Janusz Teodor Dybowski Pisarz uwikłany

Transkrypt

1

2 Janusz Teodor Dybowski Pisarz uwikłany

3

4 Przemysław Mańka Janusz Teodor Dybowski Pisarz uwikłany Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM Poznań 2014

5 Recenzja: prof. UAM dr hab. Tomasz Mizerkiewicz prof. UWr. dr hab. Krzysztof Walczak 2014 by Przemysław Mańka 2014 by Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM All rights reserved ISBN: Wydanie I: Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM Poznań 2014 Redakcja naukowa Krzysztof Ulanowski Korekta Paulina Wiśniewska Projekt okładki Zbigniew Dziemianko Skład komputerowy Zbigniew Dziemianko

6 Spis treści WSTĘP... 8 ROZDZIAŁ PIERWSZY ŻYCIE BEZ LIBERII PIWONICKIE REMINISCENCJE KALISKIM SZLAKIEM Z ZIEMI OBCEJ WŚRÓD SWOICH TWÓRCZOŚĆ ROZDZIAŁ DRUGI WSPOMNIENIA ZZA KULIS O twórczości teatralnej Janusza Teodora Dybowskiego Po tej i po tamtej stronie na przekór sanacyjnej cenzurze Ptaki mego ojca (Ojcowie Jana Skiby) o obawach społecznych końca lat trzydziestych Stanisław August (Insurekcja) wytykany za sanacji, postępowy za socrealizmu Von Schwindel w polskim dworze (Diabelski młyn) antyniemiecka agitacja na wesoło Dwie czary. Polska noc wigilijna misterium wojenne ku pokrzepieniu serc Słońce w nocy internowany Polak na łasce Szwajcarów Zapora (Złoto w dolinie) o postępowej myśli technologicznej Spotkanie w Alpach o patriotyzmie prawdziwego Polaka Kościuszko w Berville (Pieśń pomnożona) precz z Napoleońskim imperializmem I ty poznasz Marylę (Narodziny poety) Mickiewicz jako narodowy wzór socjalisty Droga do Warszawy Marian Buczek w obronie komunistycznej Polski

7 Hotel Eutanazja socjalizm łączy ludzi Umówiony dzień w pięćdziesiątą rocznicę rewolucji Ślub czystości o fabryce zepsutego dorobkiewicza MIĘDZY TWÓRCZOŚCIĄ AMATORSKĄ A ZAWODOWSTWEM ROZDZIAŁ TRZECI POWIEŚCIOPISARSTWO J. T. DYBOWSKIEGO NARRACYJNY WIZERUNEK PRZESZŁOŚCI DYLEMATY HISTORYKA W PRL PROZA DYBOWSKIEGO Gorące Wici bajeczne dzieje Kalisiów czy mit o autochtoniczności Słowian? Hołd pruski antyniemiecka polityka królowej Bony Błazen starego króla peerelowski wizerunek nieudolnego Zygmunta Starego Wieża Czarnej Księżniczki o przyczynach klęski Jagiellonów Wojenny pan Stefan Batory i jego polityka Światło nad Helladą peerelowska moda na antyk Ocalenie Syrakuz walka przeciwko tyranii Bunt Paryża o proteście ludu przeciw burżuazyjnym panom Listopadowa zawierucha obojętność wsi wobec pańskiego powstania Saga grodu nad Prosną udział Niemców w polskiej konspiracji? ROZDZIAŁ CZWARTY WYBRANE ELEMENTY RETORYKI W POWIEŚCIACH HISTORYCZNYCH J. T. DYBOWSKIEGO ROZDZIAŁ PIĄTY PISARZ ZAPOMNIANY BIBLIOGRAFIA A. LITERATURA PRZEDMIOTU Artykuły i recenzje prasowe Opracowania

8 Źródła Encyklopedie i słowniki Programy teatralne Dokumenty elektroniczne B. LITERATURA PODMIOTU: Artykuły i recenzje: Sztuki teatralne (maszynopisy i publikowane fragmenty) Utwory prozatorskie i pamiętniki Zbiory prywatne Zbiory archiwalne SPIS ILUSTRACJI ANEKS

9 Wstęp Gdy po raz pierwszy, z inicjatywy Stowarzyszenia im. Haliny Sutarzewicz w Kaliszu, zetknąłem się z nazwiskiem Dybowski, nie kryłem rozczarowania brakiem źródeł i opracowań syntetycznych, mogących dać podstawę do jakichkolwiek rozważań i polemik. Zdawkowe informacje uzyskane w miejscowych książnicach oraz skąpe, suche fakty podane przez kaliskich regionalistów nie pozwalały poznać, a tym bardziej ocenić człowieka, zafascynowanego niegdyś nie tylko Kaliszem, lecz także historiografią całego kraju nad Wisłą. Poszukiwania kolejnych osób, mogących rzucić nowe światło na szczątkowe dane, przynosiły raczej rozczarowanie niż pożądany efekt. Unikanie spotkań, osobliwe zmieszanie i jakaś skryta irytacja na twarzach moich rozmówców, to tylko niektóre z przeszkód na tej trudnej drodze. Zapomniany, niedoceniony, wyklęty? Słowa te nierzadko przychodziły na myśl, zniechęcając nieomal do dalszych dociekań. Kim był Janusz Teodor Dybowski? Próba odpowiedzi na to pozornie proste pytanie stała się przyczynkiem do niełatwej pracy badawczej, której efektem jest ta monografia. Literatura polska pełna jest nazwisk, które zatarły się w świadomości czytelniczej, co więcej, mimo upływu czasu i większego doświadczenia historycznoliterackiego, nadal trudno jednoznacznie ustalić, z jakiej przyczyny? Twórczość wielu polskich pisarzy, znanych i lubianych w swoim czasie, z różnych powodów popadła w literacki niebyt, a nie zawsze na to zasłużyła. Do grona tych twórców zalicza się niewątpliwie Janusz Teodor Dybowski, należący zdaniem niektórych leksykografów w kraju i na emigracji do ważnego literackiego tła i mający wiele różnorodnych zasług dla kultury 1. Praca ta, oparta na konkretnych i w miarę możliwości dodatkowo uwierzytelnionych materiałach źródłowych, jest autorską i wrażeniową próbą spojrzenia na życie i twórczość Janusza Teodora Dybowskiego zapomnianego dramaturga i prozaika, o którym sam Aleksander Zelwero- 1 Zob. P. Kuncewicz, hasło: Janusz Teodor Dybowski, [w:] tenże, Leksykon polskich pisarzy współczesnych, t. 1, Warszawa 1995, s. 205; P. Kuncewicz, Janusz Teodor Dybowski, [w:] tenże, Agonia i nadzieja, Proza polska od 1956, t. 4, Warszawa 1994, s oraz P. Kuncewicz, Agonia i nadzieja (literatura polska ) Fanatycy historii, Przegląd Tygodniowy 1988, nr 20, s

10 wicz mawiał niegdyś twórca wybitnie utalentowany z dużym wyczuciem sceny i ogromną siłą artystycznego wyrazu 2. Celem rozprawy, oprócz ukazania warsztatu pisarskiego, jest przede wszystkim przedstawienie biografii człowieka, który uwikłany w historię był świadkiem i uczestnikiem wielu istotnych wydarzeń dla naszego narodu. Za życia Dybowskiego Polska odzyskiwała wolność, jak również ją traciła. Od samych zrębów zakładała państwo, doświadczała zmiany swoich granic, padła ofiarą hitlerowskiej okupacji, a także przeszła etap ustroju komunistycznego. Dokonywała ogromnej odbudowy materialnej i moralnej, ponosiła olbrzymie straty, słowem, raz po raz zaczynała od zera. Niemal wszystkie te narodowe wzloty, upadki, triumfy i porażki znalazły odbicie w pisarstwie Dybowskiego. Większość z owych wydarzeń kształtowała także, w większym lub mniejszym stopniu, jego losy osobiste. Przedmiotem rozważań w tej monografii są nie tylko zebrane źródła i dokumenty, lecz także relacje osób, które znały autora osobiście bądź się z nim zetknęły w różnych okolicznościach. Publikacja ta nie jest, wbrew pozorom, próbą scalenia wydanych do tej pory biogramów pisarza, lecz przede wszystkim sprostowaniem i uzupełnieniem o nieznane fakty bardzo ubogiego materiału źródłowego. O ile z przyczyn metodologicznych o Dybowskim nie wspomina się jeszcze w Polskim słowniku biograficznym 3, będącym jednym z przodujących wydawnictw biograficznych w świecie, o tyle wydawać by się mogło, że jego życiorys zamieści Wielkopolski słownik biograficzny 4. Niestety, mimo iż autor z Wielkopolską czuł się bardzo związany i sporo jej poświęcił, biogramu Dybowskiego tam nie znajdziemy. Nie został on 2 Zob. J. T. Dybowski, Wspomnienia o Zelwerowiczu, Świat i My 1955, nr 162, s Polski słownik biograficzny wydawany jest od 1935 r. i zawiera w czterdziestu siedmiu tomach (do 2011 r.), życiorysy nieżyjących Polaków i obcokrajowców działających w Polsce. W czasie opracowywania tomu VI na literę D (w 1948 r.) J. T. Dybowski żył, więc nie mógł być tam ujęty jego biogram. Prawdopodobnie po wydaniu ostatniego tomu zostanie wydrukowany suplement albo słownik będzie wydawany od początku w kolejności alfabetycznej, z uzupełnieniem o kolejne nazwiska, w tym również Dybowskiego. 4 Wielkopolski słownik biograficzny, pod red. A. Gąsiorowskiego i J. Topolskiego, Warszawa-Poznań

11 również zamieszczony w Słowniku pisarzy polskich na obczyźnie 5, a przecież lata spędzone na Zachodzie były dla Dybowskiego okresem bardzo twórczym. Kalisz, miasto dzieciństwa i młodości, także okazuje spóźnioną wdzięczność. Wydany tu Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej 6 zawiera w pierwszym tomie życiorys Stefana Dybowskiego brata pisarza, a jemu samemu poświęcono uwagę dopiero w tomie trzecim, wydanym w roku Nadmienić należy, że w zebranych biogramach Dybowskiego nie brakuje przeinaczeń i nieściśle ukazanych faktów, które wymagały nierzadko sprostowania, komentarza i uzupełnienia 7. Notki prasowe o pisarzu, zdobyte w bi- 5 Słownik pisarzy polskich na obczyźnie , pr. zb. pod red. B. Klimaszewskiego, Warszawa Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej, t. 1, pod red. H. Tadeusiewicz, Kalisz 1998, s ; tamże, t. 3, pod red. D. Wańki, Kalisz 2007, s Słownik badaczy literatury polskiej, pod red. J. Starnawskiego, Łódź 2001, s (autor biogramu, Jerzy Starnawski, błędnie informuje, że J. T. Dybowski zmarł w Zakopanem, a rodziny nigdy nie założył; zamieszcza również błędny tytuł artykułu autorstwa Dybowskiego: O aktualności poezji wieszczej pisząc mylnie: O aktualności poezji wojennej); M. Leń, Janusz Teodor Dybowski kaliski pisarz z Kaliskiego, Ziemia Kaliska 18 XI 1967, nr 46, s. 5 (artykuł zawiera błędne informacje o miejscu narodzin pisarza, który nie urodził się w Piwonicach, lecz w Zduńskiej Woli); J. Jakubowska, Nad teatraliami, Odgłosy nr 11, 12 III 1983, s. 8 (autorka podaje, iż żona Dybowskiego podarowała Miejskiej Bibliotece Publicznej w Zduńskiej Woli zbiór rękopisów, dokumentów i fotografii pisarza. Jest to nieprawda, gdyż w archiwum biblioteki znajdują się tylko zbiory dot. J. Szaniawskiego i L. Pietrzykowskiego); Literatura polska na obczyźnie , pod red. T. Terleckiego, Londyn 1964, t. 1, s. 314 (zawiera błąd w pseudonimie pisarza. Dybowski drukował pod pseud. Teodor Nałęcz, a nie Tadeusz Nałęcz); S. Piekarski, Twórczość sceniczna w obozach internowania żołnierzy polskich w latach , Piotrków Trybunalski 2005, t. 2, s. 89 (autor podaje błędny tytuł sztuki Dybowskiego: Von Schwindel w polskim Lwowie zamiast Von Schwindel w polskim dworze); J. Święch, Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 2005, s. 339, 527 (przeinacza tytuł gawędy ludowej Dybowskiego: zamiast Bez co Junek Rykała umirać nie chciał, pisze mylnie: Bez co Jurek Rykała umirać nie chciał); Bibliografia zawartości czasopism z 1976 roku, a także Współcześni polscy pisarze i badacze literatury: słownik biobibliograficzny, pod red. J. Czachowskiej i A. Szałagan, t. 2, Warszawa 1994 (mylnie zapisują tytuł powieści Saga grodu nad 10

12 bliotece Domu Literatury w Warszawie, były bardzo cenne w pracy badawczej, jednak sposób ich archiwizowania bez podania wszystkich istotnych informacji bibliograficznych przysporzył wielu problemów. Dotarcie do oryginałów, przy wsparciu Bibliografii Zawartości Czasopism i Polskiej Bibliografii Literackiej, nie zawsze okazywało się pomocne. Stąd, mimo dokładnej kwerendy, w kilku wykorzystanych przeze mnie źródłach, brakuje pełnego opisu bibliograficznego. Znalezienie syna pisarza Aleksandra Teodora, mieszkającego na stałe w Sztokholmie, wydawało się graniczyć z cudem. O jego istnieniu wspomina zaledwie jedna informacja prasowa z roku Idąc tym tropem, odnalazłem wśród szwedzkiej Polonii w Sztokholmie potomka Dybowskiego, który wskazał ostatnią żyjącą przyjaciółkę rodziny Halinę Marię Osmólską z Warszawy, będącą wykonawczynią testamentu Janusza Teodora. Dzięki niej zachowało się kilka listów pisarza, rodzinnych fotografii, dokumentów i dyplomów, które szerzej prezentuję w aneksie do pracy. Do dziś nieznane są niektóre dokumenty ze zbiorów Tadeusza Martyna 9, którego zbiory historyczne posłużyły Dybowskiemu za źródło do Prosną, pisząc Saga rodu nad Prosną); W kalendarium m. Torunia znajdujemy błędny zapis nazwiska pisarza ( w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu odbyła się ostatnia przed wojną premiera. Grano sztukę Janusza Teodora Dąbrowskiego Tajny wywiad w reżyserii A. Piekarskiego i scenografii W. Małkowskiego, [dok. elektron.], tryb dostępu: stan na 9 XI Zob. Grab., Dziesięć minut z pisarzem, który odchodzi, Słowo Powszechne VII 1957, nr Dybowski pisząc Sagę grodu nad Prosną wiele informacji uzyskał od Tadeusza Martyna, amatora-historyka z Kalisza, protokolanta Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. T. Martyn był członkiem komisji obecnej przy ekshumacji zwłok w Lesie Skarszewskim, gdzie 19 I 1945 r. zamordowano bohaterów kaliskiego podziemia, których los opisuje w powieści Dybowski. Wiele lat starano się, aby historyk udostępnił te dokumenty, ale bezskutecznie. W prywatnych zbiorach Martyna znalazły się rozmaite materiały z tamtego okresu: protokoły przesłuchań, zeznania świadków, fotografie itd. Po śmierci, większość spuścizny historyka rodzina przekazała 31 XII 2001 r. do Archiwum Państwowego w Kaliszu. W roku 2006 zaczęto je stopniowo opracowywać. Trudno ustalić, na jakich dowodach opierał się Dybowski i czy są one wszystkie udostępnione, czy też wcześniej 11

13 napisania Sagi grodu nad Prosną. Materiały, na których opierał się przy pisaniu powieści, musiały być według Wacława Klepandego na tyle kontrowersyjne, że w Kaliszu spowodowało to burzę polemik i lawinę procesów o zniesławienie, wytoczonych pisarzowi. Część spuścizny Martyna trafiła po jego śmierci do Archiwum Państwowego w Kaliszu, co się stało z resztą, nie wiadomo. Dybowski pozostawił po sobie obfitą, różnogatunkową spuściznę, o ambiwalentnej literackiej reputacji. To właśnie jego Kościuszkę w Berville obrał sobie Ludwik Solski na siedemdziesięciopięciolecie pracy twórczej w 1951 r 10. Interpretacja sztuk Dybowskiego, głównie ze względu na ich sceniczne przeznaczenie, nie była zadaniem łatwym. Wielogodzinna analiza zniszczonych maszynopisów w Archiwum Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie pozwoliła wprawdzie przybliżyć tematykę dramatów, jednak nie w pełni je ocenić. Stały się one wszelako istotnym źródłem wiedzy nie tylko o opisywanej odległej przeszłości, lecz także o życiu pisarza i konwencjach jego epoki. Dybowski był twórcą raczej literatury dla młodzieży, zwłaszcza, jeśli idzie o prozę, którą zajął się w późniejszym okresie życia. A nawet te książki, które nie nosiły etykiety młodzieżowych, z całą pewnością mogły zainteresować młodego czytelnika. Burzliwa przeszłość Dybowskiego oraz uwikłanie w dziejowy dyskurs, zdecydowały również o ostatecznym charakterze jego utworów, nawiązujących ściśle do naszej historii. Był to z jednej strony sposób na odejście od aktualnych problemów i rażących schematów, z druzaginęły? Według Wacława Klepandego ( ), nestora kaliskich przewodników, kronikarza kaliskiego, byłego kierownika Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej, istniało niegdyś sporo materiałów obciążających osoby wyznania ewangelickiego i tych, które znalazły się na volksliście. Podobno wiele z tych dokumentów wykradziono i wykorzystywano do szantażowania ewangelików w okresie PRL (inf. na podstawie rozmowy przeprowadzonej z W. K. przez autora pracy). 10 Zob. (br. aut.), W dniu jubileuszu Ludwika Solskiego, Dziennik Polski 28 IV 1951, nr 116, s. 1, 6; H. Vogler, Legenda i rzeczywistość teatru krakowskiego, Życie Literackie 13 V 1951, nr 8, s. 11.; T. Kwiatkowski, Kościuszko w Berville, Dziennik Polski 20 V 1951, nr 138; T. Kwiatkowski, Premiery krakowskie, Od A do Z 1951, nr 2, s. 2; S. Marczak-Oborski, Z historycznych ról Ludwika Solskiego. Od Jontka do Kościuszki, Nowa Kultura 27 V 1951, nr 21, s

14 giej zaś przyjęty przez wielu literatów konformistyczny pakt z obowiązującą polityką kulturalną państwa, ostatecznie niepozbawiony peerelowskich kwantyfikacji. Na kartach swych utworów Dybowski nawiązywał do wielu istotnych wydarzeń. Ze względu na lokalny sentyment sporo uwagi autor poświęcił tematom kaliskim w dwu powieściach o charakterze regionalnym, którymi są Gorące wici o prehistorycznych dziejach Kalisza, a także Saga grodu nad Prosną opisująca Kalisz w latach okupacji hitlerowskiej. Pisarz sięgał również do dawnej Grecji w utworach Światło nad Helladą i Ocalenie Syrakuz przywołując otoczenie Sokratesa i Platona. Najlepsze literacko i najchętniej czytane były jego książki z cyklu jagiellońskiego, a więc Hołd Pruski, Błazen starego króla i Wieża Czarnej Księżniczki ta ostatnia poświęcona zawiłym, głośnym i smutnym dziejom Halszki na Ostrogu. Dopełnia je powieść Wojenny pan o Stefanie Batorym, gdzie Dybowski daje panoramę społeczną z romansem typu płaszcza i szpady. To nie wszystko, bo są jeszcze powieści o powstaniu listopadowym, o Komunie Paryskiej, opowiadania pisane gwarą z Kaliskiego, publicystyka, eseje o twórczości Norwida i Rostworowskiego, godny uwagi jest również nurt autobiograficzny, który wprowadza nas w szczegóły niełatwego i burzliwego losu pisarza 11. Ze względu na specyfikę twórczości dla dzieci i młodzieży, jej funkcjonalną szczególność, nie analizuję prozy Dybowskiego poprzez wyznaczniki tej odmiany literatury, która nie powinna być oceniana według kryteriów właściwych jedynie dla literaturoznawcy. Jest to przecież dziedzina oparta w dużej mierze na pewnych tendencjach pedagogicznych i psychologicznych, dlatego dokładna analiza tej twórczości wymagałaby użycia kwalifikatorów typowych także dla innych dyscyplin naukowych. Z tych właśnie pobudek obszar moich zainteresowań badawczych, dotyczących powieściopisarstwa Dybowskiego adresowanego do młodego odbiorcy, ogranicza się zasadniczo do sposobów konstruowania narracji, budowania tytułów, wprowadzania mott itp. Przyjmując, iż typ czytelnika, do którego autor kierował swoje powieści, jest wbrew pozorom bardzo wymagający, starałem się pokrótce przedstawić retorykę tej twórczości, aby móc pokazać rozmaite zabiegi perswazyjne, jakie stosował autor, by przyciągnąć uwagę młodego czytelnika, zatrzymać go przy lekturze i ułatwić właściwe zrozumienie utworu. 11 Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, s

15 28 czerwca 2012 r. minęła trzydziesta piąta rocznica śmierci pisarza, którego dziś już niewielu pamięta. Trudno jednoznacznie określić, co zdecydowało o słabej obecności Dybowskiego w świadomości polskich czytelników. Może to, że kilka lat spędził na emigracji, a po powrocie do Polski uwierzył dość naiwnie w złudne obietnice nowego ustroju, a może fakt, że gdy odsłoniło się prawdziwe oblicze komunizmu, pisarz był od pewnego momentu skutecznie szykanowany i dyskryminowany. Podstępna i rozległa propaganda była m.in. przyczyną donosów składanych na Dybowskiego przez najbliższe otoczenie, a niepełna rehabilitacja spowodowała, że pozostawał na marginesach, z daleka od centrów naszej kultury, dlatego nie został wchłonięty przez jej główne nurty. Do końca życia był człowiekiem szukającym miejsca gdzieś w pobliżu kulis, skąd lepiej widać scenę zdarzeń, gdzie może trafić się okazja do ujrzenia czegoś, czego będąc w środku nie da się dostrzec. 14

16 Rozdział pierwszy Życie bez liberii 1.1. Piwonickie reminiscencje Janusz Teodor Dybowski urodził się 1 kwietnia 1909 r. w Zduńskiej Woli jako piąty syn Teodora i Zofii z Wańkowskich. Gdy przyszły pisarz, doktor filozofii i magister praw miał siedemnaście miesięcy, rodzice przenieśli się do placówki oświatowej w Piwonicach, gdzie Janusz Teodor spędził dzieciństwo i wczesną młodość 12. Burzliwe losy rodziny zdążył jeszcze poznać od swojej babki Ludwiki z Wołowskich, która zmarła w 1916 r., mając 93 lata. Wołowscy pochodzili z Grabowa łęczyckiego, byli jedną z głównych sił sprawczych powstania listopadowego, głosując w sejmie za detronizacją Mikołaja. Kiedy wojska rosyjskie spaliły Grabów, Wołowscy uciekli za granicę. Młoda wówczas Ludwika wychowywała się u chłopów, u których po raz pierwszy spotkała swojego przyszłego męża, wracającego z Syberii 13. Według relacji pamiętnikarskich J. T. Dybowskiego, dziad jego był ochotnikiem w armii narodowej i za udział w bitwie pod Grochowem otrzymał wyróżnienie Virtuti Militari Por. M. Leń, Janusz Teodor Dybowski kaliski pisarz z Kaliskiego, Ziemia Kaliska 18 XI 1967, nr 46, s. 5. Słownik biograficzny teatru polskiego , t. 2, pod red. Z. Wilskiego et al., Warszawa 1994, s ; L. M. Bartelski, Polscy pisarze współcześni. Informator , Warszawa 1977, s Zob. J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 11, s Obecne wydania monograficzne poświęcone Kawalerom Orderu Virtuti Militari nie ujmują nazwiska Wojciecha Nałęcza-Dybowskiego. Historia odznaczenia jest dość burzliwa, gdyż wielokrotnie zmieniano nazwę orderu, a także sposób jego przyznawania. W czasach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego ordery wręczali żołnierzom dowódcy poszczególnych oddziałów (regimentów), co mogło wpłynąć na słabe udokumentowanie. Zob. J. Szostak, Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari w kraju i na obczyźnie, Warszawa 2007, s Również Centralne Archiwum Wojskowe nie posiada w swojej ewidencji potwierdzenia nadania orderu W. Nałęcz-Dybowskiemu inf. za: CAW (W wyniku przeprowadzonej kwerendy nie odnaleziono dokumentu potwierdzającego nadanie orderu Virtuti 15

17 Potem przeniesiono go, jako oficera, do obrony Warszawy, pod dowództwo generała Sowińskiego. Po morderczej bitwie na Woli ciężko ranny Wojciech Dybowski cudem został ocalony w szpitalu. Brak dokumentów wpłynął negatywnie na jego sytuację. Podejrzewano, że jest jednym z podchorążych Wysockiego, których dekret carski skazał na śmierć. W. Dybowski, chcąc się ratować, zawiadomił rodzinę, która poświadczyła tożsamość, przez co wyrok był łagodniejszy niż śmierć trzydzieści lat zesłania na Syberię 15. Tymczasem babka Ludwika jak wspomina pisarz żyła w zupełnym ubóstwie. Jej ojciec wrócił po amnestii do kraju, ale konfiskaty Grabowa nie uchylono, gdyż tę magnacką rezydencję zamieniono na rosyjski majorat. Po wojnie krymskiej za panowania liberalnego Aleksandra II, dziadek Dybowskiego powrócił do kraju, ożenił się Ludwiką i w Łęczycy wyparł się szlachectwa, zapisując się do księgi mieszczan łęczyckich. Z ich związku przyszło na świat troje dzieci, Maria, Jadwiga i Teodor ojciec Janusza, po którym przyszły pisarz odziedziczył drugie imię 16. Teodor Dybowski został nauczycielem. Na początku pracował w Kleczewie pod Koninem, a później tylko rok w szkole ludowej w Zduńskiej Woli. Powodem przeprowadzki rodziny Dybowskich do Piwonic było, zgodnie z zarządzeniem gubernatora kaliskiego, oddelegowanie ojca pisarza na prowincję, aby nie wpływał źle na lojalnych poddanych jego cesarskiej mości, do czego mu pobyt na wsi nie da okazji 17. Od 1905 r. za rewolucyjne sprawki Teodor Dybowski był pod stałym nadzorem policyjnym. Według pierwszego nakazu miał być przeniesiony do Turkiestanu, ale sprawę załatwił wuj Wańkowski. Wręczył on łapówkę sekretarzowi gubernatora, któremu zręcznie podsunięto do podpisania wraz z innymi dokumentami pismo zmieniające przesiedlenie Dybowskiego w trybie administracyjnym na dożywotni nadzór policyjny w kraju 18. I tak zaczęła się przygoda Dybowskich z podkaliską wsią, gdzie Teodor zdobył posadę nauczyciela. Militari Wojciechowi Nałęcz-Dybowskiemu. Trzeba jednak zaznaczyć, że Centralne Archiwum Wojskowe nie posiada pełnej ewidencji osób odznaczonych ww. orderem), stan na dzień 20 VII W Kaliszu na Cmentarzu Rypinkowskim znajduje się grób Teodora Dybowskiego, na którym widnieje napis: wnuk powstańca Zob. J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 13, s Zob. J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 10, s J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 13, s Zob. J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 10, s

18 Najdawniejsze wspomnienie dzieciństwa Janusza Teodora związane było zatem z budynkiem szkoły w Piwonicach 19, w którym znajdowało się również mieszkanie nauczyciela. Tym bardziej, że synowie Teodora, których miał pięciu, często zastępowali ojca w pracy nauczycielskiej. Nawet najmłodszy, Janusz, gdy ukończył siedem lat, rozpoczął pracowite życie jako młodszy nauczyciel piwonickiej szkoły, pomocnik ojca, kiedy ten powierzył mu cały pierwszy oddział. Okazało się, że uczniowie szanowali swego rówieśnika, bo nie tylko pisał i liczył jak stary nauczyciel, lecz także z wielkim przejęciem czytał na przerwach Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza. Po latach konstatował: Uczniowie mego ojca byli zasłuchani, że nikt nie słyszał dzwonka i nie wrócił do klasy. Ojciec zawsze sam dzwonił, gdy pauza już się skończyła, bo w piwonickiej szkole woźnego nie było. Otóż, gdy nikt się nie zjawił w izbie, mimo parokrotnego dzwonienia pana nauczyciela, on sam, bardzo zainteresowany, poszedł na podwórze i zobaczył, że wszystkie dzieci otaczają mnie siedzącego na kamieniu na podwórzu szkolnym. I tak stałem się szkolnym nadobowiązkowym lektorem, a niedługo potem zastępcą pana naczelnika dla klasy pierwszej 20. Teodor Dybowski zdawał sobie sprawę z tego, że w szkole powinno być co najmniej trzech nauczycieli, a on musi wysługiwać się młodym Januszem. Takie też komentarze pojawiły się ze strony rodziców niektórych uczniów, co spowodowało, że ostatecznie Teodor musiał zrezygnować z pomocy swojego syna, aby nie doniesiono inspektorowi szkoły. Do placówki Dybowskiego uczęszczało ponad stu uczniów, a dzieci tych chłopów, których było stać na naukę, posyłano na indywidualne lekcje do Zofii Dybowskiej. Szczęśliwe, chociaż skromne życie rodziny Dybowskich burzą lata wojny. Lato 1914 r. kojarzyło się z odgłosem wystrzałów armatnich. Wojsko majora Preusskera rozpoczęło bombardowanie Kalisza, w którym rzekomo miał wcześniej zginąć jeden niemiecki żołnierz. Trzy dni i trzy noce słyszeliśmy armatnie wystrzały. Starsi moi bracia liczyli te detonacje. Gdy ich liczba przekroczyła czterysta, przestali już liczyć. Panika opanowała wieś. Strzelano 19 Obecnie w budynku dawnej szkoły przy ul. Wykopaliskowej 45 znajduje się Publiczne Przedszkole nr 21 w Zespole Szkolno-Przedszkolnym nr J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 11, s

19 przecież o trzy kilometry w prostej linii od nas i nikt nie znał dalszych krwiożerczych apetytów naszego okupanta 21. Piwnice szkoły zapełniły się mnóstwem kobiet i dzieci, także Dybowscy spędzili tam długą noc. Wszyscy wiedzieli, że to była walka wielkich potęg, które wierzyły tylko w materialną siłę, nie wahając się przed mordem i okrucieństwem wobec ludności cywilnej. Od Kalisza biła łuna coraz bardziej powiększająca się. Baby zaintonowały suplikacje, modlono się głośno za konających. Ten potężny chorał ludzkiej niemocy wobec grożącej zagłady od powietrza, głodu, ognia i wojny, zachowaj nas Panie był wyrazem słusznego lęku zbiorowości ludzkiej, której spokojny dotąd, choć nędzny byt został zagrożony 22. Cesarskie Niemcy niszczyły Kalisz zupełnie bez powodu. Za rzekome przestępstwo wojenne zaczęto palić prawie siedemdziesięciotysięczne miasto. Okoliczne wsie otrzymały rozkaz dostarczenia materiałów palnych. Niemcy bardzo chytrze przekonywali chłopów, którzy za wóz słomy mieli otrzymać wóz dobytku z bogatego miasta. We wspomnieniach pisarza Teodor Dybowski jawi się jako zagorzały patriota, biegający po wsi i proszący o niedostarczanie haniebnego ładunku do Kalisza. Młody wówczas Janusz przysłuchiwał się z ukrycia rozmowom rodziców, słysząc nazwiska swoich sąsiadów, którzy dali się skusić obietnicami okupanta. Dybowski podkreśla w swoim pamiętniku, iż tylko nieliczni reagowali na prośby jego ojca, aby chciwością nie przyczyniać się do zniszczeń. Z kolei ludność Kalisza, mimo definitywnego zakazu opuszczania miasta, kierowała się w popłochu do pobliskich wsi. Maria Dąbrowska w powieści Noce i dnie pisała: W przerwach między jednym a drugim bombardowaniem, na mieście ukazywały się wozy, karety, bryczki i dorożki. Ludzie chwytali je, ładowali toboły i co koń wyskoczy uciekali spod zagłady [ ] 23. Odtworzenie owych dni znajdziemy także we wspomnieniowym opowiadaniu zatytułowanym Rzemiennym dyszlem, które napisała Dąbrowska już we wrześniu 1914 r.: [ ] wyjeżdżaliśmy wszyscy wobec wyraźnego i bynajmniej nieodwołanego rozkazu, aby pod karą śmierci z miasta nie wyjeżdżać. Jechaliśmy pod groźbą kulki w łeb w razie spotkania patrolu. [...] siedemdziesięciotysięczne blisko, jedno z najładniejszych w Królestwie miast, 21 Tamże. 22 Tamże. 23 M. Dąbrowska, Noce i dnie, t. 4, Wiatr w oczy, Warszawa 1996, s

20 wyludniło się niemal zupełnie. Tłumy, nieprzeliczone zdaje się tłumy, w straszliwej panice szły lub biegły szosami, drogami lub wręcz, przez pola i łąki z tobołkami na plecach. Panie w domowych ubraniach, bez kapeluszy, mężczyźni ubrani byle jak, objuczeni pakunkami, chorzy wlokący się i prowadzeni przez krewnych, dzieci płaczące i rozwrzeszczane wniebogłosy[ ] 24. Rozpoczęły się lata okupacyjnego głodu. Z zapisków pamiętnikarskich Dybowskiego wynika, że od tego momentu ubóstwo było stałym gościem w ich domu. Życie w Piwonicach zaczęło biec zupełnie innym rytmem. Połowa mieszkańców wsi chodziła pracować do Prus jak nazywano część Wielkopolski pod zaborem pruskim. Granica znajdowała się sześć kilometrów od Piwonic. Chłopi przechodzili przez nią, gdyż relacja marki i rubla utrzymywała się na stałym poziomie, a wymiana waluty nie należała do skomplikowanych czynności. Szkoła Dybowskiego nie funkcjonowała, a żyć z czegoś trzeba było. Matka Janusza zajmowała się głównie pisaniem i odczytywaniem listów starszym, niepiśmiennym mieszkańcom wsi. Pracujący na terenie Prus, zapewne z pomocą bardziej światłych, pisywali do swoich domów. Te listy trafiały do rąk matki Janusza, która odczytywała je ludziom, a potem na nie odpisywała. Listy były niekiedy wzruszające, bo wszyscy wiedzieli, że ich bliscy harują dosłownie w pocie czoła w najcięższych warunkach u obcych. Gospodarze natomiast ze wszystkimi problemami przychodzili do Teodora Dybowskiego, który zajmował się sprawami typowo urzędowymi. Ojciec Janusza pisał chłopom prośby, zażalenia, odwołania, decydował nawet w kwestii, czy do chorego wezwać lekarza, czy zawieźć go do szpitala 25. Patriotyczne wychowanie odebrane w domu nie pozwoliło młodym Dybowskim wnukom powstańca listopadowego siedzieć spokojnie, gdy ojczyzna w potrzebie. Jeden z braci Zdzisław uciekł do Legionów. Kiedy po roku przyjechał na urlop, przywiózł najmłodszemu bratu Januszowi wielki skarb: prawdziwego polskiego orzełka. Ta mała, wybita sztancą blaszka była dla mnie synonimem ojczyzny, którą już nauczono mnie kochać, bo dom nasz żył narodową tradycją M. Dąbrowska, Rzemiennym dyszlem, [w:] taż, Pisma rozproszone, t. 1, Kraków 1964, s Zob. J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 12, s J. T. Dybowski, Życie bez liberii, Ziemia Kaliska 1963, nr 13, s