975), s.308. ρ(z 1, z 2 ) = (5.6) Podprzestrzeń przestrzeni metrycznej W analizie mapy stabilności mamy matematyczne prawo analizować każdą z jej stref składowych. Każda strefa stanowi osobną przestrzeń metryczną z rozpatrywana metryką, zacieśnioną do danej strefy. Można osobno badać każdą część mapy, traktując ją jako podprzestrzeń metryczną. W szczególności dotyczy to stref, na jakie dzieli się poszczególna mapa stabilności Analiza zawartości w pierścieniach punktów mapy stabilności Opracowanie przechodzi aktualnie do analizy dwu-wymiarowej mapy, będącej prezentacją punktów stanowiących wynik testu Toyoty, zawierającego odpowiedź na pytanie o jakość i stabilność procesu, wyrażoną ilościowo w postaci skali dyskretnej o wymiarach 8 8. Każdy punkt jest oznaczony liczbą, która oznacza ilość powtarzających się wyników. Oto etapy tego procesu: ustalona zostaje mapa stabilności, wybieramy środek według motywów technicznych, tworzymy okręgi o promieniach, będących kolejnymi liczbami naturalnymi, są to punkty wynikowe testów TOYOTY, które mają wartość skalowo ocenową, wziętą z danego przedziału, wraz z krotnością wyniku wyrażoną podaną liczbą, pierścienie tworzymy odejmując mnogościowo poprzednie koło od następnego. 117

118 Національна академія наукового розвитку Rys Stabilność procesów. Charakterystyka: a) rozmieszczenia ocen na mapie stabilności procesów, b) podziału (%) ocen na strefy mapy. Obszar 10g. Dotyczy Źródło: opracowanie własne Jaka cecha łączy punkty mapy, przynależące do danego pierścienia? Są to punkty wynikowe testów TOYOTY, które mają wartość skalowo ocenową, wziętą z danego przedziału. Istotna jest wartość skalowa punktu (istotne są wartości liczbowe współrzędnych punktów wynikowych testów). Oraz istotną jest wartość krotnościowa (liczba oznaczająca punkt) Wyniki ilościowe analizy Nadszedł czas aby zaprezentować rozkłady procentowe przynależności punktów wynikowych testów do poszczególnych pierścieni. Metodycznie poprzedzić je muszą prezentacje przynależności punktów a potem skład procentowy i współczynnik zmienności odnoszący się do ciągu partykularnego stanowiącego ten rozkład procentowy. Dokładne analizy otrzymanych wyników wymagają dalszych studiów, wykraczających poza

119 Економіко-правові виклики 2014 року zakres niniejszej pracy. Powyższy proces jest powtarzany dla różnych rodzajów metryk, tworzących otoczenia wybranego technicznie punktu, co każdorazowo definiuje osobną rodzinę pierścieni i ich parametryzowania. Tworzona rodzina pierścieni kulistych otoczeń z zastosowaniem odpowiedniej metryki stanowi ciąg figur topologicznych o promieniach należących do kolejnych przedziałów liczb. Przedziały te są lewostronnie domknięte, a prawostronnie otwarte: [0,1), [1,2),, [7,8). Metryka Euklidesowa: Podział procentowy (Struktura procentowa rodziny pierścieni utworzonych na bazie metryki topologicznej dla całości mapy liczb): 1.[13,63%] (3); 2.[31,81%] (7); 3.[40,90%] (9); 4.[13,63%] (3). Symbol ten oznacza: 1 - numeracja pierścieni, [13,63%] procentowy udział danego pierścienia z całości mapy wyników testowych, (10) ilość punktów wynikowych, z uwzględnieniem krotności, należących do danego pierścienia). Suma wartości wynikowych mapy: 22 (stała liczba w odniesieniu do danej mapy). Średnia: 100%/4=25,00%. (Jest to stosunek całości do ilości pierścieni). D(X)=11,81 (Odchylenie standardowe). Vx=0,47 (Współczynnik zmienności) (BORKOWSKI S. 2013). Metryka ulica Podział procentowy: 1.[13,63%] (3); 2.[9,09%] (2); 3.[31,81%] (7); 4.[13,63%] (3); 5.[31,81%] (7). Suma wartości wynikowych mapy: 22. Średnia: 100%/5=20,00%. D(X)=9,86. Vx=0,49. Metryka trywialna 1) [0;1) 3(5,6) środek, [13,63%] (3); 2) [1;2) pozostałe punkty: [86,37%] (19). suma wartości wynikowych mapy: 22. Średnia: 100%/2=50%. 119

120 Національна академія наукового розвитку D(X)=36,37. Vx=0,73. Metryka rzeka Podział procentowy: 1.[0;1)[13,62%] (3); 2.[1;2)[9,08%] (2); 3.[2;3)[4,54%] (1); 4.[3;4)[0%] (0); 5.[4;5)[0%] (0) 6.[5;6)[0%] (0); 7.[6;7)[0%] (0); 8.[7;8)[0%] (0); 9.[8;9)[0%] (0); 10.[9;10)[4,54%] (1); 11.[10;11)[27,24%] (6); 12.[11;12)[9,08%] (2); 13.[12;13)[16,62%] (3); 14.[13;14)[9,08%] (2); 15.[14;15)[9,08%] (2). Suma wartości wynikowych mapy: 22. Średnia: 100%/15=6,06%. D(X)=7,41. Vx=1,22. Wnioski Większa praktyczność zastosowania metryki ulicy. Jest łatwiejsza w obliczeniach, a współczynnik zmienności, prawie ten sam. Parametry liczbowo podobne przy poszczególnych metrykach. Punkty należące do pierścieni mają cechę: równa jakość, ze względu na odległość od ustalonego środka. Parametry liczbowo podobne przy poszczególnych metrykach, z wyjątkiem metryki trywialnej i rzeki: euklidesowa: 0,47; droga: 049; trywialna: 0,73; rzeka: Ilość niepustych pierścieni jest rosnąca dla kolejnych stosowanych metryk: euklidesowej, ulicy i rzeki. Punkty należące do pierścieni mają cechę: równa jakość, ze względu na odległość od ustalonego środka Ryzyko a nieprzewidywalność, probabilizm i stabilność Ryzyko, to tematyka zainteresowań takich autorów jak: Yen Yee Chong, Evelyn May Brown. Pojęcie ryzyka jest definiowane w różny sposób i różnie

121 Економіко-правові виклики 2014 року rozumiane przez nadawanie określonych znaczeń. Prowadzi to do szeregu nieporozumień, skutkujących konsekwencjami, zwłaszcza w kontekście odpowiedzialności prawnej. Słownik języka polskiego podaje trzy definicje ryzyka: Niepewność to brak zdecydowania, pewności i wiary w siebie, to brak poczucia bezpieczeństwa i ufności w pomyślną przyszłość. To także niepokój towarzyszący oczekiwaniu na jakąś ważną decyzję, rozstrzygnięcie czegoś ; Możliwość sukcesu, ale także niepowodzenia, porażki, straty. To także przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, wątpliwy. Ryzyko to również możliwość powstania szkody. Oskar Lange: Sprawa niezawodności działania układów wystąpiła z całą wyrazistością w początku lat 50-tych w związku z szybkim rozwojem techniki konstrukcji rozmaitego rodzaju automatycznych urządzeń. Urządzenia te są na ogół bardzo skomplikowane, zawierają ogromną liczbę elementów składowych; niekiedy uszkodzenie jednego lub niewielu elementów uniemożliwia sprawne działanie całego układu [Lange 65], s.. L. Tepman, istotę ryzyka przedstawia porównując je z niebezpieczeństwem poniesienia strat w zasobach lub uzyskania mniejszych dochodów od zaplanowanych. Definiuje ryzyko jako prawdopodobieństwo potencjalnej utraty zasobów lub uzyskania ich w stopniu nie satysfakcjonującym. Atrybuty ryzyka: - Możliwość, że coś się nie uda (przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny); - Odważenie się na takie niebezpieczeństwo; - Prawdopodobieństwo powstania szkody, obciążające osobę poszkodowaną, niezależnie od jej winy, jeśli umowa lub przepis prawny nie zobowiązały innej osoby do wyrównania szkody (w definicji tej czuć mocno nastrój medyczny, co nie powinno nas dziwić, bo termin ryzyko występuje najczęściej w medycynie, bezpośrednio przed techniką i zarządzaniem 10 ). Elementy składające się na definicję ryzyka: 1) niebezpieczeństwo ogólne zagrożenia, 2) obszar niepewności wokół danego zdarzenia, 3) 10 Patrz: [Michalak 12], s

122 Національна академія наукового розвитку prawdopodobieństwo możliwość wystąpienia danego zdarzenia, 4) skutek znaczenie rezultatów danego zdarzenia. Negacyjne synonimy pojęcia ryzyka: Niepewność, Niepowodzenie, Niezawodność, Niebezpieczeństwo, Niestabilność. Ryzyko w sensie technicznym i jednocześnie ekonomicznym może zaprezentować wizja wzięta ze Słownika Matematyki i Cybernetyki Ekonomicznej 11. W modelach programowania matematycznego, do badania których sprowadzają się zadania planowania, projektowania i zarządzania, poszczególne lub wszystkie parametry wskaźnika jakości i ograniczeń mogą być nieokreślone lub losowe. W niektórych przypadkach doświadczenie, statystyka i badanie procesów określających zmiany pierwotnych informacji i tworzących warunki realizacji planu, projektu lub systemu zarządzania pozwalają na ustalenie pewnych probabilistycznych charakterystyk parametrów występujących w warunkach zadania. W innych przypadkach nie ma podstaw do jakichkolwiek przypuszczeń o statystycznych cechach zdarzeń, mogących zmienić zakładane wartości parametrów występujących w warunkach zadania. Sytuacje pierwszego typu są nazywane sytuacjami związanymi z ryzykiem, a sytuacje drugiego typu sytuacjami nieokreślonymi. Oba typy sytuacji są przedmiotem badania programowania stochastycznego 12. Przekazanie treści różnych koncepcji ryzyka w zarządzaniu, wymagają osobnego opracowania, które zapewne dojdzie do realizacji. 6. Podsumowanie W pracy rozważone zostały różne aspekty problemów procesów produkcji w dziedzinie ekonomi, badane metodą Toyoty. Na wstępie zostały przypomniane różne aspekty problemu filozoficznego między zmianami, 11 PWE, Warszawa [Słownik 85], s

123 Економіко-правові виклики 2014 року przewidywalnością, stabilnością, indeterminizmem stanowiącym przeciwieństwo determinizmu. Zagadnienie zawarte w pracy łączą obszary poznawczo-techniczne: mapa jakościowo stabilnościowa, rozkłady punktów wynikowych, rodzina pierścieni otoczeniowych, procentowa przynależność punktów do poszczególnych otoczeń, współczynnik zmienności dla poszczególnych rozkładów. Za główne osiągnięcia pracy uważam, uwieńczoną sukcesem, próbę wykorzystania pojęć jakości i stabilności do analiz ich metodologicznych związków, które mają głębokie zastosowanie w wielu dziedzinach nauki, techniki i praktyki, nie pomijając dziedziny zarządzania i marketingu. Literatura 1. Abramowicz H., Jak analizować wyniki pomiarów, PWN, Warszawa [Abramowicz 92]. 2. Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa [Ajdukiewicz 83]. 3. Anzenbacher A. Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo WAM, Kraków [Anzenbacher;08]. 4. Borkowski S. Zasady zarządzania Toyoty w interpretacji metody BOST, Oficyna Wydawnicza Stowarzyszenia Menedżerów Jakości i Produkcji, Częstochowa [Borkowski 13]. 5. Duda R. Wprowadzenie do topologii. Część I Topologia ogólna, PWN, Warszawa [Duda 86]. 6. Filozofia i nauka, Ossolineum, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź [Filozofia a nauka 87]. 7. Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement. ISO 1993; tłumaczenie polskie: Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik, GUM, Warszawa [Guide 99]. 8. Kowalczewski W. (red.) Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu. PWN. Warszawa [Kowalczewski 12]. 9. Krajewski W., Determinizm i indeterminizm [w:] [Filozofia a nauka 87], s [Krajewski 87]. 10. Krajewski W., Główne zagadnienia i kierunki filozofii, Ontologia, Warszawa [Krajewski 53]. 11. Kuratowski. K., Wstęp do teorii mnogości i topologii, PWN, Warszawa [Kuratowski 80]. 123

124 124 Національна академія наукового розвитку 12. Lange O., Wstęp do cybernetyki ekonomicznej, PWN, Warszawa [Lange 65]. 13. Łopuszański J., Fizyka statystyczna, Łódź Warszawa [Łopuszański 56]. 14. Mazierski S., Determinizm i indeterminizm w aspekcie fizykalnym i filozoficznym, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin [Mazierski 61]. 15. Metrologia. Nazwy i określenia [w:] Polska Norma, PN-71/N-02050, Polski Komitet Normalizacyjny. [Metrologia 71]. 16. Michalak J., Ryzyko medyczne i ryzyko w medycynie [w:] [Ryzyko 2012]. [Michalak 12]. 17. Minkina W. Olejnik R.M., Skale temperatury-użycie skali metrycznej i interwałowej w pomiarach temperatury, Podstawowe problemy metrologii. Prace Komisji Metrologii Oddziału PAN w Katowicach, Seria: Konferencje nr 8, Ustroń 2005, s [MinkinaOlejnik 05]. 18. Olejnik R.M., Analiza standardowego modelu długości, XXXVI Międzyuczelniana Konferencja Metrologów MKM 04. Materiały konferencyjne, Ustroń 2004, s [Olejnik 04a]. 19. Olejnik R. M., Jeszcze raz o konkatenacji, Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, nr 229, Elektrotechnika, z. 27, 2004, s [Olejnik 04b]. 20. Olejnik R. M., Kod pocztowy jako przykład metrologicznej skali nominalnej, Pomiary nr 7-8, 2004, s [Olejnik 04c]. 21. Olejnik R. M., Koncepcja pomiaru według Kazimierza Ajdukiewicza, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, XV, Kraków 1993, s [Olejnik 93]. 22. Olejnik R. M., La concezione metodologica della misurazione secondo K. Ajdukiewicz rappresentante della scuola di Leopoli - Varsavia, Antonianum, 67, Roma 1992, s [Olejnik 92]. 23. Olejnik R. M., Logika w standardowym modelu długości, PPM 06. Podstawowe Problemy Metrologii. Materiały V Konferencji Naukowo- Technicznej, Ustroń 2006, s [Olejnik 06a]. 24. Olejnik R.M., Matematyczna teoria miary a metodologiczne analizy procedur pomiarowych, OBI, Copernicus Center, Kraków Tarnów [Olejnik 11]. 25. Olejnik R. M., Metrologia teoretyczna. Artykulacja w standardowym modelu wielkości, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Nr 1624, Organizacja i Zarządzanie z.20, Cz.1, 2004, s [Olejnik 04d].

125 Економіко-правові виклики 2014 року 26. Olejnik M.R., Niekonsekwencja logiczna w teorii pomiaru Kazimierza Ajdukiewicza, [w:] Studia Philosophiae Christianae, nr 1, Warszawa 1986, s [Olejnik 86]. 27. Olejnik R. M., O pomiarze, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa [Olejnik 98]. 28. Olejnik R.M., Od indeterminizmu poprzez prawdopodobieństwo do ryzyka [w:] [Ryzyko 2012], s Olejnik R.M., Ryzyko a nieprzewidywalność w relacji do wolnej woli i determinizmu aspekt filozoficzny w naukach o zarządzaniu [w:] [Ryzyko 13], s [Olejnik 13]. 30. Olejnik R. M., Technika badania przechodniości w relacji nierozróżnialności standardowego modelu wielkości, Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, nr 233 Elektrotechnika, z.29, 2006, s [Olejnik 06b]. 31. Olejnik R. M., Topologia w metrologii na przykładzie warunku addytywności, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Nr 1670, Elektrotechnika, z.195, 2005, s [Olejnik 05b]. 32. Olejnik M.R., Warstwy poznawcze w standardowym modelu wielkości, Kongres Metrologii. Metrologia w procesie poznania. Materiały kongresowe pod red. Prof. dr hab. inż. Janusza Mroczki. Tom 1, Wrocław 2004, s [Olejnik 04f]. 33. Skrodzka W. (red.), Zmiany w organizacjach w warunkach niepewności, Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa [Ryzyko 13]. 34. Słownik matematyki i cybernetyki ekonomicznej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [Słownik 1985]. 35. Szydłowski H., Pracownia fizyczna. Podręcznik dla nauczycieli, PWN, Warszawa [Szydłowski 77]. 36. Szydłowski H., Pracownia fizyczna, PWN, Warszawa [Szydłowski 94]. 37. Szydłowski H., Pracownia fizyczna wspomagana komputerem, PWN, Warszawa [Szydłowski 03]. 38. Taylor J. R., An Introduction to Error Analysis, Oxford University Press, Oxford 1982; tłumaczenie polskie: Wstęp do analizy błędu pomiarowego, PWN, Warszawa [Taylor 95]. 39. Wheeler D. J., Zrozumieć zmienność. Klucz do zarządzania chaosem, Prod Press, Wrocław [Wheeler 08]. 125

126 Національна академія наукового розвитку BANKRUCTWA NA WARSZAWSKIEJ GIEŁDZIE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH I NA NEWCONNECT W 2013 ROKU. mgr Paweł Pantuchowicz Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Głównymi celami niniejszego referatu są: wyartykułowanie powodów bankructw podawanych przez spółki bankrutujące na warszawskiej giełdzie i na Newconnect w 2013 roku, przedstawienie własnych przemyśleń na temat tychże powodów, próba wyciągnięcia wniosków z zaistniałej sytuacji oraz rozpoznania wynikających z niej wyzwań. Odnosząc się w pierwszej kolejności do wyartykułowania powodów bankructw podawanych przez spółki bankrutujące na warszawskiej giełdzie i na Newconnect w 2013 roku, należy zauważyć, że było ich kilka. Pierwszym z napotykanych jest zła sytuacja finansowa przedsiębiorstwa. Może ona być spowodowana utratą płynności finansowej, zadłużeniem bądź probemami związanymi z rozkładem jego spałat. Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, któremu odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco zobowiązania te wykonuje 1. Jeśli spółce grozi upadłość albo utrata płynności finansowej to jest to sygnał ostrzegawczy nie tylko dla inwestorów, ale również dla jej kontrahentów. Pierwsi mogą wycofać swój wkład finansowy, a drudzy odmówić zawarcia kolejnych kontraktów. Z odmowy zawarcia kolejnych kontraktów wynikają straty, ponieważ spółka traci potencjalne źródło zdobycia kapitału w postaci zapłaty za wykonane zlecenie. Jej sytuacja finansowa pogarsza się tym bardziej, że nieuregulowane dotąd zobowiązania rosną tworząc zadłużenie. Jeśli zadłużenie osiąga poziom, z którym spółka nie jest w stanie uporać się sama, ponieważ nie ma podpisanych nowych kontraktów, może zwrócić się do banku o pożyczkę. Rozwiązanie to, jak każda pożyczka zadłużonemu bez perspektyw na zarobki, spowodowałoby wpadnięcie w błędne koło. Jednak nie mówimy tu o pojedynczym obywatelu, a o spółce w przypadku której kwestia ma się zgoła inaczej. Otóż bank pożyczający pieniądze zadłużonej spółce może zażądać od takiej spóki, aby poinformowała bank o swojej sytuacji finansowej przedstawiając dokumentację finansową świadczącą o swojej 1 Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. z 2003 r. Nr 60, poz. 535, art. 11, ust

127 Економіко-правові виклики 2014 року kondycji. Tutaj docieramy do drugiego powodu podawanego przez spółki bankructujące na warszawskiej giełdzie i na Newconnect w 2013 roku, a mianowicie do odmowy dokapitalizowania przez bank. Bank może zażądać udostępnienia dokumentów finansowych świadczących o kondycji spółki. I w rzeczywistości banki wystosowywały takowe żądania w odpowiedzi na prośby spółek o dokapitalizowanie. Spółki spotykały się jednak z odmowami, ponieważ nie dostarczały bankom wyczerpujących informacji na temat swojej kondycji finansowej. Tu pojawia się trzeci powód podawany przez spółki bankructujące na warszawskiej giełdzie i na Newconnect w 2013 nieopłacalność prowadzenia dalszej działalności. W przypadku spółki złożenie wniosku o upadłość może być w praktyce czymś przypominającym decyzję o zmianie satatusu prawnego. Rzadko zdarza się, aby od członka zarządu spółki, której oficjalnie przyznano status bankruta, ktoś wymagał, aby ten, z własnego majątku pokrył jej zadłużenie. Musiałby on najpierw złamać prawo lub postanowienia statutu własnej spółki. Jeśli zaś chodzi o odpowiedzialność z tytułu złamania przepisów prawa, to dłużnik jest zobowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości 2 a jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, [powyższy] obowiązek, spoczywa na każdym kto ma prawo go reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami 3. Zatem członek zarządu spółki musiałby nie złożyć w sądzie wniosku o upadłość w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości. Chyba, że takie postanowienie złożył w terminie, ale zarząd spółki wcześniej dopuścił się zaniedbań i w przypadku spółki notowanej na Newconnect nie raportował kwartalnie i rocznie, a w przypadku głównego rynku akcji nie raportował kwartalnie, półrocznie z opinią audytora i rocznie z audytem. Państwa członkowskie [Unii Europejskiej] podejmują niezbędne środki w celu zapewnienia możliwości pociągnięcia osób prawnych do odpowiedzialności za przestępstwa (...) [między innymi takie jak] dostarczanie fałszywych lub wprowadzających w błąd danych lub jakiekolwiek inne zachowanie służące manipulowaniu obliczniem wskaźnika referencyjnego (...) popełnione na ich korzyść przez osobę zajmującą w nich kierownicze stanowisko, działającą indywidualnie lub jako członek organu danej osoby 2 Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. z 2003 r. Nr 60, poz. 535, art. 21, ust Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. z 2003 r. Nr 60, poz. 535, art. 21, ust

128 128 Національна академія наукового розвитку prawnej na podstawie (...) uprawnienia do sprawowania kontroli w ramach tej osoby prywatnej 4. Ciężko jest jednak w praktyce sprostać unijnym wymogom, aby audytor był niezależny, jeśli jest on członkiem rady nadzorczej, i jako rewident wchodzi w skład komitetu audytu. Kiedy przyjrzymy się pracy audytorów zauważymy, że wielka czwórka, w której skład wchodzą Deloitte, KPMG, EY oraz PwC bada spółki, których aktywa stanowią ponad 93 procent łącznych aktywów spółek giełdowych 5. Prawopodobnie jest to efekt wojny cenowej. Z drugiej strony powszechnie wiadomo, że przedsiębiorcy, którzy osobiście rozwijali działalność zaczynając od niczego mają silniejszą motywację by chronić majątek przed egzekucją. To całkiem naturalne, że będą próbwali chronić swój życiowy dorobek za każdą cenę, często przekraczając granice prawa i etyki zawodowej [wolne tłumaczenie] 6. Dla kontrastu warto przytoczyć tutaj ogromne premie pobrane przez zarząd AIG w Stanach Zjednoczonych pomimo wykupu długów przez państwo. W ich przypadku nie chodziło raczej o ochronę życiowego dobytku a o chciwość. AIG straciło ponad pięć miliardów dolarów w ostatnim kwartale 2007 z powodu strat przypisywanych jego Wydziałowi Produktów Finansowych nazywanemu AIG-FP. Zgodnie z warunkami Planu Starszych Partnerów, Martin Sullivan i inni czołowi dyrektorzy wykonawczy powinni mieć zmniejszone swoje premie z powodu słabych wyników. Lecz kiedy jedenastego marca 2008 roku zebrał się komitet wynagrodzeń, by przyznać premie za 2007 rok, Martin Sullivan nalegał, aby komitet zignorował straty Wydziału Produktów Finansowych podczas obliczania jego premii oraz premii innych czołowych dyrektorów wykonawczych [wolne tłumaczenie] 7. Nie wspomnieliśmy jeszcze dotąd o powodzie odmowy rozkładu spłaty zadłużenia. W rzeczywistości jednak, trudno dziwić się bankom, które odmawiały nietransparentnym finansowo spółkom takiego rozkładu. Wyrażenie przez bank zgody świadczyłoby o tym, że bankier wiedząc, że może nie odzyskać pieniędzy, odwleka tylko egzekucję długu. Wracając jednak do inwestora, który jak powiedzieliśmy na początku może wycofać się z inwestowania w daną spółkę, jeśli spółka traci płynność 4 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z dnia , Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/57/UE z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie sankcji karnych za nadużycia na rynku, art. 5, ust. 2, ppkt. d). 5 Źródło: 6 Źródło: 7 The Causes and Effects of The AIG Bailout, Hearing before the Committee on Oversight and Government Reform, House of Representatives, 1010 Congress, 2 nd session, October 7, 2008, Serial No , U.S. Government Printing Office, Washington 2010, s. 2.

129 Економіко-правові виклики 2014 року finansową, musimy zdać sobie sprawę jeszcze z kilku rzeczy. Pierwszą z nich jest dostęp inwestora do informacji. W przypadku Newconnect wymóg raportowania o kondycji finansowej spółki dotyczy okresów kwartalnych i rocznych. Przy tych drugich zaznacza się, że powinny być przeprowadzane według najlepszych krajowych standardów [wolne tłumaczenie] 8. Nie ma tu jednak wymogu zewnętrznego audytu. Nawet w przypadku głównego rynku akcji wymóg audytu zewnętrznego występuje tylko przy raporcie rocznym. Jeżeli jednak, jak wspomnieliśmy już wcześniej, wewnętrzne audyty są realizowane bez zatrudniania audytorów zewnętrznych, a raporty z wymogiem audytu zewnętrznego są realizowane w dziewięćdziesięciu procentach przypadków przez zaledwie cztery spośród tysiąca pięciuset zarejestrowanych w kraju firm audytorskich, to prawdopodobieństwo, że transparentność finansowa spółki na tym straci jest bardzo duże. Czy zatem wyzwania jakie przed nami stoją dotyczą wyprowadzania pięniędzy ze spółek, potrzeby doregulowania rynku, który z definicji ma mieć charakter bardziej liberalny, czy może jednak kwestii dopracowania wymogów audytorskich? Nawet jeśli tak, to w przypadku Newconnect jedynym czynnikiem wpływającym na wiarygodność poszczególnych graczy nie jest badanie rewidenta a dane historyczne. Każda spółka notowana na Newconnect ma prawo zamówienia przebadania danych historycznych. Może właśnie to jest sposób na pozyskanie inwestorów? W końcu co może bardziej przemawiać do inwestora niż pozytywne dane historyczne? Spółka, która wzięła się z nikąd i nagle, a oprócz tego nie jest transparentna, pewnie zaraz zniknie razem z pieniędzmi inwestora. Natomiast spółka, która ma do zaprezentowania cały szereg pozytywnych danych historycznych, a do tego sama, mimo braku takowych wymogów, będąc notowaną na Newconnect, zamawia u rewidenta zewnętrznego sprawdzanie zarówno rocznych jak i kwartalnych sprawozdań finansowych, to już zupełnie inna kategoria. Przypuszczalnie każdy logicznie myślący inwestor wybrałby tę drugą. Jako nowy rynek Newconnect ma na pewno nad czym pracować. Ktoś mógłby zadać w tym miejscu pytanie: jeśli spółka ciągle zamawia sprawdzenia u tego samego rewidenta, to chyba podejrzane, prawda? W naszym kraju w chwili obecnej, kiedy jak już przed momentem wspomnieliśmy, rynek Newconnect jest jeszcze młody, pewnie tak. W końcu przytoczony został już przykład wielkiej czwórki. Jednak na rozwiniętych rynkach zachodnich to właśnie korzystanie od zarania spółki z usług jednej i tej samej firmy audytorskiej jest oznaką transparentności, ponieważ spółka wysyła wówczas do inwestorów jasny i ciągły przekaz: 8 Źródło: 129

130 Національна академія наукового розвитку jesteśmy tu od dawna, nigdzie się nie ruszamy, możecie być spokojni. Prawda jest taka, że pewności nie mamy nigdy. W kraju jednak obserwujemy częste zmiany firm audytorskich spowodowane prozaiczną przyczyną szukania oszczędności. Takie szukanie jak widać, często kończy się w kieszeni wielkiej czwórki, która przebija się niższą ceną. Zatem należy jasno stwierdzić, że żaden z powodów podawanych przez spółki bankrutujące na głównym rynku i na Newconnect w 2013 roku nie jest wystarczająco miarodajny. Z drugiej zaś strony wyprowadzanie pieniędzy ze spółek przez zarządy nie jest niczym nowym, jednak czym innym jest robienie tego z wyczyciem przez lata, a czym innym zachowanie podobne do gry w pokera, gdzie stawka jest wysoka a karty słabe. Próba wyciągnięcia wniosków z zaistniałej sytuacji dotyczyła tu głównie odniesień do prawodawstwa regulującego pracę firm audytorskich. Niestety mimo szczytnych ideii przyświecających wszelkim decyzjom zapadającym w Brukseli, praktyka stosowania ich w kraju docelowym musi zawsze liczyć się z lokalnymi ograniczeniami. Stoją przed nami z pewnością ogromne wyzwania jak przed każdym młodym rynkiem. Jednak tempo, w jakim rozwija się polska giełda i jej inicjatywy, budzą nadzieje. IMPORT RÓWNOLEGŁY PRODUKTU LECZNICZEGO ZAGROŻENIE DLA BEZPIECZEŃSTWA CZY SZANSA NA TAŃSZE LEKI? mgr inż. Albert Pielak Uniwersytet Warszawski, Wydział Prawa i Administracji Wraz z przystąpieniem Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej stał się w niej możliwy import równoległy. Umożliwia to zasada swobodnego przypływu towarów intronizowana w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TfUE) 1 oraz powstałe na tym tle orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Ponadto tę kwestie reguluje polskie prawo krajowe. 1 Dz. Urzędowy UE C 115 z 9 maja 2008 r. 130

131 Економіко-правові виклики 2014 року Polska ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne; Dz. U nr 126 poz.1381 (zwana dalej ustawą Prawo farmaceutyczne) zawiera definicję importu równoległego. W rozumieniu tego aktu normatywnego importem równoległym jest każde działanie polegające na sprowadzaniu gotowego produktu leczniczego z państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA European Free Trade Association), z wyjątkiem Szwajcarii, w tym w szczególności ich magazynowanie, kontrola jakości przy zwalnianiu serii i dystrybucja. Importowany produkt leczniczy musi spełniać szereg wymagań: a) sprowadzony produkt leczniczy posiada tę samą substancję czynną (substancje czynne), co najmniej: te same wskazania do 3. poziomu kodu ATC/ATCvet (kod klasyfikacji anatomiczno-terapeutycznochemicznej), b) tę samą moc, c) tę samą drogę podania, d) tę samą postać jak produkt leczniczy dopuszczony do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub postać zbliżoną, która nie powoduje powstania różnic terapeutycznych w stosunku do produktu leczniczego dopuszczonego do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Sprowadzony produkt leczniczy i produkt leczniczy dopuszczony do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej muszą być odpowiednio w państwie, z którego produkt jest sprowadzony, i na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jednocześnie referencyjnymi produktami leczniczymi albo jednocześnie odpowiednikami referencyjnych produktów leczniczych. Aby uzyskać pozwolenia na import równoległy należy złożyć wniosek do Ministra właściwego do spraw zdrowia (obecnie jest to Minister Zdrowia) za pośrednictwem Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (zwanego dalej Prezesem Urzędu). Wymóg uzyskania zezwolenia na prowadzenie tego typu działalności jest ustanowiony przez art. 6 ust. 1 Dyrektywy 2001/83/WE, która wiąże państwo członkowskie co do tego rezultatu pozostawiając swobodę w zakresie środków zmierzających do jego osiągnięcia. 131

132 Національна академія наукового розвитку Wniosek o wydanie pozwolenia na import równoległy powinien zawierać: a) podstawowe dane zawarte w pozwoleniu wydanym przez państwo członkowskie Unii Europejskiej lub państwo członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, z którego produkt leczniczy jest sprowadzany b) dane importera równoległego c) wzór oznakowania opakowania oraz ulotki d) kopię zezwolenia na wytwarzanie wydane przez upoważniony organ państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, w tym w zakresie przepakowywania e) potwierdzenie uiszczenia opłaty za złożenie wniosku. Pozwolenie na import równoległy produktu leczniczego wygasa po upływie roku od dnia wygaśnięcia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu na terytorium RP, a w przypadku wygaśnięcia na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego, pozwolenie na import równoległy produktu leczniczego wygasa z chwilą wygaśnięcia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu. Ponadto, cofnięcie pozwolenia na dopuszczenie do obrotu wynikające z zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzi lub zwierząt skutkuje jednocześnie cofnięciem pozwolenia na import równoległy. Przed wprowadzeniem do obrotu w Polsce, produkty z importu równoległego są przepakowane do opakowania oznakowanego w języku polskim, do którego dołączana jest polskojęzyczna ulotka. Proces przepakowania nie ma wpływu na właściwości terapeutyczne i bezpieczeństwo stosowania leku. Jest to proces, który nie ingeruje w opakowanie wewnętrzne leku. Pozostaje ono w nienaruszonej postaci, tzn. takiej, w jakiej zostało dopuszczone do obrotu w kraju źródłowym. Podmiot uprawniony do importu równoległego może wprowadzić produkt importowany równolegle do obrotu pod nazwą stosowaną na terytorium Polski, stosowaną w państwie, z którego produkt leczniczy jest sprowadzony, albo powszechnie stosowaną lub naukową opatrzoną znakiem towarowym lub nazwą podmiotu uprawnionego do importu równoległego. 132

133 Економіко-правові виклики 2014 року Importer równoległy, chcąc przepakować produkt leczniczy, musi spełnić następujące wymagania: a) przepakowanie nie wpłynie niekorzystnie na oryginalny stan produktu b) nowe opakowanie zawiera informację o tym, kto wyprodukował i przepakował produkt c) wygląd przepakowanego produktu nie szkodzi renomie znaku towarowego ani jego właściciela d) właściciel znaku towarowego został uprzednio powiadomiony o zamiarze wprowadzenia przepakowanego produktu do obrotu Przepisy wymagają, aby ulotka informacyjna dla pacjenta w produkcie pochodzącym z importu równoległego zawierała dokładnie takie same informacje, jak ulotka dołączona do produktu wprowadzonego na rynek bezpośrednio przez jego producenta. Obowiązek uaktualniania ulotek informacyjnych zgodnie ze zmianami w referencyjnych drukach informacyjnych spoczywa na importerze równoległym. Przeciwko zjawisku importu równoległego produktów leczniczych protestują przedsiębiorstwa farmaceutyczne. Jednym z argumentów wybrzmiewającym z ich strony jest narażanie pacjentów na niebezpieczeństwo poprzez możliwość wprowadzenia do obrotu sfałszowanych leków (podróbek). Jednak wszystkie zachowania związane z importem równoległym są poddane analogicznym regulacjom co leki dystrybułowane w tradycyjny sposób trudno jest zatem bronić poglądu, że proceder importu równoległego zwiększa ryzyko sfałszowania produktu leczniczego. Do tej pory nie stwierdzono istnienia w legalnym obrocie przypadku przeniknięcia leku podrobionego. Firmy farmaceutyczne podnoszą też, że równoległy import produktu leczniczego przyczynia sią do zmniejszenia ich zysków, a co za tym idzie zmniejszenia się puli nakładów na badania uskuteczniane nad nowymi produktami leczniczymi oraz powoduje opóźnienia w wprowadzaniu nowych terapii. Warto jednak w tym kontekście przytoczyć fragment decyzji Komisji Europejskiej z 8 maja 2001 r.: Wydaje się, że nie ma żadnego związku przyczynowo skutkowego pomiędzy stratami z powodu handlu równoległego a inwestycjami firmy Glaxo Wellcome w badania i rozwój. Co więcej, straty te są na tyle nieznaczne, że nie mogły mieć wpływu na 133

134 Національна академія наукового розвитку wspomniane inwestycje w żaden istotny sposób.. Dalej Komisja odwołuje się do struktury wydatków firm farmaceutycznych, gdzie zauważa, że środki przeznaczane na badania i rozwój stanowią ok. 15 % ogólnego budżetu firmy. Biorąc pod uwagę fakt, że wydatki na marketing i promocję kształtują się na poziomie %, można równie dobrze powiedzieć, że straty wynikające z handlu równoległego można odliczyć od tej pozycji, co pozbawia ciężaru gatunkowego omawianego argumentu. Skutkiem sprowadzania gotowego produktu leczniczego z państw określonych w ustawie jest spowodowanie pośredniego efektu konkurencyjnego. Polega on na obniżeniu cen produktów leczniczych oferowanych przez producentów w krajach importu. Zdarza się, że leki pochodzące z importu równoległego są o kilkadziesiąt procent tańsze niż te, które są dystrybułowane w tradycyjny sposób. Oszczędzają na tym pacjenci, którzy mają dostęp do tańszego produktu leczniczego o tych samych właściwościach oraz hurtownie farmaceutyczne. Zgodnie z raportem Deloitte Audyt oraz Stowarzyszenia Importerów Równoległych Produktów Leczniczych Wpływ importu równoległego na konkurencyjność rynku leków w Polsce z kwietnia 2010 r. w latach pacjenci, szpitale oraz NFZ zaoszczędzili dzięki istnieniu importu równoległego produktów leczniczych ponad 294 mln zł. Obliczenia wykonane zostały na podstawie danych IMS Poland, z uwzględnieniem bazowych cen zakupu, marż hurtowych i aptecznych, podatku VAT oraz detalicznych cen urzędowych w przypadku leków refundowanych. Podobnie, oszczędności wynikające z istnienia procedury importu równoległego szacowane są w państwach europejskich na kilkadziesiąt albo nawet kilkaset milionów euro rocznie. Import równoległy jest w pełni legalnym oraz rodzącym oszczędności zjawiskiem. Uważam, że regulacja prawna tego zagadnienia w polskim prawie krajowym zapewnia również bezpieczeństwo produktu leczniczego, a co za tym idzie bezpieczeństwo i zdrowie pacjenta. Handel równoległy produktem leczniczym skutkuje dla pacjenta nie tylko obniżeniem ceny produktu leczniczego, ale także daje mu możliwość dostępu do nowoczesnych terapii lekowych. 134

135 Економіко-правові виклики 2014 року TAKSONOMIA DEFINICJI RYZYKA I PRÓBA ICH KLASYFIKACJI mgr inż. Monika Piśniak Politechnika Częstochowska Streszczenie: Współcześnie przedsiębiorstwa muszą mierzyć się z wieloma czynnikami zewnętrznymi, które wpływają na całe spektrum procesów zachodzących w każdym zakładzie produkcyjnym. Czynniki te powodują zmiany, najczęściej pozytywne, ale również neutralne czy negatywne. Dlatego też ryzyko, a bardziej zarządzanie ryzykiem w przypadku procesów decyzyjnych oraz następujących po nich, wymusza wprowadzenie pojęcia miary ryzyka. Poniższa praca jest próbą podziału dostępnych w literaturze definicji ryzyka, ze względu na ich operacyjność. Słowa kluczowe: Ryzyko, definicje, klasyfikacja ryzyka, zarządzanie. Wstęp Ryzyko występuje współcześnie w każdej dziedzinie życia człowieka, jest ono znane od zarania dziejów, powstaje jeśli mamy do czynienia z sytuacją, w której należy podjąć decyzję, nie znając przyszłych skutków. Powiązane jest zatem z nieznaną przyszłością oraz brakiem kompletnych informacji, mających na celu eliminację ryzyka lub też jego zmniejszenie. W trakcie kolejnych procesów następujących po sobie w konsekwencji podjętej decyzji, mogą wystąpić zakłócenia płynące ze środowiska naturalnego lub otoczenia społecznego, wywołując stan niepewności 1. W chwili podejmowania decyzji nie dysponujemy nigdy kompletnym zbiorem informacji, jedynie wspieramy się danymi, które otrzymaliśmy z analizy historycznej. Zmusza to do odgadywania skutków oraz przyszłych rezultatów obecnych decyzji 2. Decyzje te podejmuje się akceptując albo odrzucając założeń warunków, które opisują w pewnym przybliżeniu realia procesu decyzyjnego. Warunki te dzielą się na deterministyczne, czyli te które są pewne, mogące przewidzieć wszystkie konsekwencje podejmowanych 1 T.T. Kaczmarek, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem ujęcie interdyscyplinarne, 2008 r. Warszawa Difin, s P.G.Moore, Ryzyko w podejmowaniu decyzji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1975 r., s

136 Національна академія наукового розвитку decyzji oraz niedeterministyczne, którymi jest właśnie ryzyko oraz niepewność. 3 Ryzyko jest pojęciem, które towarzyszyło ludziom od zawsze we wszystkich sferach życia, ponieważ wywodzi się z obaw o ognisko domowe, czyli aby zapewnić sobie suche i ciepłe schronienie. Wraz z rozwojem ludzkości, ludzie zadawali sobie trudniejsze pytania, bojąc się o pozostałe płaszczyzny życia. Pierwsze oznaki ryzyka w procesach produkcyjnych, sprowadzały się do pytań dotyczących zbiorów w rolnictwie, jak i magazynowania artykułów. Wraz z kolejnymi etapami rozwoju gospodarki następowało coraz więcej stanów niepewności. 4. Aktualnie najczęściej występującym obszarem badania ryzyka jest aspekt ekonomiczny, jednak nie należy zapominać, że jest to zagadnienie wielopłaszczyznowe. Analizując definiowanie ryzyka w dostępnej literaturze, można zauważyć, że jest ono zarówno pojęciem intuicyjnym jak i mierzalnym, spowodowane jest wieloma różnicami subiektywnymi definiujących 5. Sprowadzają się one różnic semantycznych, jednak w niektórych można zauważyć element operacyjny. Przedłożona praca skupiać się będzie na przeglądzie literaturowym pod względem pomiaru ryzyka. 1. Propozycja podziału dostępnych definicji ryzyka biorąc pod uwagę operacyjność. Pojęcie ryzyka pochodzi z łacińskiego słowa riscare, które znaczy odważyć się, nakreślając kluczowe znaczenie ryzyka jako kwestii wyboru, a nie przeznaczenia 6. Współczesny słownik języka polskiego, podaje definicję, że ryzyko to możliwość sukcesu, ale także niepowodzenia, porażki, straty. To także przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, wątpliwy. Ryzyko to również możliwość powstania szkody 7. Uzupełnieniem definicji podanej przez słownik języka polskiego, jest opis pochodzący z Encyklopedii organizacji i zarządzania, mówiąc, że wielkość 3 J. Marcinkowski, Ryzyko, jakość prognoz a efektywność inwestowania na rynkach finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 r., s R.M. Olejnik, Od indeterminizmu poprzez prawdopodobieństwo do ryzyka aspekt filozoficzny, 2012 r. Politechnika Częstochowska, s Z. Malara, Ryzyko i ochrona przed niepowodzeniem w procesie restrukturyzacji przedsiębiorstwa, Ryzyko. Perspektywa jakościowa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2013 r., s P.L. Bernstein, Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, WIG-Press, Warszawa 1997 r., s Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1998 r., s

137 Економіко-правові виклики 2014 року ryzyka jest zdeterminowana poprzez: typ, zakres a także warunki w jakich proces przebiega 8. Wśród definicji dostępnych w literaturze można zauważyć trzy główne grupy: I. Ryzyko jako pojęcie niemierzalne. W tej grupie znajduje się najwięcej dostępnych w literaturze definicji. Dotyczą one sfery psychologicznej, filozoficznej oraz ekonomicznej, nie mające przy tym elementów operacyjności. G. Banse oraz G. Wechmann zauważyli brak ogólnej definicji jako syntezy istniejących, która mogłaby zostać wykorzystana we wszystkich dyscyplinach 9. Cz. S. Nosal uważa, że ryzyko jest stanem umysłu, w procesie podejmowania decyzji zostaje przeprowadzona analiza szans oraz zagrożeń. Poziom poczucia ryzyka jest uzależniony od cech osobowości 10. M. Dziura wraz z J. Kaczmarek uważają, że ryzyko jest związane z krótkimi okresami czasu, natomiast niepewność jest procesem długoterminowym 11. W. Grzybowski zwraca uwagę na możliwość wystąpienia ryzyka w każdej sytuacji, zarówno gdy podane są szczegółowe informacje jak i kiedy nie dysponuje się danymi wejściowymi 12. J. Głuchowski oraz J. Szambelańczyk, koncepcja ryzyka opiera się na poglądzie, że jest ono stanem, gdzie rezultaty nie są znane, niemniej jednak można przypuszczać jakie nastąpią alternatywy oraz szanse ich wystąpienia Encyklopedia organizacji i zarządzania, pod red. L. Pasiecznego, Warszawa 1981 r. s istotą ryzyka jest podejmowanie działań, któ ych skutki mogą być różne 9 G.Banse, G. Wechmann, Interdisziplinäre Risikoforschung. Eine Bibliographie, Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden 1998 r., s Cz. Nosal., Psychologia myślenia i działania menedżera., AKADE, Wrocław 2001 r. s M. Dziura, J. Kaczmarek, Decyzje inwestycyjne w warunkach ryzyka i niepewności, zarządzanie finansami. Współczesne tendencje w teorii i praktyce. T2. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Kołobrzeg 2-4 marca 2000 r. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2000 r. s W. Grzybowski, Przedsiębiorczość, niepewność, zysk, UMCS Lublin, 1995 r., ( ) pojęcie niepewności da się zastosować do każdej sytuacji, której nie można opisać w sposób absolutnie dokładny, bez względu na stopień tej dokładności oraz bez względu na to, czy opisywana sytuacja grozi powstaniem odchyleń różnokierunkowych, czy tylko ujemnych. Pojęcie ryzyka natomiast nie można rozumień tak szeroko, ponieważ może być ono odnoszone do sytuacji, które dążą zaistnieniem odchylenia ujemnego bądź dla których odchylenie ujemne jest jedną z możliwości. 13 J. Głuchowski, J. Szambelańczyk., Zarządzanie ryzykiem bankowym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 199 r. s

138 Національна академія наукового розвитку R. Diacon wraz z R.L. Carter, twierdzą że ryzyko występuje wtedy jeśli nie znane są rezultaty mogące wystąpić w przyszłości, ani możliwe alternatywy czy też szanse. W przeciwnym wypadku mamy do czynienia z niepewnością 14. Pyka oraz J. Pyka podaje, że ryzyko jest stanem niepewności, który najlepiej jest znany przez podmioty gospodarcze 15. J. Rokita łączy podejście psychologiczne wraz z ekonomicznym opisując ryzyko jako konsekwencję zjawiska nieświadomości, jakie powstaje w wyniku działania ludzkiego umysłu. Przypisuje ryzyku wartość, która pobierana jest z otaczającego środowiska 16. II. Ryzyko jako pojęcie mierzalne w sensie intuicyjnym (bez wskazania odpowiedniego sposobu pomiaru). Ta grupa wskazuje na mierzalność ryzyka, jednak ich autorzy nie potrafią wskazać najlepszego miernika. F.H.Knight wprowadził podział ryzyka na część mierzalną oraz niemierzalną. Mierzalna to ryzyko, natomiast niemierzalna to niepewność 17. E. Kulwicki zwraca uwagę na podział, jeśli dane parametry wejściowe nie są znane, mamy wtedy do czynienia ze zjawiskiem niemierzalnym, czyli niepewnością, w przeciwnym wypadku występuje ryzyko 18. III. Ryzyko oparte o kryteria mierzalności mierzalność empiryczna. W tej grupie znajdują się autorzy definicji, którzy wprowadzili sposób pomiaru. Można zauważyć, że występują typowe mierniki jak prawdopodobieństwo, albo jej synonimy (hazard). Jak również miary jak odchylenie standardowe, korelacja. 14 S. R.Diacon., R. L. Carter, Success in Insurance, J. Murray, London. 1990r. s Pyka I., Pyka J., Woźniak-Sobczak B., Elementy ekonomii i ekonomiki przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1997r., s Staniec I., Zawiła-Niedźwiecki J., Zarządzanie ryzykiem operacyjnym, C.H. Beck Warszawa, 2008, s. 16.[J. Rokita, 1997, s.20-23] 17 F.H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, Chicago Londyn 1985 r, s E. Kulwicki, Działalność gospodarcza w warunkach ryzyka b ju g j. P ń t Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1987r., s

139 Економіко-правові виклики 2014 року a. Ryzyko mierzone matematycznie, probabilistycznie. O. Lange definiuje ryzyko jako wielkość mierzalną przy pomocy technik probabilistycznych, natomiast niepewność występuje w sytuacjach, kiedy tych technik nie można zastosować 19. G.L.S. Shackle a, uważa, że ryzyko wyznaczyć można prawdopodobieństwem w eksperymencie podzielnym, rozumianym jako szereg działań oddzielnych w dostatecznej ilości prób występujących w jednakowych okolicznościach 20. W. Samecki, wprowadza podział na trzy rodzaje wykorzystywanego prawdopodobieństwa oraz zwraca uwagę na wymóg obiektywnej wiedzy 21. K.Marcinek twierdzi, że ryzyko występuje wówczas, jeśli na wszystkich możliwych poziomach można oszacować prawdopodobieństwa na podstawie danych wejściowych. Niepewność nazywa niemożnością identyfikacji wszystkich możliwości przyszłych poziomów badanych poziomów 22. L. Tepman, porównując z niebezpieczeństwem poniesienia strat w zasobach lub uzyskania mniejszych dochodów od zaplanowanych. Definiuje ryzyko jako prawdopodobieństwo potencjalnej utraty zasobów lub uzyskania ich w stopniu nie satysfakcjonującym 23. J.Pfeffer ryzyko traktuje jako połączenie elementów hazardu, które można mierzyć za pomocą niepewności, a ona z kolei jest mierzona poziomem miary, będąc kategorią psychologiczną 24. b. Ryzyko mierzone statystycznie. A.H.Willet, stwierdził że zjawisko ryzyka jest skorelowane oraz obiektywne, natomiast niepewność jest stanem subiektywnym O. Lange, Optymalne decyzje. Zasady programowania, PWN, Warszawa 1967, s G.L.S. Shackle, Decision, Order, and Time in Human Affairs. Cambridge University Press r. s W. Samecki, Ryzyko i niepewność w działalności przedsiębiorstwa przemysłowego, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1967 r. s K. Marcinek, Ryzyko projektów inwestycyjnych, Katowice 2001 r., s L. Tepman, Riski w ekonimikie junitidana, Moskwa 2002 s. 20, ryzyko to możliwość zaistnienia niekorzystnej sytuacji podczas realizacji planów i wykorzystania budżetów przedsiębiorstwa. 24 J. Pfeffer, Insurance and Economic Theory, Illinois 1996 r. s. 42, ( ) jest kombinacją hazardu i jest mierzone prawdopodobieństwem, niepewność jest mierzona przez poziom wiary. Ryzyko jest stanem świata; niepewność jest stanem umysłu. 139

140 Національна академія наукового розвитку W.A. Rowe skupił się na obawach oraz negatywnych skutkach jakie mogą mieć miejsce, oraz na możliwych elementach niepożądanych 26. A. Zachorowska definiuje ryzyko jako skutki, czyli na negatywne odchylenia od założonych oczekiwań, z punktu widzenia podejmowanych działań 27. G. Forshle wskazuje na ścisły związek z poniesieniem straty oraz podkreśla negatywne odchylenia od wartości oczekiwanych występujących w definicji ryzyka 28. B.E. Gup uważa ryzyko jako źródło strat, na które należy zwracać uwagę prowadząc działalność przedsiębiorstwa 29. B. Brühwiller wskazuje na ważne uzupełnienie, ryzyko daje nam niebezpieczeństwo negatywnego odchylenia od celu 30. A. Sahl zwraca uwagę, że ryzyko jest zagrożeniem zmniejszenia się zysku Wnioski Każdy z badających zagadnienie ryzyka, twierdzi że pochodzi ono z niepewności, mając przy tym charakter wymierny. Dzięki temu nie tylko można zidentyfikować istnienie ryzyka, ale również można poddać weryfikacji empirycznej stosując przy tym odpowiednio dobrane metody pomiaru. Ryzyko posiada możliwość wykonywania pomiaru ze względu na dostęp do informacji, które umożliwiają ocenić ewentualne straty i zyski związane z danym działaniem, czyli daje możliwość oczekiwać odpowiednich skutków przyszłych decyzji. Reasumując ryzyko towarzyszy we wszystkich dyscyplinach, jak i w życiu codziennym, tworząc zespół uwarunkowań, w otoczeniu których podejmowane są decyzje implikujące nieznane skutki podczas podejmowania 25 A.H. Willet, The Economic Theory of Risk Insurance, Filadelfia 1901 r., s. 6. Ryzyko jest zobiektywizowaną niepewnością wystąpienia niepożądanego zdarzenia. Ryzyko zmieni się wraz z niepewnością, nie zaś ze stopniem prawdopodobieństwa. 26 A. Rowe, An Anatomy of Rise, New York, 1977 r., s A. Zachorowska, Ryzyko działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa, Niepewność losowa jest wynikiem zdarzeń losowych, podlegających działaniu prawa wielkich liczb, kwantyfikowaną za pomocą rachunku prawdopodobieństwa. Jej istota polega na wystąpieniu zdarzeń losowych mających charakter stochastyczny. Wywołują one odchylenie negatywne z punktu widzenia oczekiwanych skutków podejmowanych działań. Zaletą tego typu niepewności jest możliwość ubezpieczenia się od negatywnych skutków. Owa możliwość dotyczy tylko wymiaru mikro, gdyż w makro skali zdarzenia losowe powodują ubytki, w produkcie narodowym brutto. 28 M.Glaum, G. Forshle, Finanzwirtschaftliches Risikomanagement deutscher Industrie und Handelsunternehmen- Industriestudie, PwC Deutsche Revision Aktiengesellschaft Wirtschaftsprüfungsgesellschaft, Fachverlaag Moderne Wirtschaft, Frankfurt am Main 2000 r. 29 B.E. Gup, The Basic of investing, John Wiley & Sons, New York 1992 r, s B. Brühwiller, Risk Management eine Aufgabe der Unternehmenfuehrung Verlag Paul Haupt, Bern 1980 r, s A. Sahl, Integriertes Hedging Risiken mit dem Portfolio Anzatz W.R. Eller, Handbuch Derivatirer Instrumente, Schaeffer poeschel, Stuttgart 1996 r., s

141 Економіко-правові виклики 2014 року tych decyzji. Większość przytoczonych definicje sprowadzają się do powyższego wniosku, różniąc się semantycznie w poszczególnych grupach zaproponowanego podziału. Literatura: 1. Banse G., Wechmann G., Interdisziplinäre Risikoforschung. Eine Bibliographie, Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden 1998, 2. Brühwiller B., Risk Management eine Aufgabe der Unternehmenfuehrung Verlag Paul Haupt, Bern 1980, 3. Diacon S. R., R. L. Carter, Success in Insurance, J. Murray, London. 1990r., 4. Dziura M., Kaczmarek J., Decyzje inwestycyjne w warunkach ryzyka i niepewności, zarządzanie finansami. Współczesne tendencje w teorii i praktyce. T2. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2000 r., 5. Glaum M., Forshle G., Finanzwirtschaftliches Risikomanagement deutscher Industrie und Handelsunternehmen- Industriestudie, Fachverlaag Moderne Wirtschaft, Frankfurt am Main 2000, 6. Grzybowski W., Przedsiębiorczość, niepewność, zysk, UMCS Lublin, 1995, 7. Gup B.E., The Basic of investing, John Wiley & Sons, New York 1992, 8. Jajuga K., Zarządzanie ryzykiem, PWN Warszawa 2009, 9. Kaczmarek T.T., Ryzyko i zarządzanie ryzykiem ujęcie interdyscyplinarne, Difin Warszawa 2008, 10. Kaczmarek T. T., Zarządzanie ryzykiem handlowym, finansowym i produkcyjnym, OOD Gdańsk 2002, 11. Knight F.H., Risk, Uncertainty and Profit, Chicago Londyn 1985, 12. Kulwicki E., Działalność gospodarcza w warunkach ryzyka, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1987, 13. Malara Z., Ryzyko i ochrona przed niepowodzeniem w procesie restrukturyzacji przedsiębiorstwa, Ryzyko. Perspektywa jakościowa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2013 r., 14. Marcinek K., Ryzyko projektów inwestycyjnych, Katowice 2001, 15. P.G.Moore, Ryzyko w podejmowaniu decyzji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1975 r., 16. Nosal Cz., Psychologia myślenia i działania menedżera., AKADE, Wrocław 2001, 141

142 Національна академія наукового розвитку 17. Olejnik R.M., Od indeterminizmu poprzez prawdopodobieństwo do ryzyka aspekt filozoficzny, Politechnika Częstochowska 2012, 18. Pfeffer J., Insurance and Economic Theory, Illinois 1996, 19. Rowe A., An Anatomy of Rise, New York, 1977, 20. Sahl A., Integriertes Hedging Risiken mit dem Portfolio Anzatz W.R. Eller, Handbuch Derivatirer Instrumente, Schaeffer poeschel, Stuttgart 1996, 21. Samecki W., Ryzyko i niepewność w działalności przedsiębiorstwa przemysłowego, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1967 r. 22. Shackle G.L.S., Decision, Order, and Time in Human Affairs. Cambridge University Press r. 23. Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1998 r., 24. Staniec I., Zawiła-Niedźwiecki J., Zarządzanie ryzykiem operacyjnym, C.H. Beck Warszawa, 2008, 25. Tepman L., Riski w ekonimikie junitidana, Moskwa 2002, 26. Willet A.H., The Economic Theory of Risk Insurance, Filadelfia 1901, 27. Zachorowska A., Ryzyko działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, PWE Warszawa, WPŁYW TURYSTYKI NA ŚWIATOWE DZIEDZICTWO KULTURALNE I NATURALNE mgr Aldona Joanna Ploch Uczelnia Techniczno-Handlowa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie Wprowadzenie. Wpisanie danego obiektu na Listę światowego dziedzictwa UNESCO w zdecydowany sposób zwiększa jego prestiż na arenie międzynarodowej. Jest to również wyróżnienie dla państwa, na terenie którego ten obiekt się znajduję. 142

143 Економіко-правові виклики 2014 року Oprócz oczywistych zalet wynikających z zakwalifikowania danego obiektu jako światowe dziedzictwo kulturowe bądź naturalne, pojawia się również mnóstwo zagrożeń. Jednym z takich według mnie jest właśnie turystyka. Z jednej strony zwiększony ruch turystyczny skierowany na poznanie obiektów wpisanych na Listę światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego dostarcza dodatkowych środków pieniężnych, które mogą być wykorzystywane na utrzymywanie tegoż obiektu w niezmienionym stanie. Z drugiej jednak strony zwiększony ruch turystyczny to również konieczność budowy odpowiedniej infrastruktury i związane z tym zanieczyszczenie środowiska, ale również zagrożenia wynikające z samej działalności ludzkiej. Światowe dziedzictwo kulturalne i naturalne pojęcie, zasady kwalifikacji i finansowanie. W myśl Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjętej w Paryżu w dniu 16 listopada 1972r. 32 za "dziedzictwo kulturalne" uważane są: zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego, natomiast za dziedzictwo naturalne uważane są: pomniki przyrody utworzone przez formacje fizyczne i biologiczne albo zgrupowania takich formacji, przedstawiające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia estetycznego lub naukowego, formacje geologiczne i fizjograficzne oraz strefy o ściśle oznaczonych granicach, stanowiące siedlisko zagrożonych zagładą gatunków zwierząt i roślin, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki lub ich zachowania, miejsca lub strefy naturalne o ściśle oznaczonych granicach, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki, zachowania lub naturalnego piękna. 32 Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej konwencji oraz protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 roku (Dz.U. z 1957 r. nr 46, poz. 212, załącznik) 143

144 144 Національна академія наукового розвитку O objęciu danego obiektu ochroną UNESCO w ramach listy światowego dziedzictwa decyduje szereg kryteriów. Do końca 2004 r. było sześć kryteriów dla obiektów dziedzictwa kulturowego i cztery dla przyrodniczego. W 2005 r. połączono je w jednorodną listę dziesięciu kryteriów. Dany obiekt musi reprezentować "unikatową wartość uniwersalną" i spełniać przynajmniej jeden z poniższych warunków: Kryteria kulturowe: I. reprezentować arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego; II. przedstawiać ważną wymianę ludzkich wartości, na przestrzeni dziejów lub w obszarze danego regionu świata, w zakresie rozwoju architektury lub technologii, w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu; III. przedstawiać unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub istniejącej albo minionej cywilizacji; IV. przedstawiać szczególny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego lub technologicznego albo krajobrazu ilustrującego ważny etap (lub etapy) w historii ludzkości; V. przedstawiać szczególny przykład tradycyjnego ludzkiego osadnictwa, zagospodarowania ziemi lub morza, reprezentatywny dla danej kultury (lub kultur), albo ludzkiej interakcji ze środowiskiem, szczególnie jeśli stało się ono zagrożone wskutek nieodwracalnej zmiany; VI. pozostawać w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub żywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami, albo z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet uznaje, że to kryterium powinno być stosowane w połączeniu z innymi kryteriami); Kryteria przyrodnicze: VII. obejmować wyjątkowe zjawiska przyrodnicze lub tereny szczególnego naturalnego piękna i o znaczeniu estetycznym; VIII. przedstawiać szczególne świadectwo ważnych etapów w historii planety, zawierające ślady dawnego życia, istotnych toczących się procesów geologicznych; tworzących formy ukształtowania terenu lub istotne formacje geomorficzne lub fizjograficzne; IX. przedstawiać szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt; X. obejmować najważniejsze środowiska przyrodnicze do ochrony różnorodności form życia, łącznie z zagrożonymi gatunkami o uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji przyrody. Podstawowymi wymogami, które musi spełniać każde dobro kulturowe, jest autentyczność i integralność. Ze względu na trudności z pojęciem autentyczności, przyjęto, że powinno odnosić się do projektu, materiałów, fachowości wykonania i otoczenia, a w przypadku krajobrazów kulturowych, do ich cech charakterystycznych i elementów składowych. Wyjątkowo może być akceptowana rekonstrukcja,

145 Економіко-правові виклики 2014 року jeśli została dokonana na podstawie pełnej, szczegółowej dokumentacji oryginału i nie miała charakteru koniunkturalnego. Dobra przyrodnicze natomiast muszą spełniać warunek integralności oraz posiadać efektywny system ochrony i zarządzania. Na podstawie postanowień Konwencji państwo strona może zwracać się do Komitetu Światowego Dziedzictwa z prośbą o udzielenie pomocy międzynarodowej na rzecz dóbr dziedzictwa kulturalnego i naturalnego o wyjątkowej powszechnej wartości, znajdujących się na jego terytorium. Pomoc udzielana przez Komitet Dziedzictwa Światowego może przybierać następujące formy: a) studia nad zagadnieniami artystycznymi, naukowymi i technicznymi związanymi z ochroną, konserwacją, rewaloryzacją i ożywianiem lub odtwarzaniem dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, b) skierowanie rzeczoznawców, techników i wykwalifikowanych robotników do czuwania nad należytym wykonaniem zatwierdzonego projektu, c) kształcenie specjalistów wszelkich szczebli w dziedzinie identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i ożywiania lub odtwarzania dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, d) dostarczanie urządzeń, którymi zainteresowane państwo nie dysponuje lub których nie jest w stanie nabyć, e) udzielanie pożyczek nisko oprocentowanych lub nie oprocentowanych, które mogą być spłacane na warunkach długoterminowych, f) przyznawanie subwencji bezzwrotnych w wyjątkowych i szczególnie uzasadnionych wypadkach. Pojęcie oraz historia turystyki. Turystyka jest to zjawisko przestrzennej ruchliwości ludzi, które związane jest z dobrowolną zmianą miejsca pobytu, środowiska i rytmu życia. Obejmuje całokształt stosunków i zjawisk związanych z ruchem turystycznym. Słowo turystyka pochodzi od francuskiego pojęcia tour, które oznacza wycieczkę, podróż kończącą się powrotem do miejsca skąd nastąpił wyjazd. W XVII wieku mianem tourist określano uczestników podróży po kontynencie europejskim, podejmowanych przez arystokratyczną młodzież angielską, która po ukończeniu szkoły średniej wyjeżdżała m.in. do Francji i Włoch w celu kontynuacji nauki. Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) definiuje turystykę jako ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest aktywność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej 145

146 Національна академія наукового розвитку miejscowości. Definicja ta została przyjęta do celów statystycznych stąd m.in. ograniczenie czasu do roku itp 33. W Starożytności pierwsze podróże miały charakter religijny. Tak było w Starożytnym Egipcie oraz w Grecji, gdzie wierni przybywali do świątyń uczestniczyć w obrzędach, ale również aby zasięgać porad biegłych kapłanów, np. uroczystości w Tebach, zasięganie porad u Wyroczni Delfickiej. W starożytnym Rzymie mieszkańcy Imperium podróżowali w celach leczniczych i wypoczynkowych, a sprzyjała temu infrastruktura drogowa i odpowiednie regulacje prawne chroniące podróżujących. Średniowiecze przyniosło wiele zmian i niestety nastąpił zastój w wielu dziedzinach, w tym w turystyce. Podróże miały głównie charakter religijny, a głównym ich celem był Rzym oraz Ziemia Święta. Zarówno w starożytności, jak i w Średniowieczu odbywały się podróże kupieckie. Podróżujący Jedwabnym Szlakiem z Europy i Bliskiego Wschodu do Chin, dostarczali nie tylko wiele cennych produktów, ale również wiadomości o kulturze i zwyczajach innych krajów. Takie wspomnienia z podróży znajdujemy w dziennikach Marco Polo. Wiek XIV i XV to czas wielkich odkryć geograficznych. Podróże Krzysztofa Kolumba, który próbując odkryć morską drogę do Indii odkrył Amerykę, oraz Vasco da Gamma, który opływając Afrykę trafił do Indii. Wraz z odkryciami geograficznymi oraz rozwojem infrastruktury drogowej od wieku XVII wzrasta zainteresowanie podróżami w celach turystycznych. Wielu mieszkańców Europy odwiedza miejscowości uzdrowiskowe, a turystyka staje się źródłem dochodu dla osób zajmujących się obsługą podróżnych. Wiek XIX okazał się dla turystyki przełomowy. Dotychczas na podróże wypoczynkowe mogli pozwolić sobie tylko najzamożniejsi, a spowodowane było to dużymi kosztami podróży. Wraz z rozwojem środków transportu, przemysłu, urbanizacji i wzrostu poziomu kulturalnego turystyka nabrała charakteru masowego. Wiek XX, a zwłaszcza okres po zakończeniu II wojny światowej, to rozwój turystyki, jaką znamy. Wówczas nastąpił wzrost wyjazdów 33 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 692/2011 z dnia 6 lipca 2011 r. w sprawie europejskiej statystyki w dziedzinie turystyki i uchylające dyrektywę Rady 95/57/WE 146

147 Економіко-правові виклики 2014 року turystycznych do Europy, a zwłaszcza w rejony Morza Śródziemnego, gdzie podróżowali turyści głównie z Europy Zachodniej. Turyści bloku komunistycznego w celach wypoczynkowych zatrzymywali się nad Jeziorem Balaton na Węgrzech, czy w miejscowości Złote Piaski w Bułgarii. W latach 60tych i 70tych XX wieku intensywnie rozwijała się turystyka narciarska i to wówczas zbudowano większość alpejskich stacji narciarskich. Turystyka jako zagrożenie dla światowego dziedzictwa. Przez dziesięciolecia, turystyka stała się jednym z najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki na świecie. Dziś dochód z turystyki jest równy lub nawet przewyższa eksport ropy naftowej, produktów spożywczych lub samochodów. Turystyka stała się jednym z głównych graczy w handlu międzynarodowym i stanowi jednocześnie jedno z głównych źródeł dochodu dla wielu krajów rozwijających się. To globalne rozprzestrzenianie turystyki w uprzemysłowionych i rozwiniętych państwach przyniosło korzyści gospodarcze i zatrudnienie w wielu sektorach powiązanych od budownictwa do rolnictwa czy telekomunikacji. 34 Z raportu Światowej Organizacji Turystyki w 2013 roku odnotowano 5% wzrost w ruchu turystycznym w stosunku do roku Jednakże turystyka oznacza także negatywny wpływa na środowisko naturalne, a także w powiązaniu z tym erozję budowli zabytkowych. Ze względu na rozwój infrastruktury turystycznej, zmniejsza się powierzchnia obszarów naturalnych będących siedliskami roślin i zwierząt. Ponadto wzrasta zanieczyszczenie powietrza (głównie ze względu na emisję spalin samochodowych), zanieczyszczenie wód (ścieki pochodzące z obiektów turystycznych) oraz poziom hałasu. Takie negatywne efekty można zaobserwować w Świątyni Borobudur w Indonezji. Jest to świątynia buddyjska, która powstała między 750 a 850 rokiem naszej ery. Ze względu na swoje walory przyciąga szerokie rzesze turystów. Ze względu na panujący tam gorący i duszny klimat, turyści są przywożenie w klimatyzowanych autokarach, które następnie z włączonymi silnikami oczekują na ich powrót. Spalin uwalniające się z autokarów niszczą zewnętrzną powłoką budowli (dostęp ) 35 UNWTO Annual Report 2013, UNWTO 2014, s

148 Національна академія наукового розвитку Również Dolina Królów w Egipcie odnotowuje negatywne skutki turystyki. W celu ochrony starożytnych malowideł naściennych, zdobiących grobowce faraonów, istnieje całkowity zakaz fotografowania. Z jednej strony jest to spowodowane wpływem lamp błyskowych na farbę pokrywającą ściany, a z drugiej oczywiście zmuszenie turystów do zakupu folderów czy albumów poświęconych poszczególnym grobowcom. Niebagatelny wpływ na stan fresków ma również flora bakteryjna, którą jest pokryte ciało człowieka, a która wraz z jego bytnością w danym grobowcu osadza się na zabytku. W Dolinie Królów, w celu zapobieżenia niszczeniu grobowców, wprowadzono czasowe zamykanie dla zwiedzających poszczególne obiekty. Planowano również na jakiś czas zamknąć całkowicie Dolinę Królów dla zwiedzających, jednakże odbiłoby się to negatywie na gospodarce kraju. Podobnie destrukcyjny wpływ turyści odcisnęli na Piramidach w Gizie. Jeszcze w pierwszej połowie XX wieku istniała możliwość zwiedzenia tego miejsca poprzez wejście na samą budowlę. Powodowało to oczywiści naruszanie konstrukcji oraz osuwanie kamieni. Obecnie obowiązuje zakaz wchodzenia na Piramidy, który może zostać zniesiony jedynie przez specjalne zezwolenie wydane przez ministra Ministerstwa Starożytności ( do 2011 przez sekretarza generalnego Najwyższej Rady Starożytności). Turystyka poniekąd wymusza na władzach niektórych z krajów do zwiększenia badań, wykopalisk, odkryć historycznych, które niestety w wielu przypadkach mają katastrofalny wpływ na istniejące budowle wpisane na Listę światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Obiektem zagrożonym jest Stare Miasto w Jerozolimie. Raport misji technicznej UNESCO wzywa władze Izraela do zaprzestania prac wykopaliskowych na Mughrabi ścieżki prowadzącej do Haram el-sharif. Turystyka to niestety także zanieczyszczenia pozostawione przez samych podróżnych. Poniewierające się dokoła puste plastikowe i szklane opakowania po napojach, opakowania po jedzeniu, niedopałki papierosów. To również wpływa negatywnie na chronione dziedzictwo, a zwłaszcza trudne jest do opanowania w parkach kulturowych, które zajmują dość duże obszary. Park Yellowstone położony w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej zajmuję powierzchnię 8980km2, a corocznie odwiedza ten cud natury ponad 3 mln osób 36. Choć park przeprowadza kontrolowane pożary, w celu odnawiania 36 National Park Service Statistical Abstract 2012, Natural Resource Data Series NPS/NRSS/EQD/NRDS 2013/473, s

149 Економіко-правові виклики 2014 року drzewostanu, to niekontrolowany pożar, wywołany niefrasobliwością zwiedzających, mógłby poważnie zagrozić florze i faunie tego miejsca. W celu między innymi zwiększenia świadomości, jaki wpływ ma turystyka na nasze dziedzictwo kulturalne i naturalne, powołana została w roku 1975 roku Światowa Organizacja Turystyki (z przekształcenia Międzynarodowego Związku Oficjalnych Organizacji Turystycznych (UIOOT)). Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) jest organizacją wyspecjalizowaną ONZ odpowiedzialną za promowanie odpowiedzialnej, zrównoważonej i powszechnie dostępnej turystyki. UNWTO promuje turystykę jako siłę napędową wzrostu gospodarczego, rozwoju sprzyjającego, zrównoważonego rozwoju środowiska i oferuje wsparcie dla sektora turystycznego w pogłębianiu wiedzy z zakresu turystyki na całym świecie. UNWTO zachęca do wdrażania Globalnego kodeksu etyki w turystyce, którego celem jest zmaksymalizowanie wkładu społeczno-gospodarczego turystyki z jednoczesnym zminimalizowaniem ewentualnych negatywnych skutków, i zobowiązuje do promowania turystyki jako narzędzie w osiąganiu Milenijnych Celów Rozwoju ONZ (MCR), nastawionych na zmniejszenie ubóstwa i wspieranie zrównoważonego rozwoju 37. Podsumowanie. Powyższe rozważania jedynie powierzchownie dotykają tematyki wpływu turystyki na światowe dziedzictwo kulturalne i naturalne. Powołanie specjalistycznych organizacji międzynarodowych, ale również powoływanie odpowiednich instytucji w systemach krajowych z cała pewnością wspomaga zrównoważony rozwój turystyki. Koniecznym się wydaje zwiększenie świadomości, że przy wzroście gospodarczym, na który ma wpływ turystyka, należy położyć nacisk na ochronę odwiedzanych obiektów. Jednakże żadne działania najlepiej przygotowanych instytucji nie przyniosą tak dobrych efektów, jak świadomość każdego z nas, podróżujących w celach zwiedzenia naszego światowego dziedzictwa, żeby pozostało po nas w niezmienionym stanie dla przyszłych pokoleń (dostęp ) 149

150 Національна академія наукового розвитку Bibliografia: Akty prawne: 1. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej konwencji oraz protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 roku (Dz.U. z 1957 r. nr 46, poz. 212, załącznik) 2. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 692/2011 z dnia 6 lipca 2011 r. w sprawie europejskiej statystyki w dziedzinie turystyki i uchylające dyrektywę Rady 95/57/WE Literatura: 1. UNWTO Annual Report 2013, UNWTO 2014, s National Park Service Statistical Abstract 2012, Natural Resource Data Series NPS/NRSS/EQD/NRDS 2013/473, s. 17 Publikacje internetowe 1. THE IGNORED ROLE OF IGNORANCE: IS ASYMMETRIC INFORMATION A MARKET FAILURE? 1. Introduction mgr Arkadiusz Sieroń 1 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Ekonomicznych, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Man has to be aware what he does not know. Indeed, the pretence of knowledge may lead to pretence of power and bad economic policies, or even serfdom. This is why the Socratic maxim that the recognition of our ignorance is the beginning of wisdom is so important for Hayek, and why he preferred true, but imperfect knowledge to pretence of exact knowledge (Hayek 1974). In this essay I would like to show why this recognition is so essential in economics and in economic policies. The incorrect assumptions about the 1 Mgr Arkadiusz Sieroń doktorant w Instytucie Nauk Ekonomicznych, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocławski, arkadiusz.sieron@prawo.uni.wroc.pl. 150

151 Економіко-правові виклики 2014 року possessed knowledge may refer either to the economists, or the agents in their models. I would like to refer to the latter, focusing on the notion of the information asymmetry, since this is one of the main arguments against the free market 2. It is quite surprising, granted that claim about the possibility of rational economic planning in the absence of the free market was based on the theory of the general equilibrium and the assumption of perfect information. Indeed, the market would be unnecessary in the world of perfect information, because market is the institution which enables for gathering necessary data and learning. 2. The Perfect Information and Information Asymmetry The perception of the information asymmetry as a market failure is based on the assumption that the desired state of affairs is the perfect information, the very condition of market equilibrium. Then, economists, with the sagacity of Sherlock Holmes, notice that this condition is not fulfilled, and triumphantly point to the government as the only institution able to fix this market failure. 3 However, this approach which we can describe as pretence of knowledge, not applying to the economists themselves, but to the agents in their models is terribly flawed. Hayek (1948a, p. 46) showed that the statement that, if people know everything, they are in equilibrium is true simply because that is how we define equilibrium. Hence, the perfect information is not the condition, but the equilibrium itself. Respectively, information asymmetry is not the market failure, but another way of saying that market is never in reality in equilibrium. The asymmetry of information is not the market failure, but the very condition of our civilization based on the division of knowledge (and labour). Therefore, the full information symmetry is undesirable and impossible, because as Hayek (1948b, 521) noticed practically every individual has some advantage over all others because he possesses unique information (at least about the particular circumstances of time and place). If we all had symmetric information, the division of knowledge and, consequently, labour 2 The symmetric information about the subject of transaction is only one of many unrealistic assumptions about the knowledge possessed by the market participants according to the neoclassical models. Others are, for example, the knowledge about utility or production functions. 3 Such approach of comparing ideal and real institutional arrangement, and consider the real as inefficient, if some discrepancies are found, was described by Demsetz (1969) as nirvana fallacy. 151

152 Національна академія наукового розвитку would not exist (DiLorenzo, 2011). This observation applies to almost all professions. Let s take the example of doctors. We use of their services precisely because they have more knowledge about the medicine and the object of transaction. The free market does not depend on the perfect information, but is the best system, which deals with the original problem of the information asymmetry by such market institutions as brand reputation, certificates, product reviews etc. and provides an opportunity to achieve entrepreneurial profits. Again, Hayek (1948, p. 522): the shipper who earns his living from using otherwise empty or half-filled journeys of tramp-steamers, or the estate agent whose whole knowledge is almost exclusively one of temporary opportunities, or the arbitrageur who gains from local differences of commodity prices, are all performing eminently useful functions based on special knowledge of circumstances of the fleeting moment not known to others. We need to emphasize here the role of entrepreneurs, who not only better than others appraise the information from the market, but also create new information, piercing the fog of ignorance, to paraphrase Kirzner (1979). In other words, the market process is driven towards progress by the entrepreneurs, i.e., the market participants who are better informed and farther-sighted than others, and who more correctly appraise and interpret new data. The idea of perfect information is empirically false and lead to logical contradictions. For example, perfect information is consider to be a condition for perfect competition, but in reality the relevant information is not given to economic actors, but is acquired in the market process of competition itself, as it was noticed by Hayek (1948c, pp ): Yet this knowledge which is assumed to be given to begin with is one of the main points where it is only through the process of competition that the facts will be discovered. In other words, human ignorance is not the argument against free market competition, but the justification of it. There are, of course, many more examples for inherent contradiction of perfect information 4. This concept means the lack of uncertainty, but in the world without uncertainty the money would be useless. To be more precise, all actions would cease (Mises, 1998, pp ). Indeed, we can redefine the 4 Probably the most famous paradox connected with perfect information is the Holmes and Moriarty paradox, in which two rivals have perfect foresight and anticipate their future actions, which lead ultimately to inability to take any action at all (Morgenstern, 1976, pp ). 152

153 Економіко-правові виклики 2014 року concept of information asymmetry from the situation where one party has more or better information about the transaction than the other to the situation where one party is less uncertain about the expected utility derived from the transaction. This reformulation shows that the information asymmetry is not the failure, but the very condition of market. There are also many practical problems with the notion of information asymmetry. It implies the possibility of measuring information, which is subjective and often tacit (Polanyi, 1958). How estimate the amount of information possessed by the market participants in their minds? How to appraise the level of information symmetry or asymmetry? These are only a few difficulties connected with the measurement of the quantitative aspect of information asymmetry and, as we have already learnt, for many mainstream economists if something cannot be expressed numerically, it is not relevant but the real problem is how to take into account the quality of information and its appraisal? In other words, the perfect information assumes not only the same amount of information, but also identical cognitive abilities of the market participants. However, as Mises (1998, p. 325) pointed out, even if people possess the same data, they appraise it differently. Hence, various cognitions and interpretations of information is not the market failure, but the very cause of trade and exchange, which occurs due to different valuations of the same physical goods and services (DiLorenzo, 2011, p. 252). Moreover, even if we agree for the sake of discussion that information asymmetry is a market failure, it does not logically imply the need for the government intervention. It would be justified only if the government had more relevant information than market participants, which would be true only if people forming the government have supernatural mental abilities as the half gods, higher than other people. It seems that the opposite is true, i.e., the government possesses less adequate information than market participants due to the nature of relevant knowledge being dispersed among the latter (Hayek, 1948b). Therefore, government intervention can only deepen the information problem, because it prohibits some actions and thus prevents information to be revealed, or distorts the price mechanism weakening their informative function. 5 5 We can add that the information asymmetry is not the problem connected with the market, where dishonest people are relatively quickly penalized, but rather with the government activity, since voters are rationally ignorant (DiLorenzo, 2011). 153

154 Conclusion Національна академія наукового розвитку In this essay I tried to show why the recognition of ignorance is an important point for Hayek. In a sense it is a matter of choice of the appropriate methodology corresponding to the nature of the problems examined in social sciences (Hayek, 1955, p. 13). It seems that economists should reconsider the character of social sciences and recognize that the study of the complex phenomena, like market, points to the limitations of the available statistical and mathematical techniques and leads to pretence of knowledge. The recognition of our ignorance or incapability to study social phenomena by the methods appropriate for the natural sciences is the first step to better methodology and, in consequence, true knowledge. In contrast to natural sciences we can know only the general principles and cannot predict the precise results of events. It stems from the imperfection of human mind (Hayek, 1955, p. 42), which not only is not able to ascertain and deal with the all important information about social systems, but also cannot explain all the elements of which the universe of social phenomena is composed, since the mind is not able to completely know either itself or other minds (Horwitz, 2000, p. 33). Hayek s cognitive theory is therefore a strong argument against both the planned economy and neoclassical economics. First, as Lange shows, the assumptions needed for general equilibrium in the market were the same needed for a planning board to achieve equilibrium and allocate resources efficiently (Horwitz, 2000, p. 28). Indeed, neoclassical economics and proponents of market socialism assumed that the necessary information (about people s means and goals) is objectively given and therefore easily transferred (for example, to Central Planning Board). Second, the limitations of human mind apply to the observers (economists) as well as to the object of explanation (economic agents) (Hayek, 1955, p. 42). Thus, it would be no exaggeration that the human ignorance is the crucial notion for Hayek s economics and political philosophy. It seems that the condition for advance in economic theory and policy is that we finally take our ignorance more seriously. 6 Ignorance or the information asymmetry, which is its kind, is not a market failure, which can and should be fixed by the government, but the very feature of our reality. If so, it should not be ignored, but included in each economic analysis and economic policy. 6 Hayek suggested it as early as in 1967 (Hayek, 1967).

155 Економіко-правові виклики 2014 року Literature 2. Demsetz H., 1969, Information and Efficiency: Another Viewpoint, The Journal of Law and Economics, Vol. 12, No DiLorenzo T., 2011, A Note on the Canard of Asymmetric Information as a Source of Market Failure, The Quarterly Journal of Austrian Economics, Vol. 14, No Hayek F.A., 1948a, Economics and Knowledge, in: Hayek F.A., Individualism and Economic Order, Chicago: The University of Chicago Press 5. Hayek F.A., 1948b, The Use Of Knowledge, in: Hayek F.A., Individualism and Economic Order, Chicago: The University of Chicago Press 6. Hayek F.A., 1948c, The Meaning of Competition, in: Hayek F.A., Individualism and Economic Order, Chicago: The University of Chicago Press 7. Hayek F.A., 1955, The Counter-Revolution of Science, London: The Free Press of Glencoe 8. Hayek F.A., 1967, The Theory of Complex Phenomena: A Precocious Play on the Epistemology of Complexity, in: Hayek F.A., Studies in Philosophy, Politics and Economics, London, UK: Routledge & Kegan Paul. 9. Hayek F.A., 1974, Prize Lecture: The Pretence of Knowledge, Available online at: (accessed December 18, 2014) 10. Horwitz S., 2000, From The Sensory Order to the Liberal Order: Hayek s Non-rationalist Liberalism, Review of Austrian Economic, No Kirzner I., 1979, Perception, Opportunity, and Profit: Studies in the Theory of Entrepreneurship, Chicago: University of Chicago Press 12. Mises L., 1998, Human Action: A Treatise on Economics (Scholar s Edition), Auburn, Ala.: Ludwig von Mises Institute 13. Morgenstern O., 1976, Perfect Foresight and Economic Equilibrium, in: Selected Economic Writings of Oscar Morgenstern, ed. A. Schotter, New York: New York University Press 14. Polanyi M., 1958, Personal Knowledge, Chicago: University of Chicago Press,

156 Національна академія наукового розвитку LOCAL GOVERNMENT AND ITS DANGERS. CONTRIBUTION TO THE DISCUSSION mgr Magdalena Strożek- Kucharska 1 Uniwersytet Śląski w Katowicach The issues addressed in this paper concerns the construction of local government in the Third Republic and its role in modern, democratic states.. In view of the fact that the issue should not only be very significant for the Polish political system, but also to the widely reported in the literature, both in the field of self-government territorial and administrative law will focus attention on the most important issues in the assessment of the author. In connection with the subject of the article as formulated specific questions about the roles of the different local government units, their body, supervising their activities and competence of the authorities will be omitted for obvious reasons. Autonomy today In carrying out its tasks the local government act on its own behalf and on your own responsibility. The attributes of these and the legal capacity and capacity to act is expressed in the units of self-reliance that is protected by the courts. There must therefore be concluded that this independence does not have any restrictions. Because they are associated with the division of tasks on your own and commissioned. In the latter field of local government performs tasks for government, and the far-reaching independence is subject to restrictions due to the method of financing these tasks through targeted subsidies. There are also criteria that limit the legislature in the tax deductibility of specific tasks to the class of tasks assigned. Only under Art. Paragraph of the Constitution can be considered as a public task consisting in meeting the needs of local communities should be carried out as their direct responsibility. With regard to the tasks of their own autonomy of local government is also subject to restrictions. In the field of administrative law it depends on their competence in the field of civil law of economic społeczne- destination of municipal property. In both these areas of property and financial resources. Therefore, the Constitution contains provisions which guarantee these 1 Doktorantka Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Katedra Prawa i Postępowania Administracyjnego. 156

157 Економіко-правові виклики 2014 року measures. But it is not clear what practical effects of these guarantees are born. Autonomy of local government in Poland units is also protected by ordinary legislation. This is also consistent with the European Charter of Local Self-Government according to which local communities should be protected by the court to give a guarantee of free exercise of their rights and respect for the principles of self-government. The scope of local government autonomy requires the establishment by way of interpretation. The content of this notion and suggests that we are dealing with the law of equivalent reference subjective intangible goods, which only differs from the personal property listed in Art. 23 of the Civil Code element that is not devoid of wealth. Autonomy of local government units in that they also include their sphere of property if the law quoted do not include any restrictions. Differences between the government administration and local government 1. Government Administration operates only within the limits of their competence, and only with instruments of administrative law. It is not a position to establish civil relations. If this role there is acting on behalf of and for the account of the Treasury, therefore, as an organ of the legal person, not a government authority. While the local government unit may take legal action in both of these areas on their own behalf. 2 2.Structure of the organs of government administration is built on the principle of subordination and usually also the organizational competence, while not existing structure of local government bodies of the municipalities and the counties respectively 3. Local government administration differs from the government in this government that is exercised by the court protected by independent and independent (decentralized) local government bodies, and that the Act poruczone tasks are tasks of public servants serving the needs of people living in the area of the local government units called in the Constitution and laws of the community self-government. 3 2 Agopszowicz A, Gilowska Z, Taniewska- Peszko M., op.cit., s.14 3 Błas A., Administracja samorządu terytorialnego, [w] red Boć J., Administracja publiczna, Łódź 2004, s

158 Національна академія наукового розвитку The current model of local government Currently adopted by the Polish legislation local government model is characterized by the following features: 1) This is a three-tier model (municipality, district province) Introduction of the second and third level was regulated only in In the submitted proposals, it was emphasized that the local administration in Poland is not possible to close the two-stage structure. Is required in the form of an intermediate level of the county, and the tasks of the county, as opposed to the tasks of the municipality, to be determined by taksatywne their enumeration. And as a result of the county bodies system is modeled on the municipality. 2) The adopted model is a model of local government dualistic, with their own tasks are determined by the General Clause. The responsibilities of the municipalities are all public matters of local importance are not reserved by law to other entities. Act municipalities may impose an obligation to carry out the tasks delegated by the government. These tasks may also derive agreements with government. 3) Model State interference in their own right, and commissioned local government units is based on verification supervision, exercised by the Government according to the criteria of legality. The primary means of surveillance is to annul resolutions or ordinances and solution councils or regional council. In summary it can be said that the local government in Poland is a part of the state system. The essence of the local government is based on the performance of state power by using the power to impose administrative capacity to shape public life in the unit of local government under the law by separate from the state of the structure of corporate entities regulated laws. 4 Threats to local governments. First, the firm, both legal and factual, owning municipal, county and state leads directly to the weakening and even the disappearance of social control. It seemed that they do not have to control socially self-government, because he himself is the quintessential social impact. Meanwhile, there are numerous 4 Boć J. Miemiec M., Samorząd terytorialny [w] red. Boć J. Prawo administracyjne, Łódź 2005, s

159 Економіко-правові виклики 2014 року examples illustrating the need for careful control of local government bodies that accumulate today in the phenomenon more apparent. 5 Second, is to consider the serious problem of centralizing phenomenon decentralized structures. It seemed at first that the extreme form of this danger is avoided without too much trouble, and that only the extent of the phenomenon lobbyzmu combined statutory non-compliance with the rules of incompatibility formulated certain public positions specified using the public property, as well as the strength of the practical operation of the board, management and single body, and at the end of the scope and content of the internal degeneration of the fuser other centers of power in local government structures than those that are constitutionally and statutorily determined (where it's all about taking the extreme partisanship sizes and words) will centralize degenerująco self. Meanwhile, moreover, a kind of centralized revealed in implementation capacities in the complex, where the laws are formulated for maximum beneficial ideas and practices of subordination and where the operation of the combined administration is serious and effective opportunity strengthening of the limits and the decentralized structure of habits, behaviors, waveforms and the effects of heavily centralized actions: even those that lose their objectivity and compliance with statutory requirements omit specific competence. Avoiding the risks of combined administration has turned off health inspection again becoming a police state sanitary inspection. This phenomenon is further centralize strengthen municipal structures, in which the mayor is elected directly by the eligible citizens in the community. Democratic system degenerates too weak by its supporting elements inherent in him. This idea in the field of construction means that the most effective petrification normal function would provide the democratic created for this purpose, and also so autocratic operating system, but which also require control both within itself and in the area where the supports democratic system. If we accept the system of local government for the democratic system of government is guarding him autocratic system of government would be one or even a government exercising oversight functions here verification. But, of course, this example is not exhausted just thinking formulated. 5 Błas A., Administracja samorządu terytorialnego [w] red. Boć J., administracja publiczna, Łódź 2004., s

160 Національна академія наукового розвитку ROZWAŻANIA KONCEPCYJNE NAD WCZESNĄ INTERNACJONALIZACJĄ PRZEDSIĘBIORSTW mgr inż. Łukasz Szczypińśki Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wprowadzenie Prowadzone badania w latach 70. XX wieku dokumentowały przykłady wczesnej internacjonalizacji przedsiębiorstw 1, które w odróżnieniu od firm realizujących podejście tradycyjne do ekspansji, rozpoczynały działalność na rynkach zagranicznych już na początku swojego funkcjonowania. Intensywność badań w tym zakresie nasiliła się pod koniec lat 80 i tendencja ta utrzymywała się również przez całe lata 90. Pomimo coraz większej liczby publikacji dotyczącej przedsiębiorstw, które stosunkowo wcześnie podlegają procesowi internacjonalizacji, wśród Autorów podejmujących tę problematykę nie ma pełnej zgodności nie tylko w zakresie terminologii, ale także co do samej ich definicji. Co więcej, odnotować należy niewspółmierny do wagi problemu niedostatek refleksji teoretycznej, a zwłaszcza brak kompleksowych opracowań odnoszących się do tego tematu. W literaturze zagranicznej Autorzy stosują terminologię born globals, international new ventures. W niektórych opracowaniach pojawiają się nadto określenia jak np. high technology start-ups, early internationalizing firms, global start-ups, instant exporters, born international, instant exporter, born glocals. Także w polskiej doktrynie nie zdołano uzgodnić jednoznacznej terminologii w odniesieniu do przedsiębiorstw, które stosunkowo wcześnie podlegają procesowi internacjonalizacji. Na określenie tego rodzaju firm używa się następujących terminów: "przedsiębiorstwa globalne od początku" 2, "urodzeni globaliści" 3, "firmy globalne od założenia" 4 oraz "przedsiębiorstwa 1 We Francji przeprowadzono badania na próbie 19 firm z 5 różnych branż, którzy na rynku funkcjonowali powyżej 10 lat. 12 z 19 badanych firm zaczęło eksportować w ciągu trzech lat od powstania, a 6 z nich zaczęło eksportować tuż po utworzeniu firmy - zob. szerzej Roux E., The Export Behavior of Small and Medium Size French Firms, Recent Research on the Internationalization of Business, 1979, cyt. za Knight G.A., Cavusgil S.T., The born global firm: a challenge to traditional internationalization theory, Advances In international marketing 1996, Vol. 7, s Duliniec E. (red.), Marketing Międzynarodowy. Uwarunkowania, instrumenty, tendencje, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2007, s. 22.; Limański A., Drabik I., Marketing Międzynarodowy, Difin SA, Warszawa 2010, s Pietrasieński P., Międzynarodowe Strategie Marketingowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 27; Jarosiński M., Urodzenie globaliści w badaniach na świecie i w Polsce, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, nr 114, s

161 Економіко-правові виклики 2014 року wcześnie umiędzynarodowione" 5. Nierzadko także stosuje się nazewnictwo anglojęzyczne, używając określenia "born globals" 6, czy wręcz omawia się zjawisko wczesnej internacjonalizacji bez określonej terminologii 7. Celem niniejszego opracowania jest próba systematyzacji terminologii oraz definicji przedsiębiorstw charakteryzujących się wczesną internacjonalizacją. W szczególności zwrócono uwagę na różnice i podobieństwa występujące między tymi określeniami i definicjami. W pierwszej kolejności wzięto pod uwagę born globals, następnie inne określenia przedsiębiorstw, które wcześnie podejmują ekspansję. Born globals przegląd definicji Najpowszechniej stosowanym w piśmiennictwie terminem określającym przedsiębiorstwa charakteryzujące się wczesną internacjonalizacją jest born globals. Definicje tego pojęcia są nierzadko bardzo precyzyjne, często także zawierają wskaźniki ilościowe i jakościowe, dzięki czemu umożliwiają wnikliwą analizę zjawisk wczesnej internacjonalizacji oraz ułatwiają badania empiryczne 8. W.M. Rennie w definicji sformułowanej w 1993 r. określił born globals jako małe i średnie przedsiębiorstwa, które zainicjowały przedsięwzięcia eksportowe maksymalnie dwa lata po rozpoczęciu działalności i osiągnęły średnio 76% sprzedaży eksportowej, konkurując praktycznie od powstania z dużymi firmami 9. Podobnie, w ujęciu ilościowym, definiują born globals G.A. Knight, S.T. Cavusgil, G.S. Mort, J. Weerawardena oraz Ø. Moen i D. Crick. G.A. Knight i S.T. Cavusgil określają born globals jako firmy, które w przeciągu pierwszych dwóch lat swojej działalności osiągają udział eksportu, w całości swojej sprzedaży, na poziomie co najmniej 25% 10. W późniejszych badaniach wymienieni Autorzy przyjęli jednak, iż podmioty typu born globals 4 Macias J., Internacjonalizacja i globalizacja działalności przedsiębiorstw tendencja XXI wieku, Przegląd organizacji, 2009, nr 5, s Duliniec E., Koncepcje przedsiębiorstw wcześnie umiędzynarodowionych. Rozważania terminologiczne, Gospodarka Narodowa 2011, nr 1-2, s Gorynia M., Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa 2007, s Kraśnicka T. (red.), Przedsiębiorczość międzynarodowa. Aspekty Teoretyczne i Praktyczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2008, s Duliniec E., Koncepcje przedsiębiorstw wcześnie umiędzynarodowionych op. cit., s Rennie W.M., Global competitiveness: Born Global, The McKinsey Quarterly 1993, No. 4, s Knight G.A., Cavusgil S.T., The born global firm op. cit. s. 111, 161

162 162 Національна академія наукового розвитку powinny osiągnąć 25% sprzedaży eksportowej w przychodach ogółem, w ciągu trzech lat od powstania 11. Powyższy pogląd podzielają G.S. Mort, J. Weerawardena 12 oraz Ø. Moen. Ostatni z wymienionych Autorów, jako dodatkowe kryterium określające born globals wymienia fakt, że born globals powinny zostać założone przed 1990 r. 13. Z kolei D. Crick definiuje born globals jako firmy, które w okresie początkowych 10 lat ich funkcjonowania charakteryzują się obrotem przynajmniej na poziomie 10%, na każdym z następujących rynków: Ameryka Północna, Europa Zachodnia, Azja Południowo-Wschodnia oraz Japonia 14. Interesującą propozycję definicji born globals formułuje także K. Przybylska, która określa te podmioty jako niezależne, krajowe, małe i średnie przedsiębiorstwa powstałe po 1989 r., w których zatrudnienie nie przekracza 249 osób. Jednocześnie Autorka zwraca uwagę, iż firmy te - równocześnie z rozpoczęciem działalności na rynku krajowym lub najpóźniej w trzecim roku od momentu powstania, rozpoczynają ekspansję zagraniczną, a udział sprzedaży zagranicznej - w rocznych przychodach tych podmiotów, musi osiągnąć przynajmniej 30% 15. Definicją, która uwzględnia umiędzynarodowienie wewnętrzne, wydaje się, iż dotychczas niestosowaną w literaturze przedmiotu, jest określenie zaproponowane przez P. Servaisa, T.K. Madsena i E.S. Rasmussena, którzy wskazują, iż born globals w ciągu pierwszych trzech lat funkcjonowania importują co najmniej 25% asortymentu spoza rodzimego kontynentu, ewentualnie sprzedają przynajmniej 25% swoich produktów poza kontynent, na którym przedsiębiorstwo jest zlokalizowane 16. Nietypową definicję o charakterze opisowym, bez uwzględnienia wartości procentowych eksportu, formułują R. Luostrainen i M. Gabrielsson, stosując terminologię born globals, celem scharakteryzowania przedsiębiorstw zaawansowanych technologicznie, które rozpoczynają operacje międzynarodowe przed operacjami krajowymi lub jednocześnie 11 Knight G.A., Cavusgil S.T, A taxonomy of Born-global firms, Management International Review, 2005, 45(3), s Mort G.S., Weerawardena J., Networking capability and international entrepreneurship: How networks function in Australian born global firms, International Marketing Review 2006, Vol. 23, No. 5, s Moen Ø., The Born Globals, A new generation of small European exporters, International Marketing Review 2002, Vol. 19, Issue 2, s Crick D., The internationalisation of born global and international new venture SMEs, International Marketing Review 2009, Vol. 26, Issue 4, s Przybylska K., Born Global nowa generacja małych polskich przedsiębiorstw, Gospodarka Narodowa 2010, nr 7-8, s Servais P., Madsen T.K., Rasmussen E.S., Small manufacturing firm`s involvement in international e-business activities, Advances in international marketing 2007, Vol. 17, s. 302.

163 Економіко-правові виклики 2014 року z nimi, opierając swoją wizję i misję strategiczną, od początku funkcjonowania firmy, głównie na rynkach i klientach globalnych. Przedsiębiorstwa te planują swoje produkty, struktury, system oraz finanse globalnie, stosują odmienne strategie produktu, operacji oraz rynku niż firmy tradycyjne i wykorzystują inne globalne strategie marketingowe 17. M. Gabrielsson, V.H.M. Kirpalania, P. Dimitratos, C.A. Solbergf, A. Zucchella również nie odnoszą się do born globals w ujęciu ilościowym. Autorzy zwracają bowiem uwagę, iż firmy te zazwyczaj należąc do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, powinny posiadać w swoim portfolio produkty charakteryzujące się globalnym potencjałem rynkowym i wyróżniać się globalną wizją. Ponadto przedsiębiorstwo born globals nie powinno powstać poprzez wydzielenie się z jednostki macierzystej 18. Interesującą propozycję definicji firm typu born globals przedstawia również E. Duliniec, określając przedsiębiorstwa globalne od początku jako podmioty, które w momencie tworzenia są nastawione na wykorzystanie zasobów pod kątem aktywności na rynkach zagranicznych i które w krótkim czasie osiągają znaczny udział operacji zagranicznych (zwykle dotyczy to eksportu) w całości obrotów firmy. Tego rodzaju przedsiębiorstwa, jak podkreśla E. Duliniec, zazwyczaj powstają i funkcjonują w branżach, gdzie występuje jednorodny popyt na wielu rynkach. Przewaga konkurencyjna tych firm jest oparta na oferowaniu unikatowych produktów, innowacyjnych technologiach i elastyczności działania, mimo niewielkich na ogół zasobów. Nierzadko odbiorcy produktów przedsiębiorstw typu born globals stanowią stosunkowo wąski (niszowy) segment międzynarodowy, co oczywiście nie wyklucza współpracy z korporacjami transnarodowymi 19. Z kolei P. Pietrasieński określa urodzonymi globalistami przedsiębiorstwa, które rozpoczynają internacjonalizację w okresie nie dłuższym niż trzy lata, od daty zarejestrowania działalności gospodarczej, i osiągają co najmniej 75% całkowitych przychodów z rynków zagranicznych. Ponadto Autor wskazuje, iż inicjatorem firmy typu born globals jest przeważnie jeden, bądź kilku menedżerów, którzy mają doświadczenie w działalności międzynarodowej, a coraz częściej także ideę produktu, bądź 17 Luostarinen R., Gabrielsson M., Globalization and Global Marketing Strategies of Born Globals in SMOPECs, Materiały opracowane w ramach konferencji Annual Conference of the European International Business Academy, Ateny, 8-10 grudnia 2002 r. 18 Gabrielsson M, Kirpalani V.H.M, Dimitratos P., Solbergf C. A., Zucchella A, Born globals: Propositions to help advance the theory, International Business Review 2008, Vol. 17, Issue 4, s Duliniec E. (red.), Marketing Międzynarodowy op. cit., s

164 Національна академія наукового розвитку biznesu. Jednocześnie P. Pietrasieński podkreśla, iż rozwój omawianych przedsiębiorstw jest pozytywnie skorelowany z wielkością środków przeznaczonych przez przedsiębiorstwa działające na danym rynku na badania i rozwój, z dostępem do innowacyjnych umiejętności oraz zasięgiem kanałów dystrybucji, tworzonych samodzielnie, bądź we współpracy z partnerami zagranicznymi 20. Inne terminy i definicje firm wcześnie podejmujących ekspansję Jak wspomniano na początku niniejszych rozważań, oprócz popularnego nazewnictwa born globals w doktrynie ekonomicznej stosuje się również odmienne terminy oraz definicje, określające przedsiębiorstwa podejmujące wcześnie ekspansję. Jako przykład wskazać można chociażby propozycję P.P. McDougalla oraz B.M. Oviatta, którzy w odniesieniu do analizowanej grupy firm użyli terminu International New Ventures (INV). Podejmując próbę zdefiniowania tej formy prowadzenia działalności gospodarczej P.P. McDougall oraz B.M. Oviatt podkreślają, iż przedsiębiorstwa te od powstania poszukują źródeł przewagi konkurencyjnej, używając zasobów materialnych, ludzkich, finansowych z różnych krajów i dążą do sprzedaży swoich produktów na wielu rynkach. Podmioty te różnią się od tradycyjnych firm przede wszystkim ograniczonymi zasobami. Jednoczesnie P.P. McDougall oraz B.M. Oviatt podkreślają, iż istotny jest wiek firmy w czasie internacjonalizacji, a nie jej wielkość 21. Z kolei J. Ganitsky, na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań, zidentyfikował grupę firm, tzw. wrodzonych eksporterów (ang. innate exporters), które pomimo ograniczonych zasobów, od początku swojej działalności, skupiały swoje przedsięwzięcia przede wszystkim na rynkach zagranicznych 22. W literaturze ekonomicznej odnajdujemy również pojęcie high technology start ups, określające podmioty gospodarcze, których strategia jest dedykowana rynkom niszowym, a same przedsiębiorstwa, dzięki wysoko rozwiniętym pod względem technologicznym i innowacyjnym produktom, stają się międzynarodowe wkrótce po powstaniu 23. Popularne jest również pojęcie przedsiębiorstw międzynarodowych od założenia (ang. born international) obejmujące zakresem podmiotowym 20 Pietrasieński P., op. cit. s Oviatt B. M., McDougall P. P., Toward a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies, Polgrave Macmillan Journals 1994, Vol. 25, No. 1, s Ganitsky J., Strategies for innate and adoptive exporters, International Marketing Review 1989, Vol. 6 Issue: 5 s Jolly V.K., Alahuta M., Jeannet J., Challenging the Incumbents. How High Technology Start-ups Compete Globally, Journal of Strategic Change 1992, Vol. 1, s

165 Економіко-правові виклики 2014 року firmy, które osiągają przynajmniej 50% przychodów z rynków zagranicznych. Co ciekawe, Autorzy, którzy tym terminem się posługują, wskazują na pewne różnice tych podmiotów w porównaniu do born globals. Zgodnie z formułowanymi przez nich opiniami przedsiębiorstwo globalne od założenia powinno osiągnąć 50% sprzedaży swojego asortymentu poza granice macierzystego kontynentu 24. B.M. Oviatt i P.P. McDougall, oprócz określenia INV stosują również terminologię global start ups, informując przy tym, iż jest to termin jednoznaczny z International New Ventures, niemniej jednak definicja, w porównaniu z INV, jest jeszcze bardzie uproszona, ponieważ określa przedsiębiorstwa, które koordynują działania w wielu krajach 25. Z kolei A. McAulley proponuje by w odniesieniu do przedsiębiorstw charakteryzujących się wczesnym umiędzynarodowieniem używać określenia instant exporter. Pojęcie to - według A. McAulley`a, obejmuje firmy, które rozpoczęły internacjonalizację w pierwszym roku prowadzonej przez siebie działalności. Według badań przeprowadzonych przez tego Autora, sprzedaż eksportowa może być planowana lecz nie musi, a firmy wcześnie umiędzynarodowione nierzadko korzystają z sieci powiązań 26. S.A. Zahra przyjmuje w swoich rozważaniach zaś terminologię new venture, i określa ten rodzaj przedsiębiorstw jako te, które podejmują internacjonalizację w ciągu pierwszych 6 lat funkcjonowania, osiągając przy tym sprzedaż poza rynek macierzysty, na poziomie przynajmniej 5% 27. W przedmiotowej literaturze pojawiły się również terminy i definicje, które miały zastąpić używane wcześniej. G.A. Svenson wprowadził pojęcie przedsiębiorstw born glocals, określając nim firmy, które wprawdzie powstały lokalnie, ale dążą do działania globalnego w krótkim czasie 28. Innym określeniem, który według Autorów miał na celu zastąpić wcześniej stosowane w doktrynie ekonomicznej INV, global start-ups, born globals, jest termin przedsiębiorstwa wcześnie umiędzynarodowione (ang. early 24 Gabrielsson M., Sasi V., Darling J., Finance strategies of rapidly-growing Finnish SMEs: Born Internationals and Born Globals, European Business Review, 2004, Vol. 16 Issue: 6.s Oviatt B. M., McDougall P. P., Global start-ups: Enterpreneurs on a worldwide stage, Academy of Management Executive, 1995, Vol. 9 No. 2, s McAuley A., Entrepreneurial Instant Exporters in the Scotish Arts and Crafts Sector, Journal of International Marketing, 1999, 7(4), s Zahra S. A., Ireland R. D., Hitt M. A., International Expansion by New Venture Firms: International Diversity, Mode of Market Entry, Technological Learning, and Performance, The Academy of Management Journal, 2000, Vol. 43, No. 5, s Svensson G., A quest for a common terminology: the concept of born glocals, Management Decision, Vol. 44 Issue 9, s

166 Національна академія наукового розвитку internationalizing firms) 29, które rozumiane są jako małe (zazwyczaj) zorientowane technologicznie podmioty działające na rynkach międzynarodowych od powstania przedsiębiorstwa 30. Zakończenie Przedstawione terminy i definicje związane z firmami, które wcześnie dokonują ekspansji oraz spostrzeżenia poczynione w trakcie przygotowania niniejszego opracowania, pozwalają sądzić, iż brak konsensusu Autorów w omawianym zakresie może świadczyć o tym, iż problematyka tych przedsiębiorstw powinna być nadal podejmowana. Autorzy powinni w dalszym ciągu poszukiwać terminu oraz definicji, które będą zaakceptowane przez badaczy. Według autora niniejszego opracowania, właśnie termin przedsiębiorstwa wcześnie umiędzynarodowionego może być stosowany w literaturze przedmiotu. Określenie to jest niewątpliwie bardzo elastyczne - pozwala uwzględnić specyfikę przedsiębiorstw, które dążą do internacjonalizacji od początku swojego funkcjonowania. Niemniej jednak problemem może być mimo wszystko brak jednoznacznych kryteriów przesądzających o możliwości zakwalifikowania danej firmy do owych przedsiębiorstw. Sytuacja ta, zwłaszcza dla osób prowadzących badania empiryczne, może być znaczącym utrudnieniem. Dlatego też proponuje się stosowanie określenia przedsiębiorstwo wcześnie umiędzynarodowione w stosunku do następujących firm: niezależne, które należą do MSP; rozpoczynające ekspansję zagraniczną równocześnie z rozpoczęciem działalności na krajowym rynku lub najpóźniej w trzecim roku od momentu powstania przedsiębiorstwa; posiadające udział sprzedaży zagranicznej w rocznych przychodach na poziomie minimum 30%. 29 W dosłownym tłumaczeniu termin early internationalizing firms oznacza przedsiębiorstwa wcześnie umiędzynarodawiające się, jednakże w języku polskim lepiej brzmi przedsiębiorstwa wcześnie umiędzynarodowione ; za Duliniec E., Koncepcje przedsiębiorstw wcześnie umiędzynarodowionych op. cit., s Rialp A., Rialp J., Knight G.A, The phenomenon of early internationalizing firms what do we know after a decade ( ) of scientific inquiry? International Business Review, 2005, Vol. 14, s

167 Економіко-правові виклики 2014 року THE ROLE OF CONSUMERS IN CREATING SUSTAINABLE DEVELOPMENT dr inż. Tomasz Trojanowski Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie Abstract: The subject of the study indicates the role of consumers in the creation of sustainable development. The article presents the origins and importance of sustainable development. The concept of sustainable development is explained. The further part of the paper presents the consumerist attitude of contemporary societies. The analysis of the actions of production companies in reference to the purchasers of goods and services has been carried out. The study presents the definition of sustainable marketing and the principles of purchasing by the sustainable consumer. The final part of the paper includes a summary. Keywords: consumer, consumerism, society, sustainable development, company Introduction A company wishing to be positively received in the market of goods and services by consumers must continually deliver consistent value and benefits to customers at the time of their business activities. It should be noted, however, that providing benefits to consumers through the sale of various kinds of products and services is not the only task of the company. Current trends and economic phenomena indicate the need for creating manufacturing companies supporting sustainable development. Environmental protection and the elimination of social problems is becoming one of the major trends of economic activities of many enterprises. The need to support sustainable development is not only the responsibility of manufacturing enterprises, a large role to play have the purchasers. Consumers' purchasing decisions shape the business policy of an enterprise, and this in turn has a significant impact on production processes that directly influence the ecosystem and condition of societies. Modern societies are becoming more consumer, it can be said that customers make purchases without previous thought, buying more than is actually needed. This attitude of buyers may be the result of massive and ubiquitous promotional messages sent by the manufacturing and service 167

168 Національна академія наукового розвитку companies. Persuasion and persuasive forms of promotion cause the buyer to buy more often and in larger quantities than the real needs. Due to the excessive consumerism among societies, there is a need to raise awareness among purchasers of their negative behaviour and appeal to change the purchasing attitudes by promoting the idea of sustainable development, including the consumer behaviours. 1. The origin and essence of sustainable development The changing factors of the macro environment, including primarily the technical and technological ones, socio-cultural and environmental, have influenced the global discussion on the deteriorating state of the environment and increasing social problems. Sustainable development is a relatively new area included in the science of managing. Because of the seriousness of the issue of sustainable development is gaining more and more interest among men of science and the enterprises and social organisations itself. The beginning of the creation of the concept of sustainable development can be regarded the decision of the UN General Assembly in 1968, which referred to the need to organise a United Nations conference in Stockholm, entitled "Human Environment". In 1969, the UN Secretary General Sithu U Thant presented the report "Man and his environment." U Thant Secretary drew attention to the global crisis in man's relation to the environment. International discussions on the protection of the environment contributed to the formulation of the definition of sustainable development. According to the Brundtland Commission, sustainable development is development that meets needs of the present without the risk that future generations will not be able to meet their needs 1 A different definition was also formulated recommended mainly for the economy of sustainable development: sustainable development aims to ensure all people living today and future generations sufficiently high environmental, economic and sociocultural standards in the strength of the Earth's natural limits, applying the principle of intra-generational and intergenerational justice. 2 The definition of sustainable development is also included in the report entitled "Our Common Future" prepared by the World Commission on Environment and Development of the United Nations in According to the definition given 1 Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka, Poznań 2010, p Ibidem, p

169 Економіко-правові виклики 2014 року in the report, sustainable development is a process designed to meet the developmental aspirations of the present generation, in such a way to enable the realisation of the same aspirations by the next generations. 3 The presented concepts of sustainable development point to ecological and social aspects and the need to ensure equal opportunities for the development of current and future generations. In the first place the companies should be subordinate to the principles of sustainable development, which have a significant impact on the natural environment 4 - usually a negative impact, which in turn causes social problems. Further changes should be subject to the buyers of goods and services. 2. Consumerism of societies Civilization development of societies through the economic growth and progressive changes in the technical and technological environment help to raise the living standards of people. Societies are becoming more and more demanding and consuming. The increase of consumption is observed, inter alia, in the rich and highly developed countries of Western Europe, in the US and some Asian countries. The availability of all kinds of consumer goods and marketing messages inducing to purchase, make people willing to buy in large quantities. An example of excessive buying products may be food. In Europe about 89 million tons of food is wasted each year. The food products are wasted at every stage of the food chain - from farm to fork, by producers, processors, retailers, restaurant owners and consumers. 5 In the developing countries, such as Poland, food is also wasted. Poles annually throw 7 million tones of food. 39 percent of Poles admit they waste food and the number is constantly growing. The main causes of food waste includes overseeing the specified deadlines of shelf life, next are: large portions, the purchase of wrong product, improper storage or simply not thought-out shopping. 6 Consumer life style of modern societies becomes a cause of environmental and social problems. Unreasonable buying of large quantities of products results in an increased demand for different types of raw materials 3 UNESCO a Zrównoważony Rozwój, 4 Chudy-Hyski D., Uwarunkowania turystycznego kierunku rozwoju górskich obszarów wiejskich Polski, [w:] Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich nr 1, Polska Akademia Nauk Oddział w Krakowie, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi, Kraków Komisja Europejska, Preparatory study on food waste across EU 27, Bruksela 2010,

170 Національна академія наукового розвитку needed to produce a particular good, which in turn contributes to the overexploitation of natural resources of the Earth. 7 Environmental degradation through exploitative industry becomes cause of many social problems. 3. Sustainable consumer and marketing activities of an enterprise Undertaking consideration of consumer behaviour and their role in creating sustainable development the actions of manufacturing companies should be analysed. A significant impact on the development of mass consumption have marketing activities of companies. Marketing is often accused of harming customers through misleading practices, aggressive sales techniques, intrusive and persuasive advertising, offering thrash and potentially harmful products, or intentional products aging. 8 G. Adamczyk indicates that an important role in the development of mass consumption plays packaging of products, which is an integral part of the product and a carrier of marketing incentives aimed at buyers. 9 The presented ways of the impact on consumers is not moral from the point of view of the consumer and should be eliminated. The concepts of sustainable development suggest transforming consumer society into sustainable society. An important role in this area plays sustainable marketing. D. Martin and J. Schouten believe that sustainable marketing is the process of creating, communicating, and delivering value to customers in such a way that both natural and human capital are preserved or enhanced throughout. 10 Marketing in the opinion of the authors have a vital and unique role in creating a more sustainable society. It is through marketing systems, most human needs and psychological needs are satisfied. Marketing drives the world economy and leaves a big footprint in both the environment and society. Consumers taking deliberate and thoughtful purchasing decisions support sustainable development. Important measure in this regard is the earlier planning of purchases. Before purchasing you should consider whether and 7 Hyski M., Financing Environmental Protection Investments in Poland with Particular Regard to Budgetary Expenditure of Rural Communes. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 2011, nr 12, p Armstrong G., Kotler P., Markerting wprowadzenie, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, p Adamczyk G., Moralność w warunkach społeczeństwa konsumpcyjnego, Zeszyty Naukowe KUL 55 (2012), nr 1 (217), p Martin D., Schouten J., Sustainable marketing, Prentice Hall, New Jersey 2012, p

171 Економіко-правові виклики 2014 року what products should be purchased in what quantities, what features will have the purchased products, for what period of time the products will satisfy our needs and what resources should be allocated for the purchase of products. You should also consider the issue of disposal of used or unwanted products depending on their destination. Sustainable consumers pay attention to the composition of the raw material used to produce a specific product, fuel or energy required to operate, the life of the product, availability of service and spare parts, instructions included with regard not only to the safe use of the product, but also indicative of the use of the product in an ecologic manner. In some cases, important for the buyer is the place of origin of the product. Products originating in the countries for which there is suspicion of use in the production processes of cheap labour or minors may be boycotted by the buyers. An important feature of sustainable consumer is the ability to share products. This attitude is particularly important in the case of products expensive and rarely used in households. A good example of this can be power tools. Several buyers e.g. neighbours or friends, instead of buying few drills can purchase one common, which will be used depending on needs. 11 In the creation of sustainable development consumers and producers of goods and services play an important role. The joint efforts of both consumers and producers to create sustainable development will help to improve the condition of the environment and to minimize social problems. Conclusion The dynamic development of societies, particularly in the economic and technical-technological sphere, causes a simultaneous increase in environmental and social risks. Caring for the environment and the elimination of social problems is in the interests of both producers and buyers of the same goods and services. The modern consumer cannot have a selfish attitude towards the world around him. Consumers making purchases should follow the principles of sustainable development. A large role in creating sustainable buyers play manufacturing companies, which are responsible for marketing strategies aimed at maximizing profits by increasing sales. Inciting, 11 Pabian A., Strategia produktu w zrównoważonej działalności marketingowej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, nr 172, Poznań 2011, p

172 Національна академія наукового розвитку encouraging and persuasive influence on consumers to purchase, is certainly not favourable in the transformation of consumer societies into sustainable societies. Efforts to build sustainable development will be more effective if in the consciousness of producers and consumers is a common need to promote sustainable development as a superior value to protect our planet. Bibliography 1. Adamczyk G., Moralność w warunkach społeczeństwa konsumpcyjnego, Zeszyty Naukowe KUL 55 (2012), nr 1 (217). 2. Armstrong G., Kotler P., Markerting wprowadzenie, Wolters Kluwer, Warszawa Chudy-Hyski D., Uwarunkowania turystycznego kierunku rozwoju górskich obszarów wiejskich Polski, [w:] Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich nr 1, Polska Akademia Nauk Oddział w Krakowie, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi, Kraków Hyski M., Financing Environmental Protection Investments in Poland with Particular Regard to Budgetary Expenditure of Rural Communes. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 2011, nr Komisja Europejska, Preparatory study on food waste across EU 27, Bruksela 2010, 7. Martin D., Schouten J., Sustainable marketing, Prentice Hall, New Jersey Pabian A., Strategia produktu w zrównoważonej działalności marketingowej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, nr 172, Poznań Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka, Poznań UNESCO a Zrównoważony Rozwój, 172

173 Економіко-правові виклики 2014 року MARKETING COMMUNICATION VS PROMOTION IN BUSINESS ACTIVITY OF A COMPANY Abstract dr inż. Tomasz Trojanowski Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie The subject of the study includes issues related to marketing communications and business promotion in a company. The first section of the paper presents the meaning the concepts in terms of literature. It includes the review of the literature in this field. The following part of the paper presents the communication processes between companies and market participants through promotional and marketing messages. The stages of building an effective communication between companies and the business environment of the organisation are indicated. The final part of the paper includes a summary. Keywords: marketing communication, promotion, company Introduction Achieving success in the market by an organisation largely depends on properly formulated marketing messages, promotional activities and their effective management of a properly selected group of the target audience. The functioning of the company on the market forces the need to communicate with the economic environment. Lack of marketing communication between company and market participants may weaken the company's market position and, consequently, to the collapse of the organisation. From the point of view of the company, it is important therefore to define ways of communicating with market and the use of all possible tools for implementation of those actions. The empirical aim of the article is to explain the essence and importance of marketing communication and promotion, and indication of the differences between these concepts. With regard to the theoretical part, the aim of the study is the analysis and summary of the major findings of the literature on the subject article. Testing method applied is the study of literature based inter alia on the use of secondary sources such as domestic and foreign compact scientific publications, scientific articles, journals, conference papers, internet news from the scope of the subject. 173

174 Національна академія наукового розвитку 1. The importance of marketing communication and promotion of companies Undertaking considerations on marketing communications and promotion these two concepts should be distinguished and the differences and common features of marketing communication and promotion should be identified. The easiest way to define is: "communication takes place daily. Regardless of the specific promotional activities. Every day we have to deal with the specific behaviour of employees of the company, the functioning of the internal communication system, the appearance of the company, its documents, transport etc." 1 In contrast, promotion is just one of the areas of marketing communications, so it is not possible to combine these two concepts. In addition to the promotion, the marketing communication consists of a variety of other activities such as dress and behaviour of the seller, interior design firms as well as its surroundings, the form and content of corporate documents, product packaging. Everything that causes conscious or subconscious reactions and thoughts of the payee with respect to its sender. According to P. Kotler, marketing communication and marketing promotion are among the most important skills in marketing. 2 Thus, marketing promotion works with marketing communications company, however, is not the only tool. A. Pabian, citing B. Szymoniuk, presents a definition of marketing communication as a form of communication that meets the needs of its activities to consumers in the market through the range of goods and services. Communication and promotion can be identified only when actions are associated with the implementation of the market objectives of the company and when it uses appropriate instruments. 3 According to J. Altkorn promotion is called communication policy or business communication of the company with the market. "It includes activities, through which the company distributes information concerning the product and / or company, shapes the needs of buyers and stimulates, directs and reduces the elasticity of demand". 4 Marketing promotion is a conscious form of business activity, the aim of which is to inform the surrounding about the company s activities and products offer. I. Bielski writes about the active phase of communication between the company and customers through information and soliciting 1 Komunikacja marketingowa, praca zbiorowa pod red. M. Rydla, wyd. ODDK, Gdańsk 2000, p Kotler P., Marketing od A do Z, PWE S.A., Warszawa 2004, p Pabian A., Promocja nowoczesne środki i formy, Difin, Warszawa 2008, p Podstawy Marketingu, praca zbiorowa pod red. J. Altkorna, Instytut Marketingu, Kraków 1997, p

175 Економіко-правові виклики 2014 року activities, as well as a feedback connecting the recipient and sender. 5 H. Mruk defines promotion as one of the elements of the concept of marketing management of the organisation, which consists of five instruments, and these are: 6 - advertising, - personal promotion, - sales promotion, - public relations, - direct promotion. The purpose of promotion is to overcome resistance and prejudice of potential buyers that reduce the demand for goods and services. Each company and its products and services in order to be successful in the market, need promotional activities. It is also necessary to improve these activities, what affects the image of the company and the product. 7 Summing up the definition of promotion, we can conclude that it is a social communication, a way of shaping the relationship between the company and its environment, is used to identify the product and the company, and its final goal is to sale. 2. The processes of communication between company and market surrounding The concept of promotional activities is usually only associated with marketing. But beyond the implementation of company marketing purposes, promotion is the process of transferring information between the market and the company. Communication can be anything: a dress or behaviour of the seller, interior design as well as the content of advertising material (this refers to all the factors that in any way cause even unconscious thoughts of recipient associated with the company or the product). Market communication flows in two directions. First, the company sends the information to a specific market segment. This message is to inform and encourage at the same time to purchase goods or services. On the other hand, the message sender receives a feedback in the form of acceptance or denial of marketing offer. The system of 5 Bielski I., Współczesny marketing, Studio EMKA, Warszawa 2006, p Mruk H., Marketing. Satysfakcja klienta i rozwój przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2012, p Sztucki T., Promocja. Sztuka pozyskiwania nabywców, PLACET, Warszawa 1997, p

176 Національна академія наукового розвитку communication between the company and the segments of the market consists of the following elements: 8 - the sender of information, - promotional message, - the channel of communication (reaching the recipient), - recipients of information. The sender of the message is an enterprise which operates in the market with its defined mission. It develops the concept of communication with the market. It is mainly establishing objectives, target groups, which should be influenced by the message, form of communication, budget and the principle of implementation of promotion. Another, but basically the main part of the communication process is the message. It has a symbolic meaning. It is a set of words and images that are to be transferred to recipients. The promotional message is influenced by the form. It must be adapted to the recipients, should respect their beliefs and values. The message is designed to provide all its objectives and be effective. Reaching the recipient is associated with the determination of communication channel. J.W. Wiktor distinguishes three main types of media: 9 - presentation measures (related to the sender of the message, words, gestures, etc.), - means of representation (texts, photographs, films, which are a form of expression), - technical measures (newspapers, television, mechanical means, which allow the transmission of information). Purchasers of goods receive more information, learn about new products and services that meet their emerging needs and receive help when purchasing. The benefits of companies are: the increase in sales, attracting new customers, competitive advantage and increase of profits. Advertising agencies are looking for new orders from companies to create their image, which will allow them to become competitive in relation to other players in the market. Benefits for the media refer to the finances, but also to the addition of attractiveness to the products, for example, by advertising in TV. State and organisations of the rights and interests of consumers are seeking to combat 8 Sznajder A,, Sztuka promocji, czyli jak najlepiej zaprezentować siebie i swoją firmę, wyd. Businessman Book, Warszawa 1993, p Wiktor J., Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem, PWN, Warszawa 2005, p

177 Економіко-правові виклики 2014 року inappropriate promotional activities, namely promotion, which affects the interests of consumers and manipulates the audience. 10 Recipients of promotional activities include all market participants. Purchasers are divided into two groups. The first group are those who, through promotional activities, meet their own needs. These are individual consumers (purchase of products for own consumption), industrial companies (purchase of raw materials), institutions and social organisations (purchase of materials for administrative tasks). The second group includes agents (both wholesalers and retailers) who purchase products for resale to end customers. One could say that the largest group of buyers are consumers, because everyone is a consumer and make purchases to meet own needs. 11 M. Drzazga distinguishes further groups to which the promotional activities are addressed. As the third group she presents suppliers and subcontractors. This group is also recipient of the activities in the field of marketing communication, involving the cooperation and confidence building. Another group is the profession environment - competition. Communication with this part of the promotion recipients aims at creation a positive image of the company in a particular market sector. Promotional activities may also be addressed to opinion leaders (including experts). Such people play an important role in the communication process, it can affect the process of making purchases by buyers. Another group of recipients of promotional activities are journalists and other media representatives. They deal with the transfer of information and the way the message is forwarded depends on them. The recipients of promotional activities can also be the staff of a company, which can be an important channel of communication by providing information about the company (whispered advertising). An important recipient of promotional activities are authorities (local, regional). Communication with them aims at gaining the favour and support for projects. It is obvious that promotional activities may also be directed to the general public, which involves the formation of the company's image. It is however, not possible to target promotional activities at all of the aforementioned groups simultaneously. The reason for this are the limited financial, material and human resources, which is why the companies ask themselves which are 10 Sztucki T., Promocja. Sztuka pozyskiwania, op. cit., p Ibidem, p

178 Національна академія наукового розвитку the most important target group and by which the organisation will achieve the goals that were set earlier. 12 Stages of building effective communication were distinguished by B. and W. Żurawik. They consist of individual actions: 13 - identification of the target market segment, - defining the objectives of promotion, - developing messages, - the choice of communication channels, - determining the total promotion budget, - selection of specific promotion-mix instruments, - measurement of promotion results, - coordination of the promotional activities. In order to achieve proper communication, a company must direct their marketing activities only to selected market segments. The target segment of market may consist not only of the units, but also of groups or even a part of the population. After identifying the target market segment, a company should develop a program of promotional activities, messages and defining the objectives of promotion, of which the ultimate goal is to sell. Communication through the promotion with the market is to convince recipients to the content of the message. In the literature, there is often the concept of AIDA formula (Attention, Interest, Desire, Action), which aim is to attract the customer's attention, rise his interest in characteristics of the product, rise a belief that he needs the product and it can meet his needs and ultimately convince him to purchase Conclusion Communicating the company along with the use of the promotion mix instruments, which include advertising, direct marketing, sales promotion, personal selling and public relations is an important factor influencing the course of a business enterprise. The promotion is only part of the communication process initiated by the organisation functioning in the market. 12 Drzazga M., Systemy promocji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2006, p Żurawik B., Żurawik W., Zarządzanie marketingiem w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1996, p Zalejski J., Polityka promocji w przedsiębiorstwie, wyd. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2001, p

179 Економіко-правові виклики 2014 року Broadly understood communication activities of an economic operator include marketing communications, which covers promotion, often called as the promotion mix. Marketing communication and promotion are therefore not identical and using these terms interchangeably is a mistake. Promotion should be seen as a narrower concept limited to the use of the five main instruments of the promotion mix, which are not the only tools with the use of which the company may affect the market. The organisation also has other instruments which are the carriers of specific information. The concept of promotion is not a homonymous content, therefore the promotion is understood in such a broad way. Some authors base the promotion on communication, while others depict it as a tool to promote products or organisations on the market. Bibliography 1. Bielski, I., Współczesny marketing, Studio EMKA, Warszawa Drzazga, M., Systemy promocji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa Komunikacja marketingowa, praca zbiorowa pod red. M. Rydla, Wyd. ODDK, Gdańsk Kotler P., Marketing od A do Z, PWE, Warszawa Mruk H., Marketing. Satysfakcja klienta i rozwój przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa Pabian, A., Promocja nowoczesne środki i formy, Difin, Warszawa Podstawy marketingu, praca zbiorowa pod red. J. Altkorna, Instytut Marketingu, Kraków Sznajder A., Sztuka promocji, czyli jak najlepiej zaprezentować siebie i swoją firmę, Wyd. Businessman Book, Warszawa Sztucki T., Promocja. Sztuka pozyskiwania nabywców, PLACET, Warszawa Wiktor J., Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem, PWN, Warszawa Zalewski J., Polityka promocji w przedsiębiorstwie, Wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok Żurawik, B., Żurawik W., Zarządzanie marketingiem w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa

180 Національна академія наукового розвитку LOCAL GOVERNMENT IN POLAND IN THE YEARS mgr Marcin Wasilewski University of Opole The evolution of organizational forms of local government in the twentieth century is the an extremely interesting issue, as it is associated with political events that changed the face of Europe in the last century. But before we get to the analysis of issues of interest to us, we should explain what is a local government, and so, according to H. Izdebski it is "a self-reliant and essentially independent management by groups of citizens of their businesses, management, which consists in carrying out functions of public administration 1. At the beginning of the Second Republic, in the area of the reviving state, there have been several different types of models of local government: in the former Prussian and Austrian partition there was a self-government based on regulations of the occupying countries, and in the former Polish Kingdom (and in the Eastern territories) the situation was governed by the decrees of the head of state of 1918 and 1919 and thus one of the important tasks was the issue of unification of legal solutions 2. Vital for the formation of self-government after World War I were records of the Constitution of 1921, which in Article 3 contained a declaration of "broad local government 3, moreover, one also guaranteed state division to, which were also local government units, provinces, counties and municipalities and communes. The executive power was also separated from the legislative one. And although March Constitution of 1921 gave local government a comprehensive legal framework, it must be noted, however, that its provisions remained largely unforceful because although the government was actually created at municipal and county level, then at the provincial level it existed only in its entirety in Poznań and Bydgoszcz province and in 1 H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1997, s J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa Polskiego, Warszawa 1996, s Artykuł 3, Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U nr 44 poz

181 Економіко-правові виклики 2014 року Silesia, which had a degree of autonomy. On the other areas, the the government functioned only partially (provincial councils in the former Russian partition), or did not exist at all. It is worth noting that the Act of 26 September 1922 on the rules of common provincial government 4 remained invalid because of concerns about the large Ukrainian minority in the Borderlands. In the period following the May coup (1926) however, the situation began to change. Crucial to the limitation of importance of self-government was the unification act of 1933, which, however, did not cover the whole territory of the Republic of Poland. On its basis, to the municipalities have been included any remaining court areas, it also established a model of collective municipality, and art. 15 introduced the clusters. However, the unification" act most of all expanded the supervision over the local government by approving the election of village administrators, commune administrators, mayors, or the ability to resolve legislative and executive bodies at all levels of local government in cases of infringement, inaction, incompetence, or tolerance, or acceptance of the speeches offending the seriousness of the public administrations 5. In the same direction, so with a view to reduce the actual role of the local government also went the enacted in 1935 new constitution, which declaration concerning matters of local government was the art. 4 paragraphs 3 which states that: "The State will establish local and economic government to participate in the tasks of collective life." One has to agree here with A. Ajnenkiel, who believes that: articles "relating to local government [...] have been formulated in such a way as if the constitution actually established them 6. In particular, it is worth mentioning the provincial government of Silesia, which had the greatest autonomy, and to which refers the art. 81, because it seriously modifies the constitutional law on the autonomy of Silesia - from that moment on it was possible to make changes to this law without the consent of the Sejm of Silesia. 4 Ustawa z dnia 26 września 1922 r. o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, Dz.U nr 90 poz Art. 69, Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, Dz.U nr 35 poz A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski , Warszawa 2001, s

182 Національна академія наукового розвитку It can be concluded that during the Second Republic, the essential tasks of local government involved local economic, cultural and educational affairs, unless they are transferred to state or economic government, in addition to the commune and municipal self-government one passed a number of matters within the competence of the government, e.g. housing, welfare, maintenance of roads, employment agencies 7. Functioning during the Second Republic government has, however, been subject to actual liquidation in In connection with the lost defeat war and occupation of Poland by German and Soviet troops. In the postwar period, some provisions of the Second Republic were initially restored, which was dictated by practical considerations, but the communist authorities clearly sought to limit the role of local government. Initially they agreed for the existence of self-government, because it was easier to rebuild the system using solutions known to society than make radical changes which could be regarded as Sovietization of Poland. That is why, in 1944, communist agents began forming national councils (provincial, county, urban and rural), which was defined as "temporary legislative and local government agencies 8. These councils in 1944 became the legislative bodies of local government, law enforcement bodies became respectively the provincial and county departments and boards of cities and municipalities 9. What is worth noting: for the first time, by a decree dated 23 November 1944 the government operated in a uniform manner at all levels of the administrative division of the country. This situation, however, lasted only until 1950, when the local government was actually abolished 10. One must therefore agree with Z. Leoński that the times of Sovietization of Poland have brought, under political pressure of the Soviet Union, the liquidation of foreign to the socialist system, capitalist concept of local representative bodies 11. Also, the Act of 20 July 7 I. Bruski, Historia ustroju Polski, Olsztyn 2008, s Art. 1. Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych., Dz.U nr poz Art.3, Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych., Dz.U nr 5 poz Art. 32, Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, Dz.U nr 14 poz Z. Leoński, System prawa administracyjnego, Wrocław 1977, s

183 Економіко-правові виклики 2014 року 1983, which admittedly stated that councils are "local government bodies 12, stopped with this declaration, and the national councils did not become "an authentic representation of local government 13. It is obvious that the functioning until 1990 Polish territorial system, in the form of field national councils only by name reminded local government. In fact, we were dealing with a centralized authority subordinate to the central government. It should be stressed that the local organs of state administration were the executive and management authority of the councils, what is more, because of the hierarchical organization of councils, it was not possible to speak also about the idea of local self-government 14. Restoration of local government institutions in Poland, became possible only after the Round Table meeting, partially democratic parliamentary elections in 1989 and the establishment of the government of Tadeusz Mazowiecki. The first local government reform of 1990, which (partly based on prewar models) restored the municipal government and was of a temporary nature 15. Return of local government, in the full sense of the word, was promised both by Small Constitution of (government as a "community of the inhabitants of the territory") and the 1997 Constitution 16. In contrast, the next reform of 1998 created and introduced two new public bodies: county and province 17. So again three-level local government was formed (municipal, county and provincial) subject to separation of the legislative functions (the council of municipality, county, province) from executive (poviat 12 Art. 1, Ustawa z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego, Dz.U nr 41 poz I. Bruski, Historia ustroju Polski, Olsztyn 2008, s G. Dutkiewicz, Dzieje samorządu terytorialnego w Polsce po II wojnie światowej, Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych, Rocznik II/2010 s Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz.U nr 16 poz Art. 70 p. 2, Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, Dz.U nr 84 poz. 426; Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U nr 78 poz Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz.U nr 91 poz. 578; Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz. U. z 2013 r. Nr 91, poz

184 Національна академія наукового розвитку administrator, mayor, president, the board of the country, the board of the province) To sum up, in the period the local government in Poland has seen many changes. The first years of the Second Republic established its framework quite widely, but a few years later, its role has been reduced as a result of remedial authoritarian rules. Similar actions were taken by the communist authorities - after a short period of acceptance - they actually removed the government. Only after the end of 1989 one developed a model of local government, which allowed for genuine participation of local communities in the management of a given area. Bibliography Scientific papers: A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski ,Warszawa 2001 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa Polskiego, Warszawa 1996 I. Bruski, Historia ustroju Polski, Olsztyn 2008 B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Kraków 2001 G. Dutkiewicz, Dzieje samorządu terytorialnego w Polsce po II wojnie światowej, Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych, Rocznik II/2010 H. Izdebski, Samorząd terytorialny podstawy ustroju i działalności, Warszawa 1997,2004 M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2006 Z. Leoński, System prawa administracyjnego, Wrocław 1977 R. Łaszewski, Historia ustroju Polski, Toruń 1997 J. Malec, D. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków 2000 R. Szwed, Samorząd terytorialny w Polsce w latach : wybór materiałów źródłowych, Częstochowa 2000 W. Witkowski, Historia administracji w Polsce , Warszawa 2007 S. Wójcik, Samorząd terytorialny w Polsce w XX wieku, Lublin 1999 Legal acts Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana 184

185 Економіко-правові виклики 2014 року przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U nr 78 poz. 483 Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, Dz.U nr 84 poz. 426 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz.U nr 91 poz. 578; Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz. U. z 2013 r. Nr 91, poz. 596 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz.U nr 16 poz. 95 Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych., Dz.U nr 5 poz. 22 Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U nr 44 poz. 267 Ustawa z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego, Dz.U nr 41 poz. 185 Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, Dz.U nr 14 poz. 130 Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, Dz.U nr 35 poz. 294 Ustawa z dnia 26 września 1922 r. o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, Dz.U nr 90 poz

186 Національна академія наукового розвитку PRAWO RZYMSKIE I KULTURA PRAWA EUROPEJSKIEGO JAKO PŁASZCZYZNA DIALOGU GOSPODARCZEGO POMIĘDZY RZECZPOSPOLITĄ POLSKĄ A CHIŃSKĄ REPUBLIKĄ LUDOWĄ mgr Radek Rafał Wasilewski 1 Uniwersytet Szczeciński słowa kluczowe: prawo rzymskie, kultura prawa europejskiego, Polska, Chiny, kontakty gospodarcze keywords: Roman law, culture of European law, Poland, China, economic relations Wstęp Europa i Azja. Są to dwa kontynenty, które mimo swej pozornej bliskości (poprzez bezpośrednie połączenie terytorialne kontynentów) potrafią być jednak tak bardzo odmienne: tradycje, mentalność, zwyczaje... To, co w Azji jest powszednie, w Europie stanowi element orientu. Jest to efekt różnic kulturowych. Prawo nie jest czymś obcym kulturze, ponieważ z niej wyrasta, a co więcej mówi się nawet o kulturach prawnych. Okazuje się, że ciekawość innej kultury nie musi ograniczać się jedynie do sfery artystycznej, a wręcz przeciwnie porusza tematykę prawną. Niniejszy artykuł ma na celu podjęcie próby konfrontacji z pytaniem, czy prawo rzymskie i opierająca się na nim europejska kultura prawna mogą stanowić wspólny punkt odniesienia w kontaktach gospodarczych pomiędzy Rzeczpospolitą Polską oraz Chińską Republiką Ludową. Aktualność powyższego zagadnienia wiąże się z ożywioną współpracą gospodarczą pomiędzy ww. państwami (m. in. porozumienia w zakresie obrotu towarami spożywczymi). 1 mgr Radek Rafał Wasilewski PL: absolwent prawa, doktorant w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego w Szczecinie, aplikant radcowski w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Szczecinie; EN: law graduate, Ph.D. student in the Department of Public Economic Law at Faculty of Law and Administration at the University of Szczecin, trainee at the District Chamber of Legal Advisers in Szczecin. 186

187 Економіко-правові виклики 2014 року Historyczne uwarunkowania kontaktów Chin z kulturą europejską Słowem wstępu należy spojrzeć w karty historii Chin, która powinna wyjaśnić, dlaczego w ogóle dzisiejsze zainteresowanie państwa chińskiego prawem rzymskim jest ciekawe i zarazem zaskakujące. Pierwszym intrygującym faktem historycznym jest to, że starożytne Chiny i Rzym nawiązywały ze sobą (pośrednio, ale również bezpośrednio) różnego rodzaju stosunki: handlowe, dyplomatyczne, militarne. Tak więc te dwie zupełnie różne cywilizacje miały ze sobą styczność 2. W późniejszym okresie (XV albo XVII w. wg różnych poglądów) państwo chińskie jako Państwo Środka odizolowało się niemal całkowicie od reszty świata. Stan takiej izolacji trwał właściwie aż do przełomu XIX i XX w., gdy wskutek wojny opiumowej nastąpiła ekspansja europejska i podział Chin na strefy wpływów 3. Największe otwarcie się Chin na resztę świata następuje od XX w. po dziś dzień. Na podstawie tego bardzo skrótowego zarysu dziejów Chin można zauważyć, że pomimo kontaktów z samymi Rzymianami, kontakt państwa chińskiego z kulturą europejską był sporadyczny i raczej trudny. Prawo rzymskie a kultura prawa europejskiego Celowe jest sformułowanie ogólniejsze kultura prawa europejskiego, ponieważ relacje Chin z państwami europejskimi nie musiały (i zapewne nie miały) koncentrować się na prawie rzymskim. W tym kontekście warte przytoczenia są słowa M. Kuryłowicza i A. Wilińskiego, według których cywilizacja Europy kontynentalnej spoczywa według obrazowego określenia na trzech pagórkach: Akropolu, symbolizującym sztukę i filozofię grecką, Golgocie jako symbolu chrześcijaństwa oraz na Kapitolu, oznaczającym tradycję prawa rzymskiego 4. Analizując powyższą metaforę trzeba uznać, że prawo rzymskie stanowi kolebkę europejskiej kultury prawnej. Znaczenie prawa rzymskiego dla 2 Bardzo ciekawym artykułem na temat kontaktów Chin z innymi państwami (w tym ze Starożytnym Cesarstwem Rzymskim) jest: P. Napierała, Chinese pie, czyli Chiny a Zachód [w:] Racjonalista.pl, dostęp: r. 3 Kolonizacja w XIX i na początku XX wieku [w:] Historia.azv.pl, dostęp: r. 4 M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu., Zakamycze 2005, str

188 Національна академія наукового розвитку współczesnych porządków prawnych można dostrzec podczas porównywania niektórych instytucji prawnych opisanych w podręcznikach prawa rzymskiego (albo tekstów źródłowych) z przepisami współcześnie obowiązującego aktu normatywnego (w przypadku Polski np. Kodeksu cywilnego). Aktualne są również pochodzące z prawa rzymskiego zasady prawa, np.: pacta sund servanda, nulla poena sine lege, lex retro non agit. Istotne jest, że prawo rzymskie miało pierwotnie charakter zwyczajowy, a dopiero później pojawiały się akty prawne (prawo odzwierciedlało więc panujące w społeczeństwie zwyczaje, na podstawie których można dostrzec wartości, jakie Rzymianie wyznawali). Głównym przedmiotem niniejszego artykułu miało być jednak zainteresowanie Chin prawem rzymskim i do tego wątku wypadałoby powrócić. Zainteresowanie Chin prawem rzymskim Zainteresowanie Dalekiego Wschodu a w tym przypadku Chin prawem rzymskim objawiało 5 i objawia się na wielu płaszczyznach, m. in.: w piśmiennictwie, nauce, a nawet prawodawstwie. Chiny (obok Korei i Wietnamu) są również określane przez M. Kuryłowicza jako państwa romanizujące się, co odnosi się do nawiązywania do prawa rzymskiego jako niezbędnego elementu kultury prawnej 6. W sferze piśmiennictwa warte jest wskazanie na publikowane w Chinach czasopismo Roman Law and Modern Civil Law 7 lub podręcznik do prawa rzymskiego An introduction to Roman Law 8. Oprócz samej literatury tematycznej wagę przywiązuje się do tłumaczeń (z łaciny czy języka włoskiego na chiński) tekstów źródłowych oraz historycznych 9. Obecność 5 Przykładem wpływu kultury prawa europejskiego, a więc pośrednio prawa rzymskiego, na Chiny jest chociażby ruch kodyfikacyjny po obaleniu monarchii w 1912 r., kiedy to uchwalono liberalną konstytucję oraz kodeksy: cywilny, postępowania cywilnego oraz gruntowy. W XX w. wpływy prawa Zachodu zaznaczały się coraz silniej w prawodawstwie chińskim, choć w przypadku kolizji z kulturą prawną konfucjanizmu musiały ustąpić. (R. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2010, str. 254). Kodyfikacje te jednak już nie obowiązują. 6 M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność., Lublin 2003, str Względy praktyczne [w:] Zakład Prawa Rzymskiego WPiA UJ, dostęp: r.. 8 Aut. BA LI NI GU LA SI 9 About CUPL [w:] China-EU School of Law at the China University of Political Sciences and Law, dostęp: r.. 188

189 Економіко-правові виклики 2014 року takich wydawnictw na rynku chińskim może być dowodem na to, że zachodzi tam potrzeba poznawania prawa rzymskiego i przez to europejskiej kultury prawnej. W przypadku wspomnianego czasopisma nie można mówić jedynie o samym poznawaniu, lecz również badaniu prawa rzymskiego. Na gruncie nauki uwagę należy poświęcić ofercie edukacyjnej chińskich szkół wyższych (uniwersytetów). Wśród uniwersytetów, które zajmują się prawem rzymskim można wymienić np.: China University of Political Sciences and Law (CUPL), Xiamen University, Renmin University of China. Nie są to jednak wszystkie uczelnie, które poświęcają swoją uwagę prawu rzymskiemu. Z racji podejmowanych przez siebie zadań, obszerności materiału informacyjnego i aktywności należy wyróżnić CUPL, bowiem jeden z tamtejszych profesorów, F. Liufang, opublikował artykuł na temat sensu eksperymentu umiędzynarodowienia w edukacji prawniczej w Chinach 10. W odniesieniu do prawa rzymskiego wspomina się w tym artykule, że prawo rzymskie już od XI w. stanowi część międzynarodowej edukacji prawniczej. Artykuł wskazuje również obecność prawa rzymskiego w edukacji prawniczej w Chinach. Autor pisze, że profesorowie (podczas zajęć np. z prawa cywilnego) nawiązują do systemu praw obcych, w tym zwłaszcza prawa niemieckiego, francuskiego i właśnie rzymskiego. Oprócz takich marginalnych dygresji oferta edukacyjna zostaje wzbogacana o kursy z: historii prawa Zachodu, historii filozofii prawa Zachodu oraz prawa rzymskiego. Ponadto uniwersytety goszczą lub zatrudniają profesorów europejskich czy amerykańskich. Również profesorowie chińscy odbywają niekiedy edukację z zakresu prawa rzymskiego w Europie. Prawo rzymskie pozostaje w bardzo bliskim związku z komparatystyką prawniczą, więc za istotny aspekt należy uznać także zainteresowanie w Chinach prawem porównawczym, o którym świadczy np. College of Comparative Law działający od października 2009 r. przy CUPL 11. Na pograniczu nauki i piśmiennictwa rozwijają się również badania profesorów, które poruszają tematykę prawa rzymskiego. Do jednych z najciekawszych należy artykuł Z. Wang: The Roman Law Tradition and Its 10 F. Liufang, Making sense of China s Experiment of Internationalising Legal Education, dostęp: r.. 11 About CCL [w:] College of Comparative Law, dostęp: r.. 189

190 Національна академія наукового розвитку Future Development in China 12, który porusza wpływ prawa rzymskiego na prawodawstwo chińskie. Ostatnia kwestia, która zostanie przedstawiona to prawodawstwo i znaczenie prawa rzymskiego w procesie legislacyjnym. Wspomniane zostały już przykłady historyczne: obecność praw państw posiadających w Chinach sfery wpływu (np. Niemcy), okres kodyfikacji po roku 1912 (patrz przyp. 4). Obecność praw obcych (czerpiących z prawa rzymskiego) wywarła na prawie chińskim piętno i pośrednio prawo rzymskie było tam obecne. Współczesne chińskie prawodawstwo również daje przykłady na obecność tradycji prawa rzymskiego w tym porządku prawnym. Jak pisze Z. Wang struktury, zasady, koncepcje oraz terminologia Części Ogólnej Chińskiego Kodeksu Cywilnego odzwierciedla treści Niemieckiego Kodeksu Cywilnego (BGB) oraz Kodeksu Napoleona 13. Obydwa te kodeksy czerpały natomiast z dorobku prawa rzymskiego, co powoduje, że prawo rzymskie przeniknęło do chińskiego prawa cywilnego. Swoistym środkiem ekspansji zasad prawa rzymskiego mogą być również akty prawa międzynarodowego (jeśli zawierają w sobie zasady czy regulacje wywodzące się z tradycji romańskiej). Powyższe przedstawienie wyraźnie potwierdza zainteresowanie Chin prawem rzymskim zarówno na gruncie teorii, jak i praktyki. Skrótowe przedstawienie znaczenia prawa rzymskiego (w odniesieniu do europejskiej kultury prawnej) zostało przedstawione w początkowej części artykułu i ze względu na liczne obszerne opracowania odnoszące się do tej tematyki 14, zostanie ono pominięte. Prawo rzymskie jako nośnik wartości i podstawa dialogu gospodarczego Powody zainteresowania prawem rzymskim w Chinach mogą być różne. Na stronie internetowej Zakładu Prawa Rzymskiego WPiA UJ można przeczytać, że nie zadecydowały o tym względy emocjonalne czy sentymenty, 12 Mowa o: Z. Wang, The Roman Law Tradition and Its Future Development in China [w:] Frontiers of Law in China Volume 1 Issue 1, 2006, str Z. Wang, The Civil Law Tradition in China and Its Future Development, dostęp: r.. 14 Za szczególnie godne polecenia w tej materii uważam: W. Wołodkiewicz, Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury prawnej., Warszawa 2009, M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność., Lublin 2003 oraz R. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne., Warszawa

191 Економіко-правові виклики 2014 року lecz pragmatyczne podejście do wiedzy prawniczej i możliwości jej wykorzystania w kontaktach z europejskimi kontrahentami handlowymi 15. Jest to niewątpliwie jedna z ważniejszych przyczyn. Na uwagę zasługuje również historia Chin (kontakty z kulturą europejską) i obecność zrębów prawa rzymskiego w tamtejszym porządku prawnym. Chęć pogłębienia wiedzy o prawie rzymskim może więc wynikać z pragnienia poznania genezy własnego prawa, zrozumienia dawnej idei tychże zasad. Ponadto w połączeniu z prawem porównawczym zainteresowanie to pozwala zrozumieć obce dla Chin porządki prawne, kultury. Zaznajomienie się z obcym porządkiem prawnym oraz komparatystyka prawnicza przyczyniają się do lepszego poznania własnego prawa zmusza do refleksji (Skoro prawo X jest takie i kieruje się wartościami Y, to jakie jest moje prawo, jakie ono reprezentuje wartości?). W konsekwencji prawo rzymskie umożliwia przybliżenie wartości (aksjologii) i podstawowych zasad leżących u podstaw europejskiej kultury prawnej. Po takiej analizie może się okazać, że obie kultury prawne kierują się tymi samymi albo podobnymi wartościami, że w gruncie rzeczy tak bardzo się nie różnią. Mogłoby się też okazać, że pewne rozwiązania staną się w wyniku takiej refleksji atrakcyjne i być może recypowane do prawa chińskiego 16. W takiej sytuacji prawo rzymskie wraz z prawem porównawczym może przyczynić się do rozwoju prawa chińskiego. Refleksja nad prawem rzymskim, jego badanie, a więc rozwój romanistyki w Chinach może przyczynić się do stworzenia nowej płaszczyzny dialogu międzykulturowego, którym będzie właśnie prawo rzymskie. Uwzględniając fakt, że polski system prawny wyrasta z europejskiej kultury prawnej opartej właśnie na tradycji prawa rzymskiego, trzeba zauważyć, że właśnie prawo rzymskie, jego zasady, funkcjonujące obecnie instytucje, mogą stanowić płaszczyznę dla dialogu gospodarczego pomiędzy Polską a Chinami. Między innymi odwoływanie się przez przedstawicieli obu państw (czy przedsiębiorców z obu krajów) do prawa rzymskiego i wynikających z niego zasad czy instytucji pozwoli na wzajemne zrozumienie i dojście do konsensusu. 15 Względy praktyczne [w:] Zakład Prawa Rzymskiego WPiA UJ, op. cit.. 16 Warte nadmienienia jest, że kultura europejska również czerpała z dorobku Dalekiego Wschodu. Najbardziej wymownym i ciekawym przykładem jest francuska triada: liberté, égalité, fraternité (wolność, równość, braterstwo), która stanowi niemal wierną kopię konfucjańskiej triady: ren, yi, li (Z. Brodecki, M. Konopacka, A. Brodecka-Chamera, Komparatystyka kultur prawnych, Warszawa 2010, str. 67). 191

192 Національна академія наукового розвитку Podsumowanie, wnioski Współcześnie dostrzec można również rozwój znaczenia prawa rzymskiego na Dalekim Wschodzie. Niezależnie od podstaw tego zaciekawienia, prawo rzymskie w mniejszym czy większym stopniu będzie pozostawiać ślad po swojej obecności i być może będzie stanowiło pomost między kulturą europejską na chińską. Należy potwierdzić, że prawo rzymskie i oparta na nim europejska kultura prawna może być (jeśli nie uzna się, że już jest) nośnikiem wartości pomiędzy Europą a Chinami oraz płaszczyzną dialogu gospodarczego. Uwzględniając fakt, że polskie prawodawstwo czerpie z tradycji prawa rzymskiego, polsko-chińskie kontakty gospodarcze także mogą skutecznie odwoływać się do prawa rzymskiego jako do wzorca umożliwiającego porozumienie. W takim przypadku dalsza fascynacja Chin prawem rzymskim, a nawet jej pogłębianie się, godna jest aprobaty, przychylnej obserwacji oraz wspierania tego procesu. Bibliografia: I. Literatura: 1. Z. Brodecki, M. Konopacka, A. Brodecka-Chamera, Komparatystyka kultur prawnych., Warszawa M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność., Lublin M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu., Zakamycze F. Liufang, Making sense of China s Experiment of Internationalising Legal Education, dostęp: r. 5. P. Napierała, Chinese pie, czyli Chiny a Zachód [w:] Racjonalista.pl, Zachod, dostęp: r. 6. R. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa Z. Wang, The Civil Law Tradition in China and Its Future Development, hinacivillaw.pdf, dostęp: r. 192

193 Економіко-правові виклики 2014 року 8. W. Wołodkiewicz, Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury prawnej., Warszawa II. Źródła inne: 9. About CCL [w:] College of Comparative Law, dostęp: r. 10. About CUPL [w:] China-EU School of Law at the China University of Political Sciences and Law, dostęp: r. 11. Kolonizacja w XIX i na początku XX wieku [w:] Historia.azv.pl, dostęp: r. 12. Względy praktyczne [w:] Zakład Prawa Rzymskiego WPiA UJ, k=view&id=3&itemid=5, dostęp: r. PRAWO KARNE EKONOMICZNIE UZASADNIONE mgr Joanna Wysocka Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Słuszności interpretacji prawa w kategoriach ekonomicznych można doszukiwać się już w jurysprudencji rzymskiej, marksistowskiej teorii prawa, amerykańskim realizmie prawnym i socjologicznej jurysprudencji, w pewnych odmianach hermeneutyki i argumentacji prawniczej, a nawet w koncepcji Ronalda Dworkina, który prawo ujmował w kontekście zbioru reguł i standardów, a także a nawet przede wszystkim w szkole chicagowskiej, w kręgu zainteresowania której znajduje się m.in. nurt law and economics, czerpiący swe filozoficzne i metodologiczne podstawy z dorobku Ronalda Coase a, Armena Alchiana czy Guido Calabresiego 1. Za takim ujmowaniem genezy nurtu law and economics ekonomicznej analizy prawa przemawia przede wszystkim fakt, iż w 1 J. Stelmach, M. Soniewicka, Analiza ekonomiczna w zastosowaniach prawniczych, Wolters Kluwer business, Warszawa 2007, s

194 Національна академія наукового розвитку starożytnym Rzymie, główną przyczyną rozwoju poszczególnych gałęzi prawa był rozwój instytucji ekonomicznych. Mowa tu zwłaszcza o prawie prywatnym, ale także o nauce prawa. Nie należy przy tym zapominać, iż w czasach cesarstwa rzymskiego ukształtowały się podstawy dla zdeterminowanej przez praktykę gospodarczą gałęzi prawa, czyli prawa finansowego 2. Z kolei w marksistowskiej nauce prawa, ekonomia była obok filozofii drugą podstawową nauką. Prawo uznawane było za produkt konkretnej formy prawnej, która to z kolei jest realnym odbiciem stosunków produkcji i wymiany. Prawo daje się zatem bezpośrednio sprowadzić do kategorii faktów z zakresu ekonomii 3. Przedstawiciele realizmu prawniczego, uznawali zaś, że prawo istnieje przede wszystkim, jako empiryczny fakt socjologiczny, psychologiczny lub ekonomiczny. Law in action, przeciwstawione law in book według przedstawicieli amerykańskiego realizmu prawnego ma natomiast stworzyć oparty na analizie ekonomicznej system przewidywań na temat tego, co uczynią w określonych sytuacjach podmioty stosujące prawo. Już w 1897 r. prekursor amerykańskiego realizmu prawnego O. Holmes pisał: dla racjonalnej nauki prawa staranny interpretator może być człowiekiem teraźniejszości, ale człowiek przyszłości to statystyk i mistrz ekonomii 4. Podobnie możliwość odwoływania się w interpretacji prawniczej do założeń ekonomicznych odnaleźć można w hermeneutyce prawniczej (gdzie wskazuje się, iż ekonomiczne determinanty odgrywają istotną rolę w kształtowaniu się tradycji interpretacyjnej oraz konkretnym prawniczym przedrozumieniem 5 ), ale przede wszystkim w koncepcji dworkinowskiej, która wręcz nakazuje otwartość na ekonomiczne myślenie w kształtowaniu polityki prawnej i interpretacji prawniczej 6. O wysoce wyspecjalizowanych postulatach dotyczących ekonomicznych badań nad prawem można jednak mówić dopiero od lat pięćdziesiątych XX w., w odniesieniu do nauki amerykańskiej. Prowadzone wówczas badania zaowocowały, uznanymi dziś za kanwę nurtu, trzema artykułami: R. Coase a The problem of social cost (1960), G. Calabresi Some 2 W. Litewski, Podstawowe wartości prawa rzymskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s J. Stelmach, M. Soniewicka, Analiza op.cit., s O.W. Holmes, The Path of Law, Harvard Law Review 1987, vol. 10, s J. Stelmach, M. Soniewicka, Analiza op.cit., s R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s

195 Економіко-правові виклики 2014 року thoughts on risk distribution and law of torts (1961) i A. Alchiana Some economics of property Wright (1965), gdzie konsekwentnie autorzy w swych rozważaniach kierują się dewizą Benthama jak najwięcej szczęścia dla jak największej liczby ludzi. Ostatecznie szkoła law and economics, czyli szkoła ekonomicznej analizy prawa, ukonstytuowała się w latach siedemdzieiątych XX w., za sprawą opublikowanego w 1973 r. dzieła sędziego Richarda Posnera Economic analysis of law 7. Przedstawiciele nurtu już w momencie powoływania jej do życia podkreślali, że stworzona przez nich teoria pozwala z jednej strony lepiej wyjaśnić fenomen prawa, niż jakakolwiek inna koncepcja prawa, a z drugiej że dostarcza wskazówek prawodawcy, jakie prawo powinno być 8. Szkoła R. Posnera, zwana chicagowską szkołą ekonomicznej analizy prawa stawia zatem tezę, iż prawo jest, a przynajmniej winno być ekonomicznie efektywne oraz analizowane za pomocą metod i instrumentów ekonomii. Niezbędnym zatem stało się odnalezienie wspólnego mianownika prawa i ekonomii, w postaci przystosowania prawa do ekonomicznych obliczeń efektywności m.in. poprzez zastosowanie tożsamej względem siebie terminologii. R. Posner postuluje zatem, aby za podstawowe pojęcia law and economics stanowiły 9 : - wartość, a dokładnie subiektywna jej wycena przez jednostkę, na przykład poprzez gotowość do zapłaty określonej kwoty za określoną rzecz lub żądanie określonej kwoty za sprzedaż, - użyteczność, czyli zadowolenie osiągane przez jednostkę z dokonywanych wyborów, oraz - efektywność, jako kryterium alokacji zasobów, przy którym wartość jest maksymalizowana. Ekonomiczna teoria prawa karnego, obok tych podstawowych pojęć, wykorzystuje również terminy specyficznej, jak np. społeczne koszty przestępczości, zyski z przestępstwa, a kara rozumiana jest jako koszt 7 J. Stelmach, M. Soniewicka, Analiza op.cit., s J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s R. Posner, Economic Analysis of Law, New York 2002 r., podaję za: K. Pawłusiewicz, Rachunek zbrodni i kar? Próba spojrzenia na możliwości i ograniczenia teorii ekonomicznej z punktu widzenia polskiego prawa karnego, Ius et Lex 2007, nr 7 (V), s

196 Національна академія наукового розвитку dodatkowy działalności nakładany na sprawcę potencjalnego (w procesie stanowienia prawa) i konkretnego (w procesie stosowania prawa) 10. Wreszcie jako główny postulat uzasadniający ekonomiczne podejście do prawa karnego, R. Posner uważa, że większość istotnych pojęć prawa karnego może być wyjaśniona za pomocą tezy, jakoby celem tej gałęzi prawa było wspieranie efektywności ekonomicznej. Co więcej cel prawa karnego w ujęciu ekonomicznym został sprowadzony do następujących tez, które uzasadniają konieczność postrzegania prawa karnego w kategoriach ekonomicznych, ze szczególnym uwzględnieniem ekonomicznej efektywności 11 : Główną funkcją prawa karnego w społeczeństwie kapitalistycznym jest powstrzymywanie ludzi od omijania systemu dobrowolnej i zrównoważonej wymiany, w sytuacjach, gdy z powodu niskich kosztów transakcyjnych, rynek jest bardziej efektywnym sposobem alokacji zasobów niż wymiana wymuszona. Prawo deliktowe, charakteryzujące się prywatnym powództwem o odszkodowanie, w wielu przypadkach nie może zapobiec takiemu sposobowi omijania rynku, gdyż wielkość odszkodowania, która miałaby charakter odstraszający często przekraczałaby możliwości płatnicze przestępcy i dlatego konieczne jest ściganie publiczne. Sankcje niemonetarne są niezwykle kosztowne z różnych powodów, co w połączeniu ze społecznie bezwartościowym charakterem większości sankcjonowanych zachowań, niesie wiele konsekwencji dla doktryny efektywnego prawa karnego. Powyższe tezy, czy też postulaty twórcy chicagowskiej szkoły law and economics stanowią podstawę dalszych rozważań nad karą kryminalną w świetle ekonomicznej analizy prawa. Wszak zgodnie z postawą R. Posnera możliwym, a wręcz pożądanym jest analizowanie kary w kategoriach ekonomicznej efektywności, reprezentowanej przez utylitaryzm w chociażby częściowym oderwaniu jej od ujęcia tradycyjnego opierającego się na redystrybutywiźmie. Zatem celem prawa karnego nie jest sprawiedliwość wyrównawcza, a uznanie, iż czyn nie powinien być traktowany jako przestępstwo, jeśli zwiększa dobrobyt społeczeństwa, a zadaniem kary jest z 10 K. Pawłusiewicz, Rachunek op. cit., s R. Posner, An Economic Theory of the Criminal Law, Columbia Law Review 1985, vol. 85, 6, s

197 Економіко-правові виклики 2014 року kolei maksymalizacja dobrobytu społecznego. rysunek 12. Myśl tę obrazuje poniższy Rysunek 1. Stosunek tradycyjnej teorii prawa karnego do ekonomicznej teorii kary TRADYCYJNA TEORIA PRAWA KARNEGO REDYSTRYBUTYWIZM M = EKONOMICZNA TEORIA KARY UTYLITARYZM Źródło: opracowanie własne na podstawie P. Buława, K. Szmit, Ekonomiczna analiza prawa. Repetytorium, a Wolters Kluwer Bussines, Warszawa 2012, s Poddawana ciągłej ewolucji, ekonomiczna analiza prawa karnego, obecnie koncentruje się na jeszcze szerszym kręgu zainteresowań, do których zaliczane są: - optymalność, nieuchronność i surowość kary, - konfrontacja właściwości ekonomicznych kar pozbawienia wolności i grzywny oraz innych - alternatywnych do pozbawienia wolności kar, - ekonomika prawa karnego wykonawczego oraz procedury karnej, - badanie odstraszających i zapobiegawczych efektów kar. Bada się tym samym efekty stosowania określonych kar na kształtowanie się przestępczości, przyjmując, że sprawcy nie są przede wszystkim jednostkami atypowymi, lecz normalnymi ludźmi, którzy popełniają czyn 12 P. Buława, K. Szmit, Ekonomiczna analiza prawa, Wolters Kluwer bussines, Warszawa, s

198 Національна академія наукового розвитку zabroniony w efekcie dokonanego przez siebie racjonalnego wyboru 13. Zatem w ramach ekonomicznej analizy prawa stosuje się także ekonomiczny model zachowań ludzkich, zgodnie z którym każdy człowiek, dokonując racjonalnych wyborów, optymalizuje swoje zachowania tak, aby maksymalizować osiągane zyski. W efekcie, jeżeli koszty popełnienia przestępstwa wydają się być mniejsze niż zyski możliwe do osiągnięcia na skutek jego popełnienia, to człowiek decyduje się na to, by przestępstwo popełnić 14. Z kolei wybór sankcji, w świetle ekonomicznej analizy prawa winien spełniać założenie efektywności systemu prawa karnego, wyważając odpowiednio koszty społeczne związane z prewencją i wymierzaniem kar, z kosztami społecznymi przestępstw, których dzięki wyłożeniu tych kosztów uniknięto 15. Rozważania nad ekonomicznym uzasadnieniem istnienia prawa karnego, a przede wszystkim nad słusznością rozpatrywania prawa karnego w kategoriach ekonomicznych, wskazują, iż zasadnym jest scalanie tych dwóch obszarów, będących prima facie zupełnie odmiennymi. Wszak ekonomia operuje cenami, w tej samej rzeczywistości, gdzie dla prawa karnego podstawą rozważań jest sankcja. Ponadto rozważania prawnokarne, będące systemem bardzo hermetycznym i uporządkowanym, poddane próbie ich matematyzacji, dla każdego prawnika oznaczać będą egzotykę tak odległą, że w zasadzie niemożliwą do zastosowania i to przede wszystkim ze względu na nieznajomość zagadnień ekonomicznych. Jednakże współczesna polityka kryminalna potrzebuje rozwiązań charakteryzujących się skutecznością, efektywnością, oszczędnością i sprawnością. Z kolei takie rozwiązania mogą zostać wypracowane jedynie przy zastosowaniu analizy ekonomicznej, która w pewnych aspektach prawa karnego przynieść może rewolucyjne wręcz postulaty dla polityki kryminalnej K. Pawłusiewicz, B. Brożek, Prawo karne w świetle ekonomicznej analizy prawa (uwagi krytyczne), Państwo i Prawo 2002, z. 12, s J. Warylewski, Kierunki i szkoły w nauce prawa karnego, w: System prawa karnego. Tom I. Zagadnienia ogólne, pod red. A. Marka, Wydawnictwo C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2010, s K. Pawłusiewicz, B. Brożek, Prawo op.cit., s Ibidem, s

199 Економіко-правові виклики 2014 року KEY WITNESS PROTECTION SYSTEM IN POLISH CRIMINAL LAW dr Justyna Żylińska University of Technology and Economics them. Helena Chodkowska in Warsaw I. General remarks Political and social changes that took place after both in Poland and other countries of Eastern Bloc, influenced the dynamics and structure of crime 1, revealing the investigative authorities' insufficiency in fighting it, especially it's most dangerous form - organised crime 2. This situation made it necessary for the legislator to implement legal instruments that would support combating this kind of crime. One of the solutions is institution of key witness implemented by key witness act from 25th June Term key witness - according to art. 2 of mentioned act, is used to suspect, who is allowed to testify as a witness accordingly to the rules and in a way described in key witness act. In literature he is defined as a perpetrator, who decides to cooperate with investigation authorities and reveals comprehensive information about the circumstances of crime committed 4. Testimony of this personal source of evidence, in cases against organised groups and criminal associations, plays very important part. This evidence helps most in determining circumstances of crimes committed by members of those groups. Information, acquired during key witness' hearings, contains clues that are base for undertaking proper proceedings leading to dismantling criminal organisations. There is no doubt that institution of key witness is very useful in practise but it is not applied very often 5 and also it is controversial 6. One 1 B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2001, p. 310; C. Grzeszczyk, Etiologia i symptomatologia zagrożeń przestępczością w Polsce - metody jej zwalczania oraz kierunki prognoz rozwoju zjawisk patologicznych, (in:) Problemy współczesnej kryminalistyki, Tom III, pod red. E. Gruzy i T. Tomaszewskiego, Warszawa 2000, p Z. Rau, Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Zakamycze 2002, p Key witness act from 25th June 1997, Polish Law Register 2014, item 1801 (in short k.w.). 4 E.M. Guzik, E. Jurgielewicz, (in:) Przestępczość zorganizowana, pod redakcją E.W. Pływaczewskiego, Warszawa 2011, p During using key witness act, 107 key witnesses testimonies were admitted as evidence including - by year of court orders: ; ; ; ; ; ; ; ; (including 4 till and after ); ; ; ; ; ; 2012 (till 7 th of May)

200 Національна академія наукового розвитку should keep in mind that it is deal with criminal, penitent maybe, but still a perpetrator of illegal action with high level of harmfulness to society. Main reason for this kind of deals is a possibility of breaking conspiracy of silence that surrounds criminal organisations, detecting the crime and sentencing people involved. In the end, it is an institution that helps fight organised crime more effectively 7. The role of key witness makes him inconvenient and dangerous for criminal world. That's why it is necessary to provide him help and protection, when the most important goods - life and health, which deserve special protection - are in danger. Protection can apply not only to the key witness but also to his next of kin (accordingly to art c.c. 8 ), and also the suspect qualified accordingly to art. 3 1 key witness act from 25th June 1997, if the prosecutor decides to include him in help and protection. Terms, scope and means of providing, executing, revoking and ceasing personal protection and help for protected persons are described in art of mentioned act and also in Regulation of Council of Ministers on providing protection and help for key witnesses and other authorized persons form 18th October II. Scope of protection and help for key witness Key witness and other authorised persons can acquire help and protection in scope as following: 6 Zob. M. Adamczyk, Procedura dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego, (in:) Wybrane aspekty zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu, E. Gruza (red.) Warszawa 2010, p. 9; B. Kurzępa, Świadek koronny. Geneza instytucji. Komentarz do ustawy, Toruń 2005, p ; K. Marszał, Proces karny, Katowice 1997, p. 217; J. Tylman, Nowe instytucje w polskim postępowaniu karnym w walce z przestępczością zorganizowaną, (in:) B. Hołyst, E. Kube, R. Schulte (red.) Przestępczość zorganizowana w Polsce i w Niemczech, Warszawa - Munster - Łódź 1996, p. 163; S. Waltoś, Świadek koronny - obrzeża odpowiedzialności karnej, PiP 1993, z. 2, p. 16 i n; G. Wasiński, Wybrane aspekty specyfiki przewodu sądowego z udziałem świadka koronnego, (in:) E.W. Pływaczewski (red.) Przestępczość zorganizowana. Świadek koronny. Terroryzm w ujęciu praktycznym, Zakamycze 2005,. 692 and next. 7 E.M. Guzik - Makaruk, Regulacje pozakodeksowe jako instrument zwalczania przestępczości zorganizowanej, (in:) Przestępczość zorganizowana, pod redakcją naukową E. W. Pływaczewskiego, Warszawa 2011, p According to art Legislative act from 6th June 1997 Criminal Code, Polish Law Register part 88, item 553 with changes (in short c.c.) next of kin is spouse, ancestor, descendant, siblings, akin, adopted person and his or her spouse, and also person remaining in cohabitation. 9 Regulation of Council of Ministers on providing protection and help for key witnesses and other authorized persons form 18th October , Polish Law Register Part 201, item 1480 with changes. 200

201 Економіко-правові виклики 2014 року Personal protection: constant or temporal presence of policemen near protected person, providing protected person a place to stay, adjusting by Director General of Prison Officers conditions of temporal arrest or imprisonment so that protected person is safe in custody suite or in prison, constant or temporal observation of protected person and his surroundings, defining time and means of transport as well as scope, terms and means of contacting with other people; Help with changing whereabouts, which can be provided if there is a need of long-term protection or when personal protection can be insufficient to effectively cope with danger for protected person's life and health. This kind of help includes taking organisational or financial actions that will allow protected person to stay in other place than usual, especially providing temporal dwelling which would meet basics housing needs, help with renting or buying a flat, help with moving out or managing the household, assistance in placing children in school, kindergarten or nursery, undertaking actions necessary to protect flat and goods left in former dwelling, helping handicapped or ill persons that remained under protected person's care and dealing with all other important matters connected with changing whereabouts; Changing the place of employment, when there is a danger for health and life connected with previous place of employment and, when necessary, providing source of income for protected person who changed whereabouts. This help may include inquiring employers, signing in employment agencies or aid with acquiring new skills by protected person. While applying this kind of help, protected person's qualifications and other conditions should be considered; Financial help (especially for costs of living) in case when it is impossible to employ witness or his next of kin. Financial help can be also provided for costs of healthcare as described in art healthcare benefits financed by public resources act from 27th August , in case when there is no possibility of providing protected person or his next of kin healthcare based on public health insurance; 10 Legislative act from 27th August 2004 healthcare benefits financed by public resources act, Polish Law Register 2008 part 164, item 1027 with changes. 201

202 Національна академія наукового розвитку Protected person in some special cases can be given documents allowing to use personal details other than his own, including documents allowing to cross borders if: because of kind of danger, leaving Poland is necessary for protected person so that his protection is efficient, protected person departure is justified by his important personal reasons and it will not cause rise of danger for life and health and will not infract administration of justice affairs, security considerations demand using this documents in the country; Help including surgery that will remove characteristic features or plastic surgery if it is necessary to keep protected person safe and allows him to change his image considerably. Analysis of means of protection and help, which key witness may gain, shows that they seem enough to ensure his safety and diversity of means of protection allows to adjust them to real needs. Every case is considered individually as applied means of protection and help result from evaluation and analysis of specific programme. It can't be denied that, as L. Kardaszyński said, scope of provided support does not differ from solutions used in other European countries and the US, with some minor differences resulting from other legal and organisational conditions and practice of implementing protection 11. III. Proceedings in applying key witness protection regulations Means of protection and help are given by prosecutor on request of key witness, suspect who fulfils requirements from art. 3 1 key witness act or their next of kin as in Criminal Code (art k.w.). Application should be placed orally to testimony protocol or in writing. It should correspond general requirements described in art Code of Criminal Conduct 12. Moreover, 11 L. Kardaszyński, Świadek koronny - 10 lat tradycji, (in:) Praktyczne elementy zwalczania przestępczości organizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjny, redakcja L. Paprzycki, Z. Rau, Warszawa 2009, p Zob. także E. Kowalewska-Borys, Świadek koronny w ujęciu dogmatycznym, Zakamycze 2004, p According to art of Code of criminal conduct from 6th June 1997 (Polish Law Register (Dz. U.) Part 89, item 555 with changes.; in short c.c.c.") procedural document should contain: indication of institution it is addressed and the case it refers to; indication and address of person applying; content of application, with justification; date and signature of person applying. 202

203 Економіко-правові виклики 2014 року regulation in art. 2 2 describes additional requirements for the application - it should specify circumstances which indicate that there is real danger for life and health of all persons protected. Resolution doesn't determine any deadline for applying by authorised persons. Taking under protection can be also decided ex officio, but in this case protected person s approval is needed (art k.w.). According to Z. Rau's survey on key witnesses, conducted in 2001, 2009 and 2012, examining who placed an initiative to obtain key witness status, in % ( in % and in %) of people who were members of criminal organisations volunteered to be key witness. 39% (in % and in %) were offered that by the prosecutor, 42% (32% in 2009, 13% in 2001) by policeman. In contrast to previous survey, in 2012 nobody chose "someone else" answer (in 2009 this answer was chosen by 2% of respondents who pointed Internal Security Agency and in 2001 Office for State Protection was pointed) 13. Additional condition of applying protection or help for an adult is placing to Commander of Central Bureau of Investigation of Police or Director General of Prison Officers in writing, by a person who is going to be protected, commitment that this person will respect rules and recommendations connected with receiving protection as well as fulfilling duties resulting from laws and valid rulings - in case of help with changing whereabouts or giving documents (art. 16 k.w.). Decision about applying protection must fulfil general formal requirements described in art c.c.p.: indication of institution and person issuing decision, description of case and matter that decision applies to, decision itself with its legal base and justification. Moreover it should: indicate people who remain under protection and help, kind of help and scope of protection, duties of people under protection, time when protection and help is applied. 13 Z. Rau, Wyniki badań świadków koronnych - empiryczne badania porównawcze - w latach 2001, 2009 i 2012, Prokuratura i Prawo 2013, issue 5, p

204 Національна академія наукового розвитку Proper institution to execute decision in matter of protection or help is Commander of Central Bureau of Investigation of Police, except of protection of people under arrest or temporally arrested, held in prisons or custody suites (art.18 1 k.w.). Commander of Central Bureau of Investigation of Police defines forms of protection, accordingly to level of danger and furthermore he can change them when situation requires it (art and 3 k.w.). Support given to the key witness not only keeps him safe but also makes it possible for him to have "new life". Current experience shows that resocialization of key witnesses and their next of kin runs positively and, according to some reserved estimation, around 60% of key witnesses never come back to crime. Considering that most of key witnesses are mature people (57% of all cases are people among years old), who have much experience in criminal world and for whom committing crimes was main or single way of making living, this result should be taken as satisfactory 14. Duration of the programme isn't easy for protected person. On the beginning an adaptation to new conditions takes place as necessity of coping the "everyday life" occurs. That results in numerous problems, form rebuilding family bonds, dealing with simple everyday life problems, to rational usage of acquired financial help 15. On further stages of investigation there also comes stress related to necessity of retelling testimonies in court in presence of other members of criminal groups. At the same time key witness should stick to the rules and recommendations described by protection programme. On initial stage of programme, key witness really tries to obey them. With time, some witnesses, used to high standards of living possible with incomes from illegal actions, begin to ask for expanding help, especially financial one 16. How key witnesses themselves evaluate protection and help system provided by the state. Z. Rau's survey shows that in 2012, 85% of key witnesses (in % and in %) stated that the most annoying is future uncertainty, 36% (in % and %) pointed constant danger, 32% ( %, 17% in 2001) lack of money, 11% ( %, %) loneliness, and the need of changing lifestyle 9% (no one chose that answer in 2009, but in first survey in %). Isolation bothers 8% 14 L. Kardaszyński, op. cit., p Ibidem, p W. Mądrzejowski, Przestępczość zorganizowana. System zwalczania, Warszawa 2008, p

205 Економіко-правові виклики 2014 року (15% in 2009, 9% in 2001) of respondents and need to testify in court is a problem for 2% (2009-4%, %) of examined key witnesses. In 2012 survey, in open question, respondents frequently answered that most bothering are: too long duration of the programme, lack of job, legal regulations and benefits, no responsibility of Key Witness Protection Management of Central Bureau of Investigation, no legalising documents, stress, helplessness, fear for children, lowered living standards, holding correspondence (in 2009 answers were: deceptions by some officials in affairs which they undertook and which derive from act, serving the sentences introduced during applying for key witness status, lack of trust - which makes cooperation difficult, disdaining and repressing treatment; and in 2001 answers were: "very burdensome is healthcare issue", "threat of abuse", "nothing bothers me") 17. Protection and help are applied for stated time, given in prosecutor decision. However, giving the documents allowing usage of personal details other than one's own can be for unstated time (act. 18 of regulation). If the threat to life and health of protected person didn't cease, prosecutor can, for request of this person or ex officio with his agreement, extend protection and help for stated length of time (act. 19 of regulation). Protection and help can be revoked. It is possible especially in following situations: the thereat for life and health of protected person ceased to exist (act point 2 of regulation) the protected person applied for end of help and protection, (act point 1of regulation), protected person acquired documents allowing usage of other than his own personal details or the possibility to earn money, (art. 24 1, point 3 of regulation), protected person blatantly violates terms of protection and help and especially: doesn't obey law order, hides important information that is relevant to protection, doesn't obey essential for the security orders from policemen or misuses help, (art of regulation), 17 Z. Rau, Wyniki badań..., op. cit., p

206 Національна академія наукового розвитку suspended legal proceeding is undertaken in cases described in art. 10 k.w. or legal proceeding is reopened in cases described in art. 11 k.w. (art of regulation) protected person on purpose violates rules and recommendations in terms of protection or persistently evades fulfilling duties that derive from the act or laws and valid rulings - in case of using protection and help requiring change of whereabouts or issuing new documents (art of regulation). Decision about revoking can affect all or only some of implemented forms of protection and help. 206 IV. Summary To sum up, combating crime, especially the most dangerous - organised one, with conventional methods is not always sufficient. Sometimes to dismantle criminal organisations it is necessary to use such a controversial instrument like key witness. Criminal who decides to cooperate as one remains unpunishable, but as a cost, he is under great threat form criminal world. That's why it is so important to provide him and his relatives safety and support. Considering all this, complex solutions referring to means and ways of helping and protecting, described in key witness act from 25th June 1997 and following Regulation of Council of Ministers on providing protection and help for key witnesses and other authorized persons form 18th October 2006 deserve positive evaluation, as they protect key witnesses and their next of kin when their life and health are in danger because of testifying against members of criminal structures. Currently functioning system of support provides wide range of forms and means of help and protection what allows to adjust them to individual needs, ensuring security and support for people authorised to use them. Moreover it can benefit with: changing values of penitent perpetrator or change his qualification so that he will be able to have satisfying job and helps him quit alcohol or drug addiction. Unfortunately not all perpetrators understand the point of the system. Expectations of people applying for key witness status are very often based on press issues or films and as a result, they are not completely aware of consequences related to being a key witness

207 Економіко-правові виклики 2014 року and taking part in help and protection programme. As a result - as Z. Rau survey shows, only 37% in 2012 (70% in 2009 and 86% in 2001) of respondents answered that key witness protection programme matches their expectations, when negative answer to this was given by 63% (in % and in %) of respondents 18. АДМІНІСТРАТИВНО-ПРАВОВИЙ СТАТУС ГРОМАДЯН ТА ФІЗИЧНИХ ОСІБ Дубів А.І.,Бишевич Ю.К. курсанти 2 курсу ФПФПКЗ та МГБ Львівський державний університет внутрішніх справ Людину в системі суспільних зв язків прийнято називати фізичною особою. Термін «фізична особа» зустрічається не лише в цивільному, а й адміністративному законодавстві. Поняття «фізична особа» має узагальнююче значення, під фізичною особою в Україні розуміють громадян України, іноземців та осіб без громадянства. Зміст адміністративно-правового статусу фізичної особи, в тому числі громадянина України, становить комплекс її прав та обов язків, закріплених нормами адміністративного права, реалізація яких забезпечуються певними гарантіями [1, с. 198]. Особисті права і свободи громадянина це можливості задоволення їх особистих потреб. До особистих прав належать: право на повагу до гідності, право на свободу та особисту недоторканність, свободу пересування, право вільного вибору місця проживання, право вільно залишати територію України; право на таємницю листування, телефонних розмов, телеграфної та іншої кореспонденції; право на спростування недостовірної інформації про себе і членів своєї сім ї тощо [1, с. 200]. До змісту адміністративно-правового статусу належать також обов язки захисту незалежності й територіальної цілісності України, несення військової служби, шанування державних символів України, не шкодити природі, культурній спадщині, відшкодовувати завдані збитки, подавати щорічно до податкових інспекцій за місцем проживання 18 Ibidem, s

208 Національна академія наукового розвитку декларації про особистий майновий стан та доходи за минулий рік у порядку, встановленому законом, та сплачувати податки і збори. Кожен зобов язаний неухильно додержувати Конституції та законів України, не посягати на права й свободи, честь і гідність інших людей (ст Конституції України). Конституційно визначені права, свободи й обов язки громадян розвиваються і доповнюються в інших правових актах, зокрема законах України «Про громадянство», «Про правовий статус іноземців та осіб без громадянства» [2, с. 35]. Адміністративно-правовий статус громадян є частиною їх загального правового статусу, визначеного Конституцією України, законами України, міжнародними договорами та іншими підзаконними актами. Відносини, які регулюються адміністративним правом, існують між відповідними суб єктами [2, с. 23]. На сьогоднішній день адміністративно-правовий статус громадян поступово оновлюється у зв язку з реформуванням даної галузі права та проведенням адміністративної реформи в цілому [1, с. 201]. Відповідно до Закону України «Про правовий статус іноземців та осіб без громадянства» поняття «іноземець» охоплює дві категорії осіб. Стаття1 дає таке визначення: іноземець особа, яка не перебуває у громадянстві України і є громадянином (підданим) іншої держави або держав [3]. Іноземці мають ті самі права і свободи та виконують ті самі обов язки, що й громадяни України, і є рівними перед законом, якщо інше не передбачене чинним законодавством України (ст. 26 Конституції України). Особливістю статусу іноземців та осіб без громадянства є те, що з одного боку, їм забезпечують фактичні та юридичні передумови для реалізації прав і свобод, а з іншого встановлюють певні обмеження, що повністю відповідають нормам міжнародного права [4, с. 230]. Для іноземних громадян і осіб без громадянства обов язковими є норми Конституції та інших законів України, загальнообов язкові правила стосовно охорони природи, санітарії, пожежної безпеки, громадського порядку, користування транспортними засобами, в їзду та виїду. Разом з тим, ці особи не користуються частиною прав і обов язків, що становлять групу виключних прав і обов язків громадян України 208

209 Економіко-правові виклики 2014 року (виборче право, право мати паспорт громадянина України тощо) [5, с. 49]. Таким чином, основні обмеження для іноземців і осіб без громадянства зводяться до таких, а саме: 1) вони не можуть займати деякі посади; 2) вони не мають доступу до посад державних службовців, діяльність яких пов язано з державною таємницею; 3) ці особи не можуть служити в Збройних Силах України; 4) для іноземних громадян і осіб без громадянства допускаються обмеження в пересуванні чи перебуванні в окремих місцях; 5) для них встановлено окремі правила паспортного режиму, вступу в навчальні заклади тощо; 6) для іноземних громадян і осіб без громадянства встановлено особливу адміністративну деліктоздатність [4, с. 50]. Список використаних джерел 1. Адміністративне право України. Академічний курс: Підручник: У 2 т. Т. 1. Загальна частина / Ред. колегія: В.Б. Авер янов. К.: Юридична думка, с. 2. Адміністративне право України: навчальний посібник для підготовки до іспитів / І.В. Тетарчук, Т.Є. Дяків. К.: Центр учбової літератури, с. 3. Про правовий статус іноземців та осіб без громадянства: Закон України // Відомості Верховної Ради України Ст Адміністративне право: підручник / Ю.П. Битяк, В.М. Гаращук, В.В. Зуй. 2-ге вид., перероблене та доповнене. Харків: Право, с. 5. Адміністративне право: навчальний посібник / З.Р. Кісіль, Р.В. Кісіль. К.: Алерта; ЦУЛ, с. 209

210 210 Національна академія наукового розвитку ОРГАНІЗАЦІЙНО-ПРАВОВИЙ МЕХАНІЗМ ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ ЕКОНОМІЧНОЇ БЕЗПЕКИ УКРАЇНИ Гаврильців М. Т. доцент кафедри конституційного, адміністративного та міжнародного права ЛьвДУВС, кандидат юридичних наук Забезпечення національної безпеки - одна з найважливіших функцій держави. Водночас для ефективної організації здійснення даного виду діяльності необхідно сформувати ефективну систему національної безпеки, для чого потрібна не лише наукова, а й, передусім, нормативноправова база, єдині легітимізовані принципи, наявність розвинутого механізму її забезпечення із чітким визначенням повноважень, напрямів взаємодії, координації та контролю. Забезпечення національної безпеки для України обумовлено життєвою необхідністю створення сприятливих умов для стабільного розвитку українського суспільства та держави, подолання політикоправових і соціально-економічних негативів, порушення прав і свобод людини та громадянина. Поняття національна безпека та національні інтереси на законодавчому рівні визначені у Законі України Про основи національної безпеки України [1]. Відповідно до ст. 1 Закону національна безпека - захищеність життєво важливих інтересів людини і громадянина, суспільства і держави, за якої забезпечуються сталий розвиток суспільства, своєчасне виявлення, запобігання і нейтралізація реальних та потенційних загроз національним інтересам у сферах правоохоронної діяльності, боротьби з корупцією, прикордонної діяльності та оборони, міграційної політики, охорони здоров я, освіти та науки, науково-технічної та інноваційної політики, культурного розвитку населення, забезпечення свободи слова та інформаційної безпеки, соціальної політики та пенсійного забезпечення, житлово-комунального господарства, ринку фінансових послуг, захисту прав власності, фондових ринків і обігу цінних паперів, податково-бюджетної та митної політики, торгівлі та підприємницької діяльності, ринку банківських послуг, інвестиційної політики, ревізійної діяльності, монетарної та валютної політики, захисту інформації, ліцензування, промисловості та сільського господарства, транспорту та зв язку, інформаційних технологій, енергетики та енергозбереження, функціонування природних

211 Економіко-правові виклики 2014 року монополій, використання надр, земельних та водних ресурсів, корисних копалин, захисту екології і навколишнього природного середовища та інших сферах державного управління при виникненні негативних тенденцій до створення потенційних або реальних загроз національним інтересам. Розвиток держави неможливий без забезпечення її безпеки в усіх сферах, що відносяться до державної компетенції. В цьому контексті економічна безпека, як невід ємна складова національної безпеки, потребує свого забезпечення на державному рівні, що в значній мірі обумовлює розвиток держави, суспільства і особистості. Доречно зауважити, що з точки зору практики забезпечення економічної (а отже, і зовнішньоекономічної безпеки) важливими є конституційне положення ст. 17, згідно з якими захист суверенітету і територіальної цілісності України, забезпечення її економічної та інформаційної безпеки є одними з найважливіших функцій держави 2. Отже, в Конституції України функція забезпечення економічної безпеки України безпосередньо визначається як одна з найважливіших функцій держави. Конституційні засади внутрішньої і зовнішньої політики в економічній сфері знайшли свій розвиток у Законі України Про засади внутрішньої і зовнішньої політики від 1 липня 2010 р. 3. Серед пріоритетів національних інтересів у сфері економіки Закон України Про основи національної безпеки України зазначає створення конкурентоспроможної, соціально орієнтованої ринкової економіки та забезпечення постійного зростання рівня життя і добробуту населення; інтеграція України в європейський політичний, економічний, правовий простір; розвиток рівноправних взаємовигідних відносин з іншими державами світу в інтересах України (ст. 6). У Законі також визначено загрози національним інтересам і національній безпеці України (ст. 7) та основні напрями державної політики з питань національної безпеки (ст. 8) в економічній сфері. Відповідно до п. 1 і 17 ч. 1 ст.106 Конституції України, ч. 2 ст. 2 Закону України Про основи національної безпеки України Указом Президента України від 12 лютого 2007 р. 105/2007 було затверджено Стратегію національної безпеки України, яка визначає принципи, 211

212 212 Національна академія наукового розвитку пріоритетні цілі, завдання та механізми забезпечення життєво важливих інтересів особи, суспільства і держави від зовнішніх і внутрішніх загроз [4]. У юриспуденції економічна безпека розглядається як система забезпечення стійкості національної економіки, що зберігає свою цілісність і здатність до саморозвитку, незважаючи на несприятливі зовнішні та внутрішні загрози [5, с. 15]. Економічна безпека має досить складну внутрішню структуру, яка містить три найважливіші елементи: економічну незалежність, стійкість і стабільність національної економіки, здатність до саморозвитку і прогресу. Будучи однією з визначальних складових підсистем національної безпеки суверенної країни водночас вона являє собою надсистему, яка такі основні складові, як фінансова, енергетична, інноваційно-технологічна, продовольча, соціальна, трудоресурсна та зовнішньоекономічна безпека держави. Забезпечення економічної безпеки є гарантія незалежності країни, умови стабільності та ефективної життєдіяльності суспільства [6, с ; 34]. Таким чином, у сучасних умовах економічна безпека визначає національну безпеку в цілому. В структурі останньої економічна безпека займає особливе місце. Це зумовлене тим, що всі види безпеки не можуть бути реалізовані без економічного підґрунтя. Дослідження питань економічної безпеки в конституційному праві України обумовлюється зміною характеру правового впливу на економічні відносини в суспільстві. Виникає необхідність розгляду даного питання через призму життєво важливих національних інтересів, захисту прав і свобод людини, ефективного протистоянню корупції, злочинності та іншим внутрішнім і зовнішнім загрозам національній безпеці України. Список використаних джерел 1. Про основи національної безпеки України: Закон України від р. // Відомості Верховної Ради України Ст Конституція України: прийнята на п ятій сесії Верховної Ради України // [Електронний ресурс]. Режим доступу:

213 Економіко-правові виклики 2014 року 3. Про засади внутрішньої і зовнішньої політики: Закон України від р. // Відомості Верховної Ради України Ст Стратегія національної безпеки України: Указ Президента України від р. // Офіційний вісник України Ст Економічна безпека: навч. посіб. / О.Є. Користін, О.І. Барановський, Л.В. Герасименко та ін.; за ред. О.М. Джужі. К.: Алерта; КНТ; Центр учбової літератури, c. 6. Економічна безпека: навч. посіб. / за ред. З.С. Варналія. К. : Знання, c. ECODESIGN STRATEGIES IN THE СHILDREN'S PRESCHOOL ESTABLISHMENTS: INNOVATIVE SOLUTIONS AND BUSINESS PERSPECTIVES Zoryana Hnetsko Ph. D student, Faculty of Design Lviv National Academy of Arts In a world of globalization and outsourcing, environmental legislation became a main driver for ecodesign. Substantial evidence suggests that current patterns of human activity on a global scale are not following a sustainable path. In this regard, the majority of modern forms of architecture, engineering, and industry are derived from design epistemologies incompatible with nature s own. But much confusion surrounds the incorporation of environmental objectives into the design process at the present stage. Although not yet fully embraced by industry, the product life cycle system is becoming widely recognized as a useful design framework for understanding the links between societal needs, economic systems and their environmental consequences. Increasing of industrial human impact on the environment aggravates the world environmental crisis every year. Human's attitude toward nature is today critically important simply because we have now acquired a fateful power to alter and destroy nature. But humans are a part of nature, and our war against nature is inevitably a war against ourselves. 213

214 214 Національна академія наукового розвитку It should be noted, that the environmental crisis is a design crisis [1, 57]. It is a consequence of how things are made, buildings are constructed, and landscapes are used. Sustainable approach in design is a key to preventing and reducing effects of environmental issues. Design manifests culture, and culture rests firmly on what we believe to be true about the world. Beyond it, ecodesign creates projects that are meaningful innovations and can save material recourses, protect natural systems and improve our quality of life. Ecodesign is an effective initiative to the sustainable development of society. The connection between nature and culture, between social and environmental factors are fundamental and permanent. The level of ecological culture largely determines the ecological security of the country, which is the core of sustainable development. The implementation of sustainable development requires a strategic approach that would be based on the change of the whole design philosophy. It may be relatively easy to envision sustainable development but it is much more difficult to change the political, economic, technological, social, and behavioral forces that define our present unsustainable activities. The environmental profile of goods and services that satisfy our individual and societal needs is shaped by design activities. Ecodesign includes a more open ambition to use inspiration from a wider field of positive examples of smart products and methods, effective system solutions and attractive designs. Eco-innovations are concepts to create marketing advantages and differentiation from their competitors, transforming a legislative handicap into financial benefits and social recognition. Today environmental approaches in design require ecological knowledge which increases the scope of our perception and demand its constant updating in all spheres of human activity. Ecological thinking is a level of knowledges and culture of education in which each expert in their professional activities pursued goal of creating optimal conditions for efficient ratio of social and natural environment. Modernising ecodesign means taking advantage of environmental benefits and the innovation potential when developing solutions rather than using ecodesign simply to ensure that legal requirements or customer demands are met. Ecodesign is a strategic issue and should be included in early product development activities, such as for project selection and when setting product targets.

215 Економіко-правові виклики 2014 року The goal of the Ukrainian goverhmen s environmental policies is to solve the greatest environmental problems in our society within one generation and to reach a sustainable society. Ecodesign is one instrument that contributes to the attainment of that goal by contributing knowledge of how to develop innovative products and integrated solutions while taking environmental considerations into account. Environmental issues are often closely linked with ethical decisions, for sustainability may require company leaders to make ethical decisions and not just economic ones. In other words, leaders will have to accept that being «sustainable» means that they will not always be able to make the most economical choice. Environmental considerations are thus closely connected to people s personal beliefs, which are difficult to influence [2, 409]. Ecodesign is closely associated with business strategy since product development is a strategic activity. Business strategy has considerable influence on the environmental performance of products, for how environmental issues are viewed affects the weight given to environmental considerations in product development. Ecodesign is the design of a product, service or system with the aim of minimising the overall impact on the environment. This would mean radically re-thinking the business-as-usual approach. It would also require active strategic choices. Based on this, the ecodesign process can be divided into four steps [3, 225]. First step: incremental improvement of products. Second step: re-design of existing product concepts. Third step: alternative fulfillment of functionality, new concepts. Fourth step: functionality concepts completely fitting into the sustainable society. Re-think strategies are becoming part of ecodesign since they affect how products and services are produced and delivered. This thesis studies re-think strategies as well as radical product development aiming for innovative solutions, which can be referred to as a re-design approach. Rethink strategies can be one way of developing business opportunities while also taking environmental considerations into account. This combination is important since it is crucial that environmental considerations add value to consumers and shareholders. According to the Declaration of the UN Conference on Problems of the Environment (16.VI.1972, Stockholm), sustainable development seeks to meet current needs of society without compromising the ability of future generations to satisfy their own needs. We define sustainable development as a dynamic state that harmonizes economic activities with ecological processes. 215

216 Національна академія наукового розвитку There is a strong consensus that education for sustainability must start in early childhood. In this period children develop their basic values, attitudes, skills, behaviors and habits, which may be long lasting. Studies have shown that racial stereotypes are learned early and that children are able to pick up cultural messages about wealth and inequality. As early childhood education is about laying a sound intellectual, psychological, emotional, social and physical foundation for development and lifelong learning, it has an enormous potential in fostering values, attitudes, skills and behaviors that support sustainable development e.g. wise use of resources, cultural diversity and democracy. The eco-kindergarten programme presents a rare opportunity to build new preschool settlements that are designed and organised from the outset to provide children with places where dwellings are responsive to each individual needs, environmental educational programs and modern designs. The quality of preschool institutions has a strong influence on the quality of children s lives. Decisions about the building process, design, planning and management of places can enhance or restrict a sense of belonging to a special community. It is necessary to be aware of eco-kindergarten design directions sufficiently, by referring to ecodesign principles of integrated ecodesign check points and the case images of products applied with the principles. All development should contribute to the creation of a comfortable, functional, sustainable and creative spaces (fig. 1, 2). Fig. 1, 2. Project of eco-kindergarten «Green country». Design Zoryana Hnetsko, This research topic has a great socio-cultural importance, since the question of the eco-kindergarten design occupies a significant position in the field of design worldwide. A new model of ecological kindergarten is 216

217 Економіко-правові виклики 2014 року necessary for our society because we should care about the future of our children. The main objective of eco-principles in the preschool establishments is to create conditions for effective primary education that would facilitate the formation of environmental outlook and harmonize relations between children and nature. In many foreign countries (Spain, Austria, Germany, Sweden, Norway,) the principles of eco-kindergarten design are developed to ensure environmental compliance from the fundamental stage to the direct realization of the project. These goals may be implemented into specific eco-kindergarten design strategies in Ukraine. Strategic system of ecodesign is based on three levels: concept, utility and aesthetic. These standards can be combined into one matrix, and then it can be utilized as a strategic framework of ecodesign. The most upper level category of concept includes analysis of culture, lifestyle, experience, objective, vision, goal, thinking, desire and needs. Second level category of utility includes analysis of technologies, principles, methods, functions, task, service, usability and interaction. Finally, the last but very important level category of aesthetic property includes analysis of design features: image, metaphor, style, form, structure, component, material and color. Each design levels should not be seen in isolation, but rather viewed as a labyrinth where a connecting principle together makes solution seem like common sense. Ecodesign is a young research field that has developed over the last few decades. Thus researchers often treat it as a new subject and do not take existing product development theory or practice as their point of departure. Researchers investigating how to integrate environmental concerns in product development and business, however, benefit from using dedicated traditional theories in regard to innovation, product development and organisational theory [4, 281]. Ecodesign research would also benefit from treating environmental concerns and demands as a design and business problem. This thesis thus considers influences from other research field. It does not claim to provide full coverage of the literature in these fields, but rather seeks to influence and extend ecodesign research using knowledge from other research fields. Therefore, ecodesign can be considered from several viewpoints like environmental engineering, art, sociology, economy and humanism [5, 14]. The starting point of this research was on integrating various kinds of approach possible to be applied to ecodesign paradigm. 217

218 Національна академія наукового розвитку We are all concerned about the condition of our planet and about the impact of the deteriorating quality of the environment on our health and our chances of surviving as a species. Of course most of us agree on this issue. Yet management research has maintained a passive role in the environmental debate, and has thus left the field open for lawyers and economists. The debate has therefore either been dominated by «shoulds», or by myths about how the environment is treated in corporate decision-making. Much existing research has focused on steering the industrial system towards a sounder consideration of ecological issues. This is reflected in the way the environmental debate in Ukraine has developed. Sustainable designers play a major role in defining and solving environmental problems. But designers alone cannot meet the life cycle design goal of harmonizing economic and ecological processes. Such a fundamental change in direction requires the full participation of all members of society [6, 49]. References 1. Allenby, Bradоn R., Fullerton A.: Design for Environment A New Strategy for Environmental Management. Pollution Prevention Review. Winter, 1991, р Ammenberg, J., Sundin, E.: Products in environmental management systems: drivers, barriers and experiences. Journal of Cleaner Production, March 2005, p Andersson, T., Wolff, R.: Ecology as a challenge for management research. Scandinavian Journal of Management, 12 (3), 1996, р Berchicci, L., Bodewes W.: Bridging environmental issues with new product development. Business Strategy and the Environment, 2005, p Koh, S., Lee, S., Chang, M.: Study on the guideline for analyzing ecodesign value system and establishing product design strategy. International Association of Societies of Design Research, Hong Kong Polytechnic University, 2007, p Stevels, A.: Moving companies towards sustainability through ecodesign: conditions for success. Journal of Sustainable Product Design, October 1997, p

219 Економіко-правові виклики 2014 року АКТУАЛЬНІ ПИТАННЯ ПРАВОВОГО ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ МІСЦЕВИХ БЮДЖЕТІВ У ХОДІ ПРОВЕДЕННЯ БЮДЖЕТНОЇ ТА ПОДАТКОВОЇ РЕФОРМ Дмитрук І.М. МНУ ім.в.о.сухомлинського к.ю.н., ст.викладач Реформування різних галузей державного управління системно впроваджувалося в українському суспільстві, поетапно охоплюючи всі сфери життя людей. Включення України до світових інтеграційних процесів стало результатом нових викликів, які поставило міжнародне співтовариство. Це змінило погляд українців на багато суспільнополітичних явищ. Після набуття Україною суверенітету почався процес становлення національної фінансової системи та її складової місцевих фінансів, як об єктивної економічної реальності, властивої фінансовим системам усіх сучасних цивілізованих держав, що пов язана з радикальною зміною концепції державної влади, переходом до організації влади на основі демократичних та європейських цінностей. Сучасні виклики диктують нові умови розбудови України як держави в цілому, так і фундаментально її органів місцевого самоврядування. Відбуваються безпрецедентні події, що безпосередньо впливають на реалізацію державної політики сприяння розвитку громадянського суспільства. Його найбільш оптимальне зміцнення, в свою чергу, обраного напряму залежить від демократизації влади в контексті управління адміністративно-територіальними одиницями. Такий підхід у порушеній проблемі формував і формує один з основоположних принципів державного будівництва. Тим більше, що органи місцевого самоврядування вже давно потребують значно продуманіших і чіткіших реформ, які змогли б успішно забезпечити кардинальну зміну парадигми розвитку українського суспільства в разі їх результативного проведення. Бажані нововведення в органах місцевого самоврядування стрімкіше відбуватимуться з моменту практичної імплементації поняття децентралізації, яка нині вже виступає як вимога народу, оскільки українська громадськість хоче швидше отримати доволі високі життєві 219

220 Національна академія наукового розвитку європейські стандарти через сумлінну чесну, високооплачувану працю, можливості вільно висловлюватися, реалізовувати інші свої права та обов язки [1]. З цієї позиції вбачається визначальним місцеве оподаткування, яке передусім відповідало б інтересам місцевого самоврядування. Система місцевого оподаткування має бути побудована ефективно для того, щоб покрити основні витрати місцевої громади. Зміни в законодавстві, що відбулися, націлені на розподіл фінансів та направлення більшої їх частини до місцевих бюджетів. Аналіз величин обсягів фінансових ресурсів, що закріплюються за відповідними бюджетами, свідчить про те, що як і при бюджетній системі колишнього Радянського Союзу, в Україні продовжує зберігатися досить високий рівень централізації фінансового ресурсу на користь як Державного бюджету України, так і бюджетів місцевого самоврядування спільної власності, тобто бюджетів Автономної республіки Крим, обласних і районних бюджетів. Зазначене свідчить про несправедливий підхід до розподілу повноважень і фінансових ресурсів територіальних громад [2; 161]. Згідно із Законом України «Про внесення змін до Податкового кодексу України та деяких законодавчих актів України щодо податкової реформи» від VIII [3] вводиться податок на нерухомість, на високі пенсії та на спадщину. Такі зміни, слід розуміти, викликані необхідністю. Отже, Верховна Рада України встановила верхню межу оподаткування нерухомості 2% від мінімальної заробітної плати. Представницька влада місцевих громад зможе встановлювати самостійно ставку податку. Також до її відання віднесли прерогативу застосування цього податку на даній території. Не підлягають оподаткуванню квартири загальною площею до 60 кв.м. та будинки до 120 кв.м. Проте місцеві громади можуть збільшити пільгову неоподатковувану межу для об єктів. Щодо оподаткування пенсій то таке рішення, на ряду з іншими, буде вперше впроваджено в українське законодавство. Оподаткуванню підлягатимуть виключно суми перевищення пенсій від трьох мінімальних заробітних плат. Щодо оподаткування спадщини, то тут жодних змін не відбудеться [4; 4]. 220

221 Економіко-правові виклики 2014 року Система місцевого оподаткування повинна будуватися так, щоб надходження від місцевих податків і зборів покривали основні витрати територіальної громади, пов язані з її функціонуванням. На сучасному етапі розвитку бюджетного законодавства стає зрозумілим той факт, що зміни до статей, які визначають перелік надходжень до місцевих бюджетів, впроваджуються не останній раз. Бюджетні правовідносини розвиваються і їх регулювання змінюється відповідно до вимог часу. Зокрема, на даний момент вводиться в бюджетне законодавство нове для України поняття «індекс податковоспроможності відповідної території». Його суть зводиться до горизонтального вирівнювання. Тобто, кошти стікатимуться не до державного бюджету, а розприділятимуться між регіонами на предмет репресивності, від більш багатих менш заможним. Особливість цієї системи полягає в тому, що вона стимулює нарощення дохідної бази, оскільки понадпланові надходження вилучатимуться не стовідсотково, а лише у розмірі 50% [6]. Саме тому оцінка фіскального потенціалу територіальної громади набуває такого значення та прямо впливає на процес децентралізації. Центральна влада не повинна диктувати органам місцевого самоврядування їх плани з доходів та видатків. Окрім того, центральне фінансування розриву між власними доходами та витратами може призвести до дестимулювання зусиль фіскальних органів влади. Досвід різних країн засвідчує, що частка податків, закріплених за місцевими бюджетами, може бути і не високою. Але в цьому разі варто говорити не про розширення самостійності місцевих органів влади, а про те, що вони відповідають за обмежене коло питань. В іншому випадку органи місцевого самоврядування є виконавцями централізованих рішень [7]. Реформаторські кроки в бюджетній та податковій сфері необхідні країні, але вони мають відповідати вимогам економічної доцільності. Тобто місцеві бюджети повинні наповнювати ресурси, які на практиці матимуть високу ефективність. Список використаних джерел 1. Дмитрук І.М. Децентралізація в контексті розбудови територіальних громад// Матеріали ХІ Міжнародної науково- 221

222 Національна академія наукового розвитку практичної інтернет-конференції «Україна наукова» (16-18 грудня 2014 року). Режим доступу: 2. Кулай А.В., Гром В.А. Фінансове забезпечення місцевих територіальних громад/ Державне та муніципальне управління в умовах політико-адміністративної реформи: Матеріали наук.- практ.конф. Тези доп./ Відп. ред. В.Я. Малиновський. Луцьк: Волинська обласна друкарня Закон України «Про внесення змін до Податкового кодексу України та деяких законодавчих актів України щодо податкової реформи» від VIII// Режим доступу: 4. За більші квартиру та пенсію доведеться поділитися з державою// Голос України 2 (6006) п ятниця, 9 січня Бюджетний кодекс України від 8 липня 2010 року 2456-VI, набрав чинності 1 січня 2011 року// Режим доступу: 6. Багаті області поділяться з бідними експерт// Голос столиці. 25 грудня 2014 року. Режим доступу: 7. Казюк Я.М. Система фінансового вирівнювання та особливості методик визначення міжбюджетних трансфертів: досвід європейських країн// Scientific and Professional Conference Modern problems of education and science. Budapest, Режим доступу: МІЖНАРОДНИЙ ДОСВІД ДІЯЛЬНОСТІ СПЕЦІАЛІЗОВАНИХ АНТИКОРУПЦІЙНИХ ОРГАНІВ Йосифович Д.І. Львівський державний університет внутрішніх справ, доцент кафедри адміністративного права та адміністративного процесу кандидат юридичних наук, доцент Дискусія щодо необхідності створення в Україні окремого спеціалізованого антикорупційного органу почалась ще наприкінці ХХ століття і набула значного резонансу не лише в наукових колах чи поміж правоохоронними відомствами, а й у цілому українському суспільстві. Розходження в поглядах відбулось ще на стадії визначення підходів до 222

223 Економіко-правові виклики 2014 року створення даного відомства: йшлося про компетенцію, підпорядкування, комплектування, фінансування і т.п. Бувало, що навіть в межах однієї правоохоронної структури, керівниками різних підрозділів, висловлювалися різні, інколи діаметрально протилежні погляди. В даний час, відповідно до статті 5 Закону України «Про засади запобігання і протидії корупції», спеціально уповноваженими суб єктами у сфері протидії корупції визначено органи прокуратури, спеціальні підрозділи по боротьбі з організованою злочинністю Міністерства внутрішніх справ України, по боротьбі з корупцією та організованою злочинністю Служби безпеки України [1]. Прийнято також Закон України «Про Національне антикорупційне бюро України», яким передбачено порядок створення вказаного органу [2]. Однак, зважаючи на те, що питання формування вітчизняної системи органів протидії корупції залишається й надалі актуальним, то вбачається за доцільне здійснити дослідження досвіду зарубіжних країн, у яких побідні інституції успішно функціонують. Узагальнивши порівняння різних моделей спеціалізованих інституцій, з їх числа можна виділити наступні: багатоцільові агентства, які мають правоохоронні повноваження та превентивні функції; служби боротьби з корупцією в структурі правоохоронних органів; інституції із запобігання корупції, розроблення політики і координації дій [4]. Модель багатоцільових агентств є яскравим прикладом комплексного підходу та зосередження у межах одного органу всіх основних функцій із запобігання і боротьби з корупцією розроблення політики, аналітична діяльність, технічна допомога з питань попередження, взаємодія із громадянським суспільством та інформування, моніторинг, розслідування. Важливо підкреслити, що в більшості випадків кримінальне переслідування залишається окремою функцією. Цю модель часто пов язують із Незалежною комісією проти корупції в Гонконзі та Бюро з розслідування корупційної діяльності у Сінгапурі. Ці приклади надихнули інші країни на всіх континентах до створення подібних організацій у себе. Серед них: Литва, Латвія, Новий Південний Уельс, Австралія, Ботсвана та Уганда. 223

224 Національна академія наукового розвитку Служби боротьби з корупцією в структурі правоохоронних органів. У рамках цієї моделі існують різні форми спеціалізованих органів: вони можуть створюватися в органах, які відповідають за виявлення і розслідування корупції, або в органах прокуратури. У деяких країнах ці функції об єднуються в рамках одного відомства. Ця модель є, мабуть, найпоширенішою у країнах Західної Європи. Прикладами є Норвегія, Бельгія, Іспанія, Хорватія, Румунія. До цієї категорії також входять відділи внутрішньої безпеки підрозділи правоохоронних органів з вузькою юрисдикцією виявлення і розслідування корупції серед своїх співробітників. Можна навести два характерні приклади у Німеччині (Департамент внутрішніх розслідувань) та Великобританії (Загін боротьби з корупцією в поліції метрополії). Остання модель це інституції із запобігання корупції, розроблення політики і координації дій. Вона включає в себе спеціалізовані інституції, які виконують одну або декілька превентивних функцій, таких як проведення досліджень і аналізу, розроблення і координування політики у сфері боротьби з корупцією, проведення навчання і надання консультацій різним відомствам про ризик корупції, можливі заходи для її попередження та інші функції. Ці органи, зазвичай, не мають повноважень правоохоронних органів. Проте, вони можуть виконувати спеціальні контрольні функції і через це наділяються особливими правами. Так, відомства, які здійснюють контроль за деклараціями про доходи посадових осіб, можуть мати право доступу до конфіденційної інформації. Інституції, створені за цією моделлю, функціонують у Франції, Албанії, Сербії, Чорногорії, США, Індії, Філіппінах і в Болгарії. Зважаючи на значну кількість спеціалізованих інституцій з боротьби та протидії корупції у світі, різноманітності їхніх функцій та фактичної діяльності, доволі складно виявити «найкращу» з них, а тим більше таку, яка б повністю могла бути використаною в межах вітчизняної правової системи. Звісно, наявність спеціалізованих органів боротьби з корупцією сама по собі не є запорукою зменшення обсягів корупції в державі, однак із поступовим розвитком інститутів громадянського суспільства, ефективність їхньої діяльності поступово зростатиме. 224

225 Економіко-правові виклики 2014 року Список використаних джерел 1. Про засади запобігання і протидії корупції: Закон України від р VI (набрав чинності з р.) // Офіційний вісник Стор. 9, стаття Про Національне антикорупційне бюро України: Закон України від р VII // Урядовий кур єр від Спеціалізовані інституції з боротьби проти корупції: огляд моделей [Електронний ресурс]. Режим доступу: doccatalog/doccatalog/document?id=48282 ЩОДО ПРАВОВОЇ ОСНОВИ ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ МІГРАЦІЙНИХ ПРОЦЕСІВ В УКРАЇНІ Кіцул Ю.С. к.ю.н., доцент кафедри адміністративного права та адміністративного процесу ФПФПКЗ та МГБ ЛьвДУВС Петрик Н.І. курсант ФПФПКМ ЛьвДУВС Однією з умов розбудови правової держави на сучасному етапі є визначення напрямів її міграційної політики та вдосконалення системи державного управління міграційними процесами відповідно до міжнародних стандартів у сфері реалізації прав людини. Відсутність законодавчого визначення напрямів державної міграційної політики України, принципів діяльності державних органів у сфері міграції, стратегічних цілей, завдань і стандартів із забезпечення реалізації прав людини негативно позначається на ефективності протидії явищам, що становлять загрозу національній безпеці України, - нелегальній міграції, загостренню демографічної кризи, а також від'їзду за межі України вчених, фахівців, кваліфікованої робочої сили. Державне регулювання міграційних процесів передбачає, в першу чергу, владний, політичний вплив, який в основі має правову обумовленість і врегульовується законами та нормативно-правовими 225

226 226 Національна академія наукового розвитку актами МВС України і як відомо в своїй діяльності керується Конституцією, законами України, указами та розпорядженнями Президента України та постановами та розпорядженнями Кабінету Міністрів України, відомчими нормативно-правовими актами, інструкціями тощо. Конституція України прийняття на п'ятій сесії Верховної Ради України 28 червня 1996 року Конституції України стало якісно новим етапом розвитку суспільних відносин у сфері міграції, оскільки було закладено принципово інші засади державної міграційної політики України, спрямовані насамперед на утвердження й забезпечення прав і свобод людини та громадянина, що відповідає міжнародно-правовим стандартам. Так у ст.ст. 11, 25, 26, 33, 92, 119 та 138 Основного Закону України визначено права громадян України, статус іноземців та осіб без громадянства у сфері міграційно-правових відносин, гарантування свободи пересування та вільного вибору місця проживання, відображено поняття «корінні народи» та «депортовані народи» [1]. Необхідно зазначити, що не останню роль у правовій регламентації міграційного законодавства та міграційних процесів України відіграють міжнародне законодавство, яке ратифіковане Верховною Радою України. Оскільки міграція є багатостороннім феноменом, міграційна політика України із самого початку її формування мала помітну міжнародну складову. Держава, з одного боку, прагнула долучитися до загальноприйнятих у світі міжнародно-правових домовленостей, а з другого, - забезпечити свої інтереси в міграційній сфері шляхом укладення міжнародних угод [2, с. 242]. Відповідно до статті 9 Основного Закону України чинні міжнародні договори, згода на обов'язковість яких надана Верховною Радою України, є частиною національного законодавства України. Такими документами є документи Організації Об єднаних Нації, Міжнародної Організації Праці, Ради Європи, Міжнародної Організації з Міграції, одними з основних є наступні документи: Загальна декларація прав людини від р. рішення Генеральної Асамблеї ООН, яке є найавторитетнішим джерелом міжнародних норм щодо прав людини. Загальна декларація разом з Міжнародними пактами про права людини іноді позначається як Міжнародний Білль про права людини. «Загальна декларація прав

227 Економіко-правові виклики 2014 року людини» була прийнята Генеральною Асамблеєю ООН 10 грудня 1948 р. в паризькому палаці Шайо. Її перекладено принаймні 375 мовами й діалектами мов. Декларація була прямим наслідком досвіду Другої світової війни і вперше сформулювала ті права, які повинна мати кожна людина. Вона мала рекомендаційний характер, містила 30 статей, зміст яких був уточнений і розвинутий через інституції міжнародних угод, регіональних та національних конституцій та законів. Аналізуючи законодавчі акти можна визначити пріоритетні напрямки правового регулювання міграційних процесів України, а саме: сприяння процесу повернення в Україну вихідців з України та їхніх нащадків (дітей, онуків); повернення (репатріацію) на історичну батьківщину раніше депортованих з території України; захист соціальноекономічних інтересів і прав українських трудящих-мігрантів; збереження трудового та інтелектуального потенціалу держави; створення правових і соціально-економічних засад регулювання зовнішньої трудової міграції громадян України; надання притулку в Україні та забезпечення захисту біженців відповідно до національного законодавства України; регулювання імміграції в Україну шляхом застосування відповідного законодавства України загально прийнятого у світі селективного підходу, що забезпечить структуру імміграції; розвиток міжнародного співробітництва з метою виявлення актуальних питань у сфері зовнішньої міграції; імплантацію у національне законодавство України відповідних норм і принципів міжнародного права [3, с ]. Список використаних джерел 1. Конституція України; Верховна Рада України; Конституція, Закон від к/96-ВР. 2. Малиновська О.А. Міграція та міграційна політика.: Навч. Посіб. К.: Центр учбової літератури, с. 3. Кузьменко О.В. Адміністративно-правова протидія нелегальній міграції України - Дніпропетровськ: Наука і освіта, 2001, 252 с. 227

228 228 Національна академія наукового розвитку ОБГРУТУВАННЯ ФІНАНСОВО-ЕКОНОМІЧНОГО УПРАВЛІННЯ НА ПІДПРИЄМСТВІ Коротчин В.М. Студент Харківського національного економічного університету, 6-тий курс Досягнення цілей і завдань, що стоять перед сучасними підприємствами усіх форм власності, організаційно правових форм та галузевої належності, в умовах нестабільності політичної та соціальноекономічної ситуації в країні вимагає вирішення питань, пов язаних із удосконаленням традиційних методів аналізу системи управління підприємством, які б забезпечували стійкий фінансово-економічний стан і розвиток підприємства. Питанню фінансово-економічного управління на підприємстві присвячені роботи таких авторів, як Іванова М.І., Швиданенко Г.О., Назарова Г.В., Пономаренко В.С. [1-4], та ін., проте жодна концепція не є універсальною, має свої недоліки і не відображає повністю всієї глибини категорії, що досліджується. Фінансово-економічне управління пов язане із вирішенням проблем забезпечення високоефективної діяльності підприємства та створення передумов для його розвитку і передбачає здійснення системного аналізу господарської діяльності підприємства, обґрунтування найважливіших параметрів його стійкого функціонування. За визначенням Іванової М.І., фінансово-економічне управління це координуючий та інтегруючий вид управління, який забезпечує максимізацію цінності підприємства для усіх елементів системи підприємства і його довгострокове стійке функціонування за рахунок управління фінансово-економічними результатами діяльності, формуванням і реалізацією економічного потенціалу та інтегральними характеристиками фінансового стану підприємства.[1, 64-77] Опираючись на визначення запропоноване нею, можна зробити висновок проте що здійснення для ефективного фінансово-економічного управління необхідно отримувати від фінансового та економічного управління синергетичний ефект, який призведе до отримання бажаного результату. Фінансово-економічне управління потребує вибору певних методів

229 Економіко-правові виклики 2014 року Система економічних методів управління включає практично всі важелі механізму ринкового господарювання (тарифи, ціни, кредит, фінансування, прибуток, зарплата, премія, дивіденди, податки, комерційний розрахунок тощо). Економічне управління в системі менеджменту підприємства та узгодженість його з іншими видами спеціального менеджменту проілюстровано на рис.1,[2, 21-23]. Рис. 1. Економічне управління в системі підприємства Варто відмітити, що графічне відокремлення визначених видів спеціального управління не є їх вичерпним переліком, крім того усі визначені види спеціального управління мають зони взаємного перетину. Тому для здійснення економічного управління підприємств треба враховувати функціональні підсистеми підприємства, які впливають на фінансовий та економічний стан підприємства. Фінансове управління здійснюється за допомогою спеціальних методів, що зображені у табл.1, [4, 187]. Проте данні методи не враховують поточну діяльність підприємства як системи, що не дозволяє своєчасно виявити слабкі елементи системи, що зменшують динаміку показників. 229

230 Національна академія наукового розвитку Таблиця 1. Фінансове управління на підприємстві Складові фінансового управління Внутрішньо фірмове фінансове планування Аналіз і оцінка фінансового стану Управління оборотними коштами і ліквідацію Управління інвестиціями Зміст елементу управління - складання кошторисів витрат; - планування фінансових показників; - складання перспективних і поточних фінансових планів; - аналіз фінансової звітності; - розрахунок фінансових показників і коефіцієнтів; - операційний аналіз за даними управлінського обліку ; - оцінка фінансового стану; - прогнозування ймовірності банкрутства; - узагальнення результатів аналізу і звіт перед акціонерами або службовцями про фінансові результати і фінансовий стан - розробка політики фінансування оборотних коштів ; - контроль за грошовими надходженнями і виплатами; - оформлення, одержання і повернення короткострокових банківських кредитів; - управління коштами на поточних банківських рахунках; - управління коштами в запасах. - розробка інвестиційної політики; - обґрунтування варіантів інвестицій і формування інвестиційного портфеля; - організація фінансування капітальних вкладень; - управління капітальними вкладеннями; - визначення фактичної ефективності капітальних вкладень; - управління фінансовими інвестиціями. 230

231 Економіко-правові виклики 2014 року Управління структурою капіталу Управління фінансовими ризиками Інші функції - вибір раціональної структури капіталу; - розробка позицій по формі залученого капіталу; - взаємодія із інвестиційними банками; - управління довгостроковими коштами. - ідентифікація ризиків; - оцінка рівня ризику - вибір стратегії і управління конкретним ризиком - здійснення заходів для захисту від ризиків. - формування інформаційних систем; - стимулювання реалізації управлінських рішень; - контроль за реалізацією прийнятих управлінських рішень у сфері фінансової діяльності та ін.; Отже, економічне управління для кожної з підсистем управління можна розділити на види: 1) управління результатами економічної діяльності, у т. ч. у розрізі видів операційної, інвестиційної та фінансової діяльності, які здійснює підприємство; 2) управління економічними ресурсами (у т. ч. матеріальними, фінансовими, трудовими, нематеріальними), що створює передумови для управління економічним потенціалом підприємства (формування та реалізація); 3) управління інтегральними характеристиками стану підприємства, у т. ч. конкурентоспроможністю, економічним станом (у т. ч. діловою активністю, ефективністю, ліквідністю, платоспроможністю), економічною рівновагою, безпекою, стійкістю та життєздатністю підприємства [3, 240]. Проаналізувавши фінансове та економічне управління можна зробити висновки, що всі вони є необхідними складовими фінансовоекономічного управління. 231

232 Національна академія наукового розвитку Тому для ефективного прийняття управлінських рішень, що фінансово-економічного управління. Пропонується об єднати методи як фінансового управління так і економічного, що дозволяє створити цілісну систему фінансово-економічного управління на підприємстві. Таким чином, підприємство має змогу контролювати і прогнозувати процес виробництва і досягнення цілей підприємства. Фінансово-економічне управління на підприємством направлене на збільшення можливостей аналізу, чіткої координації роботи відділів, отримання єдиної бази даних, що дозволить на новій якіснішій основі одержувати управлінські рішення. Даний підхід до фінансовоекономічного управління на підприємстві враховує: збір, групування і попередній аналіз чинників та показників з метою виявлення чинників, які впливають на фінансову та економічну діяльність підприємств. що найбільш впливають на ефективність роботи управління на підприємстві. Дана концепція комплексного фінансового управління та економічного на мою думку є найкращим відображення основоположних організаційних цілей підприємства та дозволяє створити ефективне фінансово-економічне управління на підприємстві. Запропонований підхід щодо інтеграції методів фінансового та економічного управління, дозволить здійснювати якісне фінансово-економічне управління. У подальших дослідженнях автор зосередить увагу на створені механізму фінансово-економічного управління на підприємстві. Список використаних джерел 1. Іванова М. І. Використання системного підходу при управлінні промисловими підприємствами [Текст] / М.І. Іванова, Д.М. Потьомкін, Н.Б. Мітіна // Механізм регулювання економіки C Швиданенко Г.О., Сучасна технологія діагностики фінансовоекономічної діяльності підприємства: Монографія / Г.О. Швиданенко, О.І. Олексюк К.: КНЕУ, С Назарова Г.В. Управління розвитком діяльності промислових підприємств: монографія / Г.В. Назарова, О.В. Іванісов, О.Ф. Доровськой. Харків : Вид. ХНЕУ, с. 4. Пономаренко В.С., Економіка підприємства: компетентність і ефективність розвитку: монографія / В.С. Пономаренко, М.В. 232

233 Економіко-правові виклики 2014 року Афанасьєв, І.В. Гонтарева та інш.; за заг. ред. д.е.н., проф. Пономаренка В.С. Х. : Вид. ХНЕУ, с. СТАНОВЛЕННЯ І РОЗВИТОК ІНСТИТУТУ АДМІНІСТРАТИВНОЇ ВІДПОВІДАЛЬНОСТІ Костовська К.М. кандидат юридичних наук, доцент кафедри адміністративного права та адміністративного процесу Львівський державний університет внутрішніх справ Першою галуззю права, що сприйняла поняття відповідальності, було державне право. Воно вперше зустрічається в Указі Петра I «Про владу і відповідальність Сенату» від 2 березня 1711 р. [1, с ]. Пізніше, в XIX ст., поняття відповідальності засвоюється іншими профілюючими галузями права кримінальним і цивільним правом. Що стосується адміністративного права, то це поняття входить в науку та законодавство в XX столітті. Одним з видів юридичної відповідальності є адміністративна відповідальність. В адміністративному законодавстві поняття адміністративної відповідальності стає поширеним лише з середини 60-х років. Зокрема, в період х років вивчення інституту адміністративної відповідальності стає одним з головних напрямків в адміністративноправових дослідженнях, що дало змогу провести величезну роботу з розробки проблеми адміністративної відповідальності та підготувати теоретичну базу для розробки Основ законодавства Союзу РСР (1980 р.) про адміністративні правопорушення і відповідних кодексів союзних республік ( рр.). Однак, ні Основи, ні кодекси, в тому числі Кодекс України про адміністративні правопорушення, не закріпили поняття адміністративної відповідальності у вигляді визначення, хоча використовували його, узявши за основу дві ключові ознаки: адміністративне правопорушення та адміністративне стягнення [2, с. 12]. На сучасному етапі розвитку української державності дослідження інституту адміністративної відповідальності, з ясування його суті, місця та ролі як в системі адміністративного права, так і серед інших галузей 233

234 234 Національна академія наукового розвитку права набуває особливого значення, оскільки це пов язано з необхідністю удосконалення українського законодавства, в тому числі систематизацією адміністративного законодавства. Уже кілька десятиріч адміністративна відповідальність визначається лише як застосування адміністративного стягнення до особи, яка скоїла адміністративний проступок. Характеризуючи поняття адміністративної відповідальності, вчені-адміністративісти вважають, що цей інститут є формою реагування компетентних державних органів на адміністративне правопорушення, що знаходить свій вираз в засудженні протиправного діяння та застосуванні до правопорушника відповідних каральних адміністративних санкцій [3, с. 75]. Так, для застосування адміністративного стягнення необхідно видання правозастосовного акта постанови, в якій визначається винність суб єкта і негативно оцінюється його поведінка, на підставі чого до винної особи застосовуються відповідні каральні адміністративні санкції. Таким чином, накладення адміністративного стягнення є завершальним заходом (формою) серед інших заходів адміністративного примусу, оскільки він матеріалізує правову оцінку, що була надана правопорушенню та особі правопорушника в процесі розгляду справи і винесення по ній відповідної постанови. В результаті застосування адміністративного стягнення винний суб єкт перетерплює певні обтяжливі наслідки матеріального чи морального характеру. Протягом десятиріч існувала точка зору, за якою суб єктами адміністративної відповідальності можуть бути лише фізичні особи. У Кодексі України про адміністративні правопорушення вживається термін «особа», але конкретизації щодо того, які саме особи (фізичні чи юридичні) є суб єктами адміністративних проступків, Кодекс не дає. Водночас, уважно проаналізувавши його норми щодо віку, після досягнення якого настає відповідальність, обставин, які виключають адміністративну відповідальність, неосудності особи, мети адміністративного стягнення тощо можна дійти висновку, що зазначений Кодекс встановлює адміністративну відповідальність лише для фізичних осіб. Так, у відповідності до чинного адміністративного законодавства суб єктом адміністративних правопорушень можуть бути лише особи, що досягли на момент здійснення адміністративного правопорушення

235 Економіко-правові виклики 2014 року шістнадцятирічного віку (ст. 12 КУпАП). В той же час, законом встановлені деякі виключення в частині притягнення до адміністративної відповідальності за здійснення адміністративних правопорушень військовослужбовців та інших осіб, на яких поширюється дія дисциплінарних статутів (ст. 15 КУпАП). Військовослужбовці і призвані на збори військовозобов язані, а також особи рядового і начальницького складу органів внутрішніх справ несуть відповідальність за адміністративні правопорушення за дисциплінарними статутами. До зазначених осіб не можуть бути застосовані виправні роботи й адміністративний арешт [4]. Отже, згідно з чинним Кодексом України про адміністративні правопорушення суб єктами адміністративних правопорушень можуть бути тільки фізичні особи, що на сьогоднішній день є не виправданим. Таким чином, адміністративна відповідальність як різновид юридичної відповідальності являє собою врегульовані нормами права відносини між державою в особі органів адміністративної юрисдикції і відповідних посадових осіб та особою, яка скоїла адміністративне правопорушення, що знаходять свій вираз у застосуванні до правопорушника заходів державного примусу у вигляді адміністративних стягнень, які тягнуть за собою несприятливі наслідки особистого, майнового та іншого характеру і владний осуд винного суб єкта з метою попередження та припинення адміністративних правопорушень. Список використаних джерел 1. Про мови в Українській РСР: Закон України // Відомості Верховної Ради Ст Бельський К.С. Административная ответственность: генезис, основные признаки, структура / К.С. Бельський // Государство и право С Утевский Б.С. Вина в советском уголовном праве / Б.С. Утевский. М.: Госюриздат, с. 4. Кодекс України про адміністративні правопорушення // Відомості Верховної Ради України Ст

236 Національна академія наукового розвитку ПІДРОЗДІЛИ З ОХОРОНИ ГРОМАДСЬКОГО ПОРЯДКУ НАЦІОНАЛЬНОЇ ГВАРДІЇ УКРАЇНИ Легін Л.М. доцент кафедри соціально-гуманітарних дисциплін Прикарпатського факультету НАВС, кандидат юридичних наук Наказом Міністерства внутрішніх справ України від затверджено положення про військові частини і підрозділи з охорони громадського порядку Національної гвардії України. Це положення визначає призначення, основні завдання, функції, правовий статус військових частин і підрозділів з охорони громадського порядку Національної гвардії України, які створюються в межах чисельності Національної гвардії України і призначені для забезпечення захисту та охорони життя, здоров я, прав, свобод і законних інтересів громадян від злочинних та інших протиправних посягань, охорони громадського порядку та забезпечення громадської безпеки. При виконанні завдань з охорони громадського порядку військові частини в межах своєї компетенції взаємодіють з органами внутрішніх справ, місцевими органами виконавчої влади, органами місцевого самоврядування, органами прокуратури, Управлінням державної охорони України, військовими частинами Збройних Сил України, правоохоронними органами спеціального призначення, громадськими об єднаннями та релігійними організаціями, а також з населенням. Основними завданнями військових частин є забезпечення захисту та охорони життя, здоров я, прав, свобод і законних інтересів громадян, суспільства і держави від злочинних та інших протиправних посягань, охорона громадського порядку та забезпечення громадської безпеки. Відповідно до положення, основними функціями військових частин Національної гвардії є участь у: забезпеченні громадської безпеки та охорони громадського порядку під час проведення зборів, мітингів, походів, демонстрацій та інших масових заходів, що створюють небезпеку для життя та здоров я громадян; 236

237 Економіко-правові виклики 2014 року припиненні масових заворушень, що супроводжуються насильством над громадянами; підтриманні або відновленні правопорядку в районах виникнення особливо тяжких надзвичайних ситуацій техногенного чи природного характеру (стихійного лиха, катастроф, особливо великих пожеж, застосування засобів ураження, пандемій, панзоотій тощо), що створюють загрозу життю та здоров ю населення; відновленні конституційного правопорядку в разі здійснення спроб захоплення державної влади чи зміни конституційного ладу шляхом насильства, відновленні діяльності органів державної влади, органів місцевого самоврядування; здійсненні заходів правового режиму воєнного та надзвичайного стану; заходах територіальної оборони. Також визначено обов язки військових частин Національної гвардії щодо охорони громадського порядку, а саме вони зобов язані: 1) забезпечувати захист та охорону життя, прав, свобод і законних інтересів громадян, суспільства і держави від злочинних та інших протиправних посягань; 2) брати участь у забезпеченні громадської безпеки та охорони громадського порядку, у тому числі під час проведення зборів, мітингів, вуличних походів, демонстрацій, інших масових заходів, у ході офіційних візитів та інших заходів за участю посадових осіб України та іноземних держав, щодо яких здійснюється державна охорона на території України; 3) уживати заходів, спрямованих на запобігання, виявлення кримінальних (адміністративних) правопорушень; 4) уживати заходів щодо затримання осіб, які підозрюються у вчиненні кримінального правопорушення, осіб, які вчинили втечу з місць позбавлення волі, дезертирів; 5) надавати допомогу в ліквідації наслідків природних, техногенних, екологічних катастроф; 6) брати участь у міжнародному співробітництві, міжнародних операціях з підтримання миру і безпеки на підставі чинних міжнародних договорів, згода на обов язковість яких надана Верховною Радою України, у порядку і на умовах, визначених законами України; 7) підтримувати або відновлювати правопорядок у районах виникнення особливо тяжких надзвичайних ситуацій техногенного та природного 237

238 Національна академія наукового розвитку характеру; 8) розблоковувати або припиняти протиправні дії в разі захоплення важливих об єктів або місцевостей, що загрожує безпеці громадян і порушує нормальну діяльність органів державної влади та органів місцевого самоврядування; 9) протидіяти масовим заворушенням, що супроводжуються насильством над громадянами; 10) відповідно до пункту 27 частини першої статті 10 Закону України «Про міліцію» забезпечувати громадський порядок під час проведення масових заходів комерційного характеру на кошти організацій або осіб, які їх проводять. Список використаних джерел 1. Положення про військові частини і підрозділи з охорони громадського порядку Національної гвардії України : затверджене Наказом Міністерства внутрішніх справ України від : [Електронний ресурс]. Режим доступу : СИСТЕМА ОРГАНІВ ДЕРЖАВНОГО УПРАВЛІННЯ У СФЕРІ ЕКОЛОГІЧНОЇ БЕЗПЕКИ Лоза О.Ю. Львівський державний університет внутрішніх справ, слухач магістратури Сталий соціально-економічний розвиток будь-якої держави, в тому числі і України, має супроводжуватися створенням та гарантуванням безпечного стану довкілля для життєдіяльності як суспільства, так і кожної пересічної людини, спираючись на систему правових приписів, яка б базувалась на гуманістичних і демократичних ідеях та принципах міжнародного права. Ефективність гарантування екологічної безпеки як одного з пріоритетних напрямків внутрішньої та зовнішньої політики держави повною мірою залежить від якісного та комплексного його правового забезпечення, а також дієвої та усталеної системи органів державного управління, які повинні здійснювати реалізацію послідовної державної екологічної політики щодо охорони навколишнього 238

239 Економіко-правові виклики 2014 року природного середовища у контексті формування передумов сталого розвитку. На жаль, з огляду на критичну екологічну ситуацію в Україні та сучасний стан розвитку еколого-управлінських відносин, можна з гіркою упевненістю констатувати, що організаційно-правові механізми забезпечення екологічної безпеки ще не знайшли свого адекватного відображення у національному законодавстві і потребують першочергового уточнення та удосконалення в частині підвищення рівня діяльності державних органів, які здійснюють функції щодо управління охороною довкілля в цілому. Слід зазначити, що в юридичній літературі ученими-науковцями пропонуються різноманітні визначення державного управління охороною довкілля: а) сукупність здійснюваних компетентними органами і уповноваженими суб єктами дій, спрямованих на забезпечення раціонального природокористування, збереження і відновлення сприятливого стану навколишнього середовища, дотримання, а також захист екологічних прав юридичних та фізичних осіб [1, с. 48]; б) урегульовані правовими нормами відносини в яких реалізується діяльність державних органів, органів місцевого самоврядування, громадських об єднань, що спрямовані на забезпечення ефективного використання природних ресурсів, охорону навколишнього природного середовища, гарантування екологічної безпеки, дотримання екологічного законодавства, попередження екологічних правопорушень та захист екологічних прав громадян [2, с. 41]; в) забезпечення виконання норм і вимог, що обмежують шкідливий вплив процесів виробництва і продукції, яка випускається, на навколишнє середовище і раціональне використання природних ресурсів, їх відновлення і відтворення [3, с. 528] та інші. Спільною рисою даних дефініцій є те, що кожна, з них визначаючи управління чи як діяльність, чи як відносини, чи заходи, в кінцевому випадку, по-перше, реалізується за посередництвом держави, і тому носить владний характер, по-друге, спрямована на недопущення, усунення, зменшення негативного впливу на стан екологічної системи, на охорону довкілля і дотримання вимог екологічної безпеки. Відповідно до ст. 16 Закону України «Про охорону навколишнього природного середовища» функції управління охороною довкілля 239

240 240 Національна академія наукового розвитку полягають у спостереженні, дослідженні, екологічній експертизі, контролі, прогнозуванні, програмуванні, інформуванні та інших видах виконавчо-розпорядчої діяльності [4]. Невід ємною складовою і визначальною рисою державного управління в цілому, і, зокрема у сфері охорони довкілля, є суб єкти управлінської діяльності, тобто система, наділена певною компетенцією і державно-владними повноваженнями, що дозволяють їй втілювати свою волю у формі керівних команд чи рішень, обов язкових для виконання [5, с. 161]. Власне, органи управління охороною довкілля це юридично відособлені державні, місцеві і громадські інституції, уповноважені здійснювати організаційно-розпорядчі, координуючі, консультаційні, експериментальні, контрольні та інші види виконавчо-розпорядчої діяльності у галузі забезпечення екологічної безпеки, ефективного використання природних ресурсів і захисту навколишнього природного середовища. Сьогодні система державних органів, які здійснюють управління та керівництво природокористуванням, базується на загальновизнаному в теорії управління їх поділі на органи загальної і спеціальної компетенції. До органів загальної компетенції належать органи державної влади для яких функції щодо природокористування та охорони довкілля не є основними, і вони поряд з загальними управлінськими повноваженнями соціально-економічного характеру наділені компетенцією і в екологічній сфері. Такими повноваженнями наділені Кабінет Міністрів України, Рада Міністрів АРК, обласні і районні державні адміністрації та органи місцевого самоврядування. Крім того, до категорії цих органів інколи відносять і Верховну Раду України, Верховну Раду АРК та Президента України. Важлива роль у здійсненні державного управління природокористуванням та охороною довкілля належить органам спеціальної компетенції. Це органи державної виконавчої влади, наділені координаційними, виконавчо-розпорядчими, контрольними функціями щодо навколишнього природного середовища. Особливістю цих органів є те, що управління охороною довкілля основне завдання та мета, задля якої вони створені та функціонують.

241 Економіко-правові виклики 2014 року Зважаючи на значну кількість органів державного управління спеціальної компетенції залежно від функціонального призначення їх поділяють на такі групи: 1) комплексні органи органи, які реалізовують певну групу природоохоронних завдань щодо всіх природних об єктів: Міністерство екології та природних ресурсів України та його територіальні органи; 2) галузеві органи органи, які забезпечують управління охороною і раціональним природокористуванням окремих природних об єктів: Державне агентство водних ресурсів України, Державне агентство земельних ресурсів України, Державне агентство лісових ресурсів України тощо; 3) функціональні органи органи, які виконують одну чи декілька природоохоронних функцій у відношенні до всіх природних об єктів: Департамент екологічної безпеки [6, с ]. Безумовно, що центральне місце в системі органів спеціальної компетенції у галузі охорони довкілля посідає Міністерство екології та природних ресурсів України, діяльність якого носить комплексний, регулюючий, координуючий, контрольний характер і спрямована на охорону довкілля, раціональне використання, відтворення природних ресурсів, забезпечення регулювання екологічної, радіаційної безпеки тощо. Список використаних джерел 1. Исмаилова Э.Ю. Экологическое право: учеб. / Э.Ю. Исмаилова, Ю.В. Трунцевский, Н.Е. Саввич. [2-е изд., перераб.]. М.: АО «Центр ЮрИнфоР», с. 2. Управління природоохоронною діяльністю: навч. посіб. / [П.Л. Товажнянський, Ю.Г. Масікевич, В.Д. Солодкий та ін.]. Х.: НТУ «ХПІ», с. 3. Реймерс Н.Ф. Природопользование: словарь-справочник / Н.Ф. Реймерс. М.: Мысль, с. 4. Про охорону навколишнього природного середовища : Закон Верховної Ради УРСР від XII [Електронний ресурс]. Режим доступу: 5. Административное право: развитие теоретических основ и модернизация законодательства / под ред. Ю.Н. Старилова. Воронеж: Издательство Воронежского государственного университета, с. 6. Кобецька Н.Р. Екологічне право України: навч. посіб. / Н.Р. Кобецька. К.: Юрінком Інтер, с. 241

242 Національна академія наукового розвитку РОЛЬ НЕДЕРЖАВНОГО ПЕНСІЙНОГО ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ ЯК ІНСТРУМЕНТУ СОЦІАЛЬНОГО ЗАХИСТУ НАСЕЛЕННЯ УКРАЇНИ Меркулов В.Ю. Студент ІІ курсу магістратури, Київський національний університет імені Тараса Шевченка Глибокі процеси трансформації економічних відносин спричинили кризу в галузі соціального забезпечення населення. Подолання негативних явищ зумовило необхідність реформування пенсійної системи, яке продовжується вже досить тривалий період часу, проте результати заходів, що провадяться з боку держави, не знімають гостроту проблеми. Нині пенсійна система України фактично функціонує на двох рівнях, а саме на рівні солідарної системи та на рівні системи недержавного пенсійного забезпечення. Саме тому подальший розвиток третього рівня добровільного накопичувального пенсійного страхування може служити ефективним чинником формування пенсійного забезпечення громадян. Питання розвитку недержавного пенсійних фондів в Україні було предметом досліджень вітчизняних науковців: В. Бурака, А. Галімова, М. Змієнка, Ю. Селезня, С. Синчук, Є. Ткаченка, О. Худолія, Н. Шаманської. У розвинених країнах недержавні пенсійні фонди являють собою невід'ємну частину системи пенсійного забезпечення, ефективне функціонування якої підтверджує необхідність реалізації її потенціалу у вітчизняній практиці. Однак недостатність теоретичного вивчення та практичної реалізації питань недержавного пенсійного забезпечення не дозволяє перейти на якісно новий рівень пенсійної реформи, всебічно використовувати досвід держав з розвиненою ринковою економікою. У багатьох країн світу частка приватних пенсійних виплат висока і суттєво впливає на загальний розмір пенсій громадян пенсійного віку. Недержавне пенсійне забезпечення в Австралії, Аргентині, Великобританії, Данії, Швейцарії, США дає внесок у склад пенсії своїх громадян близько 50% і більше [4, 151]. Це свідчить про те, що ця складова пенсійної системи відіграє важливу роль у соціальному захисті 242

243 Економіко-правові виклики 2014 року громадян похилого віку і в значній мірі фінансово розвантажує систему державного пенсійного страхування в цих країнах. Обсяг щорічних виплат Пенсійного фонду України складає 17% від ВВП. Це континентальний рекорд по швидкості проїдання державних коштів. Наприклад, в Греції ця цифра становить 12,6% ВВП, у Росії 9,4%, Великобританії 6,7%. Становище посилює демографія. Так, 30,8% громадян України пенсіонери, в той час коли в Італії 16,7%, Німеччині 17,2%, у Франції 20% [1, 183]. Слід відмітити, що у 2013 р. кількість українських пенсіонерів досягла позначки 13,5 млн. осіб, а кількість платників єдиного соціального внеску 13,7 млн. осіб, тобто маємо ситуацію, коли один працюючий узяв на утримання одного пенсіонера. При зростаючій економіці, при підвищенні заробітної плати, продуктивності праці, кількості робочої сили ця модель була б виправдана, проте в Україні спостерігається абсолютно зворотна ситуація. Більшість показників діяльності недержавних пенсійних фондів демонструють позитивну динаміку, проте її більш детальний аналіз свідчить про існування багатьох проблем. Мова йде про те, що незважаючи на зростання кількості учасників недержавних пенсійних фондів, їх загальна кількість у складі економічно активного працездатного населення за офіційними даними Міністерства соціальної політики не перевищує 4 %. Основними вкладниками залишаються підприємства, що роблять внески на користь своїх робітників. Частка внесків фізичних осіб становить 4,5 % (для порівняння до компаній зі страхування життя 84 %) тощо. Хоча середній внесок на одного учасника недержавних пенсійних фондів має тенденцію до зростання, однак співвідношення між пенсійними внесками та загальними активами практично не зазнає змін, що свідчить про незадовільну динаміку основних якісних показників, які характеризують стан недержавного пенсійного забезпечення (рис.1). Сучасний етап розвитку недержавного пенсійного забезпечення характеризується наявністю низки невирішених проблем, пов'язаних з інвестиційною, галузевою та територіальною нерівномірністю розвитку фондів даного типу; відсутністю економічних стимулів і доступу широкого кола учасників недержавних пенсійних фондів до інформації 243

244 Національна академія наукового розвитку про можливості додаткового пенсійного забезпечення; значним ступенем залежності недержавних пенсійних фондів від компаній-засновників та непрозорістю фондів для клієнтів і регулюючих державних органів; розмитістю персональної та відомчої відповідальності за державне регулювання діяльності недержавних пенсійних фондів; нерозвиненістю фінансових інструментів для інвестування пенсійних ресурсів [3, 164]. Рис.1. Динаміка загальних активів і внесків до недержавних пенсійних фондів в Україні Джерело: побудовано автором на основі [2]. У першому півріччі 2015 року новообраний Кабінет міністрів України задекларував у своїй програмі пункт розвиток недержавного пенсійного страхування. Тим не менше, з цього приводу виникає багато питань. На даний момент в уряду немає чіткого бачення і найголовніше ресурсів для впровадження будь-яких кардинальних реформ у сфері пенсійного забезпечення. Насправді необхідно мінімум 3-5 років, щоб створити такі фонди і наповнити їх стартовими капіталами, здатними обслуговувати покладену на них соціальну функцію. Існує висока ймовірність того, що до практичної реалізації заявленого справа не дійде, можливо, буде прийнятий закон, який не діятиме або ж його реалізацію у підсумку відкладуть. Необхідною умовою подальшого успішного реформування пенсійної системи є поглиблене вивчення теоретичних і методологічних 244