RUCH KONTROLI WYBORÓW. Instrukcja dla członków obwodowych komisji ds. referendum i mężów zaufania

Transkrypt

1 Instrukcja dla członków obwodowych komisji ds. referendum i mężów zaufania Warszawa, sierpień 2015

2 Niniejsza instrukcja zawiera listę najważniejszych zadań obwodowych komisji ds. referendum oraz zalecenia dla mężów zaufania, przygotowane na podstawie przepisów ustawy o referendum ogólnokrajowym, Kodeksu wyborczego oraz wytycznych Państwowej Komisji Wyborczej. Instrukcja została przygotowana zgodnie z regulacjami prawnymi, dotyczącymi głosowania w referendum zarządzonym na dzień 6 września w 2015 r. Stan prawny na dzień 15 sierpnia 2015 r. SPIS TREŚCI Czynności organizacyjne przed dniem głosowania... 3 Dzień głosowania... 5 Czynności przed otwarciem lokalu komisji obwodowej...5 Obecność członków komisji i mężów zaufania w lokalu komisji...6 Wydawanie kart do głosowania...6 Głosowanie przez pełnomocnika [W.27-28]...8 Obserwacja urny...9 Wymiana zapełnionej urny...10 Głosowanie korespondencyjne [W.40-41]...10 Ustalanie wyników głosowania...11 Warunki potwierdzające poprawność arytmetyczną wyników głosowania...15 Wprowadzanie danych do systemu informatycznego PKW [W.80]...17 Publiczna prezentacja wyników [W.82]...18 Przekazywanie protokołu i archiwizowanie dokumentów z głosowania [W.83-87]...19 Reagowanie na nieprawidłowości Odpowiedzialność funkcjonariusza publicznego...22 Dokumentowanie naruszeń procedury głosowania...22 Skargi do komisarza wyborczego...23 Obowiązki i uprawnienia komisarza wyborczego...24 Zawiadamianie Policji...24 Przerwa w głosowaniu [W.42-46]...24 Współpraca z Ruchem Kontroli Wyborów Zalecenia dla mężów zaufania Ustawy, rozporządzenia, wytyczne PKW Załączniki Wzór karty do głosowania (Załącznik nr 1 do Uchwały PKW z 22 czerwca 2015 r.)...31 SKRÓTY PKW Państwowa Komisja Wyborcza RKW Ruch Kontroli Wyborów komisja obwodowa komisja ds. referendum wójt oznacza również burmistrza lub prezydenta miasta lokal lokal obwodowej komisji [W.xx-yy] - punkt o numerach od xx do yy z wytycznych PKW dla obwodowych komisji ds. referendum; załącznik do uchwały PKW z r. 2 / 35

3 Czynności organizacyjne przed dniem głosowania 1. Pierwsze spotkanie członków komisji zwołuje wójt. Na pierwszym spotkaniu należy dążyć do objęcia funkcji przewodniczącego lub jego zastępcy. 2. Na spotkanie organizacyjne komisji zwołane przed dniem głosowania należy stawić się punktualnie oraz uczestniczyć we wszystkich czynnościach komisji razem ze wszystkimi obecnymi członkami od samego początku, aż do zamknięcia lokalu komisji. 3. Ostemplowanie kart do głosowania korespondencyjnego [W.13] W terminie uzgodnionym z wójtem (po 22 sierpnia 2015 r.) komisja zbiera się w możliwie pełnym składzie, z udziałem przewodniczącego komisji lub jego zastępcy, w celu ostemplowania kart do głosowania wykorzystywanych w głosowaniu korespondencyjnym. Czynności te komisja wykonuje w urzędzie gminy. Niedopuszczalne jest wynoszenie kart do głosowania poza urząd w celu ich ostemplowania. Przed rozpoczęciem stemplowania kart komisja upewnia się, czy wydano jej właściwą pieczęć (numer komisji i nazwa miejscowości) oraz czy jest to pieczęć obwodowej komisji do spraw referendum. Po ostemplowaniu kart sporządzany jest protokół, w którym wskazuje się liczbę ostemplowanych przez komisję kart do głosowania. Protokół sporządza się w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje wójt, a drugi pozostaje w dokumentacji komisji. Komisja powinna uzgodnić z wójtem zasady bezpieczeństwa przechowywania ostemplowanych kart. Jakiekolwiek wątpliwości odnośnie poprawności przechowywania dokumentów i pieczęci należy zgłosić wójtowi. Brak możliwości bezpiecznego przechowywania dokumentów należy odnotować w protokole. 4. Należy upewnić się, czy w lokalu wyborczym jest wystarczająco dużo miejsca, aby komisja pracowała razem w jednym pomieszczeniu zarówno przed, jak i w dniu głosowania. W lokalu lub w jego pobliżu powinny zostać zapewnione warunki do bezpiecznego przechowania kart (sejf, oddzielne zamykane pomieszczenie). Klucze do pomieszczenia z kartami powinny być pilnie strzeżone przez przewodniczącego lub zastępcę. Pomieszczenie to powinno być niedostępne dla osób nieuprawionych. [W.15] 5. W trakcie wykonywania wszystkich czynności komisji nie można dopuścić do bałaganu, ulegać presji czasu, ani namowom do pośpiechu. 6. Należy dokładnie sprawdzić wszystkie doręczone komisji materiały, a przede wszystkim [W.16]: a) czy karty do głosowania zostały dostarczone w odpowiedniej liczbie; b) czy karty do głosowania zawierają wszystkie pytania; c) czy karty do głosowania są prawidłowo wydrukowane i nie mają usterek technicznych; 3 / 35

4 d) czy przekazano właściwie przygotowany spis osób uprawnionych do udziału w referendum, w tym głosujących przez pełnomocnika lub korespondencyjnie; e) czy przekazano właściwą liczbę formularzy protokołu głosowania (5 egz.); f) czy formularze protokołu głosowania w obwodzie są zgodne z wzorem PKW; g) czy przekazano właściwą pieczęć komisji do spraw referendum, tj. czy nazwa i siedziba (miejscowość) komisji oraz numer obwodu dotyczą danej komisji; h) czy przekazano nakładkę na kartę do głosowania sporządzoną w alfabecie Braille a; i) czy przygotowane zostały potrzebne materiały biurowe (poduszka do stempli, przybory do pisania, papier, sznurek, nawilżacze, taśma klejąca itp.). UWAGA: Należy pamiętać o przygotowaniu odpowiedniej liczby zwykłych, zaostrzonych ołówków, które komisja wykorzysta na etapie ustalania wyników głosowania. j) nakładki na spis, zapewniające ochronę danych osobowych, jeżeli zostały zapewnione przez urząd gminy 7. Jeżeli komisji obwodowej zapewniono obsługę informatyczną, przewodniczący oraz jego zastępca odbierają za pośrednictwem koordynatora gminnego login i hasło, upoważniające do korzystania z systemu informatycznego. Zasady przygotowania komisji do korzystania z systemu informatycznego są opisane w wytycznych PKW w punkcie [W.18]. 8. Należy sprawdzić zgodność kart do głosowania z Załącznikiem nr 1 do Uchwały PKW z 22 czerwca 2015 r. (Załącznik nr 1 do niniejszej Instrukcji). 9. Sprawdzenia poprawności formularza protokołu głosowania należy dokonać na podstawie opublikowanego przez PKW wzoru protokołu wyników głosowania, który można pobrać ze strony internetowej PKW. 10. Czynności liczenia i sprawdzania doręczonych komisji materiałów do głosowania powinny być wykonywane przez wszystkich obecnych członków w jednym pomieszczeniu. W pobliżu stołu, gdzie liczone są karty, nie mogą znajdywać się żadne torby, teczki, pudła lub inne opakowania. 11. Sprawdzone karty do głosowania należy opakować (najlepiej w paczki po 50 sztuk, w sposób uniemożliwiający wyjęcie karty bez rozpakowania paczki papierowe paski lub sznurek przyniesiony z domu), a paczki ostemplować pieczęcią komisji i podpisać w miejscach, które uniemożliwiają niezauważalne rozpakowanie (np. na styku taśmy i papieru pakowego). 12. W trakcie spotkania organizacyjnego członkowie komisji powinni ustalić procedury, dotyczące miejsca przechowywania kart (zapakowanych), ze szczególnym uwzględnieniem informacji, kto ma prawo otworzyć kolejne paczki, kto wydaje karty, kto przenosi je z miejsca przechowywania itp. 13. Komisja, we współpracy z wójtem, powinna zadbać o odpowiedni rozmiar urny, aby nie doszło do jej przepełnienia w dniu głosowania. Oceniając rozmiary urny, należy porównać je z objętością dostarczonych kart do głosowania (urna powinna być co najmniej dwa razy większa, niż objętość kart). Jeśli wójt nie dysponuje urną wyborczą w odpowiednim rozmiarze, wówczas w lokalu komisji należy przygotować zapasową 4 / 35

5 urnę, ustawiając ją otwartą na widocznym miejscu w pomieszczeniu, w którym będzie przeprowadzone głosowanie. 14. Należy dopilnować, aby protokół przekazania materiałów do głosowania został dokładnie wypełniony. W razie stwierdzenia nieprawidłowości, należy wnieść do protokołu odpowiednie uwagi. 15. Wskazane jest sfotografowanie podpisanego protokołu przekazania materiałów do głosowania. W przypadku stwierdzenia jakichkolwiek nieprawidłowości, należy sporządzić oddzielną od protokołu notatkę, w której zostaną one opisane wraz z okolicznościami ich wykrycia. Dzień głosowania Czynności przed otwarciem lokalu komisji obwodowej 1. Informacja o godzinie rozpoczęcia pracy komisji powinna znajdować się w budynku, w którym mieści się lokal komisji, i w urzędzie gminy (w sposób umożliwiający zapoznanie się z tą informacją także wtedy, gdy budynki te są zamknięte). Informacja ta przeznaczona jest dla mężów zaufania i obserwatorów międzynarodowych, w celu umożliwienia im obecności przy wszystkich czynnościach komisji, poprzedzających otwarcie lokalu. [W.14] 2. W dniu głosowania komisja zbiera się w lokalu głosowania w możliwie pełnym składzie, z udziałem przewodniczącego komisji lub jego zastępcy na tyle wcześnie, aby wykonać wszystkie czynności związane z przygotowaniem głosowania, lecz nie później niż o godz. 5:00. Należy punktualnie stawić się na spotkanie przed otwarciem lokalu komisji (najlepiej kilkanaście minut wcześniej). [W.19] 3. Przed rozpoczęciem głosowania komisja możliwie w pełnym składzie: [W.20] a) sprawdza przekazane jej materiały do głosowania i pieczęć obwodowej komisji ds. referendum (a nie obwodowej komisji wyborczej!!!); b) sprawdza, czy paczki z kartami do głosowania i spisem osób uprawnionych do udziału w referendum nie zostały naruszone; c) ponownie przelicza karty do głosowania; d) ostemplowuje swoją pieczęcią wszystkie karty do głosowania na oczach wszystkich obecnych członków komisji i mężów zaufania; e) rozkłada spisy osób uprawnionych do głosowania i karty do głosowania na odpowiednio przygotowanych stołach; f) sprawdza, czy w lokalu wywieszone są urzędowe obwieszczenia i informacje; g) sprawdza, czy wewnątrz i na zewnątrz lokalu nie ma elementów agitacji referendalnej; h) sprawdza, czy urna jest pusta, a nas zamyka ją, opieczętowuje i podpisuje na styku paska i ściany urny; i) może ustalić zasady czuwania przy urnie i odpowiednie dyżury. 5 / 35

6 4. Po ostemplowaniu kart do głosowania pieczęć komisji powinna zostać zabezpieczona przed nieuprawnionym użyciem. Ponowne użycie pieczęci będzie konieczne do ostemplowania wypełnionego protokołu wyników głosownia. 5. Dopuszczalne jest zabezpieczenie urny przed niekontrolowanym otwarciem za pomocą jednorazowych plomb opatrzonych unikatowym numerem. W takim przypadku każdorazowo numer plomby (plomb), niezwłocznie po ich założeniu, powinien zostać wpisany przez komisję do wewnętrznego protokołu komisji. 6. Zapasowa urna powinna pozostać pusta, niezapieczętowana i ustawiona na widocznym miejscu w pomieszczeniu, w którym będzie przeprowadzone głosowanie. 7. Miejsce, w którym w trakcie głosowania przechowywane będą czyste karty do głosowania, powinno być dobrze widoczne dla wszystkich członków komisji i mężów zaufania przez cały czas trwania głosowania, a jednocześnie usytuowane z dala od miejsca dostępnego dla głosujących. Obecność członków komisji i mężów zaufania w lokalu komisji 1. Od godz. 6:00 do zakończenia głosowania o godz. 22:00 (z zastrzeżeniem, że nie zostało ono przedłużone) komisja wykonuje swoje zadania w składzie co najmniej 3-osobowym, w tym zawsze z udziałem przewodniczącego komisji lub jego zastępcy, w pomieszczeniu, w którym znajduje się urna. 2. W dniu głosowania członkowie komisji obwodowej są zobowiązani nosić identyfikatory z imieniem i nazwiskiem oraz funkcją pełnioną w komisji. [W.1] 3. Przewodniczący komisji ani jego zastępca nie mogą nakazać opuszczenia lokalu członkowi komisji (na przykład, gdy ustalono tzw. dyżury - część składu tylko rano, część tylko po południu - a członek komisji chce pozostać w lokalu również poza swoim dyżurem). Każdy członek komisji ma prawo przebywać w lokalu komisji od momentu przybycia, aż do chwili zakończeniu wszystkich czynności komisji. Wyjątkiem jest sytuacja zakłócenia porządku w lokalu. 4. Od chwili otwarcia lokalu do jego zamknięcia pomieszczenie, w którym znajduje się urna i karty do głosowania, nie może pozostać ani na chwilę bez nadzoru. W przypadku konieczności opuszczenia tego pomieszczenia, należy zapewnić sobie zastępstwo innego członka komisji lub męża zaufania skierowanego przez podmiot uprawniony lub innego członka komisji, współpracującego z RKW. 5. Nie należy opuszczać lokalu w okresach zwiększonego ruchu osób uprawnionych do głosowania, w szczególności po porannych i wieczornych mszach świętych, wczesnym popołudniem (po obiedzie) i bezpośrednio przed zamknięciem lokalu. Wydawanie kart do głosowania 1. Od chwili rozpoczęcia głosowania wszystkie karty muszą być pod pełną kontrolą członków komisji oraz mężów zaufania. 2. Jeden głosujący może otrzymać tylko jedną kartę do głosowania po wylegitymowaniu się przed członkiem komisji dokumentem ze zdjęciem (np. dowód osobisty, paszport, prawo jazdy) i po złożeniu podpisu lub deklaracji o odmowie 6 / 35

7 złożenia podpisu (wtedy członek komisji dokonuje przy nazwisku głosującego, w kolumnie Uwagi adnotacji odmowa złożenia podpisu ). [W.23] Komisja odmawia ponownego wydania karty do głosowania, niezależnie od przyczyn tego żądania. [W.25] Potwierdzając otrzymanie karty, głosujący powinien podpisać się w linii, odpowiadającej jego nazwisku. Możliwe jest składanie podpisu bez odwracania spisu. W przypadku, gdy komisja zauważy, że osoba podpisała się w linii przy innym nazwisku, wskazuje tej osobie właściwe miejsce w spisie do złożenia podpisu, a podpis złożony w niewłaściwym miejscu skreśla. Skreślenie opatruje się adnotacją podpis w nieprawidłowym miejscu i parafą przewodniczącego komisji lub jego zastępcy. Następnie głosujący podpisuje się w linii przy swoim nazwisku. Wytyczne PKW postulują konieczność zapewnienia ochrony danych osobowych osób ujętych w spisie, w tym przed ujawnieniem danych osobowych innych osób przy potwierdzaniu przez głosującego odbioru karty do głosowania. W tym celu komisja powinna stosować nakładki (o ile zostały przekazane przez urząd gminy) na spis, zabezpieczające dane osobowe innych osób ujętych w spisie. W dniu głosowania komisje dopisują do spisu osób uprawnionych do udziału w referendum jedynie te osoby, które: [W.23] a) przedłożą zaświadczenie o prawie do głosowania (zaświadczenie zatrzymuje się i załącza się do spisu osób uprawnionych do głosowania); b) zostały pominięte w spisie, jeżeli udokumentują, że stale zamieszkują na terenie danego obwodu głosowania, a dział ewidencji urzędu gminy na żądanie komisji potwierdzi telefonicznie, że nie otrzymał zawiadomienia o utracie przez nich prawa wybierania lub o wpisaniu do spisu osób uprawnionych do głosowania w innym obwodzie i fakt pominięcia w spisie osób uprawnionych jest wynikiem pomyłki powstałej przy sporządzaniu spisu. Członek komisji, który otrzymał potwierdzenie z urzędu gminy, sporządza stosowną notatkę, którą dołącza do spisu osób uprawnionych do udziału w referendum. c) są obywatelami polskimi stale zamieszkującymi za granicą, głosującymi w kraju na podstawie ważnego polskiego paszportu; d) zostały skreślone ze spisu dla danego obwodu głosowania w związku z wpisaniem do spisu osób uprawnionych do udziału w referendum w szpitalu, domu pomocy społecznej, zakładzie karnym lub areszcie śledczym, jeżeli udokumentują, że opuściły tę palcówkę przed dniem głosowania; e) chcą głosować w obwodzie utworzonym w zakładzie opieki zdrowotnej, domu pomocy społecznej, zakładzie karnym lub areszcie śledczym, a przybyły do tej jednostki przed dniem głosowania. Podstawą dopisania obywatela polskiego, stale zamieszkałego za granicą, do spisu jest wyłącznie ważny polski paszport. Udokumentowanie zamieszkiwania za granicą polega na okazaniu komisji dokumentu, potwierdzającego ten fakt, np. karta stałego pobytu, dokument potwierdzający zatrudnienie za granicą, dokument potwierdzający uprawnienie do korzystania ze świadczeń ubezpieczenia społecznego za granicą itp. Dokument ten nie musi być przedłożony wraz z tłumaczeniem na język polski. 7 / 35

8 9. Przed dopisaniem do spisu obywatela polskiego stale zamieszkałego za granicą komisja jest obowiązana sprawdzić, czy w paszporcie nie postawiono pieczęci innej komisji z datą 6 września 2015 r., co świadczyłoby o wcześniejszym udziale w głosowaniu. Dane objęte spisem wpisuje się w odpowiednich rubrykach spisu na podstawie paszportu. W rubryce spisu Uwagi wpisuje się numer paszportu oraz miejsce i datę jego wydania. Po dopisaniu do spisu obywatela polskiego zamieszkałego za granicą komisja jest obowiązana postawić pieczęć komisji w paszporcie na ostatniej wolnej stronie przeznaczonej na adnotacje wizowe i wpisać datę głosowania. 10. Umieszczanie odcisku pieczęci komisji w paszporcie nie dotyczy przypadków, gdy do głosowania przystępuje osoba zamieszkała w kraju, której nazwisko jest ujęte w spisie, lub osoba przedkładająca zaświadczenie o prawie do głosowania, albo osoba głosująca jako pełnomocnik, posługująca się paszportem, w celu umożliwienia ustalenia jej tożsamości. 11. Głosujący, posiadający pełnomocnictwa do głosowania w imieniu innych osób, po złożeniu podpisów w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum otrzymuje liczbę kart do głosowania odpowiadającą liczbie posiadanych pełnomocnictw. Komisja umieszcza w rubryce Uwagi adnotację o głosowaniu przez pełnomocnika. UWAGA Jeden głosujący może zgłosić tylko dwa pełnomocnictw (zgodnie z opisem w rozdziale Głosowanie przez pełnomocnika. W przypadku większej liczby pełnomocnictw należy zawiadomić komisarza wyborczego. 12. Tylko w opisanych powyżej sytuacjach członkowie komisji mają prawo do umieszczania adnotacji w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum. Mogą to robić tylko i wyłącznie w obecności głosującego, którego te adnotacje dotyczą. Poza opisanymi przypadkami, członkowie komisji nie mają prawa dopisywania czegokolwiek w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum. Należy nieprzerwanie obserwować członków komisji, dyżurujących przy spisach osób uprawnionych do udziału w referendum, gdyż wertowanie spisów bez celu może budzić podejrzenia o próbę dokonania fałszerstwa. 13. Na wniosek głosującego członkowie komisji są zobowiązani wyjaśnić mu jedynie technikę głosowania, nie mają jednak prawa do przekazywania jakichkolwiek sugestii w zakresie wyboru odpowiedzi na pytania referendalne. Należy być wyczulonym na przekazywanie sugestii gestem oraz używanie gadżetów (długopis, ulotka itp.). 14. Komisja powinna na bieżąco sprawdzać liczbę podpisów w spisie oraz wydanych kart. W przypadku, gdy liczba ta przekroczy 60% liczby otrzymanych przez komisję kart do głosowania, komisja obowiązana jest za pośrednictwem wójta powiadomić właściwego komisarza wyborczego o możliwej potrzebie uruchomienia dla niej kart z rezerwy. Natomiast gdy liczba ta przekroczy 80% liczby otrzymanych przez komisję kart do głosowania, komisja występuje za pośrednictwem wójta do właściwego komisarza wyborczego o wydanie kart z rezerwy. Głosowanie przez pełnomocnika [W.27-28] 1. Głosowanie przez pełnomocnika przeprowadzane jest wyłącznie w kraju. 2. Prawo do głosowania przez pełnomocnika mają głosujący, którzy: 8 / 35

9 a) najpóźniej w dniu głosowania ukończą 75 lat; b) posiadają orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności; c) posiadają orzeczenie organu rentowego o całkowitej niezdolności do pracy albo o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji; d) posiadają orzeczenie o zaliczeniu do I i II gruру inwalidów; e) są na stałe albo długotrwale niezdolni do pracy w gospodarstwie rolnym, którym przysługuje zasiłek pielęgnacyjny. 3. Nie mają prawa do głosowania przez pełnomocnika osoby uprawione do głosowania: a) przebywające w zakładach opieki zdrowotnej; b) przebywające w domach pomocy społecznej; c) przebywające w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz ich oddziałach zewnętrznych; d) przebywające w domach studenckich i ich zespołach; e) głosujące korespondencyjnie. 4. Pełnomocnikiem może być osoba wpisana do rejestru osób uprawnionych do udziału w referendum w tej samej gminie, co udzielający pełnomocnictwa do głosowania, lub posiadająca zaświadczenie o prawie do głosowania. 5. Pełnomocnictwo można przyjąć tylko od jednej osoby albo od dwóch osób, jeżeli co najmniej jedną z nich jest wstępny (ojciec, matka, dziadek, babka, itd.), zstępny (syn, córka, wnuk, wnuczka, itd.), małżonek, brat, siostra lub osoba pozostająca w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli w stosunku do pełnomocnika. 6. Pełnomocnictwa udziela się przed wójtem lub przed innym pracownikiem urzędu gminy upoważnionym przez wójta do sporządzania aktów pełnomocnictwa do głosowania. 7. Osoba, która udzieliła pełnomocnictwa do głosowania w jej imieniu, może w dniu głosowania doręczyć komisji oświadczenie o cofnięciu pełnomocnictwa, a także głosować osobiście, jeżeli nie głosował jeszcze w jej imieniu pełnomocnik. Głosowanie osobiste w referendum powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa. 8. Komisja odmawia wydania karty głosującemu, którego pełnomocnik wcześniej w jego imieniu wziął udział w głosowaniu. 9. Komisja odmawia wydania pełnomocnikowi karty do głosowania i zatrzymuje akt pełnomocnictwa do głosowania, w przypadku wcześniejszego głosowania osobistego głosującego, wygaśnięcia pełnomocnictwa z innej przyczyny, lub cofnięcia pełnomocnictwa. 10. Po stwierdzeniu, że głosujący nie głosował osobiście, pełnomocnictwo nie wygasło z innej przyczyny i nie zostało cofnięte, komisja odnotowuje nazwisko i imię (imiona) pełnomocnika głosującego w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum w rubryce Uwagi odpowiadającej pozycji, pod którą umieszczono nazwisko głosującego, wraz z oznaczeniem pełnomocnik, akt pełnomocnictwa do głosowania załącza do spisu i wydaje pełnomocnikowi kartę do głosowania. Ponadto komisja 9 / 35

10 odnotowuje fakt głosowania przez pełnomocnika na liście osób uprawnionych do głosowania, które udzieliły pełnomocnictwa do głosowania w ich imieniu. Obserwacja urny 1. Członkowie komisji oraz mężowie zaufania powinni ustalić między sobą dyżury, w celu stałej obserwacji wszystkiego, co dzieje się w lokalu komisji, a w szczególności obserwacji urny do głosowania, spisów osób uprawnionych do udziału w referendum i kart do głosowania. Przy urnie do głosowania należy ustawić krzesło i stolik dla członka komisji wyznaczonego do jej nadzorowania. 2. Szczególnie niebezpieczne są sytuacje, gdy przy urnie pojawia się większa grupa ludzi lub ktoś zatrzymuje się na dłużej, zamiast tylko wrzucić kartę i odejść. Może wówczas dojść do dorzucenia fałszywych kart do głosowania lub prób zniszczenia kart poprzez zalanie wnętrza urny wodą lub klejem itp. Niepokojące sytuacje, np. wrzucanie przez jedną osobę większej liczby kart do urny, należy natychmiast notować z podaniem czasu i szczegółów zdarzenia. W razie stwierdzenia takiego przypadku, fakt ten należy opisać w punkcie 27 protokołu głosowania. [W.34] 3. Komisja zwraca uwagę, by głosujący nie wynosili kart do głosowania poza lokal komisji. Gdy komisja zauważy, że głosujący wyniósł kartę do głosowania na zewnątrz lub otrzyma informację, że w lokalu komisji lub poza nim oferowane jest odstąpienie karty, obowiązana jest niezwłocznie zawiadomić o tym Policję i fakt ten opisać w punkcie 27 protokołu głosowania. [W.34] Wymiana zapełnionej urny 1. Jeżeli komisja stwierdzi, że urna zapełniła się, komisja musi przerwać na chwilę głosowania, zakleić oraz opieczętować wlot urny zasadniczej oraz pozostawić ją w tym samym miejscu, w którym stała od początku głosowania. 2. Zapasowa urna powinna od początku głosowania stać w lokalu komisji i pozostawać otwarta do chwili jej wykorzystania. Urnę zapasową należy sprawdzić i zapieczętować w taki sam sposób, jak urnę zasadniczą przed rozpoczęciem głosowania. 3. Jeśli w lokalu nie ma urny zapasowej, należy zwrócić się do wójta o jej niezwłoczne dostarczenie. Niedopuszczalne jest użycie jako urny przedmiotów, których codzienne przeznaczenie powoduje, że wykorzystanie ich jako urny do głosowania naruszałoby powagę głosowania (np. plastikowy kosz na śmieci). 4. Niedopuszczalne jest wyjmowanie kart do głosowania z przepełnionej urny w trakcie głosowania, przed jego oficjalnym zakończeniem. Głosowanie korespondencyjne [W.40-41] 1. W komisji wyznaczonej do głosowania korespondencyjnego, przed wydaniem kart należy sprawdzić, czy w kolumnie Uwagi spisu osób uprawnionych do udziału w referendum, odpowiadającej nazwisku głosującego, nie jest umieszczona informacja o wysłaniu do niego pakietu do głosowania. W przypadku umieszczenia takiej informacji, komisja odmawia wydania karty do głosowania. 2. Jeżeli głosujący poinformuje komisję, że nie otrzymał pakietu referendalnego, wówczas przewodniczący komisji lub jego zastępca telefonicznie potwierdza w dziale ewidencji 10 / 35

11 ludności urzędu gminy, czy urząd posiada informację o niedoręczeniu pakietu temu głosującemu. W przypadku potwierdzenia przez urząd niedoręczenia pakietu, przewodniczący lub jego zastępca skreśla w spisie adnotację o wysłaniu pakietu i w to miejsce wpisuje adnotację pakiet niedoręczony i podpisuje się obok, a komisja wydaje głosującemu kartę do głosowania. Wyznaczony operator pocztowy dokonuje jednego doręczenia za pokwitowaniem odbioru zgromadzonych kopert zwrotnych do właściwej komisji, w czasie głosowania. Upoważniony pracownik urzędu gminy przekazuje za pokwitowaniem odbioru zgromadzone koperty zwrotne do właściwej komisji, w czasie trwania głosowania. Komisja ustala dane potrzebne do wypełnienia pkt. 8 protokołu wyników głosowania: a) liczbę otrzymanych kopert zwrotnych; b) liczbę kopert zwrotnych, w których nie było oświadczenia o osobistym i tajnym oddaniu głosu; c) liczbę kopert zwrotnych, w których oświadczenie o osobistym i tajnym oddaniu głosu nie było podpisane przez głosującego; d) liczbę kopert zwrotnych, w których nie było koperty na kartę do głosowania; e) liczbę kopert zwrotnych, w których znajdowała się niezaklejona koperta na kartę do głosowania; f) liczbę kopert na kartę do głosowania wrzuconych do urny. W przypadku, gdy informacje z podpunktów b) f) dotyczą jednej koperty zwrotnej, należy je uwzględnić w każdym z tych punktów. Suma liczb z podpunktów 8a-8e nie może być większa od liczby otrzymanych kopert zwrotnych (punkt 8 protokołu). Otrzymanych przez komisję pustych kopert zwrotnych nie uwzględnia się przy dokonywaniu powyższych ustaleń. Dane, o których mowa powyżej, powinny zostać zapisywane na arkuszu pomocniczym prowadzonym przez wskazanego członka komisji pod nadzorem przewodniczącego lub zastępcy przewodniczącego komisji. Ustalanie wyników głosowania 1. O godzinie 22:00 lub później, o ile komisja podjęła uchwałę o przedłużeniu głosowania (wówczas lokal komisji jest zamykany o godzinie, wynikającej z uchwały komisji), przewodniczący komisji zarządza zakończenie głosowania. Komisja zamyka lokal. Osobom wcześniej przybyłym należy umożliwić oddanie głosu. [W.47] 2. Po opuszczeniu lokalu przez ostatniego głosującego komisja zamyka i zapieczętowuje wlot urny, zaklejając go paskiem papieru opatrzonym pieczęcią komisji i podpisami jej członków. 3. Podczas liczenia głosów w lokalu komisji mogą przebywać tylko członkowie komisji, mężowie zaufania, obserwatorzy międzynarodowi i ewentualnie osoba odpowiedzialna za obsługę informatyczną. [W.50-51] 11 / 35

12 4. Przedstawiciele mediów informacyjnych mogą być obecni jedynie przy otwieraniu urny i wyjmowaniu kart do głosowania. 5. Wszystkie czynności komisji po zamknięciu lokalu powinny być wykonywane przez wszystkich obecnych członków komisji, wspólnie i bez pośpiechu. Nie jest dopuszczalne tworzenie z członków komisji podgrup roboczych, które wykonywałyby oddzielnie czynności po zakończeniu głosowania, np. liczenie części kart i ustalanie częściowego wyniki głosowania w podgrupach. [W.52] 6. Należy złożyć do przewodniczącego komisji wniosek, aby wszyscy jej członkowie zdeponowali w widocznym miejscu wszystkie posiadane przybory do pisania, pozostawiając przy sobie tylko zwykłe ołówki, które posłużą im do robienia notatek. Na etapie czynności organizacyjnych należy zadbać o to, aby pośród innych materiałów biurowych przygotowano zwykłe, zaostrzone ołówki. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że członkowie komisji akceptują takie rozwiązanie. 7. Po zapieczętowaniu urny, ale przed rozpoczęciem liczenia niewykorzystanych kart do głosowania, należy zestawić stoły na środku lokalu tak, aby wszyscy członkowie komisji siedzieli twarzami do siebie. Na zestawionych stołach należy wykonywać kolejno: 1) liczenie wydanych kart wg spisu wyborców; 2) liczenie niewykorzystanych kart do głosowania; 3) liczenie kart wyjętych z urny; 4) ustalenie wyników głosowania. 8. Przewodniczący komisji powinien zamknąć zestawienia głosujących (tzw. spisy ulicami) wielkimi znakami w kształcie litery Z. Poniżej tak oznaczonych miejsc nie można nikogo dopisać. 9. Poz. 1 protokołu to "Liczba osób uprawnionych do udziału w referendum (umieszczonych w spisie, z uwzględnieniem dodatkowych formularzy) w chwili zakończenia głosowania" Komisja otrzymuje spis wyborców, na okładce którego widnieje liczba uprawnionych do głosowania umieszczonych w tym spisie. Liczba ta uwzględnia już osoby, które już po wydrukowaniu spisu zostały z niego wykreślone (każde wykreślenie musi być opatrzone podpisem, pieczęcią i paragrafem, na podstawie którego nastąpiło wykreślenie), dlatego od liczby na okładce niczego już nie odejmujemy! W razie braku jednomyślności w tej sprawie komisja powinna przeliczyć nazwiska zawarte w spisie. Na końcową liczbę uprawnionych do głosowania w danym obwodzie składa się początkowa liczba z okładki spisu powiększona o liczbę osób, które głosowały na zaświadczenie czy też na podstawie paszportu z racji zamieszkania zagranicą (jeżeli na okładce spisu widnieje liczba 1030, a na zaświadczenie głosowało w obwodzie 100 osób, to liczba uprawnionych, którą wpisujemy do protokołu końcowego, wynosi 1130 osób uprawnionych). 10. Poz. 4 protokołu to "Liczba osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania" i jest równa liczbie podpisów oraz adnotacji odmowa złożenia podpisu w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum. Obliczenie powinny zostać wykonane co najmniej dwa razy, przez przedstawicieli różnych podmiotów uprawnionych. 12 / 35

13 11. Przed otwarciem urny należy ustalić liczbę niewykorzystanych kart do głosowania, zapakować je w paczkę, ostemplować i podpisać. Paczkę z niewykorzystanymi kartami należy odłożyć w widoczne miejsce. 12. Należy uważać, aby żaden z członków komisji nie próbował ukryć niewykorzystanych kart. 13. Przed otwarciem urny należy sprawdzić, czy nie jest ona uszkodzona i czy pieczęcie są nienaruszone. 14. Po ostrożnym wyjęciu kart z urny (tak, aby uniknąć ich uszkodzenia) należy przeliczyć karty po raz pierwszy i zapisać w protokole liczbę kart wyjętych z urny. Jeśli po przeliczeniu okaże się, że suma wszystkich kart wyjętych z urny (ważnych i nieważnych) jest choćby o jedną kartę większa od ustalonej wcześniej liczby kart wydanych (podpisów w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum + adnotacji odmowa złożenia podpisu ), konieczne jest ponowne liczenie kart. Gdyby taki sam wynik zanotowano w następnym przeliczeniu kart wyjętych z urny, należy poinformować komisję, iż sytuacja ta oznacza naruszenie zasad procedury głosowania i zostanie wpisana uwaga w protokole. 15. W przypadku stwierdzenia, że w urnie znajdują się inne przedmioty (np. kartki papieru) komisja oddziela je od kart do głosowania, a informacje o ich odnalezieniu odnotowuje w punkcie 27 protokołu głosowania. 16. Komisja odkłada na bok karty do głosowania całkowicie przedarte na dwie lub więcej części, których nie bierze się pod uwagę przy obliczeniach. Fragmenty podartych kart należy zapakować w pakiet, który należy opieczętować i opisać. 17. Następnie przewodniczący komisji pokazuje komisji każdą wyjętą z urny kartę do głosowania i komisja wspólnie stwierdza czy dana karta do głosowania jest ważna, sprawdzając pieczęć i wzór karty. Po zakwalifikowaniu kartę odkłada się na odpowiedni stos, opisany: Kart ważne Karty nieważne, tj. niezgodne z wzorem PKW lub nieopatrzone pieczęcią komisji obwodowej ds. referendum lub podstemplowane pieczęcią innej komisji 18. Wszystkie karty nieważne należy zapakować w pakiet, opieczętować je i opisać. 19. Dla kart ważnych komisja ustala oddzielnie dla każdego postawionego w referendum pytania liczbę głosów nieważnych oraz głosów ważnych, a z głosów ważnych osobno pozytywnych Tak oraz negatywnych Nie. 20. Głos nieważny oddany na poszczególne pytanie, to głos na karcie, na której: 1) postawiono znak x w obu kratkach (TAK i NIE) przy danym pytaniu; 2) nie postawiono znaku x w żadnej z kratek przy danym pytaniu; 3) w jednej lub obu kratkach przy danym pytaniu umieszczono znak lub znaki niebędące znakami x (także przekreślenia, zamazania itp.). UWAGA: Ostateczną klasyfikację ważności głosu zawsze dokonuje cała komisja. 21. W przypadku stwierdzenia najmniejszych niezgodności lub rozbieżności opinii między członkami komisji, czynności oceny kart do głosowania muszą być powtórzone w celu 13 / 35

14 identyfikacji przyczyn niezgodności, aż do ustalenia wspólnego stanowiska. W razie wątpliwości oceny ważności głosu dokonują wszyscy obecni członkowie komisji, mając na uwadze niebudzące wątpliwości intencje wyborcy. 22. Ustalając, czy głos w zakresie danego pytania jest ważny, czy nieważny, komisja stosuje poniższe reguły: a) w przypadkach wątpliwych należy przyjmować, że znakiem x postawionym w kratce są dwie przecinające się linie, których punkt przecięcia znajduje się w obrębie kratki. Ustalenie, czy znak x postawiony jest w kratce, czy poza nią, należy do komisji; b) wszelkie znaki, wykreślenia, przekreślenia, w tym również i znak x postawiony przez głosującego poza przeznaczoną na to kratką, traktuje się jako dopiski, które nie wpływają na ważność głosu. 23. Zgodnie z wytycznymi PKW wszelkie znaki graficzne naniesione w obrębie kratki, w tym w szczególności zamazanie kratki, przekreślenie znaku w kratce itp. powodują nieważność głosu w zakresie danego pytania. UWAGA: Ostateczną klasyfikację nieważności głosu zawsze dokonuje cała komisja. 24. Liczbę głosów nieważnych, ustaloną odrębnie dla każdego pytania, wpisuje się w odpowiednich punktach protokołu. Liczby te mogą być różne dla trzech pytań. 25. Pozostałe głosy są głosami ważnymi dla danego pytania. 26. Liczbę głosów ważnych, ustaloną odrębnie dla każdego pytania, wpisuje się w odpowiednich punktach protokołu. Liczby te mogą być różne dla trzech pytań. 27. Suma liczby głosów nieważnych i liczby głosów ważnych ustalona dla danego pytania musi być równa liczbie kart ważnych. 28. Ustaloną odrębnie dla każdego pytania liczbę głosów pozytywnych Tak oraz liczbę głosów negatywnych Nie wpisuje się we właściwych punktach protokołu. 29. Suma liczby głosów pozytywnych Tak i liczby głosów negatywnych Nie ustalona dla danego pytania musi być równa liczbie głosów ważnych dla tego pytania. RKW proponuje skorzystanie z pomocniczych tabel (Załącznik w oddzielnym pliku) w celu bezpiecznego i wygodnego zliczania wyników cząstkowych oraz końcowych. 30. UWAGA: Wytyczne PKW (p. 72) postulują wykonanie zadania niemożliwego do realizacji. W przypadku referendum nie jest bowiem możliwe oddzielenie kart z głosami nieważnymi od kart z głosami ważnymi. Klasyfikacja głosów dotyczy każdego z pytań oddzielnie, a wszystkie trzy pytania są napisane na jednej karcie. Zatem karty ważne (bez podziału na głosy ważne i nieważne) należy zapakować w opieczętowane pakiety, opisać je i odłożyć. 31. Komisja wyznaczona do głosowania korespondencyjnego [W.60] Po otwarciu urny i wyjęciu z niej kart, komisja powinna przystąpić do wykonania następujących zadań: 14 / 35

15 a) komisja wyjmuje karty z kopert na kartę do głosowania i ustala liczbę tych kart; b) liczba ta powinna odpowiadać liczbie adnotacji w spisie, potwierdzających, że uprawniony głosował korespondencyjnie. Różnica jest możliwa tylko w przypadku, gdy koperta na kartę do głosowania była pusta. Sytuację tę komisja opisuje w protokole głosowania w punkcie 21; c) koperty na kartę do głosowania, z których komisja wyjęła karty, komisja pakuje w pakiet, opisuje go odpowiednio i odkłada; d) pakiet ten pozostaje w dokumentacji komisji, która po zakończeniu głosowania przekazywana jest w depozyt wójtowi. Pakiet ten podlega zniszczeniu w terminie i trybie określonym w rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 3 czerwca 2003 r. w sprawie sposobu przekazywania, przechowywania i udostępniania dokumentów z przeprowadzonego referendum ogólnokrajowego (Dz. U. Nr 102, poz. 951). UWAGA W wytycznych PKW nie uwzględniono faktu, że karty wydane do głosowania korespondencyjnego przebywają nawet kilka dni poza lokalem wyborczym, bez nadzoru członków komisji. Także wydanie kart odbywa się bez udziału członków komisji. Taka sytuacja może sprzyjać kopiowaniu kart lub dokonywaniu zamian w pakietach korespondencyjnych po oddaniu głosu (przekazaniu pakietu do urzędu). Rekomendacja RKW RKW rekomenduje, aby dokonać odrębnego ustalenia wyników głosowania korespondencyjnego, w celu oceny proporcji głosów oddanych na poszczególne pytania. Ani przepisy, ani wytyczne PKW nie zabraniają oddzielnego liczenia głosów korespondencyjnych. Wskazane jest zapisanie (w notatkach członka komisji współpracującego z RKW) liczby głosów korespondencyjnych oddanych na poszczególne pytania. Podział głosów oddanych na poszczególne pytania ustalony w głosowaniu korespondencyjnym można umieścić w protokole w miejscu na uwagi męża zaufania. Koniec punku dotyczącego ustalania wyników głosowania korespondencyjnego. 32. Po ustaleniu wyników głosowania jedna osoba wpisuje wyniki obliczeń ołówkiem do projektu protokołu, a pozostali członkowie komisji i mężowie zaufania sprawdzają, czy zrobiła to prawidłowo. 33. W przypadku stwierdzenia jakichkolwiek niezgodności w projekcie protokołu, czynność liczenia głosów musi być powtórzona w celu identyfikacji przyczyn niezgodności, aż do otrzymania poprawnych arytmetycznie wyników obliczeń. 34. Ostateczne wyniki głosowania nanoszone są długopisem na finalny protokół (sporządzony ręcznie), który powinien zostać parafowany na każdej stronie oraz podpisany przez wszystkich członków komisji. W trakcie sporządzania protokołu należy zwrócić szczególną uwagę na następujące zdarzenia: a) czy nie próbowano dostosować sumy oddanych głosów do liczby podpisów w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum; b) czy projekt protokołu przedstawia rzeczywiste wyniki głosowania; 15 / 35

16 c) czy finalny protokołu przedstawia wyniki zgodne z projektem protokołu; d) czy protokół nie zawiera błędów arytmetycznych i pisarskich. 35. Wszystkie nieprawidłowości dostrzeżone w toku liczenia głosów należy odnotować w uwagach do protokołu wyników głosowania oraz odpowiednio udokumentować. 36. Należy zaopatrzyć się w kopię podpisanego przez komisję protokołu wyników głosowania lub wykonać czytelne (jasne i ostre) zdjęcie. Gdy jakość (ostrość, jasność, czytelność) wykonanej fotografii jest nieprawidłowa, zdjęcie należy powtórzyć. Warunki potwierdzające poprawność arytmetyczną wyników głosowania Wymienione niżej warunki muszą być bezwzględnie spełnione; ich niespełnienie dowodzi błędnego ustalenia wyników głosowania w obwodzie lub wadliwego sporządzenia protokołu głosowania (zgodnie z wytycznymi dla komisarzy wyborczych dotyczącymi przygotowania i przeprowadzenia referendum ogólnokrajowego zarządzonego na dzień 6 września 2015 r.) 1) wszystkie dane liczbowe o wynikach głosowania są liczbami całkowitymi nieujemnymi; 2) liczba osób, którym wydano karty do głosowania, nie może być większa od liczby osób uprawnionych do udziału w referendum; 3) liczba kart wyjętych z urny musi być równa sumie liczby kart nieważnych i liczby kart ważnych; 4) liczba kart ważnych musi być równa sumie liczby głosów nieważnych i liczby głosów ważnych odpowiednio dla każdego z pytań; 5) liczby dotyczące głosowania korespondencyjnego muszą być równe ZERO w obwodach nieobjętych głosowaniem korespondencyjnym; 6) suma liczby osób głosujących na podstawie zaświadczenia o prawie do głosowania i liczby osób głosujących przez pełnomocnika nie może być większa od liczby osób, którym wydano karty do głosowania; 7) suma liczby kopert zwrotnych, w których nie było oświadczenia o osobistym i tajnym oddaniu głosu, i liczby kopert, w których oświadczenie nie było podpisane, nie może być większa od liczby otrzymanych kopert zwrotnych; 8) suma liczby kopert zwrotnych, w których nie było koperty na kartę do głosowania, oraz liczby kopert zwrotnych, w których znajdowała się niezaklejona koperta na kartę do głosowania, nie może być większa od liczby otrzymanych kopert zwrotnych; 9) suma głosów pozytywnych TAK i negatywnych NIE odrębnie dla każdego pytania musi być równa odpowiedniej liczbie głosów ważnych (dla tego pytania); 10) liczba otrzymanych kopert zwrotnych nie może być większa niż liczba osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wysłano pakiety referendalne; 11) suma liczby osób, którym wydano karty do głosowania, i liczby osób, którym wysłano pakiety referendalne, nie może być większa od liczby osób uprawnionych do udziału w referendum; 12) liczba osób głosujących przez pełnomocnika nie może być większa od liczby osób, którym wydano karty do głosowania; 16 / 35

17 13) w obwodach odrębnych, zagranicznych i na statkach liczba osób głosujących przez pełnomocnika musi być równa 0; 14) w obwodach stałych liczba kart wyjętych z urny musi być większa niż 0, gdy liczba osób, którym wydano karty do głosowania jest większa niż 0; W przypadku, gdy wymienione niżej warunki nie zostały spełnione, komisja obwodowa (jeżeli nie ma przeszkód w stosowaniu systemu informatycznego) dołącza do protokołu wydrukowany raport ostrzeżeń podpisany przez wszystkie osoby, wchodzące w skład komisji, uczestniczące w ustalaniu wyników głosowania. Dotyczy to następujących warunków: 1) suma liczby osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania, i liczby niewykorzystanych kart do głosowania powinna być równa liczbie kart do głosowania otrzymanych przez komisję; 2) w obwodach stałych w kraju liczba osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania, nie powinna przekraczać 90% liczby osób uprawnionych do udziału w referendum; 3) liczby: osób uprawnionych do udziału w referendum, osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania, kart wyjętych z urny i kart ważnych powinny być liczbami dodatnimi; 4) liczba osób uprawnionych do udziału w referendum nie powinna być mniejsza niż liczba kart ważnych; 5) liczba kart wyjętych z kopert na kartę do głosowania nie powinna być większa od liczby osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wysłano pakiety referendalne; 6) liczba kart wyjętych z urny pomniejszona o liczbę kart wyjętych z kopert na karty do głosowania powinna być równa liczbie osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania; 7) liczba kopert na karty do głosowania wrzuconych do urny nie powinna być większa niż liczba otrzymanych kopert zwrotnych pomniejszona o liczbę kopert zwrotnych, niespełniających odpowiednich warunków zawartych w protokole; 8) liczba kart nieważnych nie powinna być większa od zera; (Błąd w wytycznych PKW) 9) liczba kart nieważnych, gdy jest większa od zera, nie powinna być większa lub równa od liczby głosów nieważnych odpowiednio w każdej sprawie; (Błąd w wytycznych PKW) 10) liczba kart ważnych pomniejszona o liczbę osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wysłano pakiety referendalne, nie powinna być większa niż liczba osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania; 11) liczba kart wyjętych z urny pomniejszona o liczbę kopert na kartę do głosowania wrzuconych do urny powinna być równa liczbie osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania; 12) liczba kart do głosowania wyjętych z kopert na kartę do głosowania powinna być równa liczbie kopert na kartę do głosowania wrzuconych do urny; 17 / 35

18 13) w obwodzie stałym w kraju liczba osób uprawnionych do udziału w referendum pomniejszona o liczbę osób uprawnionych do udziału w referendum, głosujących na podstawie zaświadczenia o prawie do głosowania, nie powinna być większa od 120% lub mniejsza od 80% szacowanej liczby osób uprawnionych do udziału w referendum (ustalonej w meldunku przedreferendalnym); 14) w obwodzie stałym w kraju liczba otrzymanych kart do głosowania w obwodach stałych nie powinna być mniejsza niż 50% i większa niż 90% od szacowanej liczby osób uprawnionych do udziału w referendum (ustalonej w meldunku przedreferendalnym); 15) liczba osób głosujących przez pełnomocnika, nie powinna być równa liczbie osób uprawnionych do udziału w referendum, którym wydano karty do głosowania, gdy ta jest większa od zera; 16) liczba osób głosujących na podstawie zaświadczenia, nie powinna być równa liczbie osób, którym wydano karty do głosowania, gdy ta jest większa od zera; 17) liczba osób uprawnionych do udziału w referendum, głosujących przez pełnomocnika, nie powinna być większa od liczby sporządzonych aktów pełnomocnictwa (ustalonej w meldunku przedreferendalnym); 18) liczba osób, którym wysłano pakiety referendalne, nie powinna być większa od liczby wysłanych pakietów referendalnych, ustalonej w meldunku przedreferendalnym. Wprowadzanie danych do systemu informatycznego PKW [W.80] 1. Wyniki głosowania ustalone przez komisję należy wpisać w odręcznym oryginale protokołu przed wprowadzeniem danych do systemu informatycznego PKW. Jeżeli będzie to możliwe, wskazane jest sfotografowanie dla celów archiwalnych oryginału odręcznego protokołu. Ręcznie ustalone wyniki głosowania należy zanotować w notatkach sporządzanych w trakcie liczenia głosów. [W.54] 2. Należy dopilnować, aby wprowadzanie danych do systemu informatycznego PKW odbywało się w asyście co najmniej jednego członka komisji i jednego męża zaufania, zgłoszonego przez RKW, przy założeniu, że inne osoby, współpracujące z RKW, pilnują spakowanych kart oraz innych dokumentów. 3. Po wprowadzeniu danych do systemu informatycznego PKW, należy porównać dane wyświetlane na ekranie monitora z danymi zapisanymi w ręcznie wypełnionym protokole. Sprawdzenia zgodności danych należy dokonać poprzez odczytanie na głos danych z wydrukowanego protokołu i porównanie ich z danymi w oryginale protokołu. Każdy członek komisji lub mąż zaufania obecny przy wprowadzaniu danych powinien porównać odręcznie wypełniony protokół z danymi wyświetlanymi na ekranie monitora oraz na wydruku z systemu informatycznego PKW. 4. Jeżeli pozwalają na to możliwości techniczne, osoba odpowiedzialna za obsługę informatyczną komisji dokonuje transmisji danych z protokołu, a przewodniczący komisji lub jego zastępca uwierzytelnia kodem jednorazowym zgodność danych wprowadzonych do systemu informatycznego z danymi zawartymi w protokole przyjętym przez komisję. 18 / 35

19 5. Jeżeli możliwości techniczne nie pozwoliły na dokonanie transmisji danych z protokołu, osoba odpowiedzialna za obsługę informatyczną komisji dokonuje zapisu danych z protokołu na nośniku elektronicznym. 6. Jeśli dane w projekcie protokołu są zgodne z danymi wyświetlanymi w systemie informatycznym PKW, drukowany jest finalny protokół głosowania. 7. Jeżeli komisja nie ma w swojej siedzibie obsługi informatycznej albo zachodzą przeszkody w wykorzystaniu systemu informatycznego, protokół głosowania sporządza się ręcznie. [W.79] 8. Protokół głosowania w trzech egzemplarzach podpisują wszyscy członkowie komisji obecni przy jego sporządzeniu, także ci, którzy wnieśli do niego uwagi. Protokół opatruje się pieczęcią komisji. Powyższe zalecenia dotyczą zarówno komisji, w których protokół został sporządzony w systemie informatycznym, jak i komisji, w których protokół został sporządzony ręcznie. 9. Dodatkowo wszyscy członkowie komisji obecni przy sporządzeniu protokołu, powinni parafować wszystkie strony protokołu (poza stroną, na której składane są podpisy członków komisji) na dole każdej strony. Dotyczy to zarówno protokołów sporządzanych z wykorzystaniem systemu informatycznego, jak również sporządzanych przez komisje ręcznie. W przypadku protokołu z sytemu komputerowego należy uważać, aby podpisy lub parafy nie zachodziły na kod kreskowy. 10. Zainteresowani mężowie zaufania i członkowie komisji mogą, w miarę możliwości technicznych (dostępna kserokopiarka), otrzymać kopię (ksero) protokołu głosowania, których uwierzytelnienia dokonuje przewodniczący komisji lub jego zastępca. Nie ma zakazu uwierzytelnienia kopii protokołu przez wszystkich obecnych członków komisji. Publiczna prezentacja wyników [W.82] 1. Jeden z egzemplarzy protokołu, po zabezpieczeniu przed wpływem warunków atmosferycznych, komisja powinna wywiesić w miejscu łatwo dostępnym dla zainteresowanych i widocznym po zamknięciu lokalu, w taki sposób, żeby było możliwe jego odczytanie również z wózka inwalidzkiego. 2. Komisja nie może opuścić lokalu przed wywieszeniem protokołu głosowania (niezwłocznie po jego sporządzeniu), za wyjątkiem sytuacji nadzwyczajnych. 3. W przypadku sprostowań dokonywanych w protokole, komisja obowiązana jest niezwłocznie podać treść sprostowanego protokołu do publicznej wiadomości. 4. Oba protokoły głosowania (wadliwy i sprostowany) powinny wisieć obok siebie. Przekazywanie protokołu i archiwizowanie dokumentów z głosowania [W.83-87] 1. Spis osób uprawnionych do udziału w referendum wraz z dołączonymi do niego zaświadczeniami o prawie do głosowania, aktami pełnomocnictwa oraz przygotowane wcześniej pakiety, zawierające posegregowane karty do głosowania, pakiety zawierające koperty zwrotne (w przypadku komisji wyznaczonych do głosowania korespondencyjnego), a także wszystkie arkusze pomocnicze i niewykorzystane formularze protokołu (także błędnie wypełnione) oraz wadliwie sporządzone protokoły 19 / 35

20 głosowania należy spakować w zbiorczą paczkę, którą należy opisać, opieczętować i zabezpieczyć przed możliwością niekontrolowanego otwarcia. [W.88] 2. Pozostałą dokumentację komisji (drugi egzemplarz protokołu głosowania, protokoły posiedzeń, uchwały, zestawienie błędów, drugie egzemplarze raportu ostrzeżeń itp.) komisja powinna spakować w odrębną paczkę, którą opisuje i pieczętuje. 3. Po zakończeniu czynności w lokalu komisji, przewodniczący komisji, jego zastępca, chętni członkowie komisji oraz mężowie zaufania udają się wyznaczonym przez urząd miasta/gminy środkiem transportu (np. taksówką) bezpośrednio do komisarza wyborczego lub do rejonowego punktu odbioru protokołów głosowania. 4. Drugi egzemplarz protokołu głosowania wraz z załączonymi do protokołu ewentualnymi wniesionymi zarzutami mężów zaufania i/lub członków komisji oraz zajętym wobec nich stanowiskiem komisji umieszcza się w kopercie, którą zakleja się, pieczętuje na złączeniach oraz opisuje: Referendum ogólnokrajowe zarządzone na dzień 6 września 2015 r. Obwód głosowania nr... Gmina Adres siedziby Obwodowej Komisji do Spraw Referendum... tel.... Przed przekazaniem protokołu głosowania pełnomocnikowi komisarza wyborczego przewodniczący komisji ustala z członkami komisji sposób komunikowania się w razie potrzeby zwołania posiedzenia komisji. 5. Zabezpieczony w sposób opisany wyżej protokół komisja przekazuje pełnomocnikowi komisarza wyborczego lub osobie przez niego upoważnionej w rejonowym punkcie odbioru. Przekazanie potwierdza się na piśmie. 6. Jeżeli komisja miała obsługę informatyczną, komisja w osobnej kopercie przekazuje nośnik elektroniczny oraz raport ostrzeżeń (jeżeli został sporządzony). 7. Protokół z punktu odbioru dostarcza się w stanie nienaruszonym komisarzowi wyborczemu. W czasie przewożenia i przekazywania koperty z protokołem mogą być obecni mężowie zaufania i obserwatorzy międzynarodowi. 8. Komisja doręcza pełnomocnikowi komisarza wyborczego również kserokopię protokołu głosowania, w celu weryfikacji danych liczbowych. 9. Jeżeli komisarz wyborczy powołał swojego pełnomocnika w rejonowym punkcie odbioru, każda z komisji doręcza pełnomocnikowi również dodatkową kopię protokołu głosowania, w celu weryfikacji danych liczbowych. W miarę możliwości technicznych powinien to być wydruk z systemu elektronicznego lub sporządzona przez komisję kserokopia protokołu głosowania w obwodzie. Kopia ta jest również wykorzystywana przez pełnomocnika do wprowadzenia danych liczbowych do systemu, gdy komisja nie miała zapewnionej obsługi informatycznej lub do sprawdzenia danych w systemie informatycznym, gdy komisja korzystała z obsługi informatycznej. 10. W rejonowym punkcie odbioru wskazane wyżej dokumenty może odbierać wyłącznie pełnomocnik komisarza wyborczego lub osoba przez niego upoważniona, a ich przekazanie potwierdza się na piśmie; kopertę z protokołem z rejonowego punktu odbioru dostarcza się w stanie nienaruszonym komisarzowi wyborczemu. 20 / 35