Proszę wejść Więzienie. Historie nieprawdziwe. Sylwia Chutnik Mikołaj Długosz

Transkrypt

1

2

3 Proszę wejść

4

5 Proszę wejść Więzienie. Historie nieprawdziwe Sylwia Chutnik Mikołaj Długosz

6

7 Podziękowania Nowy Teatr oraz autorzy książki pragną złożyć podziękowania Dyrekcji i Pracownikom Aresztu Śledczego Warszawa-Mokotów za zaufanie i współpracę przy realizacji projektu. Podziękowania należą się również uczestnikom warsztatów literackich bez ich wkładu nie mogłaby powstać niniejsza książka.

8 Proszę wejść. Więzienie. Historie nieprawdziwe Wydanie 1 Copyright Nowy Teatr Autorzy Sylwia Chutnik, Mikołaj Długosz Projekt okładki oraz projekt typograficzny Aleksander Modzelewski olekmo.pl Pierwszy czytelnik Piotr Gruszczyński Korekta Iwona Pijanowska Koordynacja projektu Maria Wilska Zdjęcia Mikołaj Długosz Wydawca Nowy Teatr Madalińskiego 10/16, Warszawa Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

9 Spis treści Intro 8 1. Proszę wejść Cela Piosenka dziewczyny prowadzonej na widzenie Samochodziarz Sny Sceny z życia więziennego Jedyneczka Personel mówi o emocjach Przeszkadzały Proszę wyjść, kończymy 94

10 Intro - Taki pomysł jest, słuchaj, żeby tam do nich chodzić i spisać potem ich różne historie, trzeba pogadać z Karoliną, może przez teatr jakoś załatwić, żeby nas tam wpuścili. Jakieś zajęcia na przykład z nimi robić i potem oni będą mówić, i to spisać. - Nie wiem, no fajnie, ale ja nie mam czasu. 8

11 9

12 1. Proszę wejść Chodzimy do więzienia. W każdy wtorek od szesnastej do siedemnastej trzydzieści jesteśmy w środku. Ja to Nauczycielka, Mikołaj to Mikołaj. Ludzie z zewnętrznego świata. Należy przejść przez bramkę strażników, zostawić rzeczy w szafce i minąć wielką metalową bramę. To jak symbol zamknięcia, odgrodzenia od reszty społeczeństwa. Niebieska brama co jakiś czas otwiera się z powolnym piskiem, taki dźwięk wydają rzeczy potężne i znające swoją wartość. Rzeczy pewne siebie. Nieopodal piętrzą się kamienice, sklepy i banki. Prawdziwe życie oplata miejsce Kary i Hańby: pawilony, budynki, spacerniak i drukarnię, dzięki której więźniowie mają pracę, a my możemy korzystać z ich usług. Możemy przez chwilę żyć w oczywistej symbiozie handlowej i zapomnieć o pokucie, którą muszą odbyć mężczyźni ubrani w zielone drelichy. Z wnętrza budynku wyjeżdżają samochody, niektóre na sygnale, z ciemnymi szybami. Za nimi kryją się więźniowie transportowani na sprawy albo zmieniający placówki. Zaciemnieni zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych, zgodnie z zasadą niegorszenia Normalnych Ludzi ich widokiem. Zgodnie z zasadą tajemnicy, według której te dwa światy nigdy nie mogą się poznać i mieć punktów stycznych. Zachowanie higieny izolacji to podstawa w całym misternie przygotowanym systemie penitencjarnym. Gdzie role już 10

13 dawno zostały rozdane, a długa tradycja ulepszania wszelakich form karania sprawia, że w kontakcie z zamkniętym światem stajemy się bezradni ze swoimi humanitarnymi przyzwyczajeniami. Zaglądamy więc przez dziurkę od klucza, przez półotwartą bramę zamykaną przez strażnika z bronią przy pasku. Jak tam jest - czy powietrze jest inne, czy niebo ma zmieniony kolor, czy tam w ogóle jest niebo? Pracuje wyobraźnia: a kto tam mieszka? Zabójca, alimenciarz, złodziej. Zbir i zakała społeczeństwa, człowiek z kwadratową szczęką, wypukłym czołem i rozbudowanymi mięśniami. I tatuażami. Jakaś rasa przestępcza, inne plemię, ludzie równoległego świata. Jest tyle stereotypów, obaw i ciekawości. Chodzenie do więzienia staje się ekscytującą wycieczką w głąb grzechów i sposobów ich karania przez społeczeństwo. Odwiedziny przez cały czas niebezpiecznie balansują między turystyką więzienną, niezdrową ciekawością a chęcią poznania mechanizmów łamania prawa. To jasne, nigdy nie wiadomo, czy się tam kiedyś nie znajdziemy. Widmo spędzania wieloletniego wyroku w całkowitym zamknięciu przeraża. I fascynuje. Obrzydliwa farba na ścianie łuszczy się i delikatnie wsuwa za koszulę. Najbardziej chemiczny z chemicznych zapachów do czyszczenia kibla oplata skórę jak ekskluzywne perfumy. Wychodząc stamtąd, człowiek niesie do domu cząstkę grozy. Za bramą mieszkają oni, Osadzeni. Brzmi podobnie jak osadnicy, tylko że ci zwykle zajmowali tereny słabo zaludnione lub niezamieszkane. Dla nich była to szansa rozpoczęcia nowego życia, a dla rejonów możliwość rozwoju. Tutaj sytuacja jest jednak nieco inna niż w grze strategicznej, kiedy buduje się nowe cywilizacje i wymyśla świat od początku. Tutaj świat jest wymyślony od dawna, bez możliwości zmiany. Można się dostosować albo zginąć, można lawirować, lecz tylko w obrębie z góry narzuconych zasad. Jak w grze planszowej, gdzie liczy się spryt i przedsiębiorczość, ale wszystkich obowiązują zasady, których nie można ominąć. W grze Osadnicy, wymyślonej przez Klausa Teubera, a wydanej po raz pierwszy w 1995 roku w Niemczech, chodzi o to, aby odnaleźć 11

14 się w nowej rzeczywistości i zbudować sobie świat od początku. Każdy z graczy zakłada kolonię na wcześniej niezamieszkanej wyspie Catan. Są na niej różnego rodzaju tereny oznaczone losowo wyłożonymi żetonami wyobrażającymi las, pola uprawne, łąki, góry, wzgórza i pustynie. Wyspa otoczona jest morzem, a na wybrzeżu są gdzieniegdzie porty. Osady zakładane przez graczy dostarczają ich właścicielom surowców naturalnych, których można użyć do rozbudowywania terenu, budowania podstawowej infrastruktury oraz nabywania tak zwanych kart rozwoju. Ponieważ jednemu graczowi bardzo trudno jest wyprodukować wszystkie surowce potrzebne do rozwoju, odpowiednio podejmowane decyzje handlowe są istotnym elementem strategii prowadzącej do sukcesu. Interakcję pomiędzy graczami komplikuje również istnienie złodzieja, który kradnie graczom surowce i utrudnia ich produkcję. W grze nie występują elementy walki. Oprócz posługiwania się złodziejem, niepodejmowania handlu z innymi graczami oraz blokowania rozwoju ich dróg i osad, nie ma możliwości wyrządzenia szkody przeciwnikom. Wygrywa gracz, który zgromadzi dziesięć punktów zwycięstwa. Punkty zwycięstwa uzyskuje się za wybudowanie osady lub miasta, najdłuższej drogi, utworzenie największej armii złożonej z rycerzy lub karty rozwoju reprezentującej budowle specjalne. Punkty zwycięstwa w codzienności więziennej zdobywasz właściwie niezauważalnie. Podbijanie hierarchii, wzajemne relacje są zbyt subtelne, aby je wyjaśnić. Punkty zdobywa się, mozolnie budując samego siebie w relacji z innymi. Lub w relacji ze swoim strachem, smutkiem, frustracją. Mikołaj przynosi pewnego razu na zajęcia ogromne pudło z Osadnikami i tłumaczy zasady. Nauczycielka nie chce grać, bo nie lubi, woli chować się za zeszytem z notatkami. Chłopcy grają godzinami. Pomaga im to zbijać godziny i spędzać je tak, aby nie zauważać wolnego upływu czasu. Jest on podzielony rozkładem zajęć, przygnębiającym zaznaczaniem każdego ruchu, każdej czynności. Jego podstawowe procedury to ustalenie rytmu, 12

15 narzucanie określonych czynności i regulacja powtarzających się cyklów. Procedury te, wzięte z doświadczeń wspólnot zakonnych, szybko zostały wprowadzone w gimnazjach, warsztatach i szpitalach. W krainie zamknięcia, oddzielnych zasad, takie ramy czasowe okazują się niezbędne nie tylko podczas sprawowania kontroli nad więźniami, ale i gospodarowania ich czasem. Dobrze jest więc przez chwilę mieć kontrolę nad minutami. Czas jest sprawą indywidualną, nad którą człowiek może co najwyżej zastanawiać się przed snem. Jak to się stało, że minuta ma godzinę, rok zawiera w sobie dekady, jedna sekunda trwa w nocy minutę, a dzień ze dwa dni, przynajmniej. Za to nasz tydzień odmierzany jest wtorkami. Mamy wspólny czas z chłopcami, przez kilkadziesiąt minut zegarki świata wewnętrznego i zewnętrznego są zsynchronizowane. Chodzimy do Osadników, którzy nie poszerzają swojego pola walki, bo żadnej walki tam już nie ma. Jest za to pilnowanie własnego terenu. Tego, co im dano. Nikt tu, inaczej niż w grze, nie zbiera surowców naturalnych, raczej wyobraża sobie las - patrząc na gołe ściany pomalowane emalią, pustynię - przebywając w przepełnionej celi, łąki - podlewając rachityczny kwiatek w doniczce, który już dawno zdechł i sterczy teraz jak zaschły kikut wyrzutów sumienia. Po pewnym czasie na naszych spotkaniach zostanie trzech najważniejszych - Osadników. Bibliotekarz, S. i Biskup. Przewodnicy po dziwnym świecie równoległym. Świecą latarkami i cierpliwie tłumaczą. Pierwszy zacznie opisywać swoje życie w listach słanych regularnie, drugiemu uda się napisać jeden list, a trzeci pozostanie na zawsze księdzem gangsterem. Głos pierwszego jest obecny w tej książce, jest narracją ze środka, z samego brzucha Rakowieckiej. Głos pozostałych pobrzmiewa w opowieściach, anegdotach i uzupełnieniach. Chór Osadników przemówi dopiero wówczas, kiedy zbliżysz się do nich i poznasz ich język. Ale to nie jest proste. Nie chodzi tu przecież o zawiłe reguły gramatyczne, trudne słowa gwary więziennej, która zawsze brzmi obco w ustach człowieka z wolności. Problem z komunikacją polega na samej chęci poznania. 13

16 Tacy na przykład ludzie na wczasach, wyjeżdżający sobie po egzotykę i zrobienie kilku zdjęć, nie uczą się zwykle niczego o danym miejscu. Oczywiście, powiedzą w sklepie dziękuję w obcym języku, może nawet spróbują porozumieć się na migi po kilku głębszych. Ale zwykle włącza się ograniczona ciekawość ludzi, powodowana tym, że turysta porusza się w tymczasowej strefie czasu i miejsca. Jest chwilowcem, anonimowym ciekawskim podglądającym tubylców przez LCD cyfrówki. Nie trzeba się przedstawiać, skoro nie zostajemy tu na dłużej. Nie trzeba wiedzieć o innych więcej niż to, co niezbędne do przeżycia. O sobie też nie należy mówić zbyt wiele, zaufanie ogranicza się do wymiany kurtuazyjnych pozdrowień. Będąc gościem na Rakowieckiej, nie wkuwa się slangowych słówek, nie robi sztucznych sznytów i dziar. Jest się sobą, ale w żadnym wypadku nie jest się odizolowanym i zdystansowanym turystą. To właśnie oni zwykle mają kolonizatorskie podejście: niech inni się mnie nauczą, niech mnie zrozumieją, a najlepiej zadziwią, zabawią. Szefowanie włącza się w różnych przypadkach: kiedy jest się białym fagasem z klasy średniej, kiedy ma się więcej pieniędzy niż inni, kiedy ma się pozycję. W więzieniu wystarczy natomiast, żeby być z zewnątrz i człowiek się robi chamem niczym z eksperymentu Philipa Zimbardo. Bo to łatwo zwietrzyć słabszych, łatwo poczuć krew i wykorzystać swoją pozycję. A złapane zwierzątka w klatce mieć przed nosem i drażnić je ostrym patykiem. Albo obserwować przez lornetkę, tak jak na sawannie podgląda się ospałe lwy, którym podają narkotyki, żeby nie zeżarły ludzi. Kraj Dzikich w środku Warszawy, a to dopiero! A głupi ludzie wydają kupę kasy, żeby jechać na egzotyczne wyprawy. A głupi ludzie mają potem zdziwione miny, jak ich taki lew chapnie i zdarzy się to naprawdę, nie w kolorowym folderze. Wchodzimy więc w każdy wtorek na sawannę, gdzie obawy mieszają się z ciekawością. Zamiast niebezpiecznych mieszkańców mamy herbatę w kubku i rozmowy o literaturze. Po głowie kołaczą się różne opowieści o grypsujących, hierarchiach, klawiszach i wewnętrznych strukturach. Bo to my jesteśmy na ich terenie. Można wreszcie poczuć niepewność. 14

17 Na ile jest się w stanie opisać coś, czego się nie doświadczyło? Czy zmysł współodczuwania wystarczy? Jak zatem o tym pisać: z reporterskim dystansem czy humanistycznym liryzmem? Po jakimś czasie rodzi się między nami bliska więź, wtedy trudniej jest zachować racjonalne myślenie: ci ludzie nie siedzą tu za niewinność. I serce naiwnie dyktuje obrazy strasznego systemu, który wsadza niewinnych ludzi do pierdla. Niewinnych, czyżby? Nie wszyscy siedzą za palenie skręta czy kradzież chleba. A jednak system kuleje, piętrzy absurdy, które aż proszą się o krytykę. Więzień staje się ofiarą, role zamieniają się po jakimś czasie. Tym bardziej odczuwa się niepewność, tym bardziej zmysły pracują na wysokich obrotach. A jak Osadnicy robią sobie z nas żarty? Wkręcają, wyśmiewają i mają z nas dobrą zabawę? Co prawda na zajęcia nie przychodzi się po prawdę, realny opis sytuacji. Nie przychodzi się słuchać krwawych kawałków. To, co mówią, może być równie dobrze podkręcone lub zupełnie zmyślone. Już na pierwszym spotkaniu jeden z Osadników powiedział, że owszem, cieszy się, że będą odbywać się zajęcia, ale dużo osób sobie tu do nich przychodzi. Na początku są mili, ale potem i tak pytają za co się siedzi, jak długo i co czuje człowiek, kiedy zabija. Cały czas pamięta się więc o niepisanej regule niepytania: za co się siedzi, jak to się stało, ile jeszcze? Ciąg dalszy reguły: będą chcieli, to sami powiedzą. Może to nieco sztuczne tak udawać, że nie ma tematu, ale z drugiej strony na skazanych zawsze się patrzy przez pryzmat wyroku, a nie tego, kim są. Humanizm w czystej postaci: tak patrzeć i słuchać. Byle nie dać się oszukać. Za późno. Powoli więc z ich opowieści sączy się obraz życia w Świecie Równoległym. Tym za kratami i tym, który do krat doprowadził. Teoria tego świata tworzy się mimochodem, kiedy rozmowa schodzi na temat grup przestępczych. Nauczycielka wtrąca, że wychodzą one na miasto tylko w nocy. I miny Osadników, pełne politowania, bo przecież nie wiesz, czy twój dobrze poukładany sąsiad nie jest złodziejem. Może wychodzić do pracy na ósmą, tak jak do biura. Wracać do domu, gdzie żona czeka z obiadem, dzieci odrabiają lekcje. Bo grupa, firma, koledzy to jak dobrze prosperująca korporacja. 15

18 Są tu zasady, godziny pracy i projekty do wykonania. Jest szef i są pomocnicy. Są pracownicy szeregowi, a nawet sprzątaczki. Są biura i wyjazdy integracyjne. Kochanki, zdrady i kuluarowe rozgrywki. A że nikt nie podbija karty i nie składa oficjalnego podania o urlop... Firma to firma, praca jest, jaka jest. Byleby pieniądze były. W istocie istnieją dwa równoległe światy. Jeden jest oficjalny, widziany i akceptowany. Płaci się w nim podatki, pieczętuje umowy i prowadzi strony internetowe. W drugim życie toczy się mniej zauważalnie dla reszty ludzi. Znamy miasto z kawiarni pełnych zakochanych par i dzieci jedzących desery lodowe. Ale jednocześnie - i wcale nie pod osłoną nocy - toczy się w tych samych lokalach życie poważnych szefów gangów. Niektórych z nich poznasz z daleka: złoto, kark, dziara. Taki wygląd jak z atlasu przekroju społecznego. Ale niektórzy wyglądają tak jak ty i zdziwisz się jeszcze nieraz, że tacy jak ty potrafią zwinąć ekskluzywną furę z podziemnego garażu. Nie wszyscy o tym wiedzą. Większość równoległych zdaje sobie sprawę z tego, że ich zakład pracy nie prowadzi ubezpieczenia od nagłych wypadków. Bójka, kalectwo, śmierć. Więzienie. Takie życie, taki zawód. Czasami po odsiedzeniu kary ludzie nie wracają do poprzedniej pracy, wybierają bardziej legalne życie. Jeśli nie widzieli czyjegoś zabójstwa lub nie są bardziej wplątani w biznes, to mogą do końca życia prowadzić sobie myjnię samochodową i mieć spokojne życie. Wielu z nich jednak wraca do kolegów. Nie mają innego wyjścia, bo kto ich przyjmie do pracy po wyroku, kto ich utrzyma z dziurą w składkach emerytalnych, z rentą? A w świecie równoległych nie ma bezrobocia. Są okresy lepsze lub gorsze, ale zawsze można sobie dorobić i jakoś odłożyć na rodzinę. Wyjdę stąd i nie wiem, zupełnie, co mnie czeka. Tak mówi część z nich. Co będą robić? Będą sobie ścierać pumeksem z twarzy wyraz zdziwienia na widok czytnika cen w supermarkecie, bo tak się składa, że nie znają takiego nowoczesnego świata. Będą nakładać głębiej kaptur na twarz w czasie jazdy metrem, bo im się będzie paranoić, że wszyscy się na nich gapią. I wiedzą. Że oni stamtąd. Że oni na zawsze z piętnem przestępcy. Można też przygotować się do wyjścia. 16

19 O, tutaj więzienie ma odpowiednią ofertę poszerzenia CV. Na przykład dwutygodniowy kurs ogrodnictwa. Czternaście dni przysposabiania do zawodu. Finansowane przez Unię kursy mają za zadanie wskazanie odpowiedniej drogi po wyjściu z więzienia, a także resocjalizację poprzez pracę. Absolwenci pokazują zdjęcie z wręczania dyplomów ukończenia kursu. Na nim grupka mężczyzn, których wzrok jest nieodgadniony. Dwóch się uśmiecha, wszyscy ubrani po cywilnemu, na sportowo. Jeden z absolwentów objaśnia: Ten z prawej to Wołomin, ten obok Pruszków, nie żyje już, nowotwór, ten obok też Wołomin. I tak dalej, jak przy zdjęciu z kolonii, gdzie kto i skąd przyjechał. Zakończenie kursu, połowa nie żyje. Nie wiadomo, czy pozostali skorzystają z wiedzy o sadzeniu roślin. Albo z kopania dołów. Nie wiadomo, jakie podejście do przyrody i roślin ma kilku wysoko postawionych ludzi z najważniejszych grup przestępczych w kraju. Na zajęciach Osadnicy siedzą w bibliotece, tworząc krąg, i opowiadają. Jak powiedzą o jedno słowo za dużo, to zaraz w śmiech. Albo przepraszają. Tak jak wtedy, gdy opowiadają krwawo. Czasami chcą szokować i wtedy zerkają w stronę Nauczycielki, czy aby nie zgorszona. Nie chcą jednak mówić o powodach swojego odosobnienia. Może to i dobrze. Nie zawsze jest się przecież przygotowanym na wysłuchanie relacji na przykład z zabójstwa. Aby ją odpowiednio poczuć, należy być na taką historię gotowym. Wiedzieć, po co się chce ją usłyszeć. Jeśli natomiast przychodzi się tak po prostu, to żadne, nawet najbardziej nieprawdopodobne, historie nie są potrzebne. Bo nie dla sensacji siedzi się w więzieniu w każdy wtorek. Nauczycielka i Mikołaj przyszli po anegdoty, a dostali całe życie Osadzonych. W ramach zaufania. Zupełnie za darmo. Liczyli na opisy życia przestępczego, nie biorąc pod uwagę kategorii prawda czy fałsz. Nie chcieli bawić się w sąd czy w reporterów. Chcieli za to wstępu, rozwinięcia i zakończenia, ale na więzienie trzeba nowej formy, bo tutaj nic do siebie nie pasuje. A kiedy Osadzeni zapytali (taktownie, to fakt), jaki będzie finał tych całych spotkań, to już nikt nic nie wiedział. Zaczynali się irytować. Był to powtarzający się motyw rozmów. 17

20 18

21 Osadzeni strasznie się niepokoili, że ktoś przychodzi do nich na chwilę, a potem zabiera się do pisania książki o więzieniu. Są pełni szacunku, może mają już coś na kształt zaufania, ale powtarzają co jakiś czas refren: Powiem wam jedno Że kto tu nie spędził Kilku lat to nic o tym Miejscu nie wie Tu nic nie ma sensu ani logiki. Przychodzicie, nie rozumiecie nic. Tu nic nie ma większego sensu. Nie wiadomo, co można. Za pierwszym razem Nauczycielka szła korytarzem, nie spodziewając się niczego. Nie włączając uczuć. Bała się, że się wzruszy, och, jakże biednym losem więźniów. A przecież tu mordercy są, gwałciciele. W istocie była kobiecym szpiegiem w facetowym kraju. Męska osada lubi kobiety, ale w gruncie rzeczy kompletnie o nich zapomina. Ma kobiece ciała rozwieszone w toalecie i na ścianie przy łóżku. Obkleja sobie kobiecym ciałem stolik do kawy i kubek stawia na gołej dupie, myśląc wtedy o seksie. Ale realnych kobiet na Rakowieckiej nie ma. Są wyobrażenia, wspomnienia i telefony z korytarza. Do żony, matki, partnerki. Siostry. Z czasem lista się zmniejsza. Zostają tylko blondynki z plakatu. One jednak nie odpiszą na list i nie ma jak do nich zadzwonić. Nauczycielka raz w tygodniu prowadzona jest do Osadników przez dwóch facetów. Idzie jak jakaś Jodie Foster krocząca korytarzem na pierwsze spotkanie z Hannibalem Lecterem w wersji hurtowej. Koleżanka pyta potem: A nie boisz się tak z nimi siedzieć? I Nauczycielka stwierdza, że zapomina się bać, bo nie wymyśliła sobie jeszcze, czemu miałaby to robić. Siedzi się i się rozmawia. Wcześniej przygotowane tematy i zadania zostają tylko w notesie. Zamiast tego pozostają rozmowy, nawet bez większego planu. Nauczycielka jest zazwyczaj poukładana, ale po raz pierwszy nie wie, jak zakończy się cały projekt. 19

22 Nie zawsze jest chęć na to, aby rozmawiać o tym, co było. Z jednej strony wspominanie jest zawsze momentem ucieczki od teraźniejszości, melancholijnym snuciem opowieści, gdzie prawda miesza się z fikcją, a niedopowiedzenie działa na wyobraźnię bardziej niż dosłowność. Z drugiej strony jednak zbyt dużo tu przemilczeń wynikających nie tyle z braku zaufania do osób z zewnątrz, ile z wzajemnych gier hierarchicznych. Ustawiania się po kątach i w szeregu wewnętrznych reguł. Aby przełamać pierwsze lody, znaleźć nić porozumienia, wymyślone zostało Okno na Warszawę, gdzie każdy może zgłosić zapotrzebowanie na konkretny widok współczesnego miasta. Na kolejne zajęcia przynoszone są zdjęcia i wokół nich toczy się wspominkowa opowieść. Przynieście Wilanów, prosi S. Potem dziwi się, że na miejscu łąki jest nowe osiedle. Nie widział swojej dzielnicy od ponad dziesięciu lat, ale pamięta nazwę każdej ulicy, każdy kąt. Mówi: Mieszkam niedaleko. A przecież mieszka na Rakowieckiej. Oburzają się potem, bo dom o więzieniu mówić nie można. Że u siebie to jest zawsze tam, skąd się zostało zabranym, ale gdzie ma się nadzieję wrócić. Wyjaśnia to potem B. w liście: Niektórzy niekiedy określają celę, mówiąc na przykład na spacerze czy będąc w pracy, czy szkole wracamy do domu, wracamy do chałupy. Tępimy takie powiedzenia, nie można tak mówić. Dom to dom! Na wolności! W domu ktoś czeka żona, dzieci, rodzina, dziewczyna, ktoś bliski. Jak można nazwać domem klatki, w których nas trzymają. No, ale niektórzy mają już tak chore głowy przez siedzenie tutaj, że tak właśnie myślą. Część osób prosi o miejsca ulubione albo takie, które bardzo się zmieniły. Patrzą na widoki, dopytują. Złote Tarasy, ścisłe centrum albo bazary. Większość z nich była w pośredni sposób związana z targowiskami. To tam zaczynali albo mieli kontakty z różnymi biznesmenami w skórzanych kamizelkach. Wyczuwa się jednak pogardę dla badylarzy, drobnych złodziei i kombinatorów w skali mikro. Żeby mieć pozycję, dobrze jest być w więzieniu człowie- 20

23 kiem z przeszłością ciekawą i spektakularną. Trochę wstyd zostać złapanym na podrobionych płytach CD w latach dziewięćdziesiątych, kiedy można było wzbogacić się na czymś konkretnym. Jeden z nich opowiada o swojej ciotce, która codziennie woziła żywe kury w klatkach na bazar Różyckiego. A że była gruba, to ledwo się mieściła w swoim małym trabancie. Wujek upychał klatki i całe towarzystwo toczyło się w bazarowe okolice, gdzie czekały już baby do oskubywania kur i przyrządzania ich na ruszt. Potem na Różycu stawała cała machina do podgrzewania i biznes się kręcił, tak jak ten ruszt. Zaraz po opowieści o ciotce snują się kolejne wspomnienia. O stadionie, haraczach z automatów, pierwszych większych pieniądzach. O wpływach na opanowanym terenie i ścisłym podziale rejonów. Wszystkie historie związane są z różnymi dzielnicami Warszawy, widać w nich całą topografię kryminalną, która czeka jeszcze na opisanie. Nie wiadomo jednak, jak wziąć się za te historie, jak je powiązać, jak stworzyć z nich wielką powieść o upadłych gwiazdach lat dziewięćdziesiątych. Każdy inaczej wspomina moment aresztowania. Niektórzy żałują nie tylko tego, że zostali złapani, ale że dołożono im jeszcze kilka paragrafów lub zostali zakapowani. Przez cały czas trwania zajęć Mikołaj siedzi obok Nauczycielki i skupia na sobie wzrok, kiedy zaczyna coś mówić. Przy Nauczycielce Osadzeni gadają między sobą, trochę tak jak wtedy, kiedy prawdziwa nauczycielka pisze na tablicy, a dzieci rzucają za jej plecami samolocikami. Absurd siedzenia w fotelach, w bibliotece pełnej starych książek. Absurd zajęć literackich, kiedy nie o samą literaturę przecież chodzi, ale o wybory życiowe, te dziwne ścieżki losu, na które nie zawsze mamy wpływ. Powieści, o których rozmawiamy (autorstwa Grzesiuka, Himilsbacha, Nowakowskiego), są blisko ich własnych losów, ale tak naprawdę tworzą trampolinę do rozpoczęcia innych tematów. Może właśnie w czasie tych zajęć literatura jest wreszcie naprawdę potrzebna do kontaktu z człowiekiem. Jeden z nich, B., jako jedyny nie powie do końca trwania zajęć, dlaczego został Osadnikiem. Będzie sączył historie powoli, listownie. Życie w odcinkach przychodzić będzie pocztą, w kilka dni dwadzieścia 21

24 parę stron drukowanymi literami. Potem więcej i więcej. Mozolne przedzieranie się przez swoją przeszłość aż do punktu zero, do Rakowieckiej. Pierwszy list zaczyna się tak: To wszystko, co znajdziecie poniżej, miało być w miarę poukładane. Taki miałem pomysł. Jednak w miarę pisania nie poradziłem sobie z tym, niestety. Wybaczcie więc. Jestem przekonany, że jeśli uznacie, że moje wypowiedzi mogą wam się do czegokolwiek przydać, to z pewnością w umiejętny sposób to wykorzystacie. Nie wiadomo jednak, jak wykorzystać cudze życie i to jeszcze w sposób umiejętny. Siłowanie się z literami to trudny sport. Wszyscy Osadnicy próbują na nowo nadać sens miejscu, w którym przyszło im żyć. Włączają się w gotową strukturę i przyjmują wobec niej różne strategie. Jedni desperacko chcą zachować siebie. Inni o sobie zapominają, przyczajeni i skupieni na przetrwaniu. Ludzie z gumy, którzy muszą w miarę bezboleśnie przejść przez system kary i pokuty. Trzech bohaterów z biblioteki. Dwóch roznosi po celach zamówione książki. Trzeci jeździ po różnych aresztach, ale już mu i tak lepiej niż dawniej, kiedy to sześć lat spędził w pojedynczej sali. Ma wszczepioną do czaszki blachę, pewnie to skutek wypadku przy pracy, może choroby. Można sobie wyobrazić, że dzięki tej blaszce bezpośrednio łączy się z bazą. Ma stały kontakt z kolegami, odbiera sygnały, kieruje akcjami. Tylko czasem, po całym dniu, blaszka służy jako prywatna karta pamięci, twardy dysk lub nawet czarna skrzynka. Znajdują się na niej niezbędne informacje, ale i wspomnienia, które skutecznie spychane są do najdalszych folderów. Jedno z nich pochodzi z baru Gama. 22 Przychodzili do niego z kolegami bardzo często. Pewnego dnia zdążył tylko zamówić sobie jajecznicę. - Jak ja lubiłem sobie pojeść, gruby taki byłem, grubszy niż teraz. Poszedł do sklepu z komórkami, który był tuż obok, bo wtedy wszyscy byli na podsłuchu i przez to musieli dwa razy dziennie zmieniać karty.

25 Poszedł więc wymienić sobie przed spotkaniem sprzęt. A kiedy wrócił po kilku minutach, to wszyscy koledzy byli zabici. Wszystkich w środku rozstrzelali. Trwało to bardzo krótko. - Zobaczyłem tylko kałużę krwi, ale cała podłoga normalnie pływała. Na ścianie i na kaloryferze leżały części moich kolegów, nie, no nie ma o czym opowiadać, skończmy temat. Ale jego oczy cały czas widzą tę scenę. Blaszka w głowie nagrzana do granic możliwości. Te dziwne źrenice, żółtozielone, projektują wciąż te same sceny, wydaje się, że jeśli jeszcze raz je włączy, to nie wytrzymają bezpieczniki. To nie oznaka braku uczuć, to przejście na wyższy poziom odczuwania. Kiedy są emocje, ale nie ma już w środku spustoszenia. Koniec retrospektywy. Zaczynamy rozmawiać na inny temat. Wydaje się, że pod podeszwami czuć krew z podłogi. W ogóle nie można podnieść nóg, tak tam lepko. Po pierwszych zajęciach Nauczycielka trochę płacze, ale to chyba po to, aby dodać sobie animuszu. Pewnego dnia można zwiedzać cele. Spacer trwa godzinę. Otwierają się drzwi, więźniowie wychodzą z podniesionymi rękoma i stają w rzędzie na korytarzu. Wtedy można wejść do środka i zobaczyć małe mieszkanka. Kwiaty, poukładane ubrania, konsola i telewizor. Kapcie, książka (czasami kodeks karny do czytania przed snem), pisma. Każdy przedmiot ma swoją przestrzeń, jest niemal narysowany w odpowiednim miejscu. Łatwo wyobrazić sobie sprzątanie, delikatne przenoszenie przedmiotów na swoje miejsce. Przedmioty jak dalekie wspomnienie wolności. Przedmioty z nowym kontekstem. Na zajęciach ciągle mowa o więzieniu jako państwie w państwie. Niby jest regulamin, ale w praktyce wygląda to inaczej. - To jak walenie głową w mur - mówi jeden z nich. Nigdy nie wiesz, co cię może spotkać. Teoretycznie wszystko jest opisane i z góry założone. W praktyce jednak zdarza ci się coś, czego się nie spodziewasz. 23

26 Takie miejsce. Wszystko zależy od ludzi. Trzeba wśród nich lawirować. Więzienie to sztuka lawirowania. Znalezienia sobie odpowiedniego miejsca. Nauczycielka chodzi na zajęcia zmęczona po pracy i myśli o obiedzie, a oni wręczają jej kiedyś kartę menu restauracji W Pierdlu. Czyta z obrzydzeniem, ale nie bierze tego do siebie. Na chwilę zamienia się w dyżurną korytarzową roznoszącą kocioł z zupą, którą nalewa wielką chochlą do misek i talerzy podstawionych przez kolegów. Zanurza łyżkę głęboko, po gęste: ziemniaki, kość, włoszczyznę. Miesza w kotle, aby było sprawiedliwie. Głodnym tu być nie można, głodny mózg domaga się nowych impulsów, których zapewnić mu nie można. Przez chwilę człowiek jest pożyteczny, to dobre uczucie, które sprawia, że mamy alibi na ewentualny koniec świata. Stoi się wtedy przed sądem penitencjarnym, przed wokandą, przed Panem Bogiem śliniącym palce i przeglądającym ze znudzeniem naszą kartotekę. - Zabójstwa, porwania, szantaże. Dragi, kurwy i samochody. Taaa... Czyta leniwie, a my wtedy szepczemy: - Zupę nalewałem, żem nalewał zupę, w radiowęźle nadawali moje piosenki, do gazetki pisałem. Robiłem coś, próbowałem. A Bóg, jak to on, mruknie pod nosem i do samego końca człowiek nie wie, czy się tym razem udało, czy jednak zrzuceni będziemy do czarnej smoły, gorącej jak jasna cholera. Wszystko to jak w melodramacie albo serialu. Uda się lub nie za bardzo. Ułoży się życie w więzieniu czy dłużyć się będzie czas do wyjścia na wolność? A znowu potem, w upragnionym domu - czy ktoś jeszcze będzie czekał? S. mówi, że telewizyjny tasiemiec Pierwsza miłość wcale nie jest oglądany przez gospodynie domowe, tylko przez rzesze więźniów rozsianych po kraju. Siedzą i masowo, celami, patrzą w ekran. Przeżywają. Chodzi o to, że jest Paweł z Anną, a potem z Marysią, ale ktoś ma wypadek i nie wiadomo, czy przeżyje. Do tego Kinga nie ma szczęścia w miłości i ciągle trafia na idiotów. Za to Bartek jest lekarzem, do którego wzdychają kobiety, bo kobiety lubią, jak mężczyzna ma 24

27 fach w ręku i jest przystojny. Akcja dzieje się we Wrocławiu albo na wsi, więc każdy znajdzie coś dla siebie - wielkomiejskie widoki lub wiejskie klimaty. W opisie serialu widnieje pocieszająca informacja, że oprócz problemów miłosnych stają oni także przed naprawdę poważnymi życiowymi dylematami. Bo można było sobie pomyśleć, że to nie na poważnie jednak, i co wtedy. Więźniowie oglądają, uciszają się wzajemnie i leżą na pryczach jak na szezlongach w salonie. Potem jeszcze chwilę gapią się na reklamy, chwilę komentują: jak ona mogła to zrobić albo zupełnie jak u szwagra. Próbują się odnaleźć w sztucznym świecie i tym samym usprawiedliwić przed sobą nawzajem, że oglądają coś takiego. W domu toby pewnie do żony krzyczeli: Weź to wyłącz, jak ty możesz na takie pierdoły patrzeć. No, ale Rakowiecka to nie dom. Śmieją się z tych, co po świetlicy mówią idę do siebie. Do siebie to jeszcze długo nie, jeszcze długo. Serial odmierza czas i jak klepsydra pokazuje upływ kolejnych dni. Tymczasowość każe szukać sobie nowych rozrywek, zapełniaczy, zamulaczy. Tymczasowość roztwiera codziennie rano swoją szczerbatą szczękę i każe się drapać w podniebienie, zaspokajać. Nie wiadomo tylko, co zaspokajają w sobie Nauczycielka i Mikołaj, chodząc i słuchając rakowieckiego głosu, Radio Osadzenie FM. Niewiadome jest najciekawsze. Gdzie jedziesz? Jadę do więzienia. A po co? A po co? 25