Rys historyczny szkolnictwa polskiego w Wielkiej Brytanii

Transkrypt

1 Joanna Pyłat Polski Uniwersytet na Obczyźnie Rys historyczny szkolnictwa polskiego w Wielkiej Brytanii Dzieje i rozwój szkolnictwa polskiego w Wielkiej Brytanii kojarzą się głównie z II połową XX wieku. Pamiętać jednak należy, że pierwsze polskie szkółki powstawały na tym terenie już wcześniej, tj. w latach 40-tych XIX wieku. Co prawda w wspomnianym stuleciu nie odgrywały one tak dużego znaczenia jak w wieku XX, czy współcześnie (głównie dlatego, że zdecydowanie mniejsza była zarówno ilość Polaków zamieszkujących ówczesną Wielką Brytanię, jak i ilość samych szkół), jednakże podobne (choć nie takie same) były poglądy ich założycieli co do sensu nauczania języka przodków i historii Polski. Z tego właśnie powodu działalność tych placówek wymaga krótkiego omówienia. W pierwszej połowie XIX wieku działały tu - głównie w ośrodkach przemysłowych Manchester i Sheffield małe szkółki, zorganizowane w latach 40-tych przez polskich robotników i działaczy politycznych. Jednakże, jak zauważył A. Koprukowniak, w tym okresie były to raczej placówki o charakterze efemerydalnym 1. O działalności, kadrze i poziomie prowadzonych zajęć w tych szkółkach nie informują bowiem niemal żadne dokumenty archiwalne. Zdaniem cytowanego także osiadłe w tym okresie w Wielkiej Brytanii siostry zakonne, m. in. wizytek (z przyczyn formalnych) nie zajmowały się wówczas nauczaniem dzieci polskich. Prowadząc małe szkółki z wykładowym językiem angielskim 2. Istotne przedsięwzięcia podjęto w tym okresie także w stolicy Wielkiej Brytanii. I tak, wspieraniem i inicjowaniem pro polskich działań oświatowych zajęły się: Towarzystwo Dam dla Popierania Uczącej się Młodzieży Polskiej (powstałe z inicjatywy Władysława Zamoyskiego w 1833 roku) 3 oraz Literackie Towarzystwo 1 A. Koprukowniak, Oświata i szkolnictwo polonijne, w: Polonia w Europie, praca zbiorowa pod red. B. Szydłowskiej - Ceglowej, Poznań 1992, s. 94; także: A. Karbowiak, Dzieje edukacyjne Polaków na obczyźnie, Lwów 1910, s. 203 i n. 2 A. Koprukowniak, Oświata i szkolnictwo..., s. 94; także: A. Karbowiak, Dzieje edukacyjne Polaków..., s. 203 i n. 3 Aktywnie działały w tym towarzystwie Kunegunda Giełgudowa, Maria Falkenhagen-Zaleska i Józefa Lach Szymira. Za: T. Radzik, Działalność oświatowa emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii w latach , w: Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1984, nr 2, s. 163; także: K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii do 1939 roku, w: Polonia w Europie..., s

2 Przyjaciół Polski (powołane w 1838 roku) - udzielające finansowego wsparcia podmiotom i osobom działającym na rzecz rozwoju oświaty polskiej. Pomoc ta miała jednak ograniczony zasięg. Także w Londynie - od 1852 r. (do końca lat pięćdziesiątych) działały dwie polskie szkółki, finansowane przez starszych Polaków, zrzeszonych w Towarzystwie Naukowej Pomocy dla Dzieci Emigrantów. Kilka lat później pierwsze starania zmierzające do uruchomienia szkół polskich podjęli także polscy księża, m. in. Emeryk Podolski (prowadzący działalność w 1853 r. w kaplicy przy Sutton Street, Soho Square w Londynie) oraz Julian Dutkiewicz w Liverpoolu 4. Stosunkowo istotny moment w rozwoju oświaty polskiej na tym terenie stanowiły lata 90-te XIX wieku. W tym czasie bowiem w Londynie (w 1886 r.) powstało Towarzystwo Polskie (TP), przy którym zorganizowano dwa oddziały Sokoła i Strzelca. Program Towarzystwa obejmował, m. in. pomoc emigrantom i ich rodzinom, oraz zbiórki na cele narodowe. W tym okresie także Polska Misja Katolicka (PMK), zorganizowana w Londynie w 1894 roku 5 - z inicjatywy katolickiego arcybiskupa Westminsteru kardynała Herberta Vaughne, siostry Marii Franciszki Siedliskiej 6 i ks. Lecherta, podjęła próbę zorganizowania szkoły polskiej 7. Do realizacji tego zamierzenia doszło jednak dopiero w 1905 roku, kiedy opiekę duszpasterską nad Polakami w stolicy Wielkiej Brytanii sprawował salezjanin ks. Grzegorz Domański ( ). Wówczas to (w dzielnicy Bethnal Green), w wydzierżawionym przez PMK 8 domu marynarza - przy Mercer Street, powstała polska szkółka sobotnia (z małą biblioteką), założona przez siostry Nazaretanki 9. Placówka ta zawiesiła swoją działalność w czasie I wojny światowej. Okres I wojny przyczynił się jednak do powstania (z powodu umiędzynarodowienia sprawy polskiej i wzrostu aktywności Polaków) kilku innych szkół polskich, m. in. w październiku 1915 roku szkoły przy Polskiej Misji Katolickiej w 4 K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s. 417; także: A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne w Wielkiej Brytanii, Tuchów 2001 r., s K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii,..., s Matka Maria Franciszka Siedliska ( ) - założycielka i przełożona polskiego zgromadzenia, powstałego w Rzymie w 1875 roku - Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu, tzw. Sióstr Nazaretanek. Za: A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s Szerzej na temat działalności PMK w: Polska Misja Katolicka w Londynie Księga pamiątkowa Polskiej Misji Katolickiej w Londynie, Londyn A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s

3 Londynie 10, oraz w 1916 r. szkoły przy Towarzystwie Polskim. Po 1918 roku jednak, tj. po odzyskaniu niepodległości, polska działalność oświatowa praktycznie zamarła, gdyż wielu Polaków powróciło do kraju 11. Przez jakiś czas nauczanie w duchu polskim kontynuowała jedynie placówka przy PMK 12. Dokonując oceny poszczególnych działań na rzecz rozwoju i utrzymania oświaty polskiej w Wielkiej Brytanii, podejmowanych przez emigrację polską w XIX wieku i pierwszych latach wieku XX (uwzględniając wszelkie aspekty), uznać należy, że inicjatywy te stanowiły raczej margines działalności społeczności polskiej w Wielkiej Brytanii. W dwudziestoleciu międzywojennym stagnacja oświatowa wynikała z faktu, że polskie organizacje społeczne i kościelne prowadziły działalność wyłącznie w dwóch miastach - Londynie i Manchesterze. Niewielkie ożywienie w sprawach edukacji polskiej odnotowano ponownie w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to w 1931 roku, przy Towarzystwie Polskim, powstała dzięki subwencjom z ambasady polskiej, szkółka polska (dla niewielkiej ilości dzieci) 13. W tym okresie sprawą kształcenia najmłodszych Polaków w Wielkiej Brytanii, a tym samym i szkoły sobotniej zajęła się ponownie PMK w Londynie, która w 1928 r. zakupiła kościół przy Devonia Road, w dzielnicy Islington 14. Dużego wsparcia udzieliło PMK, powstałe w 1932 roku (powiązane z Misją), Polskie Towarzystwo Katolickie (na czele z ks. Teodorem Cichos), dążące do zachowania polskości wśród emigrantów. 27 maja 1935 roku dzięki wspólnej inicjatywie Towarzystwa Polskiego i PMK 15, szkółka przy Misji (w dzielnicy Islington) została ponownie otwarta i usytuowana w domu parafialnym przy Devonia Road. Zajęcia (dla dzieci) prowadzono 2 razy w tygodniu (poniedziałki i soboty). Jak zauważył A. Romejko szkoła ta była również miejscem materialnego wsparcia dzieci, ponieważ oprócz nauki uczniowie otrzymywali w niej także bezpłatne wyżywienie 16. Pierwszą opiekunką szkoły została Wanda Poznańska - żona konsula generalnego RP w Londynie. Wg dokumentów archiwalnych 10 M. Goławski, 50-lecie szkolnictwa polskiego w Wielkiej Brytanii, w: Rocznik Szkoły Nazaretanek w Pitsford 1967, s. 12; także: A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s W okresie międzywojennym Polacy w Wielkiej Brytanii nie stanowili dużej społeczności. Po 1918 roku w Zjednoczonym Królestwie mieszkało od 3500 do osób narodowości polskiej. Większość w: Londynie, Manchester, a w Szkocji w: Glasgow i Lanark. Zatem ilość tworzonych przez nich organizacji czy szkół nie była znaczna. Szerzej na ten temat w: K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii,..., s K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s. 416, Poświęcenie kościoła przy Devonia Road odbyło się w październiku 1930 roku. Za: A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s

4 (zapisy w kronice szkolnej) w 1938 roku w szkole uczyło się 16-ro dzieci. W czasie II wojny św. placówkę jednak zamknięto, ponieważ (w obawie przed bombardowaniami) uczniowie zostali ewakuowani na prowincję poza Londyn 17. Jak już wspomniano do 1939 roku drugim, najliczniejszym po Londynie, centrum polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii był Manchester, gdzie prowadziło swoją działalność Koło Polskie. W 1937 roku pod opieką Koła zainicjowała swoją działalność szkółka polska. Placówka ta jednak borykała się z ciągłymi kłopotami finansowymi 18. Należy wspomnieć, że zarówno w II połowie XIX, jak i w pierwszej połowie XX wieku na brytyjskich uniwersytetach kształcili się także polscy studenci. W tym okresie jednak nie było to zjawisko masowe. Wsparciem studentów polskich zajęło się, założone w Londynie (w 1903 r.), Towarzystwo Wszechnicy Mickiewicza, podejmujące działania umożliwiające młodzieży polskiej podjęcie studiów w Wielkiej Brytanii. W 1930 roku także powstało Koło Polaków Studiujących w Londynie. Skupiające wszystkich studentów polskich przebywających w stolicy Wielkiej Brytanii. Koło utrzymywało kontakty zarówno z angielskim środowiskiem studenckim, brytyjską polonią (głównie poprzez wspomaganie działalności szkółek polskich), jak i z powstałym w 1929 roku (dzięki poparciu ambasady polskiej w Londynie) Kołem Polsko-Angielskim 19. Odmienną rzeczywistość polskiej oświaty w Wielkiej Brytanii wykreował wybuch II wojny światowej. Szczególnie istotny moment w jej rozwoju stanowił fakt ewakuowania do tego kraju (po kapitulacji Francji - w czerwcu 1940 roku) rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Z czasem dotarło tu także około 27,6 tys. żołnierzy i oficerów polskich oraz liczna grupa polskich uchodźców 20, dla których władze oświatowe RP podjęły starania o zorganizowanie (przy wsparciu władz brytyjskich) struktur polskiego szkolnictwa powszechnego, średniego i wyższego. Głównym celem tego przedsięwzięcia była chęć umożliwienia (bądź kontynuowania) nauki studentom (często żołnierzom) oraz przybyłym z różnymi falami uchodźstwa, dzieciom i młodzieży 21. Należy przypomnieć, że w czasie wojny za szeroko pojęte kształcenie polskie w Wielkiej Brytanii odpowiedzialny był początkowo (utworzony w sierpniu 1940 roku) 17 B. O Driscoll, Szkoła im. Matki Boskiej Częstochowskiej Devonia, w: A. Podhorodecka, W służbie oświacie. 50 lat Polskiej Macierzy Szkolnej, Londyn 2003, s K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s Honorowym przewodniczącym Koła Polsko-Angielskiego był od 1934 r. Konstanty Skirmunt, ówczesny ambasador RP w Londynie. Za: K. Paradowska, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s. 417, W. Roszkowski, Historia Polski , Warszawa 1994, s J. Serwański, Polacy w Wielkiej Brytanii w latach II wojny światowej, w: Polonia w Europie..., s

5 Urząd Oświaty. Na czele którego stanął gen. Józef Haller (w randze ministra). W maju 1941 roku urząd ten przekształcony został w Urząd Oświaty i Spraw Szkolnych, i realizował zadania związane z organizacją szkolnictwa, m. in. powszechnego i średniego. Od lipca 1943 roku, w wyniku reorganizacji, za sprawy szkolnictwa odpowiedzialne było Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWR i OP) i jego agendy. W ramach tego ministerstwa działalność prowadziło 5 wydziałów: ogólny, szkolnictwa ogólnokształcącego, szkolnictwa zawodowego, nauki i szkolnictwa wyższego oraz wyznań religijnych 22. Poza wymienionymi sprawami oświaty zajmowały się również: Rada Wychowania Narodowego (od 1944 r.), Komisja Odbudowy Szkolnictwa i Reformy Ustroju Szkolnego (od 1943 r.), Komisja Pomocy Materialnej (od 1943 r.), Komitet Ochrony Czystości Języka Polskiego (od 1944 roku), Fundusz Kultury Narodowej (wskrzeszony przy Prezydium Rady Ministrów, w październiku 1939 roku), Polski Ośrodek Badań Naukowych (od 1940 r.), Komitet Obywatelski Pomocy Uchodźcom Polskim w Londynie (od 1940 r.) 23, Zrzeszenie Nauczycieli Polaków w Wielkiej Brytanii, Zrzeszenie Profesorów i Docentów Polskich Szkół Akademickich w Wielkiej Brytanii oraz Zrzeszenie Studentów Polskich w Wielkiej Brytanii. Warto zwrócić uwagę, że tym okresie władze brytyjskie były wyjątkowo przychylne polskim inicjatywom oświatowym. I wykazując się pełnym zrozumieniem udzielały Polakom dużego wsparcia. Co pozwoliło na zorganizowanie sprawnie funkcjonującego (pełnego) polskiego systemu oświatowego. Obejmującego zarówno kształcenie powszechne (podstawowe), szkolnictwo średnie ogólnokształcące - oparte na kilku polskich gimnazjach i liceach, oświatę pozaszkolną, nauczanie korespondencyjne, kursy wakacyjne, szkolnictwo zawodowe, szkolenia dla nauczycieli i kursy administracyjne 24. Przykładowo już od 1940 r. w dzielnicy Ealing, w Londynie działalność prowadziła Szkoła Polska im. Cypriana Kamila Norwida, ewakuowana do Wielkiej Brytanii z zajętego przez Niemców Paryża 25. W 1941 roku natomiast - w Glasgow rozpoczął działalność Ośrodek Kształcenia Handlowego. W jego ramach funkcjonowało 22 Szerzej na temat działalności poszczególnych ministerstw i rządu RP na Uchodźstwie w: M. Hułas, Goście czy intruzi? Rząd Polski na Uchodźstwie. Wrzesień lipiec 1943, Warszawa J. Serwański, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s T. Radzik, Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii w latach drugiej wojny światowej, Lublin 1986, także: A. Koprukowniak, Oświata i szkolnictwo polonijne, w: Polonia w Europie..., s A. Harasimow, Szkoła im. T. Kościuszki - Ealing, w: A. Podhorodecka, W służbie oświacie, s

6 gimnazjum kupieckie, liceum handlowe oraz kursy korespondencyjne 26. W 1942 r. swoją pracę zainicjowała Szkoła Handlu Zagranicznego i Administracji Portowej. W tym czasie kształcenie prowadziła również Państwowa Szkoła Morska w Southampton i wiele innych. Szczególną rolę przywiązywano do edukacji najmłodszych, organizując dla dzieci i młodzieży polskiej pobierającej naukę w szkołach brytyjskich, tzw. komplety dokształcające z przedmiotów ojczystych 27. Z czasem, przy wybranych uniwersytetach brytyjskich i szkockich - z inicjatywy rządu i władz wojskowych - uruchomiono również wydziały polskie. Inaugurując tym samym w Wielkiej Brytanii kształcenie polskie na poziomie wyższym. Pierwszą polską placówką uniwersytecką był utworzony (na podstawie umowy zawartej pomiędzy rządem polskim, a władzami uniwersytetu w Edynburgu 28 ; zgodnie z dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej 29 ) Polski Wydział Lekarski (PWL) 30, który jako jednowydziałowa szkoła akademicka 31 ), z językiem polskim, jako językiem wykładowym 32, funkcjonował do 1949 roku. Uroczystość otwarcia tej placówki odbyła się 22 marca 1941 roku. W obecności Prezydenta Rzeczypospolitej Wł. Raczkiewicza i innych przedstawicieli rządu 33. W tym samym mieście, przy Royal (Dick) Veterinary College, na mocy porozumienia Komisji Akademickich Studiów Medycyny Weterynaryjnej 34, z władzami Collegu, uruchomiono 11 października 1943 roku, także Polskie Studium 26 T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii , w: Polonia w Europie..., s J. Serwański, Polacy w Wielkiej Brytanii..., s Załącznik nr 1, Umowa pomiędzy Rządem Polskim a Uniwersytetem w Edynburgu w sprawie utworzenia Polskiego Wydziału Lekarskiego przy Uniwersytecie Edynburskim, dokument z 24 lutego 1941 r. Za: J. Rostowski, Polski Wydział Lekarski przy Uniwersytecie w Edynburgu ( ), w: Nauka polska na obczyźnie, Londyn 1955, z.1, s Dekret Prezydenta RP z dnia 24 lutego 1941 roku o Polskim Wydziale Lekarskim przy Uniwersytecie w Edynburgu, Dz. URP, Londyn, dnia 27 marca 1941 r., nr 2, cz. I, poz W latach PWL ukończyło 227 osób (wszyscy otrzymali dyplom lekarza medycyny). 19 lekarzy otrzymało również dyplomy doktorskie. Więcej w: K. Nowak, Znaczenie Polskiego Wydziału Lekarskiego w Edynburgu ( ), w: Prace Naukowe, t. 3; także: Nauka Polska na Obczyźnie. Stan i perspektywy badawcze, red. W. Hładkiewicz, M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2000; J. Rostowski, Polski Wydział Lekarski..., z.1, s. 27, Protokół z posiedzenia Rady Ministrów w dniu 2 kwietnia 1942 roku, w: Protokoły z posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, Tom IV, grudzień sierpień 1942, red. M. Zagórniak, W. Rojek, Kraków 1998, s PWL funkcjonował na mocy Ustawy o Szkołach Akademickich z dnia 15 marca 1933 roku. Za: Dz. U. R.P. Nr 1 z 1938 r., poz J. Rostowski, Polski Wydział Lekarski..., z.1, s Komisję Akademickich Studiów Medycyny Weterynaryjnej powołano 5 sierpnia 1943 roku, decyzją ministra WR i OP ks. Z. Kaczyńskiego. Celem komisji było umożliwienie dokończenia studiów absolwentom i studentom zaawansowanym w studiach. Dekretem Prezydenta RP z 10 kwietnia 1945 r. Komisja otrzymała uprawnienia rad wydziałowych polskich szkół akademickich, zgodnych z ustawą o szkołach akademickich z 15 marca 1933 r., z wyjątkiem nadawania stopnia doktora i przeprowadzania habilitacji. Za: S. Mglej, Komisja Akademickich Studiów Medycyny Weterynaryjnej w Edynburgu ( ), w: Nauka polska na obczyźnie, z. 1, Londyn 1955, s

7 Weterynaryjne. Nieco wcześniej zajęcia rozpoczęły także: Studium Prawno- Administracyjne w St. Andrews - w Szkocji 35 (23 marca 1942 roku) 36 oraz Polska Szkoła Architektury przy Uniwersytecie w Liverpoolu (w 1942 roku) 37. Zaś wiosną 1944 roku nauczanie rozpoczął Polski Wydział Prawa w Oxfordzie 38 (zlikwidowany w 1947 roku). Od 1944 roku także swoje zajęcia prowadziła również Rada Akademickich Studiów Technicznych (RAST) 39. Już po zakończeniu działań wojennych zajęcia zainicjowali także uczestnicy Kursu Przyrodniczego w Duddingston (wrzesień 1945) 40. Należy wspomnieć, że jednym z zadań statutowych Urzędu Oświaty i Spraw Szkolnych (UOiSS) była odbudowa szkolnictwa polskiego po wojnie. W celu zaplanowania odpowiednich działań (jesienią 1941 roku), pod nadzorem UOiSS, pracę rozpoczęła specjalna komisja (zatrudniająca 30 nauczycieli różnej specjalności) funkcjonująca do jesieni 1943 roku. Po jej rozwiązaniu MWRiOP 41, powołało w jej miejsce Komisję Odbudowy Szkolnictwa w Polsce (skupiającą specjalistów z zakresu oświaty, nauki i techniki). Nieco wcześniej (w marcu 1941 roku) w Perth (w Szkocji) odbył się pierwszy Walny Zjazd Nauczycieli i pracowników oświaty. Uczestniczyło w nim 200 pedagogów z: szkół powszechnych, średnich i akademickich. 6 marca 1941 roku zaś powstało Zrzeszenie Nauczycieli Polaków Przebywających w Wielkiej Brytanii (w 1944 r. 35 Studium Prawno-Administracyjnego w St. Andrews zakończyło swoją działalność w kwietniu 1944 r. w chwili powołania Polskiego Wydziału Prawa w Oxfordzie. 36 T. Sulimirski, Studium Prawno-Administracyjne w Londynie ( ), w: Nauka polska na obczyźnie, z. 1, Londyn 1955, s Po czterech latach (20 listopada 1946 roku), uczelnia (zagrożona likwidacją) została przyłączona do Rady Akademickich Szkół Technicznych (RAST) i przeniesiona (wraz z grupą 65 studentów) do Londynu, stając się odtąd Wydziałem Architektonicznym Rady. Za: T. Radzik, Szkolnictwo polskie w..., s. 85; także: J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet na Obczyźnie, Pułtusk-Londyn 2010, s IPMS, PRM - K. 103/4A, k. 2-4, także: Protokół Posiedzenia Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 1944 roku, w: Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, Tom VI, lipiec 1943-kwiecień praca pod red. M. Zagórniaka, W. Rojka, A. Suchcitza, Kraków 2003, s. 525; także: J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet..., s marca 1944 r. wydany został dekret Prezydenta Rzeczypospolitej powołujący RAST. Za: Dekret Prezydenta RP z 7 marca 1944 r., o Radzie Akademickich Szkół Technicznych, w: Dz. U., Londyn, 15 marca 1944, nr 4, cz. I, poz B. M. Śliżyński, Kurs Przyrodniczy w Duddingston (1946), w: Nauka polska na obczyźnie, z.1, Londyn 1955, s W ramach ministerstwa WR i OP, na czele którego stał początkowo ksiądz Z. Kaczyński (od jesieni 1944 roku funkcję tę pełnił prof. Wł. Folkierski) utworzono Wydział Nauki i Szkolnictwa Wyższego, kierowany przez docenta dr J. Hulewicza. Wszelkimi sprawami szkół wyższych zajmował się wówczas docent dr Marian Książkiewicz, a referatem studiów zarządzał dr Jan Konopnicki. 7

8 zmieniło ono nazwę na Zrzeszenie Nauczycieli Polaków w Wielkiej Brytanii, a z czasem na Zrzeszenie Nauczycieli Polaków Zagranicą - ZNPZ) 42. W trosce o wystarczającą ilość kadry nauczycielskiej. W listopadzie 1942 roku, w Moray House Teacher s Training College (Instytut Kształcenia Nauczycieli) w Edynburgu, uruchomiono także Kurs Pedagogiczny. Celem kursu było, m. in.: zapoznanie uczestników z kształtem i założeniami szkolnictwa brytyjskiego i szkockiego. A także pogłębienie znajomości języka angielskiego. W długofalowym procesie zaś przygotowanie zastępu nauczycieli Kurs ukończyły 32 osoby. Jesienią 1943 roku regularne zajęcia rozpoczęło także Studium Pedagogiczne przy Uniwersytecie w Edynburgu 44. W 1945 roku pierwsi absolwenci studium otrzymali świadectwa MWRiOP 45. Wykształceni w trakcie tych kursów nauczyciele odegrali olbrzymią rolę w organizacji oświaty polskiej w Wielkiej Brytanii w latach 50-tych i 60-tych. Jak pamiętamy w czasie II wojny światowej sprawami oświaty polskiej na terenie Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej zajmował się głównie Rząd Rzeczypospolitej. Jednakże po 5 lipca 1945 roku, kiedy Wielka Trójka (w tym: Wielka Brytania i Stany Zjednoczone) uznały warszawski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej i cofnęły swoje uznanie dla Rządu Tomasza Arciszewskiego, zmieniło się także nastawienie Brytyjczyków do spraw szkolnictwa polskiego. Od tej chwili bowiem, władze brytyjskie starały się nakłonić jak największą ilość Polaków do opuszczenia Wielkiej Brytanii, likwidując stopniowo polski aparat administracyjny i polską oświatę. Z tego właśnie powodu jesienią 1945 roku zakazano wszystkim wydziałom polskim, przyjmowania nowych studentów. Doprowadzając z czasem do ich całkowitej likwidacji. Od tego też momentu, tj. od 7 lipca 1945 roku, do marca 1947 roku, sprawami kształcenia Polaków w tym kraju zajmował się Tymczasowy Komitet Ministerstwa Skarbu dla Spraw Polskich - Interim Treasury Committee for Polish Question (ITC), któremu podporządkowano wszystkie polskie urzędy centralne i inne placówki rządowe funkcjonujące w Zjednoczonym Królestwie i w obrębie Wspólnoty Brytyjskiej. Polskim 42 T. Radzik Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego, w: Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii, praca zbiorowa pod red. K. Dopierały, Toruń 2005, s ; Szerzej na temat działalności ZNPZ w: T. Radzik, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą w latach , Lublin T. Sulimirski, Studium Pedagogiczne w Edynburgu ( ), w: Nauka polska na obczyźnie, z. 1, Londyn 1955, s T. Sulimirski, Studium Pedagogiczne w..., s. 51; także: T. Radzik, Szkolnictwo polskie..., op. cit., s W roku akademickim naukę w Studium kontynuowało 19 studentów. Mimo to jesienią 1946 roku placówkę zlikwidowano Z tego też powodu 13 słuchaczy uczęszczało już wyłącznie na wykłady w j. angielskim (Faculty of Arts) Uniwersytetu w Edynburgu. 12 uzyskało dyplomy magistra (Master of Arts), a jedna osoba licencjata (Bechelor of Education). Za: T. Sulimirski, Studium Pedagogiczne w..., s

9 przedstawicielem Komitetu został Edward Raczyński. W ramach ITC wszelkie sprawy oświatowe, przekazano Działowi Oświaty (Education Branch of the ITC), kierownikiem którego mianowano profesora Tadeusza Sulimirskiego, jego zastępcą zaś dr Mieczysława Giergielewicza 46. Większość pracowników Działu Oświaty ITC stanowili dawni pracownicy MWRiOP. Powołanie ITC w zasadniczym stopniu wpłynęło zarówno na losy polskich szkół wyższych, jak i na sytuację polskich szkół powszechnych i średnich, które początkowo także poddano procesowi likwidacji. Z czasem jednak (od 1946 roku) pod patronatem ITC zakładano i nowe placówki. Należy wspomnieć, że w tym czasie (tj. jeszcze przed formalnym rozwiązaniem Polskich Sił Zbrojnych) intensywne dokształcanie rozpoczęto również w obozach wojskowych. W późniejszym okresie kontynuowano je pod zarządem Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (PKPR) 47. I tak, w 1946 r. (pod nadzorem PKPR) w 48 obozach wojskowych zorganizowano: 50 kursów w zakresie szkoły powszechnej (dla 4 tys. osób) i 8 kursów na poziomie szkoły średniej (gimnazja ukończyło 976 osób, a licea 601 osób). Szkolenie zawodowe realizowano bądź podczas krótkich kursów (np. przysposobienia do rzemiosła), bądź w trakcie nauki - w istniejących lub tworzonych w tym okresie szkołach zawodowych (np. we wrześniu 1948 r. w Aberdeen otwarto Szkołę Rybołówstwa Morskiego, kształcącą przyszłych rybaków). Tylko od lipca do listopada 1946 r. przeszkolono w tym trybie 7 tysięcy osób, a do końca 1948 r. kolejne 8395 osób 48. Tymczasowy Komitet Skarbu dla Spraw Polskich funkcjonował do marca 1947 r. W chwili rozwiązania pod jego opieką znajdowało się: 21 szkół polskich z T. Walczak, Wyższe Uczelnie Polskie w Wielkiej Brytanii, w: Monograph Polish Faculty of Law Oxford at the University of Oxford (Monografia Polskiego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Oxford), Praca zbiorowa pod redakcją J. W. Cywińskiego, T. S. Rojewskiego, W. Toporowskiego, London, 1997, s. 76; także: T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii , w: Polonia w Europie..., s Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia (Polish Resettlement Corps) - organizacja tymczasowa utworzona przez władze brytyjskie (na mocy rozporządzenia króla Jerzego VI oraz ustawy parlamentarnej Polish Resettlement Act) na przełomie sierpnia i września 1946 r. w celu demobilizacji żołnierzy PSZ, służących w czasie wojny pod dowództwem brytyjskim. Celem korpusu (działającego do 30 września 1949 roku) było także przygotowanie żołnierzy do pracy i życia w Wielkiej Brytanii. Szerzej na ten temat: J. Radomski, Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia, w: Przegląd Historyczno- Wojskowy Nr 4 (219), Warszawa 2007; także: T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s. 437, ; R. Habielski, Życie społeczne i..., s.23, T. Rdzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s

10 uczniami, 488 stypendystów - uczęszczających do szkół brytyjskich oraz 3647 studentów 49. W marcu 1947 roku - na mocy uchwalonej przez brytyjski parlament ustawy o osiedleniu Polaków (Polish Resttlement Act) brytyjskie Ministerstwo Oświaty zostało zobowiązane do opieki i finansowania polskiego szkolnictwa. W celu realizacji tego zadania 1 kwietnia 1947 roku w miejsce rozwiązanego ITC powołano Komitet dla Spraw Oświaty Polaków w Wielkiej Brytanii (Committee for the Education of Poles in Great Britain) 50. Na czele Komitetu, funkcjonującego przy angielskim Ministerstwie Oświaty, stanął Sir George Gater, stronę polską reprezentował natomiast Edward Raczyński (były ambasador Rzeczypospolitej). Całością prac zarządzało biuro komitetu, którym kierował F. Harrod. Dyrektorem biura ze strony polskiej został S. Szydłowski. Wszystkie koszty, związane z prowadzeniem i organizacją polskich placówek oświatowych (w tym szkół i przedszkoli) pokrywała w całości strona brytyjska 51. W ramach swojej działalności Komitet zajął się (m. in.) sprawami polskich studiów technicznych - w Londynie (będących dotąd pod opieką RAST). I utworzył (7 kwietnia 1947 roku) Polish University College (PUC). Powołanie PUC uzasadniono potrzebami Polaków, przede wszystkim żołnierzy 2. Korpusu i 1. Dywizji Pancernej oraz młodzieży polskiej, która w tym czasie przybywała masowo do Wielkiej Brytanii z różnych części świata 52. Jak wyjaśniał T. Walczak na zrębach RAST, dla nich wszystkich powołano PUC 53, uczelnię umożliwiającą uzyskania eksternistycznych stopni naukowych Uniwersytetu Londyńskiego, lub dyplomów polskich. Na mocy uchwały Komitetu w ramach PUC studiować mogło 1180 osób 54. Komitet zajął się również organizacją systemu oświaty dla tysięcy dzieci i młodzieży polskiej, poniżej 16 roku życia. Zasadą było kierowanie uczniów do istniejących lub nowo organizowanych szkół polskich, których program dostosowywano 49 T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s. 453; tenże: Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii w latach Instytucje i organizacje, w: Rocznik Polonijny, t. 2, Lublin 1981, s R. Habielski, Polski Londyn, Wrocław 2000, s. 180; także: T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii , w: Polonia w Europie..., s A. J. Zielicki, Czyżby likwidacja polskiego szkolnictwa?, Kultura, Nr 6/80, 1954 r., s Angielska ustawa parlamentarna: o przygotowaniu i rozmieszczeniu Polaków (PRC Act) zakładała umożliwienie młodzieży polskiej, przyjeżdżającej w tym czasie z Palestyny, Persji, Libanu, Indii, Meksyku i Afryki, przystosowanie się do wymogów szkolnictwa angielskiego. 53 T. Walczak, Wyższe Uczelnie Polskie..., op. cit., s Liczba studiujących na PUC została przekroczona już w chwili przejęcia uczelni od RAST (gdyż pod opieką Rady studiowało w tym momencie 1187 osób). Za: T. Radzik, Szkolnictwo polskie w..., op. cit., s

11 z czasem do programów angielskich 55. W pierwszej połowie 1948 roku Komitet prowadził (m. in.): 12 ochronek, 15 szkół powszechnych (podstawowych), sierociniec w Doddington Park Camp i 4 gimnazja. Wspierał także organizację kursu korespondencyjnego dla młodzieży pozaszkolnej w Glasgow 56 i udzielał licznych stypendiów Polakom podejmującym studia na uczelniach brytyjskich (początkowo wspierał także studiujących na wydziałach polskich) 57. Tylko w tym okresie z stypendium Komitetu dla Spraw Oświaty Polaków w Wielkiej Brytanii korzystało ponad 1500 Polaków 58. W tym czasie także w PUC studiowało już 1350 studentów 59. Nie zaspokajało to jednak potrzeb i oczekiwań Polaków w kwestii kształcenia w duchu polskim. W kwietniu 1948 roku Przegląd Polski informował, że z powodu reakcji na liczne wypowiedzi prasy a nawet oficjalnych czynników brytyjskich wskazujących na konieczność asymilacji Polaków (...), przez ich jak najszybszą naturalizację 60, wzrosło zaniepokojenia środowiska polskiego, które pragnęło utrzymania duchowej łączności z własnym narodem i obawiało się wynarodowienia swoich dzieci 61. Fakt ten zmusił sekretarza generalnego Komitetu - Harroda, do wydania oświadczenia, w którym tenże zapewniał, że działalność Komitetu ma raczej znaczenie praktyczne, dostosowując programy polskich zakładów naukowych do wymogów brytyjskich, utrzymując jednocześnie wykłady o Polsce i naukę języka polskiego (...) 62. Wg danych (z czerwca 1948 roku) przedstawionych przez sekretarza generalnego Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii, w 15 polskich przedszkolach, 16 szkołach powszechnych, 4 szkołach średnich ogólnokształcących i 4 zawodowych uczyło się w tym okresie (łącznie) polskich uczniów. Na wyższych uczelniach studiowało zaś 3000 Polaków 63. Na początku lat 50 tych (mimo, że zobowiązania wynikające z Polish Resettlement Act nie były ograniczone czasowo 64 ) Brytyjczycy podjęli decyzję o stopniowej likwidacji powstałych na terenie UK polskich hosteli, przedszkoli i szkół (wcześniej likwidacji 55 : T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s Za: Przegląd Polski, Nr 4, Londyn, kwiecień 1948, s G. H. Harrod, Poles in Great Britain, Adult Education, 1957, no 4, s ; Education in Exile. History of the Committee for the Education of Poles in Great Britain, London 1956, s ; T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii , w: Polonia w Europie, s Przegląd Polski, Nr 4, Londyn, kwiecień 1948, s Przegląd Polski, Nr 4,..., s Przegląd Polski, Nr 4,..., s Przegląd Polski, Nr 4,..., s Przegląd Polski, Nr 4,..., s Przegląd Polski, Nr 6, Londyn, czerwiec 1948, s R. Habielski, Polski Londyn, Wrocław 2000, s

12 uległy akademickie wydziały polskie 65 ), kierowanych dotąd przez angielsko - polski Komitet dla Spraw Oświaty Polaków w Wielkiej Brytanii 66. W zaistniałej sytuacji dyrektorzy polskich placówek oświatowych, przy poparciu generała Władysława Andersa, członka Komitetu E. Raczyńskiego i dr Zbigniewa Jordana (odnoszących się do pomysłu likwidacji Komitetu bardzo sceptycznie) podjęli usilne starania o utrzymanie szkół. Czyniąc wszystko aby decyzja o ich likwidacji została odłożona w czasie 67. Brytyjczycy starali się przekonać Polaków, że decyzja o likwidacji szkół polskich podległych Komitetowi Oświaty związana była z faktem stopniowego zmniejszania się liczby uczniów w tych placówkach. Przyznać należy, że ilość uczniów w stacjonarnych szkołach polskich faktycznie kurczyła się, jednakże założyć można, że faktycznym powodem postępowania władz brytyjskich była chęć likwidacji odrębności szkolnictwa polskiego. Sprawa zamykania polskich placówek oświatowych budziła wiele emocji i była szeroko komentowana zarówno przez środowisko polityczne, nauczycielskie, jak i dziennikarskie. W utrzymanie polskich szkół zaangażowali się osobiście najwybitniejsi przedstawiciele emigracji niepodległościowej, m. in. E. Raczyński, który rozmowy w tej sprawie prowadził z E. Edenem i W. Churchilem 68, oraz niekwestionowany przywódca emigracji niepodległościowej - gen. W. Anders, który zajął się (m. in.) wizytacją wybranych polskich placówek oświatowych. W 1952 r. odwiedził, np. polską szkołę żeńską w Stowell. Fakt ten, zdaniem J. Zielickiego, wywołał konsternację i sprzeciw niektórych członków Komitetu dla Spraw Oświaty Polaków w Wielkiej Brytanii, których nie bardzo przekonywał argument, że były to dzieci przez Pana Generała wywiezione z Rosji i że miał on (zdaniem cytowanego) największe prawo do opieki nad nimi i do ich odwiedzenia 69. Jak zauważył prof. R. Habielski powodem 65 W kwietniu 1947 r. działalność zakończył PWP w Oxfordzie, w marcu 1949 r. PWL w Edynburgu, w październiku 1948 r. Polskie Studium Weterynaryjne w Edynburgu. Zdaniem prof. T. Radzika likwidacja polskich szkół wyższych w Wielkiej Brytanii była zgodna z wcześniejszymi ustaleniami i zapisami poszczególnych dekretów, m. in. z dekretem z 14 kwietnia 1944 roku o powołaniu PWP, który przewidywał, że ten (...) istnieć będzie do zakończenia wojny z Niemcami lub wypowiedzenia umowy przez Uniwersytet. Za: T. Radzik, Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej, Lublin 1991, s A. J. Zielicki, Czyżby likwidacja polskiego..., s R. Habielski, Polski Londyn,..., s. 181; tenże: Życie społeczne i..., s IPMS, kol. 23C/2, E. Raczyński do A. Edena, list z 10 września 1952 r.; tamże: również list E. Raczyńskiego do W. Churchilla z 24 kwietnia 1953 r. 69 IPMS, KGA/ 341, Pismo Zielickiego do gen. Andersa z 23 listopada 1955 r. 12

13 takiego zachowania był polityczny wymiar osoby Generała, znanego z stanowczych poglądów i opinii listopada 1952 r., także w Stowell (z inicjatywy A. J. Zielickiego), odbyło się zebranie z udziałem gen. W. Andersa, ks. Infułata Michalskiego i dyrektor szkoły p. Felińskiej. Na spotkaniu rozważano projekt powołania komitetu społecznego, który przejąłby koszty utrzymania szkół. Wnioski z zebrania przedstawiono w grudniu 1952 roku władzom kilku organizacji społecznych, m.in. przedstawicielom Związku Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju (ZHP pgk). Zakładano bowiem, że polskie organizacje zaangażują się w akcję utrzymania szkół. Niestety, mimo podjętych działań szkoła żeńska w Stowell, po przeniesieniu do Diddington, została z czasem całkowicie zlikwidowana 71. I tak, o ile w 1949 r. liczba polskich placówek oświatowych funkcjonujących pod zarządem komitetu wzrosła i wynosiła łącznie 57 (w liczbie tej ujęto 16 przedszkoli - z 533 dziećmi, oraz 34 szkoły powszechne) 72. O tyle (od 1950 r.) ich liczba systematycznie malała. W 1951 r. zlikwidowano np. Liceum i Gimnazjum Żeńskie im. M. Skłodowskiej - Curie w Dunalastair House (od czasu powstania szkoły - w czasie wojny - do momentu likwidacji, maturę zdało w tej placówce 155 osób; więcej niż 170 uczniów otrzymało świadectwa ukończenia) 73. Procesowi stopniowej likwidacji uległy także: Gimnazjum i Liceum Żeńskie im. Ignacego Paderewskiego w West Chiltington, Gimnazjum i Liceum Męskie im. Juliusza Słowackiego w Glasgow, Gimnazjum i Liceum im. Mikołaja Kopernika w Riddlesworth, Liceum Ogólnokształcące im. Józefa Conrada Korzeniowskiego w Haydon Park, Gimnazjum Wydziałowe im. Fryderyka Chopina w Diddington 74. W końcu 1952 r. Komitet zarządzał już tylko pięcioma szkołami średnimi, jedną szkołą dla sierot, 12 szkołami powszechnymi (podstawowymi) oraz 20 żłobkami. Podlegały mu także Szkoła Rolnicza i ośrodek nauczania korespondencyjnego w Glasgow 75 oraz Polish University College, zlikwidowany latem 1953 roku 76. Uczelnię tę 70 R. Habielski, Życie społeczne i kulturalne Emigracji. Druga Wielka Emigracja , III, Warszawa 1999, s. 28; także: J. Pyłat, Opiekun edukacji i kultury na wychodźstwie ,w: Bitwy Generała Władysława Andersa. Studia i materiały do dziejów 2 Korpusu Polskiego, praca pod red. B. Polaka, W. Handke, Z. Jóźwiaka, Leszno 2007, s A. J. Zielicki, Czyżby likwidacja polskiego...; także: J. Pyłat, Opiekun edukacji i..., s T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s. 453, T. Radzik, Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej, Lublin 1991, s. 155; także: R. Habielski, Życie społeczne i..., s T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s IPMS, KOL. 23C/2, Expose E. Raczyńskiego na posiedzeniu Rady Politycznej, listopad 1952 r.; także: R. Habielski, Życie społeczne i..., s. 180; tenże: Polski Londyn,..., s

14 ukończyło łącznie 775 osób uzyskało dyplomy polskiego inżyniera: 89 wydano na wydziale ekonomiczno - handlowym 77, 168 na wydziale architektury (większość bo 141 osób uzyskało stopnie do końca 1952 roku) 78, 431 na wydziałach technicznych 79. Wielu studentów uzyskało także stopień bakałarza (Bachelor of Science) na Uniwersytecie Londyńskim, z którym PUC był blisko związany 80. Rozpaczliwe starania o utrzymanie sieci placówek i szkół polskich trafnie oddaje cytat: Rok temu (...) z poparciem Pana Generała rozpoczęliśmy z Lulem i Bornholtzem akcje bezpośrednią u Anglików. Półtora roku temu (...) przedstawiałem cele, starania i wysiłki o utrzymanie szkół polskich (...) podkreśliłem, że jedyną osobą, która od początku z całym oddaniem i z pełnym zrozumieniem tą sprawą się zajęła był Pan Generał. (...) Panie Generale. (...) Tak, jak kiedyś decyzja Pana Generała spowodowała wyjście nas wszystkich z Rosji, tak dziś uważam, że jedynie wola, upór i energia Pana Generała może spowodować to, by dzieci tych ludzi znalazły się w dobrej szkole (...) umożliwiającej utrzymanie języka polskiego i polskości. (...) co może na dłuższą metę zapobiec ich zupełnemu zangielszczeniu 81. Kiedy 30 września 1953 r., zapadła decyzja rządu brytyjskiego o likwidacji Komitetu dla Spraw Oświaty Polaków w Wielkiej Brytanii Władysław Anders interweniował w tej sprawie osobiście. Dzięki jego staraniom i rozmowom z przedstawicielami rządu brytyjskiego działalność Komitetu została przedłużona o jeden rok. Z tej okazji ZNPZ, które od lat podejmowało działania zamierzające do utrzymania w Wielkiej Brytanii szkół polskich wszystkich szczebli (kilka lat wcześniej z powodzeniem zabiegając o odpowiednie zatrudnianie nauczycieli i rozwój szkolnictwa 76 W czerwcu 1951 roku w Komitecie dla Spraw Oświaty Polaków w Wielkiej Brytanii przeprowadzono rozmowy w sprawie przyszłości studentów i kadry PUC. Ostatecznie, na mocy podpisanego z Battersea Polytechnic porozumienia, studenci, którzy nie zdążyli (do 31 lipca 1953 roku) ukończyć studiów na PUC przeszli do tej właśnie uczelni. Umowa ta nie objęła jednak słuchaczy Wydziału Architektury, ponieważ Battersea Polytechnic nie prowadziła studiów w tym kierunku. Studenci i wykładowcy tego wydziału, po likwidacji (jesienią 1954 roku) przeszli do Regent Street Polytechnic. Za: S. Portalski, Zarys Historii Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii, Londyn 1995, s M. Sas - Skowroński, Polski Uniwersytet na Obczyźnie, w: Monograph Polish..., s W latach wydano jeszcze 57 dyplomów Szkoły Architektury PUC. Za: H. Taborska, Polskie Szkoły Architektury w Wielkiej Brytanii. Referat wygłoszony podczas konferencji: Wkład wychodźstwa polskiego w naukę i kulturę Wielkiej Brytanii, PAU, Kraków, maja 2008 r., s Dyplomy PUC (wzorowane na przedwojennych polskich dyplomach inżynierskich) nie dawały uprawnień akademickich. Więcej na temat PUC w: Polish University College,Report of the Principal for the Period , London 1953; także: J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet na, s T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s IPMS, KGA, Pismo Zielickiego do Gen. Andersa z 23 listopada 1955 r. 14

15 zawodowego w PKPR 82 ), wysłało do gen. Andersa list następującej treści: Dla nauczycielstwa polskiego, jak i dla całego narodu Pan Generał jest i pozostanie na zawsze nie tylko legendarnym (...) zwycięskim wodzem heroicznych bojów oręża polskiego (...), ale i wielkim protektorem oświaty i kultury polskiej, który odrodził szkolnictwo polskie na obcej ziemi i czuwa bezustannie nad jego losem 83. Ostatecznie Komitet zlikwidowany został 30 września 1954 roku. Należy podkreślić, że w trakcie swojego siedmioletniego istnienia Komitet ten przeznaczył na działania oświatowe, w tym szkolnictwo wyższe, ponad 9 milionów funtów, dzięki czemu wykształconych zostało kilka tysięcy Polaków 84. W chwili rozwiązania pod jego zarządem funkcjonowało łącznie 29 szkół (kształcących 1883 uczniów) 85. Placówki te przeszły pod zarząd władz oświatowych w poszczególnych hrabstwach. I z czasem poddane zostały (podobnie jak hostele) stopniowej likwidacji. Akcję likwidacji polskich placówek oświatowych (z kilkoma wyjątkami 86 ) zakończono w zasadzie w latach pięćdziesiątych. W połowie 1955 roku gen. W. Anders 87 podjął jeszcze starania o przedłużenie istnienia szkoły im. Mikołaja Kopernika w Lilford października 1955 r. w biurze gen. Andersa zorganizowano w tej sprawie specjalne spotkanie, podczas którego zapewniano, iż władze polskie uczynią wszystko by szkołę tę utrzymać 89 (wydano nawet specjalne memorandum 90 ). 13 grudnia 1955 r. Generał wysłał w sprawie szkoły kolejny list do Ministry of Education, w którym oświadczył, że dzieci polskie z tej szkoły pozostają pod jego specjalną opieką 91. W wcześniejszej korespondencji (z 5 grudnia 1955 r.) odnosząc się do planowanej likwidacji szkoły w Lilford 92, poruszył m. in. kwestie 82 T. Radzik, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą, w: Encyklopedia Polskiej Emigracji i Polonii, praca zbiorowa pod red. K. Dopierały, Toruń 2005 r., s IPMS, KGA/ 341, List Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą do Gen. W. Andersa, z 11 lipca 1953 r. 84 Poza wsparciem z Komitetu polscy studenci mogli liczyć na wsparcie z funduszu stypendialnego zorganizowanego przez Zrzeszenie Profesorów i Docentów Polskich Szkół Akademickich w Wielkiej Brytanii. Tylko w pierwszym roku po zakończeniu wojny fundusz ten udzielił pomocy ok. 800 studentom polskim. Za: R. Habielski, Polski Londyn,..., s T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s Ostatnie szkoły w obozach w Northwick Park i Melton Mowbray zamknięto w 1962 roku. Za: T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii ,..., s IPMS, KGA/ 341, Pismo z 6 czerwca 1955 r. 88 IPMS, KGA/ 341, Pismo nr 2338/55, z 22 listopada 1955 r. 89 IPMS, KGA/ 341, Pismo dyrektora szkoły w Lilford, z 7 listopada 1955 r. 90 IPMS, KGA/ IPMS, KGA/341, List Gen. Andersa do Minisry of Education, z 13 grudnia 1955 r. 92 Likwidacje szkoły w Lilford zaplanowano na 1957 r. 15

16 propagandy PRL, która wykorzystywała fakt zamakania szkół polskich do własnych celów 93. Z licznych jeszcze tak niedawno stacjonarnych szkół polskich po 1962 roku nadal działały tylko internatowe szkoły prywatne: Szkoła Sióstr Nazaretanek Konwentu św. Rodziny w Pitsford (założona w 1947 roku 94 ) oraz Szkoła Ojców Marianów Gimnazjum Miłosierdzia Bożego w Fawley Court 95 (uruchomionego w styczniu 1954 roku) 96, gdzie uczyło się ponad 100 uczniów. Szkoły te posiadały pełne prawa brytyjskich grammar school i, funkcjonując pod nadzorem brytyjskiego Departamentu of Education and Science, przygotowywały młodzież do studiów wyższych 97. Zajęcia w tych placówkach (dostosowane do brytyjskiego systemu szkolnego) prowadzono (za wyjątkiem przedmiotów ojczystych) w języku angielskim. Przez wiele lat szkoły te cieszyły się wielkim uznaniem społeczności polskiej i angielskiej, ponieważ wyniki osiągane przez uczennice szkoły w Pitsford i uczniów z Fawley Court były wyższe niż przeciętne oceny szkół angielskich 98, np. wyniki nauczania Gimnazjum Miłosierdzia Bożego w Fawley Court plasowały szkołę na 10 miejscu w Wielkiej Brytanii 99. Placówki te zakończyły działalność w latach osiemdziesiątych - szkoła w Pitsford w 1984 roku 100, a szkoła w Fawley Court w 1986 roku 101. Polski Uniwersytet na Obczyźnie i Polska Macierz Szkolna 93 The existence of this feeling coupled with a most strenuous propaganda campaign which is just now being waged by the present communist regime in Poland is causing a good deal of apprehension among Poles in this country. Za: IPMS, KGA/341, List Gen. Andersa do Ministry of Education z 5 grudnia 1955 r. 94 Szkoła w Pitsford w 1957 roku uznana została przez Ministerstwo Oświaty jako recognised as efficient. Więcej na temat tej placówki i jej dorobku w: M. Goławski, Szkolnictwo w Anglii, Informator i poradnik dla rodziców i nauczycieli, Londyn 1965, s. 38; także: Pitsford wczoraj i dziś, w: Rocznik Szkoły Nazaretanek w Pitsford 1973; H. Marcinek, The Holy Family of Nazareth Convent School Pitsford Hall, w: Rocznik Szkoły Nazaretanek w Pitsford 1967, s.13; oraz: A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s Gimnazjum w Fawley Court miało kontynuować tradycje Kolegium Bożego Miłosierdzia Księży Marianów, istniejącego przed wojną w Warszawie - na Bielanach. W dniu 5 maja 1953 r., do Wielkiej Brytanii sprowadzono z Polski sztandar tej szkoły. Wręczyli go szkole w Fawley Court byli uczniowie kolegium w Warszawie. Za: P. Schulz, Fawley Court, w: Rocznik Szkoły Nazaretanek w Pitsford 1965, s.39; także: A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne..., s T. Radzik, Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii po drugiej wojnie, s. 185, Wychowanie Ojczyste, Kwartalnik Pedagogiczny dla nauczycielstwa i rodziców, Kwiecień- czerwiec 1971 r., nr 2/87, PMS, Londyn. 98 Wyjątki z prasy londyńskiej o uroczystościach jubileuszowych, w: Rocznik Szkoły Nazaretanek w Pitsford 1973, s W 1969 r. szkoła Miłosierdzia Bożego w Fawley Court uznana została jako recognised as efficient. Za: A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne w..., s. 218; także: T. Radzik, Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii po drugiej wojnie światowej,..., s A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne w..., s A. Romejko, Duszpasterstwo polonijne w..., s

17 Należy podkreślić, że likwidacja Komitetu dla Spraw Oświaty Polaków w Wielkiej Brytanii oraz ograniczenie przyznawanych przez władze brytyjskie środków nie były końcem szkolnictwa polskiego w Wielkiej Brytanii. Realizowane ono było (i jest nadal) zarówno przez sieć polskich szkół sobotnich, tzw. szkoły przedmiotów ojczystych, jak i najstarszy i najmniejszy zarazem uniwersytet polski działający poza granicami kraju - Polski Uniwersytet na Obczyźnie (PUNO). Istnienie tych placówek środowisko polskie zawdzięcza wyłącznie sobie i inicjatywom podjętym w chwili zakończenia działań wojennych. Kiedy to środowiska intelektualistów polskich zainicjowały działania zmierzające do materialnego uniezależnienie polskiej oświaty od Brytyjczyków. I tak, w początkach 1946 roku, z inicjatywy Zrzeszenia Nauczycieli Polaków w Wielkiej Brytanii, Zrzeszenia Profesorów i Docentów oraz Światpolu powołany został Fundusz Szkolnictwa i Oświaty Polskiej Zagranicą 102. Pierwszą kwestę na rzecz Funduszu przeprowadzono w Londynie 3 Maja 1946 r. Od tego czasu zbiórki te organizowane były corocznie zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w pozostałych krajach zamieszkałych przez Polaków. Stanowiąc przejaw wyjątkowej troski i dbałości o stan oświaty 103 polskiej poza granicami PRL. Fundusz ten wspierał wszystkie działania oświatowe, m. in. działalność Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą 104 w Wielkiej Brytanii i poza jej granicami 105. Odnosząc się do momentu powstania, roli i dorobku Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie, należy podkreślić, iż (mimo to, że przez wiele środowisk uniwersytet ten uznany został za rzeczywistego spadkobiercę, działających w czasie wojny poza krajem wydziałów polskich 106 ) początków tej uczelni szukać należy dopiero w 1949 roku, kiedy to podjęto starania o utworzenie jednego polskiego ośrodka naukowego o profilu akademickim. Uczelni, która mogłaby organizować naukę dla rzeszy Polaków, przebywających na emigracji, zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i we: Francji, Niemczech, Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, a także w innych 102 R. Habielski, Życie społeczne i kulturalne..., s.181; także: T. Radzik, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą w latach , Lublin 1992, s. 47; R. Habielski, Polski Londyn,..., s R. Habielski, Polski Londyn,..., s. 182; tenże: Życie społeczne i kulturalne..., s A. Podhorodecka, W służbie oświacie, s Przez pierwsze trzy lata funduszem kierował dr Zygmunt Nagórski, a od 1950 r. dr Mieczysław Giergielewicz (w przyszłości pracownik naukowy PUNO). 106 Z tego powodu władze PUNO, powołując się na związki ideowe i personalne PUNO z Uniwersytetem Polskim Zagranicą w Paryżu i wydziałami polskimi, jako datę powstania uczelni wskazują często rok 1939, tj. moment w którym (w dniu 1 grudnia 1939 r.) zainaugurował swoją działalność wspomniany Polski Uniwersytet Zagranicą w Paryżu. Szerzej na ten temat w: J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet na..., s. 9-16,41,43. 17

18 państwach, tzw. wolnego świata 107. Co prawda już od 1948/49 roku istniała w stolicy Wielkiej Brytanii Szkoła Nauk Politycznych i Społecznych (SNPiS) 108, która kilka lat później (w 1953 roku) uzyskała prawo nadawania stopnia magistra nauk politycznych, jednakże pełniła ona raczej rolę wszechnicy, aniżeli placówki akademickiej 109. Istniała zatem realna potrzeba powołania uczelni, odwołującej się do polskich przedwojennych tradycji uniwersyteckich. Pomysł utworzenia PUNO związany był z działaniami Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie, który wobec stopniowego kurczenia się brytyjskiego udziału w finansowaniu polskiej oświaty i szkolnictwa, musiał podjąć decyzję o powołaniu uczelni finansowo niezależnej. Co, jak podkreślano było traktowane jako:...ważny, w sensie nie tylko edukacyjnym, ale i politycznym, element państwa na obczyźnie 110. Według tych założeń powstająca uczelnia kształcić miała głównie świadomych swojej tożsamości Polaków. Organizując dla nich studia z zakresu wiedzy o Polsce (jej historii, prawa, języka, kultury, tradycji i dorobku intelektualnego) niedostępne na uniwersytetach zagranicznych 111. Instytucja ta miała także stworzyć możliwość rozwoju indywidualnych karier naukowych tym, którzy z przyczyn politycznych zdecydowali się pozostać poza granicami PRL, oraz tym, którzy zmuszeni byli to państwo opuścić, już po zakończeniu wojny, w latach: (i później, w: , i po 1980 roku) 112. Kształcenie na PUNO było także jednym z istotnych elementów podtrzymywania poczucia jedności narodowej lutego 1951 roku powołano Radę Wydziału Humanistycznego PUNO. Zapraszając do niej wszystkich profesorów i docentów wydziałów humanistycznych uniwersytetów przedwojennej Polski, przebywających na wychodźstwie. Pierwszym dziekanem Rady został prof. T. Sulimirski (rektor uniwersytetu w latach 1968/ ) 114. Półtora roku później (1 września 1952 roku) rząd RP na Uchodźstwie 107 J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet na..., s SNPiS zakończyła działalność z początkiem lat siedemdziesiątych XX wieku. Za: T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii w ,..., s Cyt. Za: T. Radzik, Społeczność polska w Wielkiej Brytanii w ,..., s R. Habielski, Życie społeczne i..., s R. Habielski, Życie społeczne i..., s J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet..., s R. Habielski, Życie społeczne i..., s Szerzej o dorobku i działalności naukowej prof. T. Sulimirskiego w: J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet..., s ; także: Z. Judycki, Polski Uniwersytet na..., s ; oraz: J. Pyłat, W służbie nauki rzecz o działalności prezesów PTNO: Tadeusza Brzeskiego i Tadeusza Sulimirskiego, w: Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, Nr LII, rok 2008/2009, Londyn 2010, s

19 zatwierdził statut PUNO 115. Zaś trzy miesiące później, tj. 15 grudnia, na podstawie dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej na Uchodźstwie, uczelnia otrzymała pełne prawa polskich państwowych szkół akademickich 116. Oficjalne władze Uniwersytetu: rektora, senat, komisję administracyjną i dziekana Wydziału Humanistycznego, wybrano 14 lutego 1953 r., podczas zebrania profesorów i docentów. Pierwszym rektorem PUNO został prof. Tadeusz Brzeski 117. Formalna inauguracja roku akademickiego odbyła się natomiast 21 marca 1953 roku w Instytucie i Muzeum im. Gen. W. Sikorskiego. W obecności: Prezydenta RP na Uchodźstwie Augusta Zaleskiego, premiera gen. Romana Odzierzyńskiego i gen. Władysława Andersa 118. W tym samym roku swoją działalność zainaugurowała na obczyźnie także Polska Macierz Szkolna (PMS). O wznowieniu działalności i ideałów przedwojennej Macierzy Szkolnej zdecydował fakt stopniowej likwidacji polskich placówek edukacyjnych. Strona polska, zabiegając o utrzymanie sieci szkół w tym czasie pomyślała także o przejęciu funkcji likwidowanego Komitetu Oświaty i rozpoczęła prace nad odtworzeniem 119 struktur Macierzy Szkolnej na Obczyźnie. Jak już wspomniano reaktywowana PMS miała być instytucją nawiązująca do tradycji i dorobku pracy oświatowej przedwojennej organizacji i podejmować działania w celu pozyskiwania niezbędnych funduszy na działalność oświatową. Przede wszystkim jednak wspierać miała działalność (masowo zakładanych w tym okresie) szkół przedmiotów ojczystych. Jednym z głównych inicjatorów, dążących do powołania PMS w Wielkiej Brytanii, był generał Władysław 115 M. Sas - Skowroński, Polski Uniwersytet na Obczyźnie..., s PUNO otrzymało pełne prawa polskich państwowych szkół akademickich zgodnych z ustawą z dnia 15 marca 1933 roku. 117 Prof. Tadeusz Brzeski - ur. 6 września 1884 r. w Dębicy (obecnie woj. podkarpackie), zm. w Londynie 27 marca 1958 r. Studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) i Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie ( ). Studia uzupełniające na uniwersytetach w Berlinie i w Monachium w latach Doktorat na UJ w 1907, habilitacja z ekonomii na UJK (1916). Od 1919 r. prof. nadzwyczajny. Od 1921 r. prof. zwyczajny. Rektor UW ( ) i członek PAU. Jeden z organizatorów i pracowników naukowych PWP w Oxfordzie. Organizator (powołanej w 1948 r.) Polskiej Rady Naukowej. Pierwszy prezes Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Rektor PUNO w latach Więcej na temat działalności wymienionego w: J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet..., s ; także: Z. Judycki, Polski Uniwersytet na..., s ; oraz: J. Pyłat, W służbie nauki rzecz..., s M. Sas - Skowroński, Polski Uniwersytet..., s. 86; Z. Judycki, Polski Uniwersytet..., s Przedwojenna Macierz Szkolna powstała 28 kwietnia 1905 roku w Warszawie, z inicjatywy inż. Józefa Świątkowskiego. Pierwszym prezesem Rady został Henryk Sienkiewicz. Działalność PMS była kontynuowana w okresie międzywojennym, aczkolwiek już w innych formach, dostosowanych do nowej rzeczywistości. W 1925 roku funkcjonowało w Polsce 244 kół PMS, liczących ponad 18 tys. członków. Wybuch II Wojny Światowej zakończył działanie PMS w kraju. 19

20 Anders (przed wojną członek władz centralnych Macierzy w kraju 120 ). Pod jego kierunkiem - wiosną 1952 roku, powołano 9 osobowy komitet organizacyjny PMS. W jego skład weszło wiele wybitnych osobistości, m. in. prof. T. Brzeski (pierwszy rektor PUNO i pierwszy prezes Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie - PTNO), dr M. Giergielewicz (członek PTNO i pracownik naukowy PUNO), prof. Bronisław Hełczyński (PUNO), dr Karol Poznański (PUNO) oraz: Tadeusz Drwęski, Władysław Kański, Mira Machałowska, ks. Infułat Władysław Staniszewski, Stanisław Szydłowski 121. Komitet powołał trzy sekcje: programową, statutową i organizacyjną. Cele i charakter organizacji, która miała prowadzić własne placówki szkolne i stać się główną centralą oświatową, przedstawiono społeczności polskiej w Wielkiej Brytanii w czerwcu 1952 r. w specjalnej odezwie. W której uznano za najistotniejsze wychowanie młodego pokolenia w duchu przywiązania do wiary ojców, tradycji i kultury narodowej oraz umiłowania sprawy odzyskania niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej 122. Zgodnie z fragmentem cytowanej deklaracji, głównym hasłem PMS stało się odtąd sformułowanie: Każde dziecko polskie mówi, czyta, pisze i myśli po polsku stycznia 1953 roku, w biurze gen. W. Andersa i pod jego osobistym przewodnictwem, odbyło się zebranie podczas, którego omówiono wstępnie zarówno kwestie organizacji PMS, jak i nadzoru edukacji najmłodszych. W zebraniu uczestniczyli: P. Bojczuk, Władysław Donigiewicz, T. Drwęski, M. Giergielewicz, B. Hełczynski, Władysław Kański, ks. Inf. Bronisław Michalski, Mira Małachowska, E. Raczyński, S. Szydłowski i Zygmunt Szadkowski 124. Projekt statutu i programu przedstawiono zainteresowanym 23 kwietnia 1953 roku, na posiedzeniu Rady Kulturalno - Oświatowej 125. Trzy tygodnie później (14 maja) odbyło się w Londynie zebranie założycielskie Macierzy. Obradom, które rozpoczęły referaty dr M. Giergielewicza i Wł. Kańskiego, przewodniczył gen. W. Anders maja 1953 roku wybrano pierwsze oficjalne władze PMS. I tak, w składzie (liczącej Poza Generałem do Londynu przybył także drugi członek władz centralnych przedwojennej Macierzy - Władysław Kański. Z czasem znalazło się tu także kilku innych działaczy terenowych. 121 A. Podhorodecka, W służbie oświacie, s A. Podhorodecka, W służbie oświacie, s A. Podhorodecka, W służbie oświacie, s Za: IPMS, KGA/ 342; także: J. Pylat, General Anders. Patron of Education and Culture in Exile , in: General Władysław Anders soldier and leader of the free Poles in Exile, edited by Joanna Pylat, Jan Ciechanowski and Andrzej Suchcitz, London 2008, s IPMS, KGA/ 342, Pismo Rady Kulturalno -Oświatowej z 17 kwietnia 1953 r. 126 A. Podhorodecka, W służbie oświacie, s