MINISTERSTWO PRACY i POLITYKI SPOŁECZNEJ POLSKA 2011 RAPORT O RYNKU PRACY ORAZ ZABEZPIECZENIU SPOŁECZNYM

Transkrypt

1 MINISTERSTWO PRACY i POLITYKI SPOŁECZNEJ POLSKA 2011 RAPORT O RYNKU PRACY ORAZ ZABEZPIECZENIU SPOŁECZNYM WARSZAWA 2011

2 Opracowanie: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Pod kierunkiem: Dyrektor Elwiry Gross-Gołackiej Zespół: Edwarda Dąbrowska Dorota Wijata Małgorzata Sarzalska Agnieszka Jastrząb Cezary Gaweł Grzegorz Baczewski Danuta Trzcińska przy współudziale departamentów: Funduszy, Polityki Rodzinnej, Pomocy i Integracji Społecznej, Pożytku Publicznego, Prawa Pracy, Rynku Pracy, Ubezpieczeń Społecznych, Wdrażania Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych Łamanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 848/11. 2

3 SPIS TREŚCI Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE Ludność Polski w 2010 r Ruch naturalny ludności Cechy demograficzne ludności mające wpływ na politykę społeczną Elementy prognozy demograficznej Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY Aktywni i bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni Warunki pracy Prawo pracy Wynagrodzenia i produktywność Rozdział 3. POLITYKA RYNKU PRACY Ramy formalno-prawne Cele i priorytety polityki rynku pracy w 2010 r Formy przeciwdziałania bezrobociu Finansowanie polityki rynku pracy Efektywność programów na rzecz przeciwdziałania bezrobociu realizowanych z Funduszu Pracy w 2010 r Rozdział 4. SYSTEM WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Ramy formalno-prawne Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Programy celowe Projekty finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego Rozdział 5. SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Ramy formalno-prawne Świadczenia w systemie pracowniczym Świadczenia w systemie rolniczym Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym Świadczenia wypadkowe Świadczenia chorobowe i macierzyńskie Świadczenia dla kombatantów Renty socjalne

4 Rozdział 6. POLITYKA RODZINNA Ramy formalno-prawne System świadczeń rodzinnych Świadczenia opiekuńcze Świadczenia z funduszu alimentacyjnego Rozwiązania podatkowe Godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych Rozdział 7. SYSTEM POMOCY SPOŁECZNEJ Ramy formalno-prawne Świadczenia z pomocy społecznej Aktywne formy pomocy społecznej Programy rządowe i resortowe System wsparcia rodzin i pieczy zastępczej Uchodźcy Rozdział 8. FUNDUSZ INICJATYW OBYWATELSKICH Ramy formalno-prawne Priorytety wsparcia Środki na realizację FIO Liczba wniosków zarejestrowanych oraz dofinansowanych Dofinansowane wnioski podział na województwa Aneks WYDATKI SOCJALNE PAŃSTWA SPIS TABEL Tabela 1. Migracje stałe ludności w latach (w tys.) Tabela 2. Choroby zawodowe o najwyższych współczynnikach zapadalności w 2010 r. według płci Tabela 3. Przeciętne wynagrodzenie brutto, wg sektorów w latach Tabela 4. Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej wg województw w latach Tabela 5. Liczba zaktywizowanych bezrobotnych w latach Tabela 6. Zasiłki i świadczenia przedemerytalne wypłacone w latach Tabela 7. Przychody i wydatki Funduszu Pracy (FP), w latach (w mln zł) Tabela 8. Osoby objęte podstawowymi formami pomocy w 2010 r Tabela 9. Liczba uczestników aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu w latach

5 Tabela 10. Efektywność kosztowa w 2010 r Tabela 11. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów wyposażenia stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych w 2010 r Tabela 12. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów przystosowania miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych w 2010 r Tabela 13. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikom niepełnosprawnym w pracy w 2010 r Tabela 14. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów szkoleń ogólnych i specjalistycznych organizowanych przez pracodawców w 2010 r Tabela 15. Liczba pracowników niepełnosprawnych oraz pracodawców zarejestrowanych w SODiR PFRON Tabela 16. Skala miesięcznych opłat za zarządzanie otwartym funduszem od aktywów netto Tabela 17. Przychody i wydatki* FUS w latach Tabela 18. Aktywa netto OFE w relacji do PKB w latach Tabela 19. Liczba osób ubezpieczonych w FUS w latach Tabela 20. Świadczenia emerytalno-rentowe z FUS, przeciętna liczba świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach Tabela 21. Świadczenia emerytalno-rentowe z KRUS, przeciętna liczba świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach Tabela 22. Zaopatrzenie emerytalno-rentowe w latach Tabela 23. Miesięczna liczba osób pobierających uposażenie oraz wysokość przeciętnego miesięcznego uposażenia brutto sędziów i prokuratorów w latach (stan na koniec roku) Tabela 24. Wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto sędziów i prokuratorów (w zł) w latach Tabela 25. Odszkodowania powypadkowe wg systemów w latach Tabela 26. Dane dotyczące przeciętnej miesięcznej absencji chorobowej w latach Tabela 27. Zasiłki macierzyńskie finansowane z FUS w latach Tabela 28. Zasiłki macierzyńskie finansowane z Funduszu Składkowego (KRUS) Tabela 29. Miesięczna liczba osób pobierających renty socjalne(stan na koniec roku) oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach Tabela 30. Liczba świadczeń rodzinnych i świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w latach Tabela 31. Wydatki na świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego w latach

6 Tabela 32. Świadczenia z pomocy społecznej w latach zadania zlecone gminom Tabela 33. Świadczenia z pomocy społecznej w latach zadania własne gmin Tabela 34. Ośrodki wsparcia i osoby z nich korzystające w latach Tabela 35. Ponadgminne domy pomocy społecznej i miejsca w latach Tabela 36. Placówki wsparcia dziennego w latach Tabela 37. Liczba rodzin zastępczych oraz dzieci w nich przebywających w Polsce w latach Tabela 38. Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych w Polsce w latach Tabela 39. Liczba ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz osób z nich korzystających w Polsce w latach Tabela 40. Liczba osób usamodzielnianych w latach Tabela 41. Kryteria strategiczne w 2010 r Tabela 42. Obszary działań w ramach poszczególnych priorytetów Tabela 43. Liczba wniosków dofinansowanych w ramach FIO 2010 w podziale na priorytety i obszary Tabela 44. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 kwoty dotacji w podziale na priorytety i obszary wsparcia Tabela 45. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 podział na województwa Tabela 46. Wydatki socjalne finansowane z budżetu państwa w 2010 r Tabela 47. Wydatki na cele socjalne (ogółem i finansowane z budżetu państwa) w relacji do PKB w 2010 roku SPIS WYKRESÓW Wykres 1. Liczba ludności w Polsce w latach (w mln)... 9 Wykres 2. Migracje stałe ludności Polski w latach (w tys.) Wykres 3. Ruch naturalny ludności w latach (w tys.) Wykres 4. Liczba zawartych małżeństw i rozwodów (lewa oś) oraz separacji (prawa oś) w latach (w tys.) Wykres 5. Struktura wieku ludności Polski ze względu na płeć Wykres 6. Przyczyny rezygnacji z poszukiwania pracy w 2010 r. (w %) Wykres 7. Rodzaj aktywności zawodowej ludności w wieku 15+ wg płci, przeciętnie w 2010 r Wykres 8. Współczynnik aktywności zawodowej, wg wieku i płci w 2010 r. (w %) Wykres 9. Wskaźnik zatrudnienia wg płci i wieku w 2010 r. (w %) Wykres 10. Wskaźnik zatrudnienia wg grup wieku w 2009 r. i 2010 r. (w %) Wykres 11. Wskaźnik zatrudnienia według poziomu wykształcenia w 2010 r. (w %)

7 Wykres 12. Struktura pracujących kobiet i mężczyzn w sektorach, w 2010 r. (w %) Wykres 13. Struktura zatrudnionych, wg sektorów ekonomicznych w 2010 r Wykres 14. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku lata w krajach UE w 2010 r. (w %) Wykres 15. Źródła rekrutacji bezrobotnych w latach (w tys.) Wykres 16. Stopa bezrobocia (lewa oś) i wskaźnik zatrudnienia (prawa oś) według płci w latach Wykres 17. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia rejestrowanego w latach (stan pod koniec okresu sprawozdawczego) Wykres 18. Napływ i odpływ bezrobotnych w latach Wykres 19. Dynamika minimalnego wynagrodzenia w Polsce w latach (w %) Wykres 20. Dynamika realnej produktywności pracy oraz realnych wynagrodzeń w latach na osobę zatrudnioną (w %). 51 Wykres 21. Struktura osób aktywizowanych w 2010 r Wykres 22. Pracownicy niepełnosprawni zarejestrowani w SODiR PFRON w latach Wykres 23. Przychody z budżetu państwa w latach w mln zł Wykres 24. Struktura portfela inwestycyjnego OFE (koniec grudnia 2010 r.) Wykres 25. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z FUS w latach Wykres 26. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z KRUS w latach Wykres 27. Struktura świadczeń emerytalno-rentowych tzw. służb mundurowych, wg płatników Wykres 28. Przeciętna liczba pobierających świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym (w tys.) w latach Wykres 29. Przeciętna liczba odszkodowań według systemów w latach Wykres 30. Przeciętna miesięczna liczba dni absencji chorobowej według płatników w latach Wykres 31. Struktura korzystających z dodatków do zasiłku rodzinnego (w tys.) w latach Wykres 32. Środki przyznane na dotacje w ramach poszczególnych priorytetów (zgodnie z wysokością kwot przyznanych w umowach) SPIS SCHEMATÓW Schemat 1. Struktura systemu pieczy zastępczej Schemat 2. Struktura systemu wsparcia rodzin

8 8

9 38,28 38,26 38,25 Rozdział 1. Tendencje demograficzne Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE 1.1. Ludność Polski w 2010 r. W 2010 r. w Polsce, podobnie jak w 2009 r., wystąpił przyrost rzeczywisty ludności, liczba urodzeń była wyższa niż liczba zgonów, co oznacza dodatni przyrost naturalny. Na koniec 2010 r. liczba ludności Polski wynosiła tys. osób, tj. o ok. 33 tys. więcej niż na koniec 2009 r. Liczbę ludności w Polsce w latach przedstawia wykres 1. Wykres 1. Liczba ludności w Polsce w latach (w mln) 38,30 38,25 38,24 38,22 38,20 38,19 38,17 38,16 38,17 38,20 38,15 38,10 38,13 38,12 38,14 38,05 38, Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. W 2010 r. saldo definitywnych migracji zagranicznych wyniosło 2 tys. osób. Oznacza to, że podobnie jak w 2009 r. liczby osób przybywających i wyjeżdżających z Polski praktyczne zrównały się. Zjawisko to wynika ze znaczącego ograniczenia wyjazdów obywateli Polski za granicę na stałe, a także systematycznego wzrostu liczby imigrantów (ich liczba uległa podwojeniu w okresie do 15 tys. osób). W końcu 2010 r. poza granicami Polski przebywało czasowo ok tys. mieszkańców naszego kraju, tj. o 120 tys. więcej niż w 2009 r. Tak znaczący wzrost liczy obywateli polskich przebywających za granicą mógł wynikać z niedoszacowania 9

10 Rozdział 1. Tendencje demograficzne ich liczby w 2009 r., w którym była ona niższa w porównaniu z 2008 r. o 340 tys. osób. Wśród emigrantów dominowały osoby, które swój wyjazd za granicę łączyły z podejmowaniem pracy lub jej poszukiwaniem. Szacuje się, że ponad 75% czasowych emigrantów przebywa za granicą co najmniej 1 rok. Jednocześnie (prawdopodobnie w związku z kryzysem) obserwowano wzrost liczby powrotów z zagranicy, głównie z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Irlandii i USA. Należy jednak podkreślić, że powroty te nie były zjawiskiem masowym. Równocześnie częściej niż w latach poprzednich na powrót decydowali się Polacy, którzy przebywali za granicą na stałe, chociaż skala migracji na pobyt stały jest znacznie mniejsza niż migracji na pobyt czasowy. Stan migracji stałych ludności w latach przedstawia tabela 1 i wykres 2. Tabela 1. Migracje stałe ludności w latach (w tys.) imigracje 6,6 7,0 9,5 9,3 10,8 15,0 15,3 17,4 15,2 emigracje 24,5 20,8 18,9 22,2 46,9 35,5 30,1 18,6 17,4 saldo migracji -17,9-13,8-9,4-12,9-36,1-20,5-14,9-1,2-2,1 Źródło: Obliczenia DAE MPiPS na podstawie danych GUS. Wykres Migracje stałe ludności Polski w latach (w tys.) imigracja emigracja saldo Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. 10

11 Rozdział 1. Tendencje demograficzne 1.2. Ruch naturalny ludności Rok 2010 jest pierwszym od 2003 r., kiedy obserwujemy spadek urodzeń żywych. W 2010 r. liczba ta kształtowała się na poziomie 413 tys., co oznacza o 4,3 tys. mniej urodzeń niż w roku poprzednim. Liczba ta nadal oscyluje na poziomie o około 40% niższym od maksymalnych wielkości osiągniętych podczas ostatniego wyżu demograficznego (w 1983 r. liczba urodzeń wyniosła ok. 724 tys.). Ruch naturalny ludności w latach przedstawia wykres 3. Wykres Ruch naturalny ludności w latach (w tys.) urodzenia zgony Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. Tendencja dodatniego przyrostu naturalnego, zapoczątkowana w 2008 r., utrzymała się również w 2010 r. i wynosiła 0,9. W latach , z roku na rok rodziło się coraz mniej dzieci. Tymczasem 2010 r. jest już siódmym z kolei, w którym liczba urodzeń jest wyższa niż w najbardziej niekorzystnym dla rozwoju demograficznego 2003 r. Jednocześnie, spadek liczby urodzeń w stosunku do 2009 r. wynosił 1%. Dzięki pozytywnym zmianom w liczbie zgonów przy nieznacznym spadku ilości urodzeń, 2010 r. był już piątym z kolei rokiem, w którym odnotowano dodatni przyrost naturalny. W porównaniu z 2009 r., różnica między liczbą urodzeń i zgonów zwiększyła się o 3 tys. i wyniosła około 35 tys. osób (w 2009 r. 32 tys. osób). 11

12 Rozdział 1. Tendencje demograficzne W 2010 r. urodziło się ok. 413 tys. dzieci, o ponad 4 tys. mniej niż w roku poprzednim. Zwiększenie natężenia urodzeń odnotowano zarówno wśród rodzin zamieszkałych w miastach, jak i na wsi ponownie z niewielką przewagą ludności miejskiej, przy czym natężenie urodzeń na wsi pozostało nadal wyższe niż w miastach. W Polsce utrzymuje się okres głębokiej depresji urodzeniowej. Od 1989 r. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Stabilność demograficzną zapewnia współczynnik dzietności kształtujący się na poziomie 2,1 2,15, tj. kiedy w danym roku na jedną kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego (w wieku lat) przypada średnio 2 dzieci. W 2010 r. współczynnik dzietności wynosił 1,38 (w 2009 r. 1,40), co oznacza wzrost o 0,16 w stosunku do odnotowanego w 2003 r., w którym był najniższy od ponad 50 lat. Przeobrażenia demograficzne z lat 90. wskazują na przesunięcie najwyższej płodności kobiet z grupy wieku lata do grupy lat oraz lat. Jest to wynikiem wyboru, jakiego coraz częściej dokonują ludzie młodzi decydując się najpierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem na założenie rodziny oraz jej powiększanie. Jeśli w analizie zostanie uwzględniony poziom wykształcenia matek, to zauważa się, że od początku lat 90. prawie siedmiokrotnie wzrósł odsetek matek z wykształceniem wyższym (z 6% do 40%), natomiast trzykrotnie zmniejszył się odsetek kobiet z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (z 18% do 6%). Przeciętny wiek kobiet, które w 2010 r. urodziły dziecko to 28,7 lat, wobec 26. w połowie lat 90. Natomiast przeciętny wiek kobiet rodzących swoje pierwsze dziecko wzrósł o ponad 3 lata, tj. z 23 do 26,6 lat. Zatem, obserwowany w ostatnich latach wzrost liczby urodzeń może być spowodowany realizacją urodzeń odłożonych, ale także jest efektem korzystnych zmian w strukturze wieku prokreacyjnego kobiet. Liczba urodzeń uwarunkowana jest w dużym stopniu liczbą zawieranych związków małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci (w 2010 r. ponad 80%) rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie. Prawie połowa dzieci rodzi się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców. Jednakże, z ankietowych badań rodzin wynika, że model rodziny polskiej upodabnia się do wzorców zachodnioeuropejskich. Nie należy więc oczekiwać powrotu do wysokiej dzietności. Od kilkunastu lat systematycznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich. Na początku lat 90. ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok. 6 7% dzieci, zaś w ostatnich latach 17 20%. Odsetek ten jest zdecydowanie wyższy i w 2010 r. w miastach wynosił prawie 23%, zaś na wsi niewiele ponad 17%. 12

13 Rozdział 1. Tendencje demograficzne Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej przy równolegle zmniejszającym się ogólnym współczynniku dzietności oznacza, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie lub rośnie liczba matek samotnie wychowujących dzieci (tzw. rodzin niepełnych). W 2010 r. zawarto około 228 tys. nowych związków małżeńskich. Liczba ta była o ok. 22 tys. niższa niż w 2009 r. Współczynnik małżeństw zmniejszył się o 0,6 pkt do poziomu 6,0. W 2010 r. rozwiodło się 61,3 tys. par małżeńskich, czyli o 4 tys. mniej w stosunku do 2009 r. Dla porównania, w latach odnotowano gwałtowny wzrost liczby rozwodów (w 2004 r. 56 tys. par, w 2005 r. 68 tys. par, w 2006 r. 72 tys. par), podczas gdy w latach orzekano ok tys. rozwodów rocznie. W Polsce pod koniec 1999 r. wdrożono procedurę prawnego orzekania o separacji. Od momentu wejścia w życie ww. procedury liczba separacji wzrastała bardzo szybko. Od 2000 r. do 2005 r. liczba separacji wzrosła z 1,3 tys. do 11,6 tys., ale od 2006 r. widoczny jest trend spadkowy i szacuje się, że w 2010 r. orzeczono ich niespełna 2,8 tys., czyli o ok. 0,4 tys. mniej niż rok wcześniej. Liczbę zawartych małżeństw, separacji i rozwodów w latach przedstawia wykres 4. Wykres 4. Liczba zawartych małżeństw i rozwodów (lewa oś) oraz separacji (prawa oś) w latach (w tys.) małżeństwa rozwody separacje Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS. 0 13

14 Rozdział 1. Tendencje demograficzne 1.3. Cechy demograficzne ludności mające wpływ na politykę społeczną Począwszy od 1992 r. obserwuje się w Polsce nieprzerwany wzrost średniej długości życia. Przewiduje się, że chłopcy urodzeni w 2010 r. osiągną średnio wiek 72,1 lat, dziewczynki zaś 80,6 lat. W stosunku do 1990 r. trwanie życia mężczyzn wydłużyło się o 5,9 lat, zaś kobiet o 7 lat. Nadal utrzymuje się duża różnica między trwaniem życia mężczyzn i kobiet ok. 8,5 roku. Na koniec 2010 r. kobiety stanowiły 51,7% ogółu ludności; na 100 mężczyzn przypada ich 107. Współczynnik ten zmienia się w zależności od wieku, w starszych grupach wieku zdecydowanie przeważają kobiety. Liczebna przewaga mężczyzn występuje wśród ludności w wieku do 44 roku życia na 100 mężczyzn przypada 97 kobiet. Natomiast w wieku powyżej 44 lat współczynnik feminizacji wynosi 124, przy czym w najstarszych rocznikach (65 lat i więcej) jest on wyraźnie wyższy (165). Rezultatem przemian w procesach demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży (0 17 lat). Sytuacja ta w 2010 r. miała swoje dalsze odzwierciedlenie w zmniejszonym udziale tej grupy osób w ogólnej liczbie ludności, tj. do poziomu ok. 18,7% (w 1990 r. 29%; w 2005 r. ok. 21%). Szczególnie duże zmiany można zaobserwować w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety lat, mężczyźni lata). Z danych za 2010 r. wynika, że od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy (w ogólnej liczbie ludności) wzrósł o ponad 6 pkt proc., tj. z poziomu 58,2% do 64,4% (w 2000 r. wynosił prawie 61%), przy czym tempo przyrostu tej grupy ludności jest coraz wolniejsze. Jednocześnie występuje proces starzenia się zasobów siły roboczej. Jest to spowodowane coraz większym udziałem osób w wieku niemobilnym (tj. powyżej 44 roku życia) oraz poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej) w ogóle ludności. W 2010 r. łączny udział ludności w tych grupach wieku wynosił 41,1%. Sam udział osób w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej) w ogólnej populacji wyniósł 16,9% (w 2000 r. prawie 15%, a w 1990 r. niespełna 13%). Struktury wieku ludności w latach 2002 i 2010 przedstawia wykres 5. 14

15 Rozdział 1. Tendencje demograficzne Wykres 5. Struktura wieku ludności Polski ze względu na płeć kobiety w 2002 r. mężczyźni wiek produkcyjny wiek nieprodukcyjny kobiety w r. mężczyźni wiek produkcyjny wiek nieprodukcyjny Źródło: Opracowanie własne DAE MPIPS na podstawie danych GUS. 15

16 Rozdział 1. Tendencje demograficzne Zmiany w strukturze wieku ludności oznaczają także istotne wyzwania dla systemu zabezpieczenia społecznego. Starzenie się społeczeństwa oznacza konieczność zwiększenia transferów socjalnych na rzecz tej grupy ludności (co wynika z potrzeby wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych, zapewnienia odpowiedniego zakresu usług zdrowotnych i opiekuńczych). Syntetycznym miernikiem pokazującym wydolność systemu zabezpieczenia społecznego jest współczynnik obciążenia demograficznego ogółem, pokazujący liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. Z perspektywy systemów zabezpieczenia społecznego istotne jest także to, jak kształtuje się współczynnik obciążenia osób w wieku poprodukcyjnym (kobiety w wieku 60 lat i więcej; mężczyźni w wieku 65 lat i więcej), które są przede wszystkim beneficjentami różnego rodzaju świadczeń społecznych. W 2010 r., tak samo jak rok wcześniej, na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 55 osób w wieku nieprodukcyjnym (tj. 26 osób w wieku poprodukcyjnym oraz 29 w wieku do 17 lat), podczas gdy w 2000 r. współczynnik ten wynosił 64, (24 dla poprodukcyjnego i 40 przedprodukcyjnego), a w 1990 r. aż 74, (22 dla poprodukcyjnego i 52 przedprodukcyjnego) Elementy prognozy demograficznej Obserwowany od połowy lat osiemdziesiątych spadek liczby urodzeń, szczególnie intensywny do 2003 r. oraz korzystne zmiany w procesie umieralności, przyniosły trwałe zmiany w strukturze wieku ludności. Natomiast korzystne zmiany demograficzne, jakie miały miejsce po 2003 r. tj. przede wszystkim wzrost liczby urodzeń oraz nowozawartych małżeństw mogą wskazywać na przełom w dotychczasowym rozwoju ludności. Jednakże dla Polski perspektywa szybkiego wyjścia z głębokiej depresji demograficznej wydaje się bardzo odległa, bowiem dzietność kobiet w naszym kraju kształtuje się na najniższym poziomie wśród krajów UE i jest jedną z najniższych w krajach europejskich. Jednocześnie coraz więcej młodych osób wyjeżdża z Polski z zamiarem pozostania za granicą przez dłuższy czas. W perspektywie do 2035 r. będzie miało miejsce zmniejszanie się zasobów siły roboczej. Według GUS, w 2035 r. ludność Polski osiągnie tys. osób, co będzie stanowiło 94,4% stanu z 2007 r. 1. Aż 90% przewidywanego spadku wielkości 1 Dane na podstawie publikacji Prognoza ludności na lata , GUS, Warszawa,

17 Rozdział 1. Tendencje demograficzne populacji będzie dotyczyło miast. Zmiany w intensywności urodzeń i zgonów spowodują utrzymywanie się dodatniego przyrostu naturalnego do 2013 r. W kolejnych latach jednak wraz z postępującymi niekorzystnymi zmianami w strukturze ludności według wieku oraz zmniejszaniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym przewidywany jest ujemny przyrost naturalny, który z każdym kolejnym rokiem będzie się pogłębiał. GUS prognozuje, że wzrost liczby urodzeń będzie występował do 2011 r., zaś w kolejnych latach liczba urodzeń będzie się systematycznie zmniejszać, osiągając w 2035 r. wielkość 272,5 tysiąca, a więc blisko 30% mniej niż w 2007 r. Wydłużanie się przeciętnego trwania życia, przy jednoczesnym niskim poziomie dzietności, będzie miało odzwierciedlenie w niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności. W perspektywie najbliższych dwudziestu kilku lat nastąpi gwałtowny proces starzenia się ludności. GUS przewiduje znaczący ubytek ludności w wieku produkcyjnym: począwszy od 2010 r. w ciągu 15 lat liczebność tej grupy zmniejszy się o 2946 tys., przy czym maksymalny ubytek, 1215 tys. osób, nastąpi pomiędzy latami 2015 i Do 2035 r. zmniejszenie populacji osób w wieku produkcyjnym prognozowane jest na 3806 tys. osób, zaś ludności w wieku mobilnym aż o 4433 tys. Przy powyżej opisanych tendencjach demograficznych, szczególnej wagi nabiera zatrzymanie na rynku pracy osób, które w okresie do 2020 r. będą zasilać grupy wieku oraz lata (obecnie grupy wieku przedemerytalnego). Ich pozostawanie na rynku, czyli odraczanie momentu przejścia na emeryturę, zależy nie tylko od indywidualnej sytuacji rodzinnej i osobistej, statusu na rynku pracy, przebiegu kariery zawodowej, czy rodzaju i wysokości świadczeń społecznych. Jest także określone przez zasób kapitału ludzkiego, determinującego możliwości pozostawania w zatrudnieniu i cechy struktur ich zatrudnienia, określane przez strukturę popytu na pracę. 17

18 Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY 2.1. Aktywni i bierni zawodowo Aktywni zawodowo to grupa osób reprezentująca realne zasoby pracy. Do tej grupy zaliczane są zarówno osoby pracujące (bądź posiadające pracę pomimo czasowego jej niewykonywania), jak i bezrobotne (czyli osoby aktywnie poszukujące i skłonne podjąć zatrudnienie w relatywnie krótkim okresie czasu). Z kolei ludność bierna zawodowo są to osoby, które nie zostały zakwalifikowane jako pracujące lub bezrobotne, czyli nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały, a jeśli poszukiwały to nie były zdolne do jej podjęcia w ciągu następnych dwóch tygodni. Mogły również oczekiwać na rozpoczęcie pracy najemnej w okresie dłuższym niż 3 miesiące. Do biernych zaliczane są także osoby mające przerwę w pracy trwającą co najmniej 3 miesiące i wynikającą z powodów innych niż choroba, urlop macierzyński czy urlop wychowawczy, pod warunkiem, że w tym czasie otrzymują mniej niż 50% wynagrodzenia. W ostatnich latach liczba osób aktywnych zawodowo w Polsce systematycznie malała, co wyróżniało nasz kraj na tle Europy. Jednakże w 2008 r. malejący trend liczby osób aktywnych zawodowo został przełamany: w 2008 r. do tej grupy zaliczono tys. osób (o 152 tys. więcej niż rok wcześniej), zaś w 2009 r tys. (o 268 tys. osób więcej niż w 2008), zaś w 2010 r tys. (o 381 tys. osób więcej, wzrost o 2,2%). Wzrost liczby aktywnych zawodowo był spowodowany spadkiem liczby osób biernych (z tys. w 2009 r. do tys. osób rok później, a więc o 1,2%), któremu towarzyszył wzrost liczby osób pracujących (odpowiednio tys. i tys.). Obniżenie liczby biernych zawodowo w 2010 r. w ostatnich latach wynikało przede wszystkim ze spadku liczby osób, które nie poszukiwały pracy w związku z nauką oraz uzupełnianiem kwalifikacji (120 tys. osób mniej), a także z powodu choroby lub niepełnosprawności (93 tys. osób). W porównaniu z 2009 r. wzrosła natomiast liczba osób biernych zawodowo, która nie poszukiwała pracy w związku z otrzymywaniem emerytury (99 tys. osób), co może być związane z wchodzeniem w wiek emerytalny powojennego wyżu demograficznego. 18

19 Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 6. Przyczyny rezygnacji z poszukiwania pracy w 2010 r. (w %) mężczyźni kobiety jestem przekonany, nie znajdę innej pracy wykorz. wszystkie możliwości znalezienia pracy uczę się, uzupełniam kwalifikacje opiekuję się dziećmi, innymi osobami inne powody rodzinne Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS, na podstawie BAEL emerytura z powodu niesprawności Inne przyczyny Powyższy wykres obrazuje, które spośród wyróżnionych przyczyn bierności zawodowej miały dominujący wpływ na rezygnację z poszukiwania pracy przez kobiety i mężczyzn w 2010 r. Uwidacznia się przede wszystkim znaczna przewaga udziału kobiet w grupie osób wskazujących konieczność wykonywania obowiązków domowych oraz inne powody osobiste lub rodzinne jako przyczyny braku aktywności. Wśród osób, które z wyżej wskazanych powodów zrezygnowały z aktywności zawodowej, aż 90% stanowią kobiety, co oznacza, iż to przeważnie one zajmują się wychowywaniem dzieci i opieką nad rodziną. Może to wpływać na zróżnicowanie zaangażowania w aktywność zawodową, co zostało zaprezentowane na wykresie 7. 19

20 Rozdział 2. Trendy na rynku pracy Wykres 7. Rodzaj aktywności zawodowej ludności w wieku 15+ wg płci, przeciętnie w 2010 r. mężczyźni pracujący w pełnym wymiarze godzin pracujacy w niepełnym wymiarze godzin bezrobotni bierni kobiety pracujący w pełnym wymiarze godzin pracujacy w niepełnym wymiarze godzin bezrobotni bierni Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS, na podstawie BAEL