Język polski. Motywy literackie 2. Cierpienie Lekarz Przyjaźń Rodzina Taniec Totalitaryzm Wędrówka Wieś. M jak matura

Transkrypt

1 Język polski M jak matura Motywy literackie 2 Cierpienie Lekarz Przyjaźń Rodzina Taniec Totalitaryzm Wędrówka Wieś

2 Język polski M jak matura Motywy literackie 2 Cierpienie Lekarz Przyjaźń Rodzina Taniec Totalitaryzm Wędrówka Wieś Katarzyna Sawinda-Dziadecka Barbara Sędziak Warszawa

3 Projekt okładki Janusz Obłucki Opracowanie redakcyjne i korekta Agnieszka Łodzińska Redaktor koordynujący Sabina Bauman Skład i łamanie Kasjopeja Leszek Markowski Usługi poligraficzne Copyright by Wydawnictwo Langenscheidt Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być kopiowana ani odtwarzana w jakiejkolwiek formie i przy użyciu jakichkolwiek środków bez pisemnej zgody Wydawcy. Wydawnictwo Langenscheidt Polska Sp. z o.o ul. Grażyny Warszawa tel (do 397); fax lpo@langenscheidt.pl infolinia: ISBN

4 S P I S T R E Ś C I CIERPIENIE Mit o Niobe Iliada Homer Biblia Księga Hioba Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła) Treny Jan Kochanowski Cierpienia młodego Wertera Johann Wolfgang Goethe Dziadów część III Adam Mickiewicz Dzika kaczka Henryk Ibsen Medaliony Zofia Nałkowska ĆWICZENIE 1 czytanie ze zrozumieniem Świat jako wola i przedstawienie Arthur Schopenhauer KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ LEKARZ Mit o Asklepiosie Wybór Bajek Ignacy Krasicki Siłaczka Stefan Żeromski Ludzie bezdomni Stefan Żeromski Dżuma Albert Camus Zdążyć przed Panem Bogiem Hanna Krall Lekcja anatomii Stanisław Grochowiak ĆWICZENIE 2 czytanie ze zrozumieniem O jakości życia sprzyjającej zdrowiu (Fragmenty rozmowy z prof. dr. Julianem Aleksandrowiczem) ĆWICZENIE 3 czytanie ze zrozumieniem Technopol Neil Postman KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ PRZYJAŹŃ Iliada Homer Przyjaciele Adam Mickiewicz Niepewność Adam Mickiewicz Zbrodnia i kara Fiodor Dostojewski Dżuma Albert Camus Początek Andrzej Szczypiorski ĆWICZENIE 4 czytanie ze zrozumieniem Ks. Kazimierz Bukowski W co wierzę? KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ

5 S P I S T R E Ś C I RODZINA Odyseja Homer Żywot człowieka poczciwego Mikołaj Rej Skąpiec Molier Powrót posła Julian Ursyn Niemcewicz Konrad Wallenrod Adam Mickiewicz Nie-Boska komedia Zygmunt Krasiński Kamizelka Bolesław Prus Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa Ludzie bezdomni Stefan Żeromski Granica Zofia Nałkowska Przedwiośnie Stefan Żeromski ĆWICZENIE 5 czytanie ze zrozumieniem Claude Levi-Strauss Rodzina KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ TANIEC Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią Pan Tadeusz Adam Mickiewicz Wesele Stanisław Wyspiański Tango Sławomir Mrożek ĆWICZENIE 6 czytanie ze zrozumieniem Krótki zarys historii tańca i baletu Irena Turska Fragmenty KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ TOTALITARYZM Mistrz i Małgorzata Michał Bułhakow Folwark Zwierzęcy George Orwell Który skrzywdziłeś Czesław Miłosz Rozmowy z katem Kazimierz Moczarski Mała Apokalipsa Tadeusz Konwicki Potęga smaku Zbigniew Herbert ĆWICZENIE 7 czytanie ze zrozumieniem Hańba domowa Jacek Trznadel KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ WĘDRÓWKA Odyseja Homer Księga Wyjścia Biblia Legenda o świętym Aleksym

6 S P I S T R E Ś C I Boska Komedia Dante Kandyd, czyli optymizm Wolter Sonety krymskie Mickiewicz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adam Mickiewicz Pan Tadeusz Adam Mickiewicz Kordian Juliusz Słowacki Smutno mi, Boże Słowacki Przedwiośnie Stefan Żeromski Mała apokalipsa Tadeusz Konwicki ĆWICZENIE 8 czytanie ze zrozumieniem O podróżach Leszek Kołakowski KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ WIEŚ Żeńcy Szymon Szymonowic Szkice węglem Henryk Sienkiewicz Chłopi Władysław Stanisław Reymont Opowiadania Stefan Żeromski Przedwiośnie Stefan Żeromski ĆWICZENIE 9 czytanie ze zrozumieniem O prozie Edwarda Redlińskiego Stanisław Burkot KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ ODPOWIEDZI DO ĆWICZEŃ BIBLIOGRAFIA

7 W S T Ę P Książki z serii M jak Matura motywy literackie powstały przede wszystkim z myślą o uczniach liceum, którzy przygotowują się do egzaminu dojrzałości na obu poziomach podstawowym i rozszerzonym. Głównym celem, do którego Autorki dążyły w realizacji swej pracy, było uporządkowanie najbardziej istotnych zagadnień literaturoznawczych, podejmowanych na lekcjach języka polskiego. Usystematyzowanie tego materiału w szkole średniej stanowi gwarancję efektywnego przygotowania się do egzaminu maturalnego. Kluczem dotarcia do świata przedstawionego na kartach dzieł literackich jest tu motyw. Synteza materiału literackiego podporządkowana została właśnie motywom literackim, z którymi w różnych tekstach kultury spotykamy się najczęściej. W swym opracowaniu Autorki proponują bogaty wybór dzieł i pochodzących z nich cytatów. Zabieg ten służy nie tylko zilustrowaniu głównych zagadnień literackich, ale także pomaga uczniowi w konsekwentnej pracy nad tekstem artystycznym, nad tekstem kultury wysokiej. Struktura książek M jak Matura motywy literackie jest prosta i przyjazna czytelnikowi. Rozdziały zbudowane są według jednej struktury, której ostatnim elementem jest konspekt prezentacji maturalnej. Temat prezentacji ściśle wiąże się z omówionym motywem literackim i stanowi przykład wzorcowo skonstruowanego planu wypowiedzi z uwzględnieniem podania bibliografii. Istotnym elementem treści obu książek są także ćwiczenia czytania ze zrozumieniem. Sprawność czytania ze zrozumieniem jest absolutnie niezbędnym warunkiem świadomej pracy i samokontroli ucznia. Ćwiczenia, zaproponowane przez Autorki, służą kształceniu i utrwaleniu umiejętności aktywnego czytania tekstów literackich, a także logicznego odpowiadania na zadawane pytania. Na zawarte w książkach teksty źródłowe składają się: eseje, szkice popularnonaukowe, artykuły krytyczne i wywiady. Ich treść nawiązuje do omówionych wcześniej motywów literackich. Pytania zaś odnoszą się nie tylko do tekstów źródłowych. Wymagają one od ucznia znajomości kontekstu historycznego, konwencji epoki, artystycznych środków wyrazu, terminów teoretycznoliterackich. Można zatem powiedzieć, że w pytaniach zawarty jest sprawdzian wiedzy nabytej przez ucznia podczas minionych lat nauki w liceum. Autorki wyrażają nadzieję, że M jak Matura motywy literackie, które są wynikiem wieloletniego doświadczenia i efektywnej pracy z młodzieżą staną się prawdziwym niezbędnikiem, zbiorem wskazówek pierwszej pomocy dla wszystkich uczniów polskich liceów, którzy przystępują do egzaminu maturalnego. Katarzyna Sawinda-Dziadecka Barbara Sędziak 9

8 antyk Mit o Niobe Niobe jest symbolem cierpiącej matki, rozpaczającej po stracie dzieci. O córce Tantala, żonie króla Teb Amfiona, nie tylko opowiadały mity. Wspominali jej historię Homer w Iliadzie i Owidiusz w Metamorfozach. Niobe była bardzo dumna ze swojego licznego potomstwa. Chełpiła się, że jest równie godna czci jak Latona, która miała tylko dwoje dzieci. Artemida i Apollo, na prośbę matki, zabili strzałami z łuku wszystkie dzieci Niobe. Rozpacz nieszczęśliwej kobiety była tak wielka, iż Zeus ulitował się nad jej cierpieniem, zamieniając ją w skałę. Lecz nawet wtedy Niobe nie przestawała płakać i z głazu wypływał strumyk łez. Historię jej cierpienia przypomina jeden z bohaterów Iliady, Achilles, do którego przyszedł zbolały Priam z błaganiem o oddanie zwłok jego syna Hektora. Teraz przyjmij posiłek, uśmierz serca mękę. I Nijobe ściągnęła do pokarmu rękę, Chociaż dwunastu dzieci żałowała straty. Sześć miała cór, sześć synów, jakby świeże kwiaty. Synów jej brzmiąca Feba zabiła cięciwa. Córy strzałą Dyjana obaliła mściwa Za to, że matka śmiała równać się Latonie: Bogini dwoje rzekła poczęła w swym łonie, A ona mogła licznym potomstwem się chlubić. Lecz płód Latony łatwo mógł jej dzieci zgubić. Przez dziewięć dni leżały wśród własnej posoki Niegrzebne, Jowisz w twarde lud zmienił opoki. Dziesiątego dnia bogi złożyły ich w grobie. Po łzach matka pokarmu nie przeczyła sobie, Choć tak srodze bolała, że w Sypil pustyni, Gdzie mieszkające nimfy, każda w swej jaskini, Na brzegach Acheloju lekkim tańczą skokiem, Zmieniona w skałę, jeszcze łzy leje potokiem. 11

9 antyk Iliada Homer Priam stary król Troi, ojciec pięćdziesięciu córek i pięćdziesięciu synów, których zabrała mu wojna, jest wzorem cnót, pobożności i miłości ojcowskiej. Lecz ja najnieszczęśliwszy, miałem dzielne syny, z których podobno żaden żywy nie zostaje. (w ) Księga XXIV Iliady, epopei Homera, przedstawia go jako zbolałego ojca, który po śmierci Hektora, zabitego w pojedynku przez Achillesa, udaje się z okupem do obozu nieprzyjaciół, by błagać Greka o oddanie zwłok syna. Pełen pokory, klęcząc u nóg zabójcy, całując jego ręce, prosi o litość. Wzruszony łzami starca Achilles gości go, oddaje mu ciało Hektora i godzi się na zawarcie jednodniowego rozejmu, by zrozpaczony ojciec mógł wyprawić pogrzeb. Wszedł Pryjam cicho, ukląkł, za nogi obłapił I rękom srogim, które w podziemne otchłanie Tylu wtrącił synów, dał pocałowanie. [ ] Pomnij na ojca twego, boski Achillesie, W równym on ze mną wieku, w ostatnich lat kresie. Może niesprawiedliwy cisną go sąsiedzi, Nie ma, kto by złe odparł, pod którym się biedzi. [ ] Hektor, zginął od ciebie, walcząc o ojczyznę. Po niego tu przychodzę, uczcij mą siwiznę, Masz okup wielkiej ceny, masz drogie ofiary, Szanuj bogi, Achillu, nie gardź mymi dary. Przypomnij ojca, obu nas ciężar lat gniecie. Możesz być kto ode mnie biedniejszy na świecie? Jam usta tegom wreście nieszczęśliwy dożył! Na ręce synów moich zabójcy położył! (w ) Odtąd, jak zginął Hektor z tobą w pojedynku, Nie tylko nie użyłem żadnego spoczynku, Alem na ziemi leżąc w popiele się taczał, Łzy lał bez przerwy, jęczał, wzdychał i rozpaczał; (w ) 12

10 antyk Biblia Księga Hioba Księga Hioba, poświęcona problemowi niezawinionego cierpienia, należy do pism mądrościowych Starego Testamentu. Powstała między V a III wiekiem przed Chrystusem. O jej autorze wiemy tylko tyle, że był głęboko wierzącym Izraelitą. Księga składa się z dwóch części napisanych prozą ( Wstęp przedstawiający cierpienie Hioba i Zakończenie ) oraz z części środkowej, mającej formę poetyckiego dialogu, który został podzielony na sześć fragmentów ( Poemat ). W życiu każdego człowieka pojawiają się chwile dobre i złe, pogodne i smutne. Za naturalne uważamy wszystko, co sprawia radość, natomiast bardzo trudno jest nam pogodzić się z nieszczęściem. Gdy nas ono dotyka, skłonni jesteśmy oskarżać Boga, tracić wiarę w Jego sprawiedliwość. Zadajemy wtedy pytania: Dlaczego Bóg do tego dopuszcza? Dlaczego milczy? Dlaczego nie przeciwdziała nieszczęściom? Ludzi, o których opowiada Biblia, dręczyły te same pytania. Autor Księgi Hioba rozmyśla nad tym, dlaczego Bóg nie uwalnia od cierpień tych, którzy wypełniają Jego wolę, którzy są Mu wierni i posłuszni. Hiob (hebr. ijjob: prześladowany, doświadczany) to jedna z najciekawszych postaci Starego Testamentu. Żył w kraju Hus, w dostatku i szczęściu. Miał kochającą rodzinę. Był człowiekiem nieposzlakowanego charakteru, sprawiedliwym, prawym, bogobojnym, unikał zła. Dla wypróbowania jego pobożności Bóg pozwolił Szatanowi poddać go próbie. Hiob pozbawiony został majątku, umarły jego dzieci, a on sam został dotknięty trądem. Pewnego dnia, gdy synowie i córki jedli i pili w domu najstarszego brata, przyszedł posłaniec do Hioba i rzekł: Woły orały, a oślice pasły się tuż obok. Wtem napadli Sabejczycy, porwali je, a sługi mieczem pozabijali, a ja sam uszedłem, by ci o tym donieść. Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: Ogień Boży spadł z nieba, zapłonął wśród owiec oraz sług i pochłonął ich. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść. [ ] Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: Twoi synowie i córki jedli i pili wino w domu najstarszego brata. Wtem powiał szalony wicher z pustyni, poruszył czterema węgłami domu, zawalił go na dzieci, tak iż poumierały. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść. Hiob wstał, rozdarł swe szaty, ogolił głowę, upadł na ziemię, oddał pokłon i rzekł: Nagi wyszedłem z łona matki i nagi tam wrócę. Dał Pan i zabrał Pan. Niech będzie imię Pańskie błogosławione! (Hi 1, 13 16; 18 21) 13

11 [ ] szatan [ ] obsypał Hioba trądem złośliwym, od palca stopy aż do wierzchu głowy. [Hiob] wziął więc skorupę, by się nią drapać siedząc w gnoju. (Hi 2, 7 8) Hiob znosił cierpliwie i z godnością swoją tragedię. Żonie, która, rozgoryczona wypadkami, daje mu szyderczą radę: Złorzecz Bogu i umieraj (2, 9), wyjaśnia, że skoro dotąd przyjmowali od Stwórcy dobro, muszą także przyjmować zesłane przez Niego nieszczęścia: Mówisz jak kobieta szalona. Dobro przyjęliśmy z ręki Boga. Czemu zła przyjąć nie możemy? W tym wszystkim Job nie zgrzeszył swymi ustami. (2, 10) Nieznany autor rozwija w Księdze Hioba problem niezawinionego cierpienia i sprawiedliwości Bożej. Trzej przyjaciele Hioba, którzy usłyszeli o tym, co go spotkało i przyszli, by boleć nad nim i pocieszać go (2, 11), są przekonani, że skoro Hiob został przez Stwórcę doświadczony tyloma nieszczęściami, musiał dopuścić się jakiegoś grzechu. Czyż za pobożność twą karci się ciebie i wytacza ci sprawę przed sądem? Czy nie za zło twoje znaczne? Czy nie za nieprawość bez granic? (22, 4 5) Hiob natomiast, choć pod wpływem straszliwego cierpienia skarży się na swój los, choć nie rozumie dlaczego on, w swoim mniemaniu człowiek prawy (Ty przecież wiesz, że nie zawiniłem), został tak dotkliwie ukarany, wie, że Bóg, który go doświadcza, jest sprawiedliwy. Hiob wierzy, że jego cierpienie ma głębszy sens. Wie, że choć plany Boga, który ogarnia cały świat i nim kieruje, są dla człowieka niezrozumiałe, należy przyjąć je z pokorą i ufać w sprawiedliwość Stwórcy. Próby wyjaśnienia ich są bezcelowe. Wystawiony przez Boga na ciężką próbę Hiob, mimo przejmujących skarg, wytrwał w swoim cierpieniu. W nagrodę Stwórca przywrócił mu zdrowie, obdarzył majątkiem, dał mu nową rodzinę. Bogobojnego Hioba wspomina Ezechiel jako męża sprawiedliwego, a św. Jakub Apostoł w swoim liście pisze: Oto wychwalamy tych, co wytrwali. Słyszeliście o wytrwałości Hioba i widzieliście końcową nagrodę za nią od Pana, bo Pan pełen jest litości i miłosierdzia. (Jk 5, 11) 14

12 Historia Hioba jest próbą wyjaśnienia, jak pogodzić niezawinione cierpienie ze sprawiedliwością Bożą. Uczy godności w znoszeniu cierpienia i bezinteresownej wierności Stwórcy. CZEMU NIE UMARŁEM W ŁONIE MATKI? (Job 3, 1 18; 7, 5 7, 20 21) 1. Nareszcie otworzył Hiob usta swoje i przeklął dzień swój. 2. I odezwał się Hiob, i rzekł: 3. Bodajby przepadł dzień, w którym się urodziłem, i noc, która powiedziała: Poczęty jest mężczyzna. 4. Bodajby dzień ten pozostał mrokiem i nie zapytał o niego Bóg na wysokości, i nie zaświeciła nad nim jasność. 5. Bodajby ogarnęła go ciemność i cień śmierci, i położyła się na nim gradowa chmura, i zatrwożyły go zaćmienia słońca. 6. Niechby tamtą noc zabrały ciemności i nie było jej między dniami roku, i w liczbę miesięcy nie weszła. 7. Niechby tamta noc została bezpłodna i nie wszedł w nią krzyk radości. 8. Bodajby rzucili na nią klątwę, którzy nienawidzą dnia, pochopni do budzenia Lewiatana. 9. Bodajby zaćmiły się gwiazdy jej brzasku, żeby nie doczekała się świtania i nie zobaczyła powiek rannej zorzy. 10. Bo nie zamknęła drzwi matczynego łona i nie skryła nieszczęścia od moich oczu. 11. Czemu nie umarłem w łonie matki, nie skonałem, kiedy wyszedłem z jej żywota? 12. Dlaczego podjęły mnie kolana, czemu znalazłem piersi, abym ssał? 13. Leżałbym teraz i odpoczywał, spałbym teraz i zaznał spokoju. 14. Razem z królami i radcami ziemi, którzy pobudowali dla siebie ruiny. 15. Albo z książętami bogatymi w złoto, napełniającymi swoje domy srebrem [ ] 15

13 PYTANIA BOGA SKIEROWANE DO HIOBA (Job 38, 1 4, 12, 16 18) 1. I odpowiedział Hiobowi Pan z wichrowej burzy, i rzekł: 2. Któż tu zaciemnia mój zamiar słowami, którym brak wiedzy? 3. Przepasz jak mąż biodra swoje, zapytam ciebie, a ty mów, niech wiem. 4. Gdzieżeś był, kiedy zakładałem podwaliny ziemi? Odpowiadaj, jeżeli wiesz, jak zrozumieć. 12. Czy choćby raz w życiu sprowadziłeś poranek i pouczyłeś jutrzenkę o miejscu jej 16. Czy zstąpiłeś do źródeł morza? Czy zbrodziłeś dno przepaści? 17. Czy otwierały się przed tobą bramy śmierci? Bramy cienia śmierci, czy oglądałeś? 18. Czy ogarnąłeś szerokość ziemi? Mów, skoro wiesz to wszystko! MILCZENIE HIOBA ODPOWIEDZIĄ BOGU (Job 40, 1 5) 1. Odpowiadał dalej Pan Hiobowi i rzekł: 2. Kto prawuje się z Wszechmogącym, niech pouczy! Kto oskarża Boga, niech odpowie! 3. I odpowiedział Hiob Panu, i rzekł: 4. Otom jest nędzny, co Tobie odpowiem? Rękę moją położę na ustach. 5. Raz mówiłem i nie ozwę się więcej. Nawet dwa razy, ale już nie będę. 16

14 średniowiecze Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła) Planctus (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) należy do cyklu tzw. pieśni łysogórskich, pochodzących z II połowy XV wieku. Utwór ten mieści się w nurcie poezji dolorystycznej (łac. dolor ból) i uznany został za arcydzieło liryki średniowiecznej. Wiersz ma charakter monologu lirycznego (bardzo zróżnicowanego wewnętrznie ze względu na obecność wielu adresatów) Matki, która cierpi, bezradnie patrząc na męki i śmierć syna. Święty Jan, przedstawiając w Ewangelii śmierć Chrystusa na krzyżu, z prostotą pisze: A obok krzyża stały: Matka Jego (J. 19, 25), a potem dodaje, że Zbawiciel, mimo cierpienia, spojrzał na Maryję i w ostatnim akcie współczucia polecił Ją opiece swojego ukochanego ucznia. Anonimowy autor Planktusa sugestywnie przedstawia przeżycia Matki, próbując ukazać, co czuła ta nieszczęśliwa kobieta. Matka zwraca się do syna, żaląc się, że nie może w żaden sposób ulżyć jego cierpieniom. Mówi: Synku, bych cię nisko miała, Niecoć bych ci wspomagała: Twoja głowka krzywo wisa, tęć bych ja podparła; Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła; Picia wołasz, piciać bych ci dała, Ale nie lza dosiąc twego świętego ciała. Liczne zdrobnienia, pieszczotliwe określenia, wołacze ukazują skalę uczuć jej wewnętrznych przeżyć. Pod wpływem bólu Matka zwraca się z wyrzutem do Anioła Gabriela, który kiedyś zwiastował jej narodziny Chrystusa, zapowiadając czas wielkiej radości. A oto, mówi Matka, [ ] ja pełna smutku i żałości. Sprochniało we mnie ciało i moje wszytki kości Lament kończy się przejmującym i jakże bolesnym stwierdzeniem: Nie mam ani będę mieć jinego, Jedno ciebie, Synku, na krzyżu rozbitego. 17

15 renesans Treny Jan Kochanowski Treny, wydane drukiem w Krakowie w 1580 roku, to cykl 19 utworów, napisanych przez Jana Kochanowskiego po śmierci córki. Tragedia ta stała się przyczyną wielkiego cierpienia poety. Bohaterami tego wzruszającego dzieła są dwie osoby: dwuipółletnia, utalentowana Urszulka, skazana na przedwczesną śmierć, i nie mogący pogodzić się ze stratą ojciec, który pod wpływem cierpienia przeżywa kryzys wiary w dotychczas wyznawane wartości. Zrozpaczony ojciec często przywołuje we wspomnieniach postać zmarłej córeczki, malując jej barwny i wzruszający portret. Rozpamiętuje zachowania Urszulki w różnych sytuacjach. Opisuje jej wygląd, stroje, wylicza niezwykłe zalety i umiejętności swojej wdzięcznej szczebiotki drogiej. Widzimy zatem małą dziewczynkę (więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała), z kręconymi włoskami, rumianą twarzyczką, ubraną w białą koszulkę, gdy po paciorek [ ] przychodziła, / Skoro z swego posłania rano sie ruszyła. Innym razem obserwujemy, jak bawi się, stroi pocieszne miny, naśladuje gesty starszych, a za chwilę podbiega do drzwi, by przywitać powracającego do domu ojca, który wspomina, że miała zwyczaj: Zawżdy przeciwko ojcu wszytki przebyć progi, Zawżdy sie uradować i przywitać z drogi, Każdej roboty pomoc, do każdej posługi Uprzedzić było wszytki rodziców sw(y)ch sługi. (XII, w ) To znów roześmiana szczebiotka biega po domu i nuci piosenki, które sama układa (Nowe piosenki sobie tworząc, nie zamykając / Ustek nigdy, ale cały dzień przyśpiewając). Każdy tren wzbogaca portret Urszulki o nowe szczegóły. Była dzieckiem wrażliwym i delikatnym, które zbolały ojciec porównuje do roślinki nieprzystosowanej do surowego klimatu. W Trenie VIII mowa jest o jej miłości do rodziców, których zawsze umiała rozweselić swoim żywym usposobieniem, śmiechem i pieszczotami: Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała, Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała. Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować, 18

16 To tego, to owego wdzięcznie obłapiając I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając. (w. 5 10) Najwięcej cech Urszulki wymienia zrozpaczony ojciec w Trenie XII. Była dziewczynką schludną, rezolutną, skromną, układną, pracowitą, religijną. Nigdy nie grymasiła, nie sprzeciwiała się rodzicom: A też ledwie sie kiedy dziecię urodziło, Ci by łaski rodziców swych tak godne było. Ochędożne, posłuszne, karne, nie pieszczone, [ ] Każdego ukłon trefić, wyrazić postawę, Obyczaje ponieńskie umieć i zabawę; Roztropne, obyczajne, ludzkie, nierzewniwe, Dobrowolne, układne, skrómne i wstydliwe. Nigdy ona po ranu karmie nie wspomniała, Aż pierwej Bogu swoje modlitwy oddała. Nie poszła spać, aż pierwej matkę pozdrowiła I zdrowia rodziców swych Bogu poruczyła. (XII, w. 3 14) W niektórych trenach poeta tworzy wyidealizowany portret Urszulki, wyolbrzymiając jej zdolności, przypisując umiejętności i talenty, których nie mogła posiadać jako dwuipółletnia dziewczynka. Już w dedykacji poprzedzającej Treny zaznacza, że Urszulka była dzieckiem wyjątkowym: ORSZULI KOCHANOWSKIEJ, WDZIĘCZNEJ, UCIESZONEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE, KTÓRA CNÓT WSZYSTKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE W NIEDOSZŁYM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA. JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OCIEC, SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE A ŁZAMI NAPISAŁ. NIE MASZ CIĘ, ORSZULO MOJA! 19

17 W Trenie VI porównuje dziewczynkę z Safoną, sławną grecką poetką. Wspomina, że Urszulka wykazywała zdolności poetyckie, z którymi wiązał ogromne nadzieje, widząc w niej spadkobierczynię swojej lutni. W drugiej części tego trenu Kochanowski przytacza pieśń, którą jakoby córeczka żegnała się tuż przed śmiercią z matką: A tyś ani umierając śpiewać przestała, Lecz matkę, ucałowawszy, takeś żegnała: Już ja tu tobie, moja matko, służyć nie będę Ani za twym wdzięcznym stołem miejsca zasiędę; Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz jechać, Domu rodziców swych miłych wiecznie zaniechać. (VI, w ) J. Pelc stwierdził, że trudno dziś orzec, czy poeta wiersze te przejął z obrzędowej pieśni weselnej śpiewanej przez pannę młodą przy przenosinach z domu rodzicielskiego do mężowskiego, czy też na wzór takich pieśni sam je złożył. (J. Pelc w przypisie do w Trenu VI) J. Krzyżanowski dopatrzył się tu podobieństwa między pieśnią Urszulki a skargą prowadzonej na śmierć Antygony, tytułowej bohaterki dramatu Sofoklesa. O tym, że Urszulka umiała śpiewać, mówić, rymować, wspomina także poeta w Trenie XII. Przypisywanie córce wyjątkowych zdolności jest uzasadnione. Wyjaśnia to bowiem czytelnikowi ów przejmujący ból, którego załamany śmiercią dziecka ojciec nie potrafi ukryć. Choć Kochanowski poświęcił tak dużo miejsca sportretowaniu Urszulki, to nie ona jednak jest głównym bohaterem cyklu, lecz cierpiący po jej śmierci ojciec, który nie umie pogodzić się ze stratą. J. Pelc zauważa, że opisywanie córeczki jest pretekstem do ukazania przeżyć głównego bohatera, ojca poety, jego rozpaczy, bólu, kryzysu wiary w dotychczasowe ideały i próby odnalezienia punktu oparcia, punktu równowagi wewnętrznej (J. Pelc). Już w Trenie I, by podkreślić ogrom cierpienia, poeta przyzywa: Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe I lamenty, i skargi Simonidowe, Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania I żale, i frasunki, i ręk łamania. aby pomogły mu opłakiwać śmierć dziecka. Przejmujący ból ojca, który darzył swoją córkę niezwykle głębokim uczuciem, budzą wspomnienia jej gestów, słów, zachowań: 20

18 O słowa! o zabawo! o wdzięczne ukłony! Jakożem ja dziś po was wielce zasmęcony! (III, w. 7 8) Wzruszenie budzi widok ubranek należących do dziecka, gorycz wzbudza pustka, jaka po jego śmierci nastąpiła w domu, w którym jeszcze tak niedawno rozlegał się radosny, dziecięcy szczebiot. Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory Mojej namileszej cory, Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie? Żalu mi przydajecie. Już ona członeczków swych wami nie odzieje Nie masz, nie masz nadzieje! (VII, w. 1 6) Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim. Pełno nas, a jakoby nikogo nie było: Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło. (VIII, w. 1 4) Często ojciec zwraca się do okrutnej śmierci lub bezpośrednio do córeczki, tłumacząc ogrom swojego cierpienia tym, iż dziewczynka zmarła w zbyt młodym wieku, nie zaznawszy radości życia. Wraz z jej śmiercią pogrzebane zostały nadzieje ojca w niej pokładane. Ból, który przeżywa, jest tak dotkliwy, iż niekiedy wydaje się mu, że jedynie śmierć zdołałaby go ukoić. Zgwałciłaś, niepobożna śmierci, oczy moje, Żem widział umierając miłe dziecię swoje. Widziałem, kiedyś trzęsła owoc niedordzały, A rodzicom nieszczesnym serca sie krajały. 21

19 Nigdyć by ona była bez wielkiej żałości Mojej umnrzć nie mogła, nigdy bez ciężkości I serdecznego bolu, w którymkolwiek lecie Mnie by smutnego była odbiegła na świecie; Alem ja już z jej śmierci nigdy żałościwszy, Nigdy smutniejszy nie mógł być ani teskliwszy. A ona (by był Bóg chciał) dłuższym wiekiem swoim Siła pociech przymnożyć mogła oczom moim. A przynajmniej tym czasem mogłem był odprawić Wiek swój i Persefonie ostatniej sie stawić, Nie uczuwszy na sercu tak wielkiej żałości, Której równia nie widzę w tej tu śmiertelności. (IIII, w. 1 16) Przed oczyma rodziców swoich rostąc, mało Od ziemie sie co wzniózwszy, duchem zaraźliwym Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym U nóg martwa upadła. O zła Persefono, Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono? (V, w ) Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska, Na którą nie tylko moja cząstka ziemieńska, Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała. Tęś nadzieję już po sobie okazowała, Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając. [ ] Nagle cię sroga Śmierć spłoszyła, moja wdzięczna szczebiotko droga. Nie nasyciłaś mych uszu swymi piosnkami I tę trochę teraz płacę sowicie łzami. (VI, w. 1 12) Wielkieś nadzieje w moim sercu roznieciła, Potymeś mię smutnego nagle odbieżała I wszytki moje z sobą pociechy zabrała. (XIII, w ) 22

20 O prawo krzywdy pełne! O znikomych cieni Sroga, nieubłagana, nieużyta ksieni! Tak li moja Orszula, jeszcze żyć na świecie Nie umiawszy, musiała w rannym umrzeć lecie? I nie napatrzawszy sie jasności słonecznej Poszła nieboga widzieć krajów nocy wiecznej. [ ] A miasto pociech, które winna z czasem była Rodzicom swym, w ciężkim je smutku zostawiła. (II, w ) Nie lza, nie lza, jeno sie za tobą gotować A stopeczkami twymi ciebie naszladować. Tam cię ujżrzę, do Pan Bóg, a ty więc z drogimi Rzuć sie ojcu do szyje ręczynkami swymi. (III, w ) Rozpacz ojca jest tak wielka, że na myśl przychodzi mu skamieniała z żalu Niobe, z której uczuciami porównuje swój ból: Nie dziwuję Nijobie, że na martwe ciała Swoich najmilszych dziatek patrząc skamieniała. (IIII, w ) O tym, jakim wstrząsem dla poety była śmierć Urszulki, świadczy przede wszystkim to, że dotknięty cierpieniem ojciec-filozof przeżywa głęboki kryzys wiary w wartości, które dotychczas wyznawał i cenił. Z przerażeniem stwierdza, że poglądy, które dotąd głosił, nie przydadzą się na nic człowiekowi, który stracił ukochane dziecko. W Pieśniach Kochanowski, wyznawca filozofii stoickiej, uczył: A nigdy nie zabłądzi, Kto tak umysł narządzi, Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić, Temu mężnie wytrzymać, w owym sie nie wznosić. (I, w. 9) 23

21 Lecz na szczęście wszelakie Serce ma być jednakie; Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi, To da, to weźmie, jako sie jej widzi. (II, w. 9) W Trenie IX, nie umiejąc znaleźć ukojenia w mądrości filozoficznej, głęboko rozczarowany, stwierdza z goryczą: Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje Na tym strawił, żebych był użrzał progi twoje. Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony I miedzy insze, jeden z wiela, policzony. (w ) Uświadamia sobie również, że i cnota [virtus], którą dotąd tak bardzo cenił, o której tylekroć wspominał w pieśniach i fraszkach, wobec tragedii, która go spotkała, stała się bezużyteczną, nic nie znaczącą wartością. Z ironią więc powtarza: Fraszka cnota! powiedział Brutus porażony. Fraszka, kto sie przypatrzy, fraszka z każdej strony! (XI, w. 1 2) Śmierć dziecka zburzyła w poecie również niezachwianą dotąd wiarę w Boga, ład i harmonię stworzonego przez niego świata. Ojciec-chrześcijanin nie potrafi znaleźć odpowiedzi na pytania o sens śmierci córki i o to, gdzie trafiła jej dusza po śmierci. W Trenie X zadaje dziecku pytanie: Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała? i sam sobie stara się na nie odpowiedzieć, z rozpaczą poszukując śladów obecności córki w miejscach, gdzie, według wierzeń chrześcijańskich, starożytnych i pogańskich, przebywają dusze zmarłych. Wreszcie zastanawia się, czy dusza Urszulki w ogóle gdzieś się znajduje, co widoczne jest w pełnym wątpliwości w istnienie życia pozagrobowego stwierdzeniu: Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest. (w. 15) W Trenie XI pojawiają się zaś wypowiedzi, które świadczą o zwątpieniu w boską Opatrzność i sprawiedliwość: 24

22 Kogo kiedy pobożność jego ratowała? Kogo dobroć przypadku złego uchowała? Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy, Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy. (w. 3 6) W tym samym trenie jednocześnie uświadomi sobie, że traci rozsądek: Żałości, co mi czynisz? Owa już oboje Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje? (w ) i zaraz potem swoje zwątpienie w boską Opatrzność usprawiedliwi ogromem miłości do dziecka i cierpieniem wywołanym jego stratą: Żaden ociec podobno barziej nie miłował Dziecięcia, żaden barziej nad mię nie żałował. (XII, w. 1 2) Od tej chwili zaczniemy obserwować stopniowe ukojenie bólu, walkę z własnym zwątpieniem i próbę odbudowania wiary. Nie nastąpi to, co prawda, natychmiast, gdyż w Trenie XII raz jeszcze do głosu powrócą wspomnienia o dziecku i jego licznych zaletach. W Trenie XIII znów ojciec gorzko zapłacze nad śmiercią dziecka, wspomni o pokładanych w nim nadziejach i uświadomi sobie, że strata jest nieodwracalna, co podkreśli stylizowanym na napis nagrobkowy fragmentem kończącym utwór: ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY, KOCHANIE OJCOWE, ALBO RACZEJ PŁACZ I NARZEKANIE. OPAKEŚ TO, NIEBACZNA ŚMIERCI, UDZIAŁAŁA: NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PŁAKAĆ MIAŁA. (w ) Myśli jeszcze, by jak Orfeusz pójść do Królestwa Plutona i błagać go o zwrócenie dziecka, jeszcze raz przywołuje postać Niobe, szukając pocieszenia w historii matki, która straciła dzieci. 25

23 A ty mię zostawaj, wdzięczna lutni moja, Ale ze mną po społu pódź aż do pokoja Surowego Plutona: owa go <to> łzami, To tymi żałosnymi zmiękczywa pieśniami, Że mi moję namilszą dziewkę jeszcze wróci, A ten nie uśmierzony we mnie żal ukróci. Zginąć ci mu nie może; tuć sie wszystkim zostać, Niech sie tylko niedoszłej jagodzie da dostać. Gdzie by też tak kamienne ten Bóg serce nosił, Żeby tam smutny człowiek już nic nie uprosił? (XIIII, w. 7 16) Erato złotowłosa i ty, wdzięczna lutni, Skąd pociechę w swych troskach biorą ludzie smutni! Uspokójcie na chwilę stropioną myśl moję, Póki jeszcze kamienny w polu słup nie stoję, Lejąc ledwe nie krwawy płacz przez marmór żywy, Żalu ciężkiego pamięć i znak nieszczęśliwy. Mylę sie? czyli, patrząc na ludzkie przygody, Skromniej człowiek uważa i swe własne szkody? Nieszczęsna matko [ ] [ ] Gdzie teraz twych siedm synów i dziewek tak wiele? Gdzie pociecha? gdzie radość? i twoje wesele? (XV, w. 1 12) Ojciec-filozof szuka też ukojenia w filozofii stoickiej i niestety po raz kolejny stwierdza jej nieprzydatność. Z ironią więc mówi: ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY, KOCHANIE OJCOWE, ALBO RACZEJ PŁACZ I NARZEKANIE. OPAKEŚ TO, NIEBACZNA ŚMIERCI, UDZIAŁAŁA: NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PŁAKAĆ MIAŁA. (w ) 26

24 W dostatku będąc, ubóstwo chwalemy, W rozkoszy żałość lekce szacujemy. A póki wełny skąpej prządce zstaje, Śmierć nam za jaje. Lecz kiedy nędza albo żal przypadnie, Ali żyć nie tak, jak mówić snadnie, A śmierć dopiero w ten czas nam zależy, Gdy już k nam bieży. (XVI, w ) Filozof dochodzi do nowych stwierdzeń na temat natury człowieka, który w obliczu tragedii ma prawo do płaczu i cierpienia, bo: Człowiek nie kamień, a jako sie stawi Fortuna, takich myśli nas nabawi. (XVI, w ) Uważa też, że jedynym lekarstwem na cierpienie jest czas ojciec niepamięci. I wreszcie poeta zwraca się do Boga. W gorącej modlitwie jedno z nieposłusznych [ ] dzieci przeprasza Stwórcę za swoje winy i znajduje ukojenie w głębokim przeświadczeniu, że wymierzona mu przez Boga-Ojca kara, śmierć dziecka, była sprawiedliwa i że miłosierny Pan wybaczy mu chwile zwątpienia: Ale od wieku Twoja lutość słynie, A pierwej świat zaginie, Niż Ty wzgardzisz pokornym, Chocia był długo przeciw Tobie spornym. Wielkie przed Tobą są występy moje, Lecz miłosierdzia Twoje Przewyższa wszytki złości. Użyj dziś, Panie, nade mną litości! (XVIII, w ) Pocieszenie i uspokojenie przynosi sen, w którym śpiącemu poecie pojawia się matka z Urszulką na ręku i wyjaśnia mu, że śmierć dziecka, które jest szczęśliwe w niebie, nastąpiła 27

25 z wyroku Boga i dlatego musi się z nią pogodzić, choć nie zawsze boska sprawiedliwość jest zrozumiała dla człowieka. Odchodząc, matka zostawia ważne pouczenie: Ale od wieku Twoja lutość słynie, A pierwej świat zaginie, Niż Ty wzgardzisz pokornym, Chocia był długo przeciw Tobie spornym. Wielkie przed Tobą są występy moje, Lecz miłosierdzia Twoje Przewyższa wszytki złości. Użyj dziś, Panie, nade mną litości! (XVIII, w ) Tego sie, synu, trzymaj, a ludzkie przygody Ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody. (XIX, w ) Treny to niewątpliwie najpiękniejsze dzieło Jana Kochanowskiego i jednocześnie jeden z najbardziej wzruszających pamiętników bólu i cierpienia, jakich doznaje człowiek po stracie bliskiej osoby. Trafnie ocenił cykl Ignacy Chrzanowski. Na zakończenie przytoczmy więc jego wypowiedź na temat Trenów i ich głównego bohatera: Oto co przecierpiał Kochanowski po stracie Orszulki. Piorun nieszczęścia nie tylko nie zdruzgotał jego duszy, ale ją podniósł i uszlachetnił: przez smutek, ból, rozpacz, pustkę w duszy i zwątpienie doszedł poeta do ukojenia, które po długim szukaniu znalazł w Bogu; wyrzekł się mądrości pogańskiej i uwierzył w mądrość chrześcijańską, która uczy, że cierpienie jest nie tylko czymś zupełnie naturalnym i potrzebnym, ale i zbawiennym, że nic tak zbolałej duszy nie koi, jak pokorna wiara w niezbadane wyroki Opatrzności, że nieszczęście to nieraz sprawiedliwa kara, którą Bóg zsyła na człowieka dla jego własnego dobra, i że trwałego szczęścia na ziemi nie ma. Przez takie ujęcie przebiegu i celu cierpienia Treny są nie tylko poetycznym zwierciadłem bólu rodzicielskiego po śmierci dziecka; są czymś dużo jeszcze większym, bo zwierciadłem każdego wielkiego cierpienia, które czującą, myślącą i wierzącą duszę chrześcijańską oczyszcza i podnosi. 28

26 Niektóre myśli i niejeden pomysł poetycki (na przykład pomysł widzenia sennego, nie mówiąc już o Niobie i Orfeuszu), niejedno wyrażenie czy porównanie zawdzięcza Kochanowski literaturze starożytnej; ale uczucie bólu w nieszczęściu i płynące z tego źródła inne uczucia wziął z własnego serca. Z własnego także serca i z własnego rozumu wziął przekonanie, że mądrość starożytna stoików ze swoim przykazaniem, aby człowiek był drewnem czy kamieniem na ból i cierpienie, jest nieludzka, bo z naturą ludzką sprzeczna. Otóż ludzka prawda uczuć i myśli jest główną tajemnicą piękności i kamieniem węgielnym wiekuistej wartości Trenów. 29