Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk, który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Transkrypt

1 Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk, który da ci pełny dostęp do spisu treści książki. Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniżej.

2 Weiser Dawidek

3

4 PAWE HUELLE Weiser Dawidek s³owo/obraz terytoria

5

6 Juliuszowi

7

8 W³aœciwie jak to siê sta³o, jak do tego dosz³o, e staliœmy w trójkê w gabinecie dyrektora szko³y, maj¹c uszy pe³ne z³owrogich s³ów: protokó³, przes³uchanie, przysiêga, jak to siê mog³o staæ, e tak po prostu i zwyczajnie z normalnych uczniów i dzieci staliœmy siê oto po raz pierwszy oskar onymi, jakim cudem na³o ono na nas tê doros³oœæ tego nie wiem do dzisiaj. By³y mo e jakieœ wczeœniejsze przygotowania, nic jednak o tym nie wiedzieliœmy. Jedyne, co wówczas odczuwa³em, to ból lewej nogi, bo kazano nam staæ ca³y czas, a do tego wci¹ powtarzaj¹ce siê pytania, podstêpne uœmiechy, groÿby pomieszane ze s³odkimi proœbami aby wszystko wyt³umaczyæ raz jeszcze, po kolei i bez adnych zmyœleñ. Mê czyzna w mundurze ociera³ pot z czo³a, patrzy³ na nas têpym wzrokiem umêczonego zwierzêcia i grozi³ palcem, mamrocz¹c pod nosem niezrozumia³e zaklêcia. Dyrektor w rozluÿnionym krawacie bêbni³ palcami po czarnej powierzchni biurka, a nauczyciel przyrody M-ski wpada³ co chwila, dopytuj¹c siê o przebieg œledztwa. Patrzyliœmy, jak promienie wrzeœniowego s³oñca, przebijaj¹c siê przez zasuniête firanki, oœwietlaj¹ zakurzony dywan bordowego koloru, i by³o nam al minionego lata. A oni pytali wci¹, niestrudzenie, sto razy od nowa, nie mog¹c poj¹æ najprostszych w œwiecie rzeczy, zupe³nie tak, jakby to oni byli dzieæmi. 7

9 To jest wprowadzanie w b³¹d, za to s¹ okreœlone kodeksem kary! krzycza³ ten w mundurze, a dyrektor przytakiwa³ mu, ³api¹c siê co rusz za krawat: Co ja z wami mam, ch³opcy, co ja z wami mam i poluÿnia³ jeszcze bardziej wielki trójk¹tny wêze³, który z daleka mo na by³o wzi¹æ za kokardê jakobiñsk¹. Tylko M-ski zachowywa³ umiarkowany spokój, jakby by³ pewny swego, szepta³ na ucho temu w mundurze jakieœ informacje, po czym obaj spogl¹dali na nasz¹ trójkê z jeszcze wiêkszym zainteresowaniem, poprzedzaj¹cym zwykle now¹ seriê pytañ. Ka dy z was mówi zupe³nie co innego krzycza³ dyrektor. I nigdy dwa razy to samo, wiêc jak to jest, e nie mo ecie ustaliæ wspólnej wersji? A mundurowy wpada³ mu w s³owo: To jest za powa na sprawa na arty, arty siê skoñczy³y wczoraj, a dzisiaj trzeba ca³¹ nag¹ prawdê na stó³! Nie wiedzieliœmy wprawdzie, jak wygl¹da naga prawda, ale aden z nas przecie nie k³ama³, mówiliœmy jedynie to, co chcieli us³yszeæ, i jeœli M-ski pyta³ o niewypa³y, przytakiwaliœmy, e chodzi³o o niewypa³y, gdy zaœ mê czyzna w mundurze dodawa³ sk³ad zardzewia³ej amunicji, nikt z nas nie przeczy³, e gdzieœ taki sk³ad na pewno by³, a mo e i jest jeszcze teraz, tylko nie wiadomo gdzie, od czego pytaj¹cy dostawa³ wypieków i zapala³ nowego papierosa. By³a w tym jakaœ nieuœwiadomiona metoda obrony, o któr¹ oni rozbijali siê niczym mydlana bañka. Gdyby na przyk³ad zapytali nas, czy byliœmy œwiadkami wybuchów Weisera, ka dy przytakn¹³by skwapliwie, e tak, nikt jednak nie potrafi³by powiedzieæ, o jakich porach dnia, a na dodatek jeden z nas doda³by zaraz, e w³aœciwie Weiser robi³ to wy³¹cznie sam, od czasu do czasu zapraszaj¹c tylko Elkê. Czuliœmy doskonale, e na pytania, które nam zadaj¹, nie ma prawdziwych odpowiedzi, a na- 8

10 wet gdyby okaza³o siê po jakimœ czasie, e jednak s¹, to i tak to, co zdarzy³o siê tamtego sierpniowego popo³udnia, pozostanie dla nich ca³kiem niewyt³umaczalne i niezrozumia³e. Podobnie jak dla nas równania z dwoma niewiadomymi. Szymek i Piotr stali po bokach, a ja w samym œrodku, z moj¹ bol¹c¹ i spuchniêt¹ od d³ugiego znieruchomienia nog¹. Oni mogli ratowaæ siê spojrzeniami w lewo lub prawo, ja zaœ pozostawa³em sam ze spojrzeniem dyrektora i oprawionym w ciemne ramki bia³ym or³em ponad jego g³ow¹. Chwilami wydawa³o mi siê, e orze³ porusza jednym ze skrzyde³, chc¹c wylecieæ na podwórze, czeka³em, a us³yszymy brzêk t³uczonego szk³a i ptak pofrunie, lecz nic takiego siê nie sta³o. Zamiast oczekiwanego lotu coraz gêœciej pada³y pytania, pogró ki i proœby, a my staliœmy dalej, ca³kiem niewinni i przera eni tym, jak skoñczy siê to wszystko, bo przecie wszystko musi mieæ swój koniec, tak jak lato, którego ostatnie odg³osy dobiega³y do naszych uszu przez uchylone okno gabinetu. Cz³owiek nie mo e zgin¹æ zupe³nie bez œladu krzycza³ ten w mundurze. To jest niemo liwe, a ty, Korolewski zwróci³ siê do Szymka utrzymujesz, e Weiser i wasza kole anka (mundurowy nie móg³ zapamiêtaæ, jak nazywa³a siê Elka) wyszli tego dnia razem z domu, w kierunku Bukowej Górki, i e wiêcej ich nie widzia³eœ, gdy tymczasem widziano was we trójkê na nasypie kolejowym jeszcze po po³udniu. A kto widzia³? zapyta³ nieœmia³o Szymek, przestêpuj¹c z nogi na nogê. Ty mi tu pytañ nie zadawaj, masz odpowiadaæ! Mê czyÿnie w mundurze rozb³ys³y groÿnie oczy. To siê jeszcze dla was wszystkich Ÿle skoñczy! Szymek prze³kn¹³ œlinê i jego odstaj¹ce uszy zaczerwieni³y siê gwa³townie: 9

11 Bo to by³o dwa dni wczeœniej, jak nas widzieli. Dyrektor nerwowo przerzuci³ arkusze papieru, gdzie by³y spisane nasze zeznania. Nieprawda! Znowu bezczelnie k³amiesz, przecie twoi koledzy powiedzieli wyraÿnie, e szliœcie we trójkê starym nasypem kolejowym w kierunku Brêtowa, a mo e zwróci³ siê teraz do nas to nie s¹ wasze s³owa, co? Piotr pokiwa³ g³ow¹ na znak zgody. Tak, panie dyrektorze, ale myœmy nie powiedzieli wcale, e to by³o tego ostatniego dnia, to rzeczywiœcie by³o dwa dni wczeœniej. Dyrektor poluÿni³ swój krawat, który teraz nie przypomina³ ju w³aœciwie normalnego krawata tylko szalik, w¹ski i kolorowy, owiniêty pod ko³nierzykiem. Mundurowy zerkn¹³ w zeznania i jego twarz wykrzywi³ grymas, ale powstrzyma³ siê tym razem od krzyku, by zadaæ nastêpne pytanie z ca³kiem innej beczki, podstêpne i nag³e. Byæ mo e chcia³ wiedzieæ, sk¹d Weiser bra³ materia³ wybuchowy do swoich eksplozji, a mo e zapyta³ o coœ zupe³nie b³ahego, na przyk³ad jak¹ sukienkê mia³a na sobie Elka, kiedy widzieliœmy j¹ ostatni raz, albo czy Weiser nie odgra a³ siê przed znikniêciem, e dokona czegoœ wielkiego, e jeszcze coœ poka e. Wszystko to kr¹ y³o nieuchronnie wokó³ tych dwojga, ale wiedzieliœmy dobrze, e nigdy nie dotkn¹ prawdy, bo trop, który podejmowali, od samego pocz¹tku by³ fa³szywy. Nie wiem, po jakim czasie M-ski zaproponowa³ nowy sposób prowadzenia œledztwa, zanim jednak to nast¹pi³o, pomyœla- ³em, e Weiser i Elka musz¹ nas jakimœ sobie tylko znanym sposobem s³yszeæ teraz, stoj¹cych w gabinecie dyrektora i zeznaj¹cych pod dyktando groÿnego cz³owieka w mundurze. I na pewno Weiser cmoka z uznaniem, kiedy s³yszy, jak ci trzej 10

12 mêcz¹ siê z nami, a Elka œmieje siê g³oœno, ukazuj¹c bia³e, wiewiórcze zêby. Piotr i Szymek pomyœleli pewnie to samo, bo aden nie pisn¹³, kiedy M-ski poleci³ nam wyjœæ do sekretariatu i czekaæ tam na pojedyncze wezwania. Mieli nas teraz przes³uchiwaæ osobno to by³ ten jego nowy pomys³, po którym spodziewali siê wiêkszego sukcesu. W sekretariacie pozwolono nam wreszcie usi¹œæ i to by³o najwa niejsze, ponadto chwila wytchnienia od spojrzeñ M-skiego i krzyków tego w mundurze by³a czymœ wspania³ym i nieoczekiwanym, czymœ, co przyjêliœmy za widomy znak opatrznoœci, e najgorsze jest ju za nami. Trzej w gabinecie dali nam trochê czasu, abyœmy przemyœleli beznadziejnoœæ naszej sytuacji i doszli do odpowiednich wniosków, ale my nie musieliœmy siê nawet naradzaæ w celu ustalenia dalszych zeznañ. Wiadomo by³o, e ka dy bêdzie mówi³ tak, jak czuje, i to w³aœnie dawa³o nam najwiêksze szanse na przetrwanie opresji. Na pierwszy ogieñ poszed³ Szymek, nikn¹c w czeluœci gabinetu pokornie i cicho, zostaliœmy wiêc z Piotrem sami, nie na d³ugo jednak. Za chwilê przys³ano woÿnego, eby nas pilnowa³. Odt¹d siedzieliœmy w zupe³nym milczeniu, wype³nionym tykaniem zegara œciennego i przerywanym gongiem wybijaj¹cym pe³ne godziny. W³aœciwie jak to siê sta³o, e poznaliœmy Weisera? Widzieliœmy go wczeœniej nieraz, chodzi³ do tej samej szko³y co my, biega³ po tym samym podwórku i kupowa³ w tym samym sklepie Cyrsona oblepione butelki z oran ad¹, które doroœli nazywali krachlami. Nigdy jednak nie uczestniczy³ w naszych zabawach, stoj¹c z boku i najwyraÿniej nie maj¹c ochoty byæ jednym z nas. Kiedy graliœmy w pi³kê na trawie obok pruskich koszar, zadowala³ siê milcz¹cym kibicowaniem, a kiedy spotykaliœmy go na 11

13 pla y w Jelitkowie, mówi³, e nie umie p³ywaæ, i prêdko znika³ w t³umie pla owiczów, jakby siê tego wstydzi³. Spotkania te by³y krótkie i beztreœciwe, co odpowiada³o jego fizjonomii. By³ niewielkiego wzrostu, bardzo chudy i lekko przygarbiony, mia³ przy tym chorobliwie bia³¹ cerê, dla której jedynym godnym uwagi kontrastem by³y nienaturalnie du e, szeroko otwarte i bardzo ciemne oczy. Dlatego chyba wygl¹da³ tak, jakby siê czegoœ zawsze ba³, jakby czeka³ na kogoœ lub coœ, co przyniesie mu z³¹ nowinê. Mieszka³ ze swoim dziadkiem pod jedenastk¹, a na drzwiach do ich mieszkania widnia³a ó³ta tablica z napisem A. Weiser. Krawiec. I to by³o w³aœciwie wszystko, co mogliœmy o nim powiedzieæ, zanim przysz³o lato ostatniego roku, zapowiadane majowymi chrab¹szczami i ciep³ym wiatrem z po³udnia. Wiêc jak to siê sta³o, e poznaliœmy Weisera? Je eli cokolwiek ma swój pocz¹tek, to w tym wypadku musia³ to byæ dzieñ Bo ego Cia³a, który przypada³ wyj¹tkowo póÿno. W kurzu i spiekocie czerwcowego przedpo³udnia szliœmy w procesji oddzieleni od proboszcza Dudaka grup¹ ministrantów i œwie o komunikowanych trzeciaków, œpiewaj¹c jak wszyscy: Witaj Jezu, Synu Mary-i, Tyœ jest Bóg prawdziwy w Œwiêtej Hosty-i i patrz¹c na ruchy kadzielnicy z nieukrywanym nabo- eñstwem. Bo najwa niejsza by³a kadzielnica, nie Hostia, nie œwiête wizerunki Matki Boskiej i Boga, Co Zosta³ Cz³owiekiem, nie drewniane figury niesione przez cz³onków Ko³a Ró añcowego w specjalnych lektykach, nie sztandary i wstêgi trzymane w d³oniach obleczonych w bia³e rêkawiczki, ale w³aœnie kadzielnica, poruszaj¹ca siê w lewo i w prawo, w dó³ i do góry, dymi¹ca szarymi ob³okami, kadzielnica ze z³otej blachy na grubym ³añcuchu tego samego koloru i woñ kadzid³a, dra ni¹ca nozdrza, ale te dziwnie md³a i ³agodna. W nieruchomym powietrzu ob³oki te utrzymywa³y siê, d³ugo nie zmieniaj¹c 12

14 kszta³tu, a my przyspieszaliœmy kroku, nastêpuj¹c poprzednikom na piêty, by schwytaæ je, zanim rozp³yn¹ siê w nicoœæ. I wtedy w³aœnie zobaczyliœmy Weisera po raz pierwszy w roli dla niego charakterystycznej, roli, któr¹ sam sobie wybra³, a nastêpnie narzuci³ nam wszystkim, o czym, rzecz jasna, nie mogliœmy nic wiedzieæ. Tu przed o³tarzem, wznoszonym rokrocznie obok naszego domu, proboszcz Dudak zamacha³ potê nie kadzielnic¹, wypuszczaj¹c wspania³y ob³ok, na który czekaliœmy z dr eniem i napiêciem. A kiedy szary dym opad³, zobaczyliœmy Weisera stoj¹cego na ma³ym wzgórku po lewej stronie o³tarza i przypatruj¹cego siê wszystkiemu z nieukrywan¹ dum¹. To by³a duma genera³a, który odbiera defiladê. Tak, Weiser sta³ na wzgórku i patrzy³, jakby wszystkie œpiewy, sztandary, obrazy, bractwa i wstêgi by³y przygotowane specjalnie dla niego, jakby nie by³o innego powodu, dla którego ludzie przemierzali ulice naszej dzielnicy z zawodz¹cym œpiewem na ustach. Dzisiaj wiem ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ, e Weiser musia³ byæ taki zawsze, a wtedy, gdy opad³ kadzidlany dym, wyszed³ jedynie z ukrycia, ukazuj¹c nam po raz pierwszy swoje prawdziwe oblicze. Nie trwa³o to zreszt¹ d³ugo. Gdy rozwia- ³a siê ostatnia smuga kadzidlanego zapachu i umilk³y s³owa pieœni intonowanej piskliwym g³osem proboszcza Dudaka, a t³um ruszy³ dalej do samego koœcio³a, Weiser znikn¹³ z pagórka i nie towarzyszy³ nam ju. Jaki bowiem genera³ pod¹ a za oddzia³ami po skoñczonym przegl¹dzie? Do koñca roku szkolnego pozosta³y dni liczone na palcach, czerwiec rozszala³ siê w upale i co dzieñ rano budzi³y nas przez otwarte okna g³osy ptaków obwieszczaj¹ce niepodzielne panowanie lata. Weiser znów sta³ siê nieœmia³ym Weiserem, który tylko z daleka patrzy³ na nasze pe³ne wrzasków zabawy. Ale coœ ju siê zmieni³o, czuliœmy teraz w jego wzroku dystans, 13

15 przenikliwy i piek¹cy, niczym spojrzenie ukrytego oka, badaj¹ce ka dy postêpek. Mo e podœwiadomie nie mogliœmy znieœæ tego spojrzenia, kto wie, doœæ, e w dzieñ rozdania œwiadectw z religii ujrzeliœmy go znów tak samo jak w Bo e Cia³o, albo raczej w podobnej sytuacji. Plebania Ojców Zmartwychwstañców po³o ona by³a, jak ca³a zreszt¹ nasza dzielnica, pod lasem i kiedy ju proboszcz Dudak zakoñczy³ swoje modlitwy i yczenia, rozda³ najgorliwszym obrazki i kiedy otrzymaliœmy œwiadectwa wydrukowane piêknie na kredowym papierze, rozpocz¹³ siê szaleñczy wyœcig do lasu po pierwsze chwile prawdziwych wakacji, bo szko³ê porzuciliœmy ju poprzedniego dnia i teraz nie by³o przed nami nic oprócz dwóch miesiêcy cudownej swobody. Biegliœmy ca³¹ chmar¹, wrzeszcz¹c i poszturchuj¹c siê ³okciami. Nic, zdawa³o siê, nie mog³o powstrzymaæ tego ywio- ³u, nic, oprócz zimnego spojrzenia Weisera, a w³aœnie on sta³ oparty o pieñ modrzewia, jakby tu czeka³ na nas specjalnie. Mo e od kilku minut, a mo e zawsze. Tego nie wiedzieliœmy ani wtedy, ani póÿniej w gabinecie dyrektora i przylegaj¹cym doñ sekretariacie, oczekuj¹c kolejnych przes³uchañ, a tak e teraz, kiedy piszê te s³owa i kiedy Szymek mieszka w zupe³nie innym mieœcie, Piotr zgin¹³ w siedemdziesi¹tym roku na ulicy, a Elka wyjecha³a do Niemiec i nie pisze stamt¹d adnych listów. Bo Weiser móg³ na nas czekaæ od samego pocz¹tku i to chyba w³aœnie jest najistotniejsze w historii, któr¹ opowiadam bez upiêkszeñ. A zatem sta³ i patrzy³. Tak, tylko tyle, wydawa³oby siê tylko tyle. A jednak powstrzyma³ nadp³ywaj¹c¹ falê spoconych cia³ i krzycz¹cych garde³, zatrzyma³ na sobie i odepchn¹³ na moment, na krótk¹ chwilê, w której ywio³ cofa siê, by uderzyæ ze zdwojon¹ si³¹. Weiser Dawidek nie chodzi na religiê zabrzmia³o gdzieœ na ty³ach, a z przodu podchwycono to has³o 14

16 w nieco zmienionej formie Dawid, Dawidek, Weiser jest ydek!. I dopiero teraz, gdy zosta³o to powiedziane, poczuliœmy do niego zwyczajn¹ niechêæ, która ros³a w nienawiœæ, za to, e nigdy nie by³ z nami, nigdy nie nale a³ do nas, jak te za spojrzenie lekko wy³upiastych oczu, które sugerowa³o w sposób oczywisty, i to my ró nimy siê od niego, a nie on od nas. Szymek wysun¹³ siê na czo³o i stan¹³ naprzeciw niego twarz¹ w twarz. Ty, Weiser, a w³aœciwie dlaczego nie chodzisz z nami na religiê? i pytanie zawis³o pomiêdzy nami w powietrzu, domagaj¹c siê natychmiastowej odpowiedzi. On milcza³, uœmiechaj¹c siê tylko jak s¹dziliœmy wówczas g³upawo i bezczelnie, wiêc z ty³u zaczêto szemraæ, eby spuœciæ mu bu³y. Bu³y polega³y na ugniataniu pleców rozci¹gniêtego na trawie delikwenta piêœciami i kolanami, i ju widzieliœmy jego bia³e, obna one plecy, ju jego koszula frunê³a w powietrze podawana z r¹k do r¹k, kiedy nagle w kr¹g oprawców wskoczy³a Elka z roziskrzonymi oczami i rozdzielaj¹c na prawo i lewo kopniaki, krzycza³a: Zostawcie go w spokoju, zostawcie go w spokoju! A gdy to nie poskutkowa³o, przywar³a do jednego z egzekutorów paznokciami, znacz¹c na jego twarzy d³ugie nitki czerwieniej¹cych gwa³townie bruzd. Odst¹piliœmy od Weisera, ktoœ poda³ mu nawet zmiêt¹ koszulê, a on, nie odzywaj¹c siê s³owem, wk³ada³ j¹, jakby siê nic nie sta³o. Dopiero po chwili zrozumieliœmy, e to nie on, a my wyszliœmy z tego poni eni, on zosta³ sob¹, niezmiennie takim samym Weiserem i móg³ na nas patrzeæ jak w Bo e Cia³o, spokojnie, ch³odno, bez namiêtnoœci i z dystansem. Trudno wytrzymaæ coœ takiego, tote gdy tylko oddali³ siê, schodz¹c wzd³u zaroœniêtego p³otu koœcio³a, Szymek rzuci³ pierwszy kamieñ, krzycz¹c g³oœno: Dawid, Da- 15

17 widek, Weiser jest ydek, a inni naœladowali go, krzycz¹c to samo i rzucaj¹c nastêpne kamienie. Ale on nie odwróci³ siê ani nie przyspieszy³ kroku, unosz¹c w ten sposób swoj¹ dumê, a nam pozostawiaj¹c bezsilny wstyd. Elka pobieg³a za nim, wiêc przestaliœmy ciskaæ kamienie. To by³a nasza pierwsza bli sza znajomoœæ z Weiserem, jego œmiertelnie bia³e plecy, zmiêta kraciasta koszula i jak ju wspomnia³em nieznoœne spojrzenie, któreœmy po raz pierwszy poczuli na sobie w Bo e Cia³o, kiedy rozwia³ siê kadzidlany ob³ok, wypuszczony ze z³otej puszki przez proboszcza Dudaka. Czy by³ to zwyk³y przypadek? Czy Weiser znalaz³ siê przed budynkiem plebanii z w³asnej woli, podobnie jak w Bo e Cia- ³o na wzgórku obok o³tarza? Jeœli nie, to jaka si³a kaza³a mu to uczyniæ, dlaczego postanowi³ ukazaæ siê nam w³aœnie tak? Te pytania d³ugo nie dawa³y mi zasn¹æ, d³ugo jeszcze po zakoñczeniu œledztwa i wiele lat póÿniej, kiedy sta³em siê kimœ zupe³nie innym. I je eli jest jakaœ odpowiedÿ, to tylko ta, e w³aœnie z jej braku zape³niam linijki papieru, niczego nie bêd¹c pewnym. Listy, które wysy³am rokrocznie do Mannheim w nadziei rozjaœnienia kilku innych jeszcze spraw, zwi¹zanych z tamtymi wydarzeniami i osob¹ Weisera, pozostaj¹ bez odpowiedzi. Pocz¹tkowo myœla³em, e Elka, odk¹d sta³a siê Niemk¹, nie pragnie adnych st¹d wiadomoœci, adnych wspomnieñ, które mog³yby j¹ wytr¹caæ z jej nowej, niemieckiej równowagi. Ale teraz ju tak nie s¹dzê, a przynajmniej nie by³bym tego taki pewien. Pomiêdzy ni¹ a Weiserem by³o coœ, czego nigdy nie mogliœmy poj¹æ, coœ, co ³¹czy³o ich w przedziwny sposób i czego adn¹ miar¹ nie da siê okreœliæ mianem dzieciêcej fascynacji p³ci¹ czy podobnymi terminami, jakich wspó³czesny psycholog mia³by pe³ne usta. Jej uparte milczenie to coœ wiêcej ni niechêæ do kraju dzieciñstwa. 16

18 A tamtego dnia, kiedy koszula Weisera frunê³a w powietrzu z r¹k do r¹k, pojechaliœmy rozklekotanym tramwajem linii numer cztery na pla ê do Jelitkowa. Mimo wczesnego popo- ³udnia na obu platformach wozu panowa³ spory t³ok, s³oñce operowa³o jeszcze silnie, a wewn¹trz pojazdu unosi³ siê charakterystyczny zapach znêkanego upa³em lakieru. Ani nam w g³owie by³o pamiêtaæ o Weiserze i przedpo³udniowej scenie pod lasem. Skoro tylko tramwaj wtoczy³ siê z potwornym zgrzytem na pêtlê obok drewnianego krzy a, wybiegliœmy, machaj¹c rêcznikami, w kierunku pla y, nie zwa aj¹c na rozwieszone pomiêdzy domami rybaków sieci ani na poustawiane w piramidki kosze, cuchn¹ce tranem i smo³¹. Dopiero tutaj rozpoczyna³y siê prawdziwe wakacje, a wraz z nimi nurkowanie po garœæ piachu, wyœcigi do czerwonej boi i gonitwy a do sopockiego mola, sk¹d najodwa niejsi popisywali siê straceñczymi skokami. Bo tak naprawdê Jelitkowo nie mog³o istnieæ bez nas, tak samo jak miasto nie mog³o istnieæ bez pla y i zatoki. To by³y naczynia po³¹czone i chocia dzisiaj jest zupe³nie inaczej, pamiêæ o tym wydaje siê niezniszczalna. Na przedzie rozhukanej czeredy bieg³ wiêc Piotr, pragn¹cy zademonstrowaæ swój numer pla owy, polegaj¹cy na œci¹gniêciu koszuli i spodenek jeszcze w biegu, bez zatrzymywania siê, i wskoczeniu do wody w bryzgach bia³ej piany. Jego bose stopy ju skrzypia³y na piachu, pozostawiaj¹c w tyle piaskowe fontanny, kiedy nagle zatrzyma³ siê nad wod¹ i krzykn¹³, jakby mu wbito w nogê coœ ostrego: Kolki! ChodŸcie! Ile tego! To, co zobaczyliœmy, przekracza³o zdolnoœæ rozumienia zbrodniczych mo liwoœci natury. Tysi¹ce kolek p³ywaj¹cych do góry brzuchami porusza³o siê w leniwym rytmie fali, tworz¹c kilkumetrowej szerokoœci pas martwych tu³owi. Wystarczy³o wsadziæ 17

19 rêkê do wody, by przyczepione do skóry ³uski migota³y niczym pancerz, ale to nie by³o przyjemne uczucie. Zamiast k¹pieli mieliœmy rybn¹ zupê, w któr¹ mo na by³o napluæ z obrzydzenia. Ale to by³ jak siê okaza³o dopiero pocz¹tek. Przez nastêpne dni zupa gêstnia³a, staj¹c siê cuchn¹c¹ i lepk¹ mazi¹. W po arze czerwca zew³oki gni³y, pêczniej¹c jak nadymane rybie pêcherze, a smród rozk³adu czuæ by³o nawet w okolicach tramwajowej pêtli. Pla e pustosza³y gwa³townie, martwych kolek zdawa³o siê przybywaæ, a nasza rozpacz nie mia³a granic. Jelitkowo nie chcia- ³o naszej obecnoœci. Nad przybrze n¹ zawiesin¹, która z godziny na godzinê zmienia³a kolor od jasnej zieleni do ciemnego br¹zu, pojawi³y siê roje much niespotykanej dot¹d wielkoœci, ywi¹cych siê padlin¹ lub sk³adaj¹cych tam swoje jaja. Morze okaza- ³o siê nieprzystêpne mimo panuj¹cej spiekoty. Wszystko na nic bezwietrzna pogoda, upa³ i b³êkitne niebo, ³udz¹ce doskona³¹ czystoœci¹. Wreszcie w³adze miasta postanowi³y zamkn¹æ wszystkie pla e od Stogów a do Gdyni, co w³aœciwie by³o formalnym potwierdzeniem istniej¹cego stanu rzeczy. Nic gorszego nie mog³o nas spotkaæ, ale kiedy myœla³em o tym, czekaj¹c w sekretariacie naszej szko³y na swoj¹ kolejkê przes³uchania, i kiedy zastanawia³em siê, co te opowiem M-skiemu tym razem, wtedy ju przypuszcza³em, e to nie by³ przypadek. A nawet jeœli by³, to nie taki znów zwyk³y. Gdyby nie zupa rybna, nigdy nie przysz³oby nam do g³owy œledziæ Weisera, nigdy nie ruszylibyœmy za nim w trop przez Bukow¹ Górkê i star¹ strzelnicê, a on nigdy nie dopuœci³by nas do swojego ycia. Ale uprzedzam fakty, tymczasem historia ta, jak ka da prawdziwa opowieœæ, musi mieæ swój ustalony porz¹dek. Drzwi gabinetu uchyli³y siê i zobaczy³em Szymka wypchniêtego rêk¹ M-skiego. Zanim zabrzmia³o nazwisko Piotra i zanim 18

20 woÿny podniós³ siê ze swojego krzes³a, eby go podprowadziæ bli ej, zobaczy³em wielkie, czerwone ucho Szymka, nabrzmia³e i nienaturalnie wyci¹gniête. Poczu³em skurcz w o³¹dku i okolicach serca, ale o nic nie mog³em pytaæ, bo w drzwiach ukaza³ siê M-ski i przepuszczaj¹c Piotra do wewn¹trz, nakaza³ woÿnemu, ebyœmy nie zamienili ani s³owa. Szymek usiad³ na sk³adanym krzeœle, spuœci³ g³owê i nie podnosi³ wzroku znad swoich kolan. Przez chwilê zastanawia³em siê, czy mnie te bêd¹ ci¹gn¹æ za ucho, lecz prêdko da³em temu spokój, pamiêtaj¹c, e arsena³ œrodków M-skiego by³ nieograniczony. Tak, udzia³ M-skiego w ca³ej historii do dzisiaj nie zosta³ nale ycie przemyœlany, ale jeœli nie uczyni³em tego do tej pory, to czy wtedy, czekaj¹c na kolejne przes³uchanie, mog³em w pe³ni zdaæ sobie sprawê, kim M-ski by³ tak naprawdê albo kim naprawdê nie by³? Za bardzo siê go wówczas obawia³em, póÿniejsze wypadki natomiast odsunê³y mnie od rozmyœlañ na jego temat. Kiedy zaœ drzwi gabinetu obite pikowan¹ derm¹ zamknê³y siê bezszelestnie za Piotrem, przypomnia³em sobie bardzo wa ne zdarzenie. Co roku nasza szko³a, jak wszystkie inne szko³y, maszerowa³a równo, w bia³ych koszulach i ciemnych spodenkach na pierwszomajowej manifestacji. M-ski szed³ zawsze na czele, dÿwiga³ transparent i uœmiechaj¹c siê do panów na trybunie, zachêca³ nas do œpiewu swoim piskliwym g³osem: Na-przód m³o-dzie- y œwia-ta, nasz bra-ter-ski roz-brzmie-wa dziœ œpi-ee-e-w!. A my maszerowaliœmy równo, równiuteñko, uœmiechaliœmy siê tak jak wszyscy dooko³a, i œpiewaliœmy jak wszyscy dooko³a i wiedzieliœmy, e ci, którzy nie przyszli na œwiêto radoœci, m³odoœci i powszechnego entuzjazmu, ci w³aœnie uczniowie nazajutrz, albo najdalej za dwa dni, bêd¹ mieli wizytê M-skiego w domu i M-ski bêdzie pyta³ rodziców, co to siê sta³o, czy to powa na 19

21 choroba i w czym mo e pomóc, eby za rok o tej samej porze uczeñ by³ zdrów jak ryba. Rok temu z naszej szko³y jeden jedyny uczeñ nie poszed³ na pochód pierwszomajowy. By³ to w³aœnie Weiser, ale co najdziwniejsze, M-ski nigdy nie z³o y³ wizyty w jego domu, eby zapytaæ dziadka, dlaczego wnuk nie przyszed³ maszerowaæ razem z nami. Wtedy nie przywi¹zywaliœmy do tego wagi, ale teraz, gdy nadchodzi³a moja kolej przes³uchania, pomyœla³em, e to bardzo wa ne. Tylko w jaki sposób mo na by³o po³¹czyæ M-skiego z Weiserem? Do dziœ twierdzê, e absolutnie w aden. Co zatem spowodowa³o, e M-ski nie z³o y³ wizyty u nich w domu? Nie lubi³ krawców? A mo e zapomnia³? Nie, na pewno nie zapomnia³; jako nauczyciel przyrody i systematyk, by³ przecie szczególnego rodzaju pedantem i wszystko mia³ zapisane w ma³ym notesie, z którym siê nigdy nie rozstawa³. A jeœli M-ski wiedzia³ o Weiserze coœ, czego my nie wiedzieliœmy i czego ju nie dowiem siê nigdy? Jeœli istnia³o coœ takiego, to czemu zdziwacza³y nauczyciel przyrody nie móg³ zrozumieæ, gdzie znikn¹³ nasz kolega? O tak, M-ski by³ prawdziwym dziwakiem, jakich dziœ spotyka siê tylko w ksi¹ kach i to nie byle jakich. Latem, podobnie jak my, nie wyje d a³ z miasta na wakacje i czêsto widywaliœmy go na ³¹ce pod brêtowskim lasem albo nad potokiem w Dolinie Radoœci, gdy ugania³ siê za motylami z siatk¹ i atlasem owadów. A kiedy nie polowa³ na fruwaj¹ce stworzenia, szed³ zgarbiony ze wzrokiem utkwionym w ziemiê i co chwila zatrzymywa³ siê, zrywa³ jakieœ zielsko i szepta³ do siebie: Menyanthes trifoliata albo Viola tricolor, i wk³ada³ zielska do tekturowej teczki, któr¹ niós³ ze sob¹ zamiast pocerowanej siatki. M-ski przygotowywa³ dzie³o o florze i faunie lasów, które ci¹gnê³y siê wzd³u po³udniowych granic miasta a do Gdyni i w których 20

22 polowa³ niegdyœ sam Fryderyk Wielki. Pewnie dlatego chwyta³ i kolekcjonowa³ wszystko, co ros³o i rusza³o siê w zasiêgu jego wzroku. Na szczêœcie jednak by³ krótkowidzem i dziêki temu sporo traw, liœci, uków, much i innego drobiazgu ocali³o swoje istnienie. Tak, tego gor¹cego lata, kiedy Weiser dopuœci³ nas do swoich tajemnic albo raczej dopuœci³ nas do swojego ycia, czêœciowo zreszt¹ i na ile chcia³, tego lata M-ski spotyka³ nas wielokrotnie w okolicach strzelnicy, Bukowej Górki, brêtowskiego cmentarza i Doliny Radoœci. Jego wy³upiaste, rybie oczy, oderwane od nieba albo od ziemi, œledzi³y nas ukradkiem i nigdy nie by³o wiadomo, czy nie weÿmie nas za okaz fauny niezbêdny do wiekopomnego dzie³a. Poza szko³¹ i pierwszomajow¹ manifestacj¹ musieliœmy byæ dla niego bez w¹tpienia gatunkiem szczególnie uci¹ liwych owadów, co da³o siê wyczuæ w jego zimnym, pustym spojrzeniu. Ba³em siê tego spojrzenia, jego w³aœnie siê ba³em, a nie skubania gêsi, wyci¹gania s³onia, grzania ³apki lub innych, jeszcze bardziej bolesnych i wyszukanych kar cielesnych, jakie stosowa³ na swoich lekcjach. W pewnym momencie pomyœla³em te, spogl¹daj¹c na zaczerwienione ucho Szymka, e M-ski mo e swoim spojrzeniem zamieniæ kogo zechce w owada, i ju wyobrazi³em sobie, jak obrastam w stalowozielony, chitynowy pancerz i jak moje kurcz¹ce siê d³onie rozcz³onkowuj¹ siê w ogromn¹ iloœæ kosmatych odnó y. To by³o okropne, stokroæ gorsze ni lêk przed bólem, zaczerwienione ucho Szymka i niewiadoma œledztwa. W pierwszych dniach lipca stê enie zupy rybnej w zatoce zdawa³o siê osi¹gaæ apogeum. Nad morzem nie by³o czego szukaæ i musieliœmy nasz¹ uwagê skierowaæ gdzie indziej. I to jest pierwszy rozdzia³ ksi¹ ki o Weiserze, której nigdy aden z nas 21

23 nie napisa³ i nigdy nie napisze; bo to, co robiê teraz, to w adnym wypadku nie jest pisanie ksi¹ ki, tylko zape³nianie bia³ej plamy, zatykanie dziury linijkami na znak ostatecznej kapitulacji. Tak, pierwszy rozdzia³ tej nienapisanej ksi¹ ki rozpoczyna siê od zupy rybnej w zatoce i od naszych zabaw na brêtowskim cmentarzu, gdzie chodziliœmy odt¹d zamiast na pla ê i gdzie w gêstwinie leszczyn i olch, w zaciszu opuszczonych nagrobków i pêkniêtych p³yt z niemieckimi napisami rozgrywaliœmy nasze wojny. Szymek dowodzi³ oddzia³em SS, a jego odstaj¹ce uszy przykrywa³ znaleziony w rowie zardzewia³y he³m wehrmachtowski. Piotr mia³ pod sob¹ oddzia³ partyzancki, który stale œcigany, dziesi¹tkowany, okr¹ any i wybijany do nogi odradza³ siê wci¹ na nowo, by przygotowywaæ nastêpne zasadzki. Kiedy Szymek ze swoimi bra³ nas do niewoli, tak samo jak w filmach podnosiliœmy rêce do góry, tak samo jak w filmach maszerowaliœmy z rêkami za³o onymi na karku i tak samo jak w filmach o prawdziwej wojnie, wyœwietlanych w naszym kinie Tramwajarz, padaliœmy, rozstrzeliwani seriami karabinów maszynowych, do prawdziwego rowu na skraju cmentarza, tam gdzie zaczyna³ siê las sosnowy. I jeœli przypominam sobie z poczuciem pewnego zdumienia, z jak wielkim upodobaniem i znawstwem padaliœmy do tamtego rowu, z jak wielkim podnieceniem czekaliœmy na moment, kiedy rêka Szymka da znak do rozpoczêcia egzekucji, to wiem, e wszystko to zawdziêczaliœmy w³aœnie kinu Tramwajarz, po³o onemu niedaleko szko³y, obok zajezdni, gdzie urz¹dzano seanse m³odzie owe, maj¹ce zaznajomiæ nas z histori¹ ojczyst¹. Nie pamiêtam ju którego dnia, po której potyczce, bitwie i wziêciu nas do niewoli, staliœmy z rêkami podniesionymi do góry naprzeciwko luf esesmañskich karabinów, oczekuj¹c a spod zardzewia³ego he³mu Szymka padnie komenda Feuer!, 22

24 kiedy ujrzeliœmy Weisera siedz¹cego na soœnie, Weisera, który byæ mo e przez wszystkie te dni przygl¹da³ siê naszej zabawie. W³aœciwie to najpierw us³yszeliœmy jego okrzyk okrzyk, który skierowa³ do Szymka, wstrzymuj¹c wydanie komendy, a dopiero póÿniej zobaczyliœmy go na tej soœnie. Siedzia³, trzymaj¹c stary, zdezelowany schmeiser, którym mierzy³ gdzieœ daleko za wie ê ceglanego koœció³ka, i patrzy³ na nas zupe³nie tak samo jak w Bo e Cia³o, kiedy wyp³yn¹³ nagle zza szarego ob³oku kadzidlanego dymu. Pod drzewem sta³a Elka, opieraj¹c siê o pieñ. Nie mówi³a nic, ale widaæ by³o, e ona jest z nim, a nie z nami. Wiêc nie us³yszeliœmy tym razem przeci¹g³ego du-du- -du-du-du, po którym nale a³o paœæ najpierw na kolana, a potem ju jak popadnie: na wznak, bokiem albo na brzuch, twarz¹ w trawê bo Weiser zeskoczy³ z sosny i podszed³ do os³upia³ego Szymka. Dzisiaj, podobnie jak wówczas, kiedy siedzia³em na sk³adanym krzeœle obok Szymka, a potem Piotra, a potem znowu Szymka w sekretariacie szko³y, oczekuj¹c na swoj¹ kolejkê przes³uchania, dzisiaj, tak samo jak i wtedy, da³bym du o, eby przypomnieæ sobie s³owa Weisera na cmentarzu, bo to by³y w³aœciwie jego pierwsze s³owa skierowane do nas bezpoœrednio. Szymek, zapytany o to listownie, nie da³ mi adnej odpowiedzi i zajêty swoimi sprawami w dalekim mieœcie, wyraÿnie unika wspomnienia Weisera. Elka, która powinna pamiêtaæ to najlepiej, sta³a siê Niemk¹ i nie odpowiada z Mannheim na adne pytania, a Piotr w siedemdziesi¹tym roku wyszed³ popatrzeæ na ulicê, co siê dzieje, i trafi³a go ca³kiem prawdziwa kula. Tak, jestem przekonany, e od tamtych s³ów powinna siê zaczynaæ nienapisana ksi¹ ka o Weiserze... A wiêc trzymaj¹c przerdzewia³y i zdezelowany schmeiser, zeskoczy³ z sosny i podszed³ do Szymka, mówi¹c: zostaw, ja 23

25 zrobiê to lepiej, albo zostaw to mnie, albo jeszcze krócej: ja to zrobiê. Tylko e Weiser nic takiego nie powiedzia³, nie móg³ nic takiego powiedzieæ, poniewa schmeiser powêdrowa³ do r¹k Szymka, a on sam z Elk¹ odszed³ œcie k¹ w dó³ ku rozbitej bramie cmentarza, jakby przyszed³ tu tylko po to, eby zostawiæ nam automat i odejœæ do powa niejszych spraw. Egzekucja nie odby³a siê. Otoczyliœmy Szymka ko³em i ka dy chcia³ choæ przez chwilê potrzymaæ bezu yteczny kawa³ elastwa, który robi³ wra enie. Tak, w tym momencie Weiser nie by³ dla nas jeszcze najwa - niejszy, k³óciliœmy siê o to, która strona powinna posiadaæ automat. By³em w oddziale Piotra i oczywiœcie chcia³em, ebyœmy mieli go my, skoro tamci posiadali he³m. Ostatecznie ustaliliœmy nowy, ciekawszy styl gry wojennej. Odt¹d po ka dej bitwie Piotr zamienia³ z Szymkiem automat na he³m i tak raz byliœmy Niemcami, gdy nasz dowódca wk³ada³ he³m, a raz przeistaczaliœmy siê w partyzantów, goni¹c miêdzy zaroœniêtymi nagrobkami z karabinem w rêku. Myœlê, e Weiser mia³ od pocz¹tku jakiœ plan opl¹tania nas swoimi pomys³ami, od samego pocz¹tku musia³ wyczekiwaæ odpowiedniej chwili, eby jak w Bo e Cia³o albo na brêtowskim cmentarzu zaskoczyæ nas zupe³nie. Bo w pierwszym okresie, kiedy nie wiedzieliœmy nic o piwnicy w starej cegielni ani o eksplozjach przygotowywanych w dolinie za strzelnic¹, ani o jego kolekcji znaczków z Generalnej Guberni w tym okresie, kiedy nieœwiadomi niczego uganialiœmy siê miêdzy nagrobkami brêtowskiego cmentarza, on pojawia³ siê i znika³, jak znika ktoœ, kto przyœni siê nam przypadkiem i kogo póÿniej nie mo emy zapomnieæ, choæ rysy jego twarzy, s³owa i sposób zachowania ulecia³y nam z pamiêci zupe³nie. On ws¹czy³ pamiêæ o sobie ca³kiem niepostrze enie i któregoœ z nastêpnych dni, 24