4. O Żyznym Półksiężycu

Transkrypt

1 4. O Żyznym Półksiężycu Mezopotamia. Początki cywilizacji. Sumerowie. Miasta-państwa. Pismo klinowe. Wynalazki Sumerów. Kodeks Hammurabiego. Kraina między rzekami Na starożytnym Bliskim Wschodzie przeważały obszary pustynne. Przyjrzyjcie się jednak mapie: od północnego krańca Zatoki Perskiej po Egipt ciągnął się pas urodzajnej ziemi. Ze względu na łukowaty kształt nazwano go Żyznym Półksiężycem. Właśnie tam po raz pierwszy w dziejach ludzie zaczęli uprawiać ziemię (por. s. 23). Żyzny Półksiężyc. Tu zaczęła się historia. 28

2 O Żyznym Półksiężycu Przez tereny Żyznego Półksiężyca przepływały dwie wielkie rzeki, wpadające do Zatoki Perskiej: Tygrys i Eufrat. Starożytni greccy geografowie nazwali leżącą między nimi krainę Mezopotamią codosłownie oznacza Międzyrzecze. Co roku, wiosną, woda z topniejących na północy górskich śniegów zalewała równiny Mezopotamii. Rwące potoki niszczyły wszystko, co napotykały na swej drodze. Ściana pędzącej wody sięgała nawet kilkunastu metrów wysokości. Ponadto w płaskim terenie rzeki łatwo zmieniały koryta, utrudniając mieszkańcom kraju znalezienie miejsca dogodnego do życia. Nanosiły jednak muł, znakomicie użyźniający glebę. Obfite plony, zbierane dwa razy do roku, zapewniały pożywienie tysiącom ludzi. 1. Jaki obszar nazwano Żyznym Półksiężycem? Dlaczego? 2. Co oznacza nazwa Mezopotamia? Z jakiego powodu ją nadano? Początki cywilizacji Ludzie żyjący w Mezopotamii musieli stawić czoła niesprzyjającej przyrodzie: groźnym wiosennym powodziom oraz długotrwałym suszom w ciągu roku. Mezopotamia była trudną ziemią. Aby uchronić domy przed zniszczeniem, mieszkańcy krainy między rzekami przez setki lat kopali kanały, którymi spływała rwąca woda. Gdy mijały wiosenne powodzie, kanały służyły do nawadniania pól. W ten sposób dla okiełznania sił natury powstał w Mezopotamii pierwszy na świecie system irygacyjny (nawadniający). Tak wygląda dziś równina nad Tygrysem (Irak). Zadaniu budowy, a potem utrzymania systemu kanałów nie podołałaby ludność neolitycznej wsi, licząca zwykle nie więcej niż sto kilkadziesiąt osób. Chcąc przetrwać w Międzyrzeczu, jego mieszkańcy musieli stworzyć cywilizację. Przez określenie to rozumiemy poziom rozwoju dużej grupy ludzi w danym okresie historycznym; ludzie ci mieszkają w osiedlach albo miastach, znają rolnictwo i rzemiosło oraz posługują się jakąś formą pisma. Pierwszą znaną nam cywilizacją Bliskiego Wschodu a zarazem świata były osiedla, a potem miasta- -państwa Sumerów. 3. Co to jest system irygacyjny? Do czego służył mieszkańcom Mezopotamii? 4. Wyjaśnij pojęcie: cywilizacja. 29

3 O Żyznym Półksiężycu Sumerowie Około połowy IV tysiąclecia p.n.e. osiedlił się w Mezopotamii lud niewiadomego pochodzenia, zwany Sumerami. Fragment tzw. sztandaru z Ur (XXVI wiek p.n.e.). Mozaika przedstawia zwycięskich wojowników sumeryjskich. Początkowo Sumerowie zamieszkiwali tylko wsie. Do budowy domów wykorzystywali zawierający glinę muł. Polewali go wodą i ugniatali nogami, a potem dodawali trzcinę lub słomę żeby wzmocnić uzyskaną masę. Formowali z niej duże cegły, suszyli je na słońcu (w Mezopotamii brakowało opału do wypalania cegieł) i budowali z nich ściany; dach pokrywali trzciną. Powstawała lepianka, wprawdzie nietrwała, lecz dobrze chroniąca przed upałem. Wokół domów rozciągały się niewielkie pola, gęsto poprzegradzane kanałami. Kopiąc coraz to nowe kanały, mieszkańcy Mezopotamii wydzierali pustyni ziemie, które dzięki nawodnieniu stopniowo zamieniali wobszaryuprawne. Jako pierwsi ze znanych nam ludów Sumerowie zastosowali metalowe narzędzia. Co prawda już u schyłku neolitu ludzie wytwarzali przedmioty z miedzi, ale ta nadawała się głównie na ozdoby była zbyt miękka, aby wykonać z niej np. dobry sierp. Aby odlać z brązu ostrze włóczni, roztopiony metal wlewano do formy. Otwierano ją dopiero po wystygnięciu brązu. Ciekawostka Jeszcze 150 lat temu nic nie wiedziano o istnieniu Sumerów. Do ich odkrycia doszło w niecodzienny sposób. Nie dokonali tego historycy czy archeolodzy, ale naukowcy zajmujący się badaniem starożytnych języków. Analizując tabliczki z pismem różnych ludów Mezopotamii, doszli do wniosku, że wszystkie te języki wywodzą się od jednego, wspólnego. Tajemniczy lud mówiący tym językiem nazwali Sumerami. W następnych latach wykopaliska archeologiczne dowiodły, że językoznawcy mieli rację. Sumeryjscy rzemieślnicy wpadli na pomysł, żeby do miedzi dodać cynę, a całość stopić w nowy metal brąz. Ten okazał się wystarczająco twardy, aby wyrabiać z niego narzędzia i broń doskonalsze od kamiennych. Brąz rozpowszechnił się w Mezopotamii w połowie III tysiąclecia p.n.e. Dopiero około 1200 lat później w XIII wieku p.n.e. został zastąpiony przez jeszcze twardsze i doskonalsze żelazo. Stałe zwiększanie terenów uprawnych i stosowanie narzędzi z brązu dawały możliwość wyżywienia znacznej liczby ludzi. Mezopotamia zaludniała się coraz gęściej. 5. Wyjaśnij, jak Sumerowie budowali domy. 6. W jaki sposób uzyskiwali nowe pola uprawne? 7. Czym był brąz? Do czego służył? 30

4 O Żyznym Półksiężycu Miasta-państwa W sumeryjskiej Mezopotamii, dzięki systemowi irygacyjnemu i metalowym narzędziom, pierwszy raz w dziejach pojawiła się nadwyżka pożywienia. Niektórzy mieszkańcy kraju mogli więc porzucić uprawę roli i zająć się jedynie rzemiosłem: garncarstwem, tkactwem czy obróbką metali (miedzi i złota, potem brązu). Ponieważ nie istniały pieniądze, swoje wyroby wymieniali na żywność wytwarzaną przez rolników. Wymianę towaru za towar (bez pieniędzy) nazywamy handlem wymiennym. Rekonstrukcja zikkuratu z Ur, który wzniesiono w XXI wieku p.n.e. W ten sposób dokonał się podział pracy między rolników i rzemieślników. Około połowy IV tysiąclecia p.n.e. niektóre duże wsie stały się pierwszymi miastami. Miasto różni się od wsi tym, że jego ludność zajmuje się przede wszystkim rzemiosłem, handlem lub usługami. W Sumerze powstały miasta-państwa ich terytorium obejmowało okoliczne wioski, akażdym rządził król. Jednym z sumeryjskich miast-państw było Ur. Naukowcy oceniają, że w XXI wieku p.n.e. żyło tam ponad 30 tysięcy ludzi. Zikkurat z Ur częściowo odbudowano. Tak wygląda on obecnie. Najważniejszą budowlą w Ur był zikkurat (albo ziggurat), tj. schodkowa świątynia wznosząca się na wysokość przeszło 20 metrów. Szerokie schody prowadziły na płaski szczyt, tworząc drogę, po której jak wierzono ludzie zbliżali się do bogów, a bogowie mogli zejść do ludzi. Sumerowie wyznawali politeizm, tzn.wielobóstwo: głosili istnienie wielu bogów. Jednak każde miasto-państwo oddawało szczególną cześć jednemu bóstwu opiekuńczemu. W Ur był nim bóg księżyca Nanna. Do niego należała ziemia miasta-państwa i w jego imieniu sprawował rządy król. Na szczycie zikkuratu kapłani składali bogom ofiary przynoszone przez mieszkańców. Obok świątyni stał pałac królewski oraz spichlerze, w których przechowywano zapasy żywności. Wszystkie te budowle tworzyły kompleks świątynno-pałacowy; wokół niego, wzdłuż wąskich uliczek, tłoczyły się domy mieszkalne. Ich niskie wejścia, niewielkie, kratowane otwory okienne i grube mury chroniły mieszkańców przed upałem. 8. Co spowodowało podział pracy między rolników i rzemieślników? 9. Dlaczego sumeryjskie miasta nazywamy miastami-państwami? 10. Co to jest politeizm? 31

5 O Żyznym Półksiężycu Rekonstrukcja Ur w XXI wieku p.n.e. 1. Zikkurat. 2. Kompleks świątynno-pałacowy. 3. Port północny. 4. Port zachodni. 5. Kanał. 6. Domy mieszkańców. Wielkie wynalazki Następstwem powstania miast-państw i rozwoju handlu był wynalazek pisma (około 3500 roku p.n.e.). Trudno przecież zapamiętać, kto z kilku tysięcy mieszkańców zapłacił dzban ziarna czy dwie owce podatku, a kto nie, albo jakie transakcje handlowe zawarł niejaki Muszbianna przez ostatnie dwa miesiące. Sumerowie pisali, a właściwie wyciskali znaki odpowiednio przyciętą trzcinką na miękkich glinianych tabliczkach. Potem je wypalali, aby stały się wystarczająco twarde. Ślad pozostawiony przez rylec miał kształt klina, toteż sumeryjskie pismo nazywamy pismem klinowym. Tabliczka z pismem klinowym. Było ono trudne. Początkowo liczyło 2000 znaków, a choć przez wieki ich liczba zmalała do około 600, i tak opanowanie pisma klinowego zajmowało wiele czasu. Przyszli pisarze tzn. urzędnicy królewscy, którzy notowali podatki lub transakcje handlowe musieli chodzić do wynalezionej przez Sumerów szkoły. Jeden zuczniówskarżyłsię: A Oto obliczenie mego miesięcznego pobytu w szkole: trzy są dni wypoczynku każdego miesiąca, świąt są trzy dni każdego miesiąca, wśród tego dwadzieścia cztery dni każdego miesiąca to są dni, które spędzam w szkole; długie to są dni. Życie szkolne [czytanka sumeryjska], XX wiek p.n.e. Ten jeż pochodzi z drugiej połowy II tysiąclecia p.n.e. Bawiły się nim dzieci z obszaru Żyznego Półksiężyca. Ile dni liczył sumeryjski miesiąc? Ile było w nim dni wolnych od nauki? Czy autor tekstu lubił swoją szkołę? Znajdź fragment, który otymświadczy. 32

6 O Żyznym Półksiężycu Z czasem pismo klinowe rozpowszechniło się na terenach Bliskiego Wschodu. Jeszcze w VI wieku p.n.e. jego uproszczonych znaków używali Persowie (zob. s. 98). Innym wynalazkiem Sumerów było koło. Najpierw powstało koło garncarskie, które ułatwiło wyrób foremnych naczyń z gliny. Potem Sumerowie zastosowali koło do budowy wozów. Nauczyli się też wytapiać szkło i warzyć piwo. Wszystkie te wynalazki: pismo, koło, narzędzia z brązu, szkło (i wynalazek szkoły) zostały przejęte przez następne cywilizacje. 11. W jakim celu wynaleziono pismo? 12. Dlaczego sumeryjskie pismo nazywamy klinowym? 13. Wymień wynalazki Sumerów. Kodeks króla Hammurabiego Cywilizacja sumeryjska została zniszczona około 2000 roku p.n.e. przez plemiona semickie*. Nadciągały one ze wschodu, zachodu oraz północy i osiedlały się w żyznej Mezopotamii. Ludy te tworzyły własne, znacznie już większe państwa, które potem upadały a na ich miejscu powstawały nowe. Tak działo się przez prawie 1500 lat. W XVIII wieku p.n.e. jednym z najpotężniejszych królestw Mezopotamii była Babilonia, którą rządził wówczas monarcha o imieniu Hammurabi. Był on z pewnością władcą wybitnym: przeprowadził wiele reform państwowych, rozbudował system kanałów nawadniających i dokonał licznych podbojów. Jednakże wspominamy o nim dlatego, że to on polecił opracować zachowany do dzisiaj zbiór praw, znany jako Kodeks* Hammurabiego. Na bazaltowej* tablicy kazał wyryć 282 przepisy prawne, mające uporządkować chaotyczne, niepisane prawo zwyczajowe. Ciekawostka Babilończycy byli znakomitymi matematykami. To oni wprowadzili podział koła na 360 jednostek, system miar i wag oparty na liczbie 60 (np. godzinę liczącą 60 minut) oraz kalendarz podzielony na 12 miesięcy. Również oni pierwsi uznali liczbę 13 za pechową! Słowniczek bazalt czarna skała magmowa kodeks zbiór przepisów prawnych semicki dotyczący Semitów, tj. ludów południowo-zachodniej Azji 33

7 O Żyznym Półksiężycu Stela (czyli pionowa tablica) wysokości 225 cm, z wyrytym Kodeksem Hammurabiego. U góry babiloński bóg słońca przekazuje Hammurabiemu berło i polecenie spisania praw. B 22. Jeśli ktoś dopuścił się rabunku i zostanie złapany, człowiek ten poniesie karę śmierci Jeśli syn uderzył swego ojca, utną mu rękę Jeśli pełnoprawny obywatel wybił oko członkowi klasy pełnoprawnych obywateli, wyrwą mu oko Jeśli złamał kość pełnoprawnemu obywatelowi, złamią mu kość Jeśli wyrwał oko poddanego albo złamał kość poddanego, zapłaci jedną minę* srebra Jeśli wyrwał oko niewolnika innej osoby albo złamał kość niewolnikowi innej osoby, zapłaci połowę jego ceny kupna Jeśli pełnoprawny obywatel wybił ząb pełnoprawnego obywatela równego sobie, wybiją mu ząb Jeśli budowniczy wybudował komuś dom, a dzieła swego nie wykonał trwale i dom, który wybudował, zawali się i zabije właściciela domu, budowniczy ten poniesie karę śmierci Jeśli przez to zabił syna właściciela domu, będzie zabity syn tego budowniczego. Kodeks Hammurabiego, XVIII wiek p.n.e. Jakie dostrzegasz różnice między Kodeksem Hammurabiego a dzisiejszymi przepisami prawa? Czy w ówczesnym społeczeństwie wszyscy byli równi wobec prawa? Znajdź odpowiednie fragmenty tekstu. Kodeks Hammurabiego, oparty na zasadzie oko za oko, ząb za ząb, jest jednym z najstarszych dokumentów prawnych świata. Na zakończenie król wyjaśnił cel sporządzenia Kodeksu: Posążek czterogłowego bóstwa babilońskiego z XVIII XVII wieku p.n.e. C Wielcy bogowie powołali mnie, a przeto jestem pasterzem, który troszczy się o dobrobyt. Mój przyjemny cień rozpościera się nad moim miastem. Aby silny słabemu nie szkodził, aby dla sierot i wdów uzyskana została sprawiedliwość, aby się prawem kraj rządził, napisałem swe cenne słowa na mej kolumnie. Jam jest król, który jest największy pomiędzy królami. Moje słowa są cenne, moja potęga nie ma równej sobie. Kodeks Hammurabiego, XVIII wiek p.n.e. Słowniczek mina babilońska jednostka wagi (około 0,5 kilograma) Skąd, zdaniem Hammurabiego, pochodzi jego władza? Jaki jest stosunek króla do innych władców? 34

8 O Żyznym Półksiężycu W VI wieku p.n.e. krainę między rzekami opanowali Persowie. Utworzyli państwo, które wkrótce miało poważnie zagrozić południowej części Europy (zob. s. 99) Kiedy i jakim państwem rządził Hammurabi? Wymień osiągnięcia króla. 15. W jakim celu Hammurabi sporządził swój kodeks? (Skorzystaj z tekstu źródłowego C na s. 34). 16. Jak myślisz, dlaczego król Hammurabi kazał przedstawić siebie wraz z bogiem słońca? (Zob. ilustrację na s. 34). Mieszkańcy sumeryjskiego miasta-państwa ukazani jako podnóżek władcy. Fragment rzeźby z XXI wieku p.n.e. Wyobraź sobie, że jesteś asystentem reżysera filmu Ucieczka z Ur o jeńcu wojennym, który próbuje uratować się przed śmiercią (jeńców zwykle zabijano). Akcja filmu ma się rozgrywać głównie w samym Ur. Przygotuj wskazówki dla reżysera: jaka scenografia i jakie rekwizyty będą potrzebne do odtworzenia warunków życia w mieście w XXI wieku p.n.e. 1. Jak doszło do powstania cywilizacji sumeryjskiej? 2. Porównaj sumeryjskie miasta z neolitycznymi wsiami pod względem: a) wyglądu, b) zajęć mieszkańców. 3. Na podstawie tekstu źródłowego C na s. 34 oraz ilustracji ze s. 35 przedstaw relacje między królem a poddanymi w starożytnej Mezopotamii. Ziemie na Bliskim Wschodzie, położone między Tygrysem a Eufratem, nazwano w starożytności Mezopotamią, tzn. Międzyrzeczem. Około połowy IV tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii osiedlili się Sumerowie, którzy stworzyli tam pierwszą na świecie cywilizację. Tak nazywamy poziom rozwoju dużej grupy ludzi w danym okresie historycznym; ludzie ci mieszkają w osiedlach albo miastach, znają rolnictwo i rzemiosło oraz posługują się jakąś formą pisma. Sumerowie wykopali w Mezopotamii sieć kanałów irygacyjnych. Jako pierwsi używali narzędzi z brązu. Wynaleźli pismo klinowe (około 3500 roku p.n.e.), szkło oraz koło. Wyznawali politeizm, tzn. wielobóstwo. Mieszkali w niewielkich miastach-państwach, rządzonych przez królów. Około 2000 roku p.n.e. cywilizację sumeryjską zniszczyły plemiona semickie. Przez prawie 1500 lat ludy te tworzyły własne państwa, które potem upadały. W VI wieku p.n.e. Mezopotamię opanowali Persowie. Jednym z najstarszych dokumentów prawnych świata jest Kodeks Hammurabiego z XVIII wieku p.n.e. Jego przepisy opierają się na zasadzie: oko za oko, ząb za ząb. 35

9 5. W państwie faraona Warunki naturalne starożytnego Egiptu. Wylewy Nilu. Państwo egipskie. Pismo egipskie. Życie codzienne. Egipska nauka i technika. Sto dni pod wodą Czy wiecie, że kilkanaście tysięcy lat temu północna Afryka była porośnięta gęstą roślinnością? Tam, gdzie dziś ciągną się piaski Sahary, rosły drzewa i płynęły strumienie. Stopniowe ocieplanie się klimatu, które miało swój początek około 20 tysięcy lat temu (por. s. 22), doprowadziło do powolnego wysychania ziemi. W IX tysiącleciu p.n.e. zniknęła bujna roślinność i wyginęły liczne zwierzęta. Ludzie osiedlali się w miejscach, gdzie było pod dostatkiem wody w żyznej dolinie Nilu i nielicznych oazach. Starożytny Egipt w XV wieku p.n.e. okresie największego zasięgu terytorialnego państwa. Ponad 5 tysięcy lat temu powstało tam jedno z najstarszych państw świata Egipt. 36

10 W państwie faraona Starożytny Egipt składał się z dwóch części. Egipt Dolny, na północy, obejmował żyzną Deltę* Nilu. Egipt Górny, na południu, ciągnął się 800 kilometrów w górę rzeki. Pas ziemi uprawnej był tam bardzo wąski od kilkuset metrów do kilku kilometrów. Po bokach rozciągały się suche piaski pustyni, na których nie rosło nic. Corokuwlipcu,gdywgłębiAfrykinastawałaporadeszczowa, Nil wylewał. W przeciwieństwie do Mezopotamii, gdzie ludzie stawiali czoła rozszalałemu żywiołowi (por. s. 28), wylewy Nilu przypominały łagodną powódź: poziom wody podnosił się tak długo, aż rzeka zalała okoliczne pola. We wrześniu woda zaczynała opadać. Pozostawał po niej żyzny muł, który przyczyniał się do niezwykłej urodzajności egipskiej ziemi. Starożytny historyk grecki pisał: A Egipcjanie, w porównaniu ze wszystkimi innymi ludźmi, z najmniejszym trudem zbierają plony z ziemi: wszak nie potrzebują się biedzić, żeby pługiem rozrywać bruzdy albo kopać, albo wykonywać jakąś inną pracę z tych, którymi reszta ludzi trudzi się dla zasiewu. U nich rzeka sama z siebie przybywa, nawadnia role, a nawodniwszy je, znowu opada. Wtedy każdy obsiewa swą rolę i wpuszcza na nią świnie, a kiedy one wdepczą nasiona w ziemię, oczekuje żniw, po czym znowu przy pomocy świń wymłóca ziarno i zanosi je do spichlerza. Delta Nilu widziana z kosmosu. Zielona plama to obszary uprawne, a niebieska u góry Morze Śródziemne. Albowiem jasne jest, że ta część Egiptu jest dla Egipcjan ziemią świeżo pozyskaną i darem rzeki. Herodot, Dzieje, V wiek p.n.e. Dlaczego, zdaniem Herodota, Egipcjanie mniej pracują przy uprawie roli niż mieszkańcy innych państw? Wymień czynności, które musiał wykonać egipski chłop, aby uzyskać i zgromadzić plony. Młócenie zboża w starożytnym Egipcie, XIV wiek p.n.e. 1. Gdzie leżał Egipt Górny, a gdzie Dolny? Czym różniły się te części kraju? 2. Porównaj wylewy Nilu z wylewami rzek Mezopotamii. Słowniczek delta teren leżący u ujścia rzeki do morza, utworzony z naniesionych przez nią osadów i pocięty jej odnogami 37

11 W państwie faraona Lata urodzaju, lata suszy Nil wylewał zawsze w tym samym czasie, lecz nie zawsze jednakowo. Co roku Egipcjanie z napięciem obserwowali podnoszącą się wodę. B Wysokość wody na 12 łokci* zapowiada głód, przy 13 łokciach grozi niedostatek, 14 łokci przynosi radość, przy wysokości 15 łokci zapewniony jest dobrobyt, 16 łokci jest zapowiedzią używania. Pliniusz Starszy, Historia naturalna, I wiek n.e. Przelicz na metry podane wysokości wylewu Nilu. Jaka była różnica (w metrach) między poziomem zapowiadającym głód a poziomem używania? Po opadnięciu wody przychodził czas zasiewu. Egipcjanie uprawiali pszenicę, jęczmień, len, rośliny strączkowe, cebulę, czosnek, rzepę, daktyle, figi i winogrona. Nawadnianie pola w XIII wieku p.n.e... Egipt to kraj o niezwykle suchym klimacie. Życie jego mieszkańców było całkowicie uzależnione od wylewów Nilu. Chcąc zapewnić sobie coroczne plony, Egipcjanie wykopali sieć kanałów, grobli* i niewielkich zbiorników wodnych, które służyły do nawadniania pól po opadnięciu wód Nilu. Aby przetrwać zdarzające się co jakiś czas okresy nieurodzaju, wybudowali liczne magazyny, w których gromadzili zapasy. Dzięki bogatym plonom, obfitości pożywienia i magazynowaniu jego nadwyżek w Egipcie nastąpił podział pracy. Część ludności zajęła się rzemiosłem, co umożliwiło powstanie miast. Egipcjanie, tak jak Sumerowie, stworzyli...i dziś. W niektórych rejonach Egiptu sposób uprawy roli nie zmienił się od ponad 3000 lat! System irygacyjny w dzisiejszym Egipcie. 38

12 W państwie faraona cywilizację. Jednakże w przeciwieństwie do Sumeru, gdzie niewielkie miasta-państwa dobrze sobie radziły z potęgą przyrody, cały rozległy Egipt był uzależniony od wylewów jednej rzeki. Pracą egipskiego społeczeństwa ktoś musiał kierować. Około 3100 roku p.n.e. nad Nilem powstało państwo. Nazywamy tak organizację społeczeństwa, które zamieszkuje określone terytorium ipodlegaczyjejśwładzy. 3. Jakie rośliny uprawiali Egipcjanie? 4. W jaki sposób nawadniali pola po opadnięciu Nilu? Jak zabezpieczali się przed nieurodzajem? Pod władzą faraona Starożytnym Egiptem rządził król, zwany faraonem (po egipsku: Wielki Dom ). Oznakami jego władzy były dwie korony czerwona Egiptu Dolnego i biała Górnego oraz laska i bicz. Egipcjanie uważali każdego faraona za syna boga słońca Ra (albo Re). Wolę boskiego monarchy uznawali za świętą, a władzę za nieograniczoną. Do niego należała cała ziemia Egiptu. On decydował o życiu i śmierci poddanych, o wysokości podatków, o wojnie lub pokoju natomiast sam nie podlegał stanowionym przez siebie prawom. Taki system rządów, typowy dla całego starożytnego Wschodu, nazywamy monarchią despotyczną. Faraon przekazywał swe rozkazy kapłanom, urzędnikom i oficerom. Oni z kolei wydawali polecenia chłopom, rzemieślnikom oraz prostym żołnierzom: dokąd odnosić zboże, gdzie i kiedy kopać kanały, budować świątynie, pałace, grobowce czy statki. Nieliczną grupę ludności stanowili niewolnicy, którzy byli własnością swych panów. Faraon (rysunek dzisiejszy). Korony białą i czerwoną monarcha zakładał jako jedną, podwójną. Strukturę egipskiego społeczeństwa można przedstawić w postaci piramidy. Najliczniejszą grupę wśród urzędników tworzyli pisarze, którzy m.in. rejestrowali podatki, notowali materiały budowlane wykorzystane przez robotników, pisali dokumenty państwowe itp. Państwo egipskie przetrwało ponad 3 tysiące lat aż do I wieku p.n.e. (zob. s. 144). 5. Co to jest monarchia despotyczna? 6. Przedstaw zakres władzy faraona. Słowniczek grobla wał ziemny usypany w celu rozdzielenia wody łokieć 52,4 cm 39

13 W państwie faraona Hieroglify Pismo egipskie powstało około 3000 roku p.n.e. a potem ewoluowało* przez setki lat. Początkowo składało się z prostych rysunków, ukazujących dobrze znane obiekty chleb, oko, słońce... Ponieważ nie wszystkie pojęcia można przedstawić za pomocą obrazka, z czasem Egipcjanie opracowali system pisma, w którym każdy rysunek odczytywano jako spółgłoskę, sylabę bądź całe słowo. Łącznie używano prawie 800 takich obrazków. Grecy nazwali je hieroglifami, tzn. świętymi znakami gdyż spotykali je przede wszystkim w świątyniach i na posągach egipskich bogów. Posługiwanie się hieroglifami sprawiało wiele trudności. Na przykład w ogóle nie istniały znaki dla samogłosek. Żeby zrozumieć kłopoty Egipcjan, zapiszcie swoje imię samymi literami oznaczającymi spółgłoski i przekonajcie się, na ile sposobów można je odczytać. Pisarze wykuwali święte znaki w kamieniu lub malowali je na ścianach grobowców. Częściej jednak wykorzystywali łodygi rosnącego nad Nilem papirusu do produkcji materiału pisarskiego o tej samej nazwie. Stawiali na nim znaki uproszczonego pisma ludowego. Na starożytnym kamieniu z Rosetty (w Egipcie) ten sam tekst został wyryty hieroglifami, znakami pisma ludowego i alfabetem greckim. Dzięki temu w 1822 roku pewien francuski badacz odczytał pismo egipskie. C Bez karty papirusowej trudno wyobrazić sobie ludzką cywilizację, a tym bardziej historię. Papirus rośnie na bagnach Egiptu albo na stojących wodach Nilu. Papier z papirusu wyrabia się w ten sposób, że dzieli się igłą łodygę na cieniutkie, ale jak najszersze paski włókna. Najlepsze są te, które pochodzą z samego środka łodygi. Każdy gatunek bywa sklejany na desce zwilżonej wodą nilową; woda ta, pełna mułu, służy za spoiwo. Pliniusz Starszy, Historia naturalna, I wiek n.e. Napisz w zeszycie instrukcję wyrobu karty papirusowej. 7. Kiedy powstało pismo egipskie? Na czym polegała jego ewolucja? 8. Czym były hieroglify? Gdzie i w jaki sposób je zapisywano? Życie w Egipcie Choć starożytny Egipt był bogatym krajem, większość jego mieszkańców żyła skromnie. Chłopi, stanowiący najliczniejszą grupę ludności, dzierżawili* ziemię faraona. Niewielką część plonów mogli zatrzymać dla siebie, reszta trafiała do państwowych magazynów. Z przechowywanych tam zapasów utrzymywano pisarzy, rzemieślników i robotników, którzy pracowali dla władcy. W Egipcie bowiem, tak jak w Mezopotamii, nie znano pieniędzy. Wynagrodzenia płacono w naturze, np. workami zboża. 40

14 W państwie faraona Chłopi i rzemieślnicy mieszkali w domkach budowanych z suszonych cegieł, drewna, trzciny i liści palmowych. Jedli głównie chleb i ryby, które popijali piwem. Kobiety nosiły obcisłe suknie z płótna, mężczyźni sięgające kolan spódniczki. Dzieci najczęściej chodziły nago. Bogaci Egipcjanie zamieszkiwali obszerne domy z łazienką i ogrodem. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni nosili biżuterię oraz peruki. Podczas uczt, które uwielbiali, delektowali się mięsem, owocami i winem. Czas umilali im muzycy, akrobaci itancerki. Oddział żołnierzy egipskich. Figurki z XXI wieku p.n.e. Ciekawostka Ze względu na brak znaków dla samogłosek w egipskim piśmie imię mędrca i budowniczego, którego najczęściej zwiemy Imhotepem, można odczytać na sposoby! Zapisywano je przecież: MHTP. Nie zdziwcie się więc, jeżeli znajdziecie różne zapisy tych samych egipskich imion czy nazw. Uczta (XIII wiek p.n.e.). Na głowach ucztujących Egipcjan służba kładła stożki tłuszczu wypełnione perfumami. Pod wpływem ciepła tłuszcz się rozpuszczał, a spływając po ramionach i karku, wydzielał przyjemny zapach. Egipcjanie wcześnie zawierali małżeństwa. Dziewczynki mogły wyjść za mąż od 12. roku życia. Zadaniem mężczyzny była troska o utrzymanie rodziny. Kobietę nazywano panią domu ; rzadko uczestniczyła ona w życiu publicznym, w małżeństwie miała jednak równe prawa z mężczyzną mogła np. dziedziczyć majątek. Popiersie królowej Nefretete z XIV wieku p.n.e., uznawane za jedną z najpiękniejszych rzeźb egipskich. 9. Co się działo z plonami zebranymi z chłopskich pól? 10. Przedstaw życie codzienne Egipcjan. Słowniczek dzierżawić używać jakiejś rzeczy w zamian za opłatę uiszczaną właścicielowi ewoluować zmieniać się, rozwijać 41

15 W państwie faraona Ucho na plecach Synowie zamożnych Egipcjan chodzili do szkoły. Obowiązywała tam surowa dyscyplina. D Pisz swoją ręką. Dyskutuj z mądrzejszymi od siebie. Ten jest silny, kto wprawia się codziennie. Jeżeli zaniedbasz się choćby przez jeden dzień, zostaniesz pobity. Ucho młodzieńca znajduje się na jego plecach. Słucha on jedynie tego, kto go bije. Pozwól twojemu sercu słuchać moich słów. To przyniesie ci pożytek. Upomnienia pisarza Amonmesa, XIV wiek p.n.e. Pisarz przy pracy. Egipscy pisarze nie pisali książek, lecz byli urzędnikami faraona. Co pisarz radzi uczniowi? Co to znaczy: ucho młodzieńca znajduje się na jego plecach? Egipska szkoła zwykle zajmowała jedną z sal świątyni. Nie było tam krzeseł ani ławek, toteż uczniowie siedzieli na podłodze. Wśród nich przechadzał się nauczyciel z kijem, którym grzmocił za każdy błąd. Nauka w takiej szkole trwała lat i trzeba ją było przypłacić niejednym siniakiem na plecach. Dzieci chłopów, rzemieślników i robotników wychowywały się w domu. Zazwyczaj przejmowały zawód rodziców. Syn chłopa praktycznie nie miał szans, by zostać pisarzem a więc bogatym człowiekiem. Egipcjanie, zwłaszcza biegli w astronomii kapłani, umieli przewidzieć zbliżające się zaćmienie Słońca i czas wylewu Nilu. Wiedzieli, że gdy na letnim niebie według naszego kalendarza w lipcu tuż przed świtem pojawi się gwiazda Syriusz, to znak, że zbliża się wylew. Ów letni dzień był pierwszym dniem nowego roku, podzielonego na 12 miesięcy. Każdy miesiąc liczył 30 dni. Do każdego roku dołączono 5 dni dodatkowych. Nasz dzisiejszy kalendarz niewiele różni się od egipskiego, wprowadzonego przypuszczalnie około 3000 roku p.n.e. Po każdym wylewie Nilu Egipcjanie musieli od nowa wytyczać rozmyte przez wodę granice pól. Z tej potrzeby rozwinęła się w Egipcie umiejętność dokonywania pomiarów ziemi, nazwana potem przez Greków geometrią. W całym starożytnym świecie słynęli egipscy lekarze. E Każdy lekarz jest tylko dla jednej choroby, a nie dla większej ich liczby. Dlatego wszędzie jest pełno lekarzy; jedni są lekarzami od oczu, drudzy od głowy, inni od zębów, jeszcze inni od brzucha, inni wreszcie lekarzami chorób wewnętrznych. Herodot, Dzieje, V wiek p.n.e. Co wzbudza zdziwienie greckiego autora tekstu? Jakie specjalizacje lekarskie wymienia Herodot? Które pokrywają się z dzisiejszymi? 42

16 W państwie faraona Największym osiągnięciem egipskiej nauki i techniki, a zarazem jednym z siedmiu cudów świata jedynym, który przetrwał do naszych czasów były piramidy. Przeczytacie o nich w następnym rozdziale. 11. Kto chodził do egipskiej szkoły, a kto nie? 12. Przedstaw osiągnięcia egipskiejnaukiitechniki. Nil dzisiaj. Rzeka, przepływająca przez cały Egipt, była w starożytności znakomitym szlakiem komunikacyjnym. Egipcjanie najchętniej podróżowali po kraju łodziami lub statkami. Wyobraź sobie, że jesteś uczniem szkoły w starożytnym Egipcie. Nauczyciel polecił ci napisać wypracowanie na temat: Czym różni się Egipt od miast-państw Mezopotamii? Ponieważ ludy Bliskiego Wschodu często stanowiły zagrożenie dla państwa egipskiego, w starożytności musiałbyś wypowiedzieć się o nich negatywnie. My jednak dajemy ci wolną rękę: napisz w zeszycie to, co naprawdę myślisz. 1. W jaki sposób Nil wpływał na życie Egipcjan? 2. Co skłoniło mieszkańców Egiptu do utworzenia państwa? 3. Przedstaw strukturę egipskiego społeczeństwa. 4. Wymień obowiązki ciążące na poddanych faraona. 5. Czy zgadzasz się ze zdaniem Pliniusza Starszego, że bez karty papirusowej trudno wyobrazić sobie ludzką cywilizację, a tym bardziej historię? Dlaczego? Rokroczne wylewy Nilu nanosiły żyzny muł. Ze względu na suchy klimat kraju Egipcjanie wybudowali sieć kanałów i zbiorników nawadniających, aby móc uprawiać pola. Na wypadek nieurodzaju gromadzili zapasy w magazynach. Ponieważ wszystkimi tymi pracami ktoś musiał kierować, Egipcjanie utworzyli państwo. Państwo egipskie powstało około 3100 roku p.n.e. Istniało ponad 3 tysiące lat aż do I wieku p.n.e. Egiptem rządził faraon, mający nieograniczoną władzę. Rozkazywał kapłanom, urzędnikom i oficerom, którzy wydawali polecenia chłopom, rzemieślnikom oraz żołnierzom. System rządów Egiptu, typowy dla całego starożytnego Wschodu, nazywamy monarchią despotyczną. Znaki pisma egipskiego noszą nazwę hieroglifów. Egipscy pisarze ryli je w kamieniu i malowali na ścianach grobowców. Stawiali też znaki uproszczonego pisma ludowego na papirusie. Kalendarz egipski dzielił rok na 12 miesięcy. W Egipcie rozwinęła się umiejętność mierzenia ziemi, nazwana potem geometrią. Wielką sławą cieszyli się egipscy lekarze. 43

17 6. Przed sądem Ozyrysa Wierzenia Egipcjan. Mumie. Piramidy. Piramida Cheopsa. Jak budowano piramidy. Sąd Ozyrysa. Bogowie Egiptu Egipcjanie, podobnie jak Sumerowie, wyznawali politeizm (por. s. 31). W ciągu ponad 3 tysięcy lat istnienia państwa zmieniała się egipska religia. Do dawnych bóstw dołączały nowe. Jeden bóg bywał łączony z innym, tworząc nowe bóstwo o dwóch imionach, np. Amon-Ra. Egipcjanie byli ludźmi ogromnie religijnymi. Do każdej czynności, nawet najdrobniejszej, wzywali pomocy jakiegoś boga lub bogini. W przeciwieństwie do kapryśnych i nieprzewidywalnych bóstw Mezopotamii, bogów Egiptu cechowała łagodność oraz życzliwość dla ludzi. Uczeni przypuszczają, że tę różnicę można powiązać z warunkami przyrodniczymi obu krajów. Gniewni bogowie Mezopotamii mogli być odzwierciedleniem groźnego żywiołu, z którym mieli do czynienia jej mieszkańcy. Bóstwa Egiptu przypominały życiodajny, wolno przybierający Nil. Mumia egipska. Za najważniejszego uważali Egipcjanie boga słońca Ra, żeglującego codziennie po niebie w złocistej barce. Jego synem był według nich każdy kolejny faraon. 44

18 Przed sądem Ozyrysa Krainą umarłych władał Ozyrys. Egipcjanie wierzyli, że został on kiedyś zabity i poćwiartowany przez swego zawistnego brata, Seta. Siostra Ozyrysa, Izyda, pozbierała jego szczątki. Skleił je bóg Anubis i w ten sposób wykonał pierwszą mumię. 1. Co różniło bogów Egiptu od bóstw Mezopotamii? Wyjaśnij, jaka mogła być przyczyna tej różnicy. 2. Czyim synem, zdaniem Egipcjan, był każdy faraon? 3. Jak, według Egipcjan, powstała pierwsza mumia? Kilka słów o mumiach Egipcjanie uważali, że człowiek składa się z dziewięciu części. Były wśród nich: ciało, dusza, serce, imię, cień. Jeśli człowiek miał żyć wiecznie, żaden element nie mógł ulec zniszczeniu. Z tego powodu rozwinęła się w starożytnym Egipcie sztuka balsamowania ciał tzn. zabezpieczania ich przed rozkładem. Istniały trzy sposoby balsamowania, od względnie prostegodobardzoskomplikowanego,którytrwał70dni. Ten ostatni był najdroższy i mogli sobie na niego pozwolić jedynie najbogatsi. Po wiekach okazało się, że wiele ciał egipskich zmarłych istotnie przetrwało. Do ich zachowania przyczynił się nie tylko proces balsamowania, ale i suchy egipski klimat. W najlepszym stanie są dziś ciała biedaków, których chowano nie w grobowcach, lecz bezpośrednio w piaskach pustyni. Żeby oszczędzić wam szczegółów przygotowywania zmarłych Egipcjan do ich ostatniej podróży, powiemy ogólnie o metodzie sporządzania mumii. Najpierw specjaliści od balsamowania usuwali mózg i wnętrzności zmarłego lub zmarłej (kobiety także balsamowano). Potem przez kilkadziesiąt dni suszyli zwłoki w sodzie*, a następnie starannie je bandażowali. Tak przygotowaną mumię wkładali do drewnianej skrzyni w kształcie człowieka, skrzynię zaś do kamiennego sarkofagu. Bóg Anubis dokonuje mumifikacji. Malowidło z XIII wieku p.n.e. Starożytny sarkofag z wyrytymi hieroglifami. Pokrywę wyrzeźbiono w kształcie leżącej postaci ludzkiej. 4. Co sprawiło, że ciała wielu Egipcjan zachowały się do naszych czasów? 5. Przedstaw metodę sporządzania mumii. Słowniczek soda uwodniony węglan sodu; minerał występujący w słonych jeziorach Egiptu 45

19 Przed sądem Ozyrysa Dlaczego budowano grobowce? Egipcjanie wierzyli, że życie po śmierci nie różni się od życia na ziemi tyle że jest wolne od cierpienia. Aby zmarłemu niczego na tamtym świecie nie brakowało, wkładali mu do grobu żywność i najrozmaitsze przedmioty: ozdoby ze złota i drogich kamieni, naczynia, meble... Zawartość grobu zależała od majątku i pozycji społecznej zmarłego. Maska grobowa Tutanchamona. W 1922 roku angielski archeolog Howard Carter (czytaj: hołard karter) odkrył w egipskiej Dolinie Królów* wykuty w skale grobowiec faraona Tutanchamona, który żył i panował w XIV wieku p.n.e. Sam Tutanchamon nie zdążył się co prawda niczym szczególnym odznaczyć, gdyż zmarł, mając prawdopodobnie 19 lat. Za to jego grób krył skarby, o jakich nie śniło się archeologom. Wyobraźcie sobie: w samym tylko przedsionku prawie 700 przedmiotów, wśród nich 3 wielkie łoża, zasypane kosztownościami, bronią i drogocennymi szatami; obok 4 rydwany* oraz rzeźbiony tron faraona. Komora grobowa o długości ponad 5 metrów i szerokości przekraczającej 3 od góry do dołu pokryta była złotem. Jej wnętrze również jaśniało przepychem. Same klejnoty, którymi obsypano ciało Tutanchamona, archeolodzy podzielili na 101 grup np. na palce rąk i nóg władcy nałożono złote tulejki. Złota trumna Tutanchamona. Waży ona 110 kilogramów! Wśród odkrytych przez Cartera skarbów znajdowała się ta oto skrzynia grobowa Tutanchamona. Egipskie groby były w zamierzeniu domami wieczności, mającymi uchronić ciało zmarłego przed zniszczeniem. Musiały być odpowiednio przestronne, aby zmieściło się w nich wyposażenie na życie po śmierci, oraz na tyle niedostępne, by ustrzec wnętrze przed rabusiami. Dlatego grobowce wykuwano w skale albo wznoszono z kamienia. Im wyższą ktoś zajmował pozycję w egipskim społeczeństwie, tym okazalszy budował sobie grób. 46

20 Przed sądem Ozyrysa Monumentalne piramidy były miejscami spoczynku niektórych faraonów. Za życia mieli oni nadzieję, że zagubione wśród tysięcy kamiennych bloków komory grobowe pozostaną niedostępne dla złodziei. Dziś wiemy, że się mylili. Wszystkie piramidy obrabowano. Ze skalnych grobowców uniknął tego losu tylko jeden ten, w którym pochowano Tutanchamona. 6. Dlaczego Egipcjanie wkładali rozmaite przedmioty do grobów? 7. Co odkrył Howard Carter? Na czym polegało znaczenie tego odkrycia? 8. Jakie warunki musiały spełnić egipskie grobowce? Sfinks w Gizie (powstał przypuszczalnie w XXVI wieku p.n.e.). Sfinks to rzeźba leżącego lwa z ludzką lub zwierzęcą głową. Ten z Gizy miał strzec królewskich grobowców. Piramida Cheopsa Największą piramidę kazał zbudować faraon Chufu, znany nam pod greckim imieniem Cheops, który panował w XXVI wieku p.n.e. Jest to najwyższa kamienna budowla na ziemi: jej szczyt wznosi się na wysokość 138 metrów, a każdy bok liczy po 230 metrów długości. Do budowy tej piramidy zużyto kamiennych bloków, z których każdy ważył co najmniej 2,5 tony. Gdyby je ułożyć jeden za drugim, sięgnęłyby z Kairu do Krakowa. W III tysiącleciu p.n.e., gdy powstawały piramidy, Egipcjanie nie znali żelaza ani nawet brązu. Nie umieli skonstruować pojazdu, którego osie utrzymałyby ciężar kamiennego bloku. Nie mieli dźwigów zdolnych unieść 2,5 tony. Używali narzędzi z kamienia, miedzi i drewna. Piramida Cheopsa w Gizie. Stoi na pustyni, na zachodnim brzegu Nilu tam, gdzie słońce codziennie umiera za horyzontem. Pustynia była dla Egipcjan symbolem śmierci. W takim razie, zapytacie, w jaki sposób wznieśli tak ogromną budowlę? Słowniczek 9. Wyjaśnij, jakie trudności mieli do pokonania budowniczowie piramid. Dolina Królów dolina w Egipcie, w której odkryto przeszło 60 skalnych grobowców (głównie faraonów) rydwan dwukołowy wóz otwarty z tyłu 47

21 Przed sądem Ozyrysa Dwadzieścia lat pracy Co roku podczas wylewu Nilu, gdy nie było pracy w polu, kilkadziesiąt tysięcy egipskich chłopów musiało się trudzić przy budowie piramidy. A Cheops zamknął wszystkie świątynie, następnie wszystkim rozkazał, żeby dla niego pracowali. Jednym wyznaczono, żeby z kamieniołomów wlekli kamienie aż do Nilu. Skoro kamienie przeprawiono na statkach przez rzekę, polecił odbierać je innym i wlec ku tak zwanym Górom Libijskim. Okres dziesięciu lat zszedł udręczonemu ludowi na budowie drogi, po której wlekli kamienie. A na budowie samej piramidy upłynęło dwadzieścia lat. Jest ona czworoboczna; sporządzona z wygładzonych i jak najdokładniej dopasowanych płyt kamiennych. Herodot, Dzieje, Vwiekp.n.e. Skąd i dokąd transportowano kamienie do budowy piramidy? Ile lat trwały prace przy budowie (wraz z pracami przygotowawczymi)? Istnieją różne teorie na temat sposobu budowy piramidy Cheopsa (i pozostałych piramid). Oto najbardziej popularna: W kamieniołomach wycinano potężne kamienne bloki. Robotnicy zaczynali od nacięcia skały miedzianym narzędziem. W szczelinę wbijali drewniany klin, który polewali wodą. Po jakimś czasie drewno pęczniało i odłupywało część skały. Jeden kamieniołom znajdował się tuż przy placu budowy, drugi za Nilem, jeszcze inny 900 kilometrów w górę rzeki. Ociosane bloki z dalszych kamieniołomów przewożono statkami na miejsce budowy. Transport odbywał się co roku podczas wylewu Nilu aby rozładować statki tuż przy placu budowy. Nie wiemy jednak, jak Egipcjanie ładowali i rozładowywali statki. Słowniczek rampa pochyłe podwyższenie z desek lub innego materiału, umożliwiające dostęp do położonego wyżej miejsca 48

22 Przed sądem Ozyrysa Każdy blok kładziono na drewnianych saniach (koła nie utrzymałyby takiego ciężaru). Dziesiątki robotników ciągnęły go na plac budowy po drodze wyłożonej drewnianymi podkładami. Tuż przy piramidzie prawdopodobnie zbudowano rampę*, po której wciągano bloki na odpowiednią wysokość. Po ustawieniu wszystkich bloków powstawała piramida schodkowa. Aby uzyskać gładkie ściany, obkładano ją trójkątnymi blokami wapienia. Robotnicy polerowali je tak długo, aż błyszczały w słońcu. Bloki te nie zachowały się do naszych czasów dziś można się wspiąć na sam szczyt piramidy Cheopsa (choć zostało to zabronione ze względów bezpieczeństwa). We wnętrzu piramidy budowniczowie zostawili tzw. kanały wentylacyjne (zapewne dla duszy władcy, by mogła opuszczać budowlę), korytarze oraz trzy komory grobowe. Jedną przeznaczyli dla faraona; po co były dwie pozostałe nie wiemy. Pomieszczenia te pokryto malowidłami i hieroglifami, które miały dopomóc Cheopsowi znaleźć szczęście w przyszłym życiu. Nad brzegiem Nilu zbudowano świątynię, w której kapłani mieli codziennie składać ofiary zmarłemu faraonowi, oraz drogę łączącą ją z piramidą. W czasie pogrzebu ciało władcy przewieziono tą drogą do wnętrza piramidy i złożono w komorze grobowej. Po uroczystościach pogrzebowych wejście do budowli zamurowano. 10. W jaki sposób robotnicy uzyskiwali bloki skały o odpowiedniej wielkości i właściwym kształcie? 11. Wyjaśnij przeznaczenie pomieszczeń i korytarzy wewnątrz piramidy Cheopsa. 49

23 Przed sądem Ozyrysa Sąd Ozyrysa Egipcjanie wierzyli, że po śmierci dusza odłącza się od ciała i staje przed sądem władcy państwa zmarłych boga Ozyrysa. To on decyduje, czy zmarły zostanie wpuszczony do krainy wiecznej szczęśliwości, czy też pożre go potwór Ammit pół lew, pół hipopotam z głową krokodyla. Aby zyskać przychylność Ozyrysa, zmarły powinien był wygłosić taką oto mowę: B Chwała tobie, wielki boże! Przybyłem do ciebie, aby oglądać piękność twoją. Znam ciebie, znam imiona bogów, którzy są z tobą w tej Szerokiej Sali Obu Prawd. Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości, nie znałem zła, nie popełniłem grzechów. Nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu, nie odjąłem mleka od ust niemowlęcia. Jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty. Tzw. Księga Umarłych, XIII wiek p.n.e. Jakie czyny Egipcjanie uznawali za grzechy? Ilustracja przedstawia fragment spisanej na papirusie tzw. Księgi Umarłych pisarza Hunefera, który żył w XIV/XIII wieku p.n.e. Krewni, jak było w egipskim zwyczaju, włożyli tę księgę Huneferowi do grobu, aby służyła mu pomocą podczas sądu Ozyrysa. Księgi Umarłych zawierały teksty mów i modlitw, jakie zmarły miał wygłosić przed sądzącymi go bogami. Znajdowały się w nich także rozmaite rady oraz malunki, przedstawiające zarówno ziemskie życie zmarłej osoby, jak i sam sąd Ozyrysa. Dzięki nim wiemy, w jaki sposób Egipcjanie wyobrażali sobie przebieg tego ostatniego sądu nad człowiekiem. Ilustracje ukazują ciąg wydarzeń. Najpierw, u góry, Hunefer zdaje sprawę ze swego życia 14 bogom, którzy wraz z Ozyrysem zadecydują o wyroku. Łącznie takich bogów było 42 każdemu podlegała określona 50

24 Przed sądem Ozyrysa przewina. Na przykład za podstępne zabicie człowieka sądził zmarłego Dzikolicy, a za kłamstwo Łamignat. Przesłuchanie zostało zakończone. Na dole z lewej strony Anubis, bóg z głową szakala, prowadzi Hunefera na właściwy sąd. W środku sali znajduje się waga. Na jednej z szal leży serce zmarłego pisarza, na drugiej strusie pióro, symbol bogini prawdy i sprawiedliwości Maat. Jeśli sądzone serce okaże się cięższe od piórka (tzn. obciążone złymi uczynkami), Ammit, Pożeracz Zmarłych, rozszarpie Hunefera na kawałki. Pisarz ma szczęście: jego serce jest lżejsze niż piórko. Boski urzędnik z głową ptaka notuje wynik na papirusie. Horus, bóg z głową sokoła, prowadzi Hunefera przed tron Ozyrysa, który przyjmie go do swego królestwa. 12. Omów przebieg sądu Ozyrysa. Bogini Maat, ze strusim piórem wetkniętym we włosy. Wyobraź sobie, że starasz się o pracę w biurze podróży organizującym wycieczki do Egiptu. Odbywasz właśnie rozmowę kwalifikacyjną. Mam dla ciebie zadanie mówi szef biura. Zaprojektuj ulotkę reklamującą wycieczki pod piramidy. Informacje o przelotach i hotelu bierzemy na siebie; ty napisz parę zdań o egipskiej religii, mumiach i grobowcach czyli o tym, co turyści zobaczą nad Nilem. Całość ma zachęcać do podróży. Jasne? Tak odpowiadasz. I zaraz po przyjściu do domu zaczynasz projektować ulotkę W jakim celu Egipcjanie balsamowali zmarłych? 2. Po co i w jaki sposób budowano piramidy? 3. Jaki obraz Egipcjanina wyłania się z tekstów i ilustracji Księgi Umarłych? Jak twoim zdaniem obraz ten miał się do rzeczywistości? Egipcjanie wyznawali politeizm. Wierzyli też, że ciało zmarłego należy uchronić od rozkładu, aby dusza mogła żyć wiecznie. Specjaliści od balsamowania zwłok sporządzali mumie, które wkładano do drewnianych skrzyń, skrzynie zaś do kamiennych sarkofagów. Piramidy lub kute w skale grobowce były domami wieczności. Umieszczano w nich jedzenie i przedmioty codziennego użytku, które miały służyć zmarłemu na tamtym świecie. Piramidy budowano z bloków skalnych, wycinanych w kamieniołomach. Bloki te zapewne wciągano na odpowiednią wysokość na drewnianych saniach. Największą z piramid jest piramida Cheopsa, zbudowana w XXVI wieku p.n.e. Egipcjanie wierzyli, że po śmierci zmarły staje przed sądem boga Ozyrysa. Pomocą podczas tego sądu miały być tzw. Księgi Umarłych, zawierające teksty mów i modlitw, które zmarły wygłaszał przed sądzącymi go bogami. 51

25 7. Ziemia Obiecana Biblia i jej treść. Początki narodu żydowskiego. Judaizm. Wędrówki Izraelitów. Królestwo Izraela. Upadek państwowości. ok przed naszą erą 1 nasza era OczymmówiBiblia? Po starożytnym Bliskim Wschodzie krążyły liczne plemiona koczowników. Spędzali oni życie na wędrówce w poszukiwaniu wody i paszy dla bydła, które zapewniało im utrzymanie. Mieszkali w skórzanych namiotach, a cały ich dobytek mieścił się na grzbietach jucznych zwierząt. Przywódcą jednego z takich plemion był Abraham, który pochodził ze znanego wam miasta Ur (por. s. 31). Jak głosi Biblia, pewnegorazuobjawiłmusiębóg. A Pan rzekł do Abrama: Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej izdomutwegoojca do kraju, który ci ukażę. Uczynię bowiem z ciebie wielki naród, będę ci błogosławił i twoje imię rozsławię. Biblia, Księga Rodzaju Jakie polecenie otrzymał Abram (nazwany potem Abrahamem)? Co Bóg obiecał mu w zamian? Dzisiejsi koczownicy żyją podobnie jak ich przodkowie sprzed kilku tysięcy lat. 52

26 Ziemia Obiecana Zapytacie: czy tak było naprawdę? Niestety, historyk nie odpowie na to pytanie. Dlaczego? Biblia składa się z kilkudziesięciu części, zwanych księgami. Zostały one napisane przez różnych autorów prawdopodobnie między XIII wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e. Żydzi i chrześcijanie wierzą, że Biblia jest tekstem natchnionym przez Boga innymi słowy, że autorzy spisali to, co chciał ludziom powiedzieć ich Stwórca. Nowy Testament, tzn.księginapisaneprzez uczniów i wyznawców Jezusa Chrystusa w I wieku n.e. (zob. s. 165), jest uznawany tylko przez chrześcijan. Biblię żydowską nazywają oni Starym Testamentem. Na kartach Starego Testamentu znajdują się pouczenia, jak dobrze żyć (księgi dydaktyczne), przepowiednie proroków (księgi prorockie) oraz dzieje narodu żydowskiego (księgi historyczne). Te ostatnie są znakomitym źródłem dla historyka, szczególnie jeśli potwierdzają je inne źródła (np. wykopaliska archeologiczne). Jednak Biblia jest księgą wiary, a nie podręcznikiem historii. Wiemy, że niektóre wydarzenia miały inny przebieg, niż ona to opisuje. Dlatego badacz musi ostrożnie podchodzić do ksiąg biblijnych. Mówią one bowiem, że Bóg w niezwykły sposób kierował losami narodu wybranego, tj. Izraelitów np. rozmawiając z Abrahamem czy zatapiając wojska egipskie w Morzu Czerwonym. Historycy zaś szukają racjonalnych przyczyn i skutków wydarzeń pozostawiając sprawy wiary każdemu człowiekowi do wyboru. 1. Wyjaśnij, jak żyli koczownicy na starożytnym Bliskim Wschodzie. 2. Co to jest Biblia? Z jakich części i jakich ksiąg się składa? Do Ziemi Obiecanej Ofiara Abrahama, obraz holenderskiego malarza Rembrandta (XVII wiek). Biblia opisuje, że Bóg poddał Abrahama próbie: zażądał ofiary z jego jedynego syna, Izaaka. Abraham okazał posłuszeństwo Bogu już miał zabić chłopca, gdy powstrzymał go anioł. Zapewne około 1800 roku p.n.e., zanim rządy w Babilonii objął król Hammurabi (por. s. 33), plemię Abrahama wyruszyło z okolic miasta Ur ku zachodowi, do Ziemi Obiecanej mu przez Boga. Leżała ona na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Od Ur dzieliło ją ponad 1000 kilometrów pustyni, którą plemię musiało ominąć by nie zginąć z pragnienia. Jak pamiętacie, Bliski Wschód był niespokojnym terenem (por. s. 33). Z większości tamtejszych państw pozostały dziś tylko zagrzebane w piasku ruiny. Archeologowie i historycy z wielkim trudem usiłują odtworzyć przeszłość takich potęg, jak Sumer czy Babilonia. Po niektórych państwach przetrwała jedynie nazwa. 53

27 Ziemia Obiecana Mogłoby się wydawać, że maleńkie plemię Abrahama tym bardziej zaginie w mrokach historii. Tymczasem ono nie tylko przetrwało, lecz wywarło większy wpływ na dzieje świata niż np. starożytny Egipt. Od potomków Abrahama, zwanych Izraelitami a potem Żydami wywodzi się naród żydowski. Jako pierwszy w dziejach wyznawał on monoteizm: głosił istnienie jedynego Boga. Religia żydowska, nazwana judaizmem, dałapoczątekdwóminnymreligiom monoteistycznym chrześcijaństwu (zob. s. 166) oraz islamowi (zob. s. 193). Święta księga żydów, Biblia, jest zarazem świętą księgą chrześcijan oraz podstawą znacznej części Koranu*.Można śmiało powiedzieć, że żadna inna książka nie dorównuje Biblii pod względem wpływu na dzieje ludzkości. Pobożny Żyd, potomek starożytnych Izraelitów, podczas modlitwy. Zauważcie, że pisownia żyd odnosi się do wyznawcy judaizmu, natomiast Żyd do członka narodu żydowskiego. 3. Kiedy plemię Abrahama opuściło Ur? Gdzie leżała Ziemia Obiecana? 4. Co to jest monoteizm? 5. Jakim religiom monoteistycznym dała początek religia żydowska? Exodus Po wędrówce, trwającej zapewne wiele lat, Abraham dotarł do Ziemi Obiecanej i w niej zmarł. Biblia podaje, że jego potomkowie opuścili tę krainę, gdy Bliski Wschód dotknęła klęska suszy. Schronienie i żywność znaleźli w bogatym Egipcie. Egipskie malowidło ścienne z XIX wieku p.n.e. ukazuje plemię azjatyckich koczowników (podobnych do Izraelitów). Być może proszą oni wysokiego urzędnika faraona o zgodę na osiedlenie się w Egipcie. Zdaniem innych uczonych są to kupcy, którzy przybyli nad Nil, by sprzedać swe towary. 54

28 Ziemia Obiecana Według Biblii Izraelici spędzili w kraju nad Nilem około 400 lat. Pod koniec tego okresu wzbudzili niechęć faraona: B Oto lud synów Izraela jest liczniejszy i potężniejszy od nas. Roztropnie przeciw niemu wystąpmy, ażeby się przestał rozmnażać. Biblia, Księga Wyjścia Czym Izraelici zaniepokoili faraona? Co chciał osiągnąć egipski władca? Egipcjanie zmusili dorosłych Izraelitów do niewolniczej pracy. Nowo narodzeni chłopcy byli wrzucani do Nilu, tak by naród izraelski stopniowo wymarł. Biblia podaje, że jeden z noworodków przeżył. Matka włożyła go do uszczelnionej żywicą i smołą skrzynki z papirusu, którą zostawiła w sitowiu u brzegu Nilu. Chłopczyka znalazła podczas kąpieli córka faraona. Ulitowała się nad nim: nadała mu imię Mojżesz i kazała wychowywać na dworze władcy. Gdy Mojżesz dorósł, stał się przywódcą narodu wybranego i wyprowadził go z Egiptu. Okoliczności owego wyjścia, zwanego po łacinie exodus, znamy jedynie z Biblii. Oto faraon, nieznany nam z imienia, nie chciał wypuścić Izraelitów. Wówczas Jahwe* sprowadził na Egipt dziesięć straszliwych plag (takich jak zaraza bydła i niszczycielskie gradobicie), po czym Mojżesz wyprowadził swój naród na wolność. Z pomocą Jahwe, który zesłał wschodni wiatr i rozdzielił wody Morza Czerwonego, Izraelici przeszli suchą nogą po morskim dnie do Azji. Ścigające ich wojsko egipskie zatopiły powracające fale. Biblijny przekaz łączy wydarzenia historyczne ze sprawami wiary. Historycy, opierając się na źródłach egipskich, mogą potwierdzić, że Izraelici rzeczywiście przebywali w Egipcie i że go potem opuścili. Czy jednak ich exodus odbył się w sposób opisany na kartach Biblii? Na to pytanie naukowcy nie mogą dać odpowiedzi. Mojżesz. Rzeźba Michała Anioła z XVI wieku. Przejście Izraelitów przez Morze Czerwone, fresk włoskiego malarza Rafaela z XVI wieku. Jak widzicie, Izraelici wyszli już na brzeg; Mojżesz unosi laskę nad wodami, które pochłaniają Egipcjan. Słowniczek Jahwe Bóg Izraelitów, po hebrajsku: Jestem, który jestem Koran święta księga islamu (zob. s. 194) 55