POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ W SPRAWACH DELIKTOWYCH NA PODSTAWIE ART. 5 PKT 3 ROZPORZĄDZENIA NR 44/01

Transkrypt

1 STUDIA IURIDICA XLVII/2007 Piotr Rylski WPiA UW POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ W SPRAWACH DELIKTOWYCH NA PODSTAWIE ART. 5 PKT 3 ROZPORZĄDZENIA NR 44/01 UWAGI WSTĘPNE Artykuły 5 7 rozporządzenia Rady Unii Europejskiej nr 44/01 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach 1 cywilnych i handlowych przewidują jurysdykcje szczególne sądów państw człon- 2 kowskich. Znaczenie tzw. jurysdykcji szczególnych przejawia się w tym, że składają się one obok jurysdykcji ogólnej uregulowanej w art. 2 4 rozporządzenia na jurysdykcję krajową państw członkowskich. Powód ma więc prawo wybrać, czy pozwać swojego przeciwnika przed sąd jurysdykcji ogólnej, czyli, co do zasady, wynikającej z miejsca zamieszkania bądź siedziby pozwanego (art. 2 ust. 1 rozporządzenia), czy też przed sąd wskazany według przepisów o jurysdykcji szczególnej zawartych w art. 5 7 rozporządzenia (por. art. 3 ust. 1 rozporządzenia). Jak 3 się wskazuje w literaturze, jurysdykcja krajowa ogólna stanowi zasadę i ma zastoso- 1 Rozporządzenie Rady nr 44/2001/WE z 22 grudnia 2000 roku o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych, Dz.Urz. WE 2001, L 12, s. 1; przekład polski: wyd. specj. Dz.Urz. UE, rozdz. 19, t. 4, s. 42). W dalszej części opracowania, gdy będzie mowa o rozporządzeniu bez dokładnego określenia, wówczas będzie mowa o rozporządzeniu 44/01. 2 Przez pojęcie państwo członkowskie należy rozumieć wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej z wyjątkiem Danii, co do której rozporządzenie nie znajduje zastosowania (por. art. 1 ust. 3 rozporządzenia). Jeśli chodzi o Danię por.: zawarta 19. października 2005 roku umowę pomiędzy Wspólnotą Europejską a Danią w sprawie właściwości sądów oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE 2005, L 299, s. 62). Została ona zatwierdzona przez Radę decyzją 2006/326/WE z 27 kwietnia 2006 roku (Dz.Urz. UE 2006, L 120, s. 22). Umowa weszła w życie z dniem 1 lipca 2007 roku. 3 Należy jednak wskazać, że przepisy o jurysdykcji szczególnej mają zastosowanie jedynie wtedy, gdy pozwany zamieszkuje w innym państwie członkowskim niż to, w którym nastąpiło zdarzenie będące podstawą dla jurysdykcji szczególnej. W przeciwnym przypadku zastosowanie znajdują wyłącznie przepisy o jurysdykcji ogólnej (por.: G.A.L. Droz, Compétence judiciaire et effets des jugements dans le marché commun (Etude de la Convention de Bruxelles du 27 septembre 1968), Paryż 1972, s. 57; S. O Malley, A. Layton, European Civil Practice, London 1989, s. 369).

2 222 PIOTR RYLSKI 4 wanie we wszystkich rodzajach spraw podlegających rozporządzeniu. Jurysdykcje szczególne natomiast znajdują zastosowanie wyłącznie w tych sprawach, które wyraźnie przewiduje rozporządzenie. Z tego też względu, że jurysdykcja ogólna sta- 5 nowi zasadę, a jurysdykcja szczególna wyjątek Europejski Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie podkreślał konieczność ścisłej wykładni art. 5 7 rozporzą- 6 dzenia, by nie doprowadzić do nadmiernego rozszerzenia podstaw jurysdykcji i nie 7 ograniczyć bezpieczeństwa prawnego, któremu wspólnotowe prawo ma służyć. Wśród podstaw jurysdykcji szczególnych uregulowano również jurysdykcję sądu w sprawach deliktowych (art. 5 pkt 3). Zgodnie z tym przepisem: Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego, może być pozwana w innym Państwie Członkowskim [...] jeżeli przedmiotem postępowania jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego albo roszczenia wynikające z takiego czynu przed sąd miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę. Przepis ten posługuje się więc szczególnym łącznikiem dla określenia sądu, przed który należy wytoczyć powództwo w tego rodzaju sprawach, a mianowicie jest nim miejsce, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę (tzw. locus delicti commissi). W tym zakresie przepis ten nie tylko ustanawia jurysdykcję sądu, ale również wprost określa właściwość miejscową 8 sądu do rozpoznania sprawy. Musi to być bowiem sąd, w okręgu którego nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Wynika z tego, że w tym przypadku rozporządzenie ma pierwszeństwo nie tylko przed krajowymi normami jurysdykcyjnymi, lecz również przed krajowymi przepisami o właściwości miejscowej. 9 Jako uzasadnienie dla wprowadzenia tego rodzaju podstawy jurysdykcji krajowej wskazuje się przede wszystkim na szczególny związek pomiędzy miejscem, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę, a postępowaniem, które ma być 10 prowadzone w takiej sprawie. Względy dowodowe przemawiają bowiem za tym, by to sąd nie tylko tego państwa, ale i tego miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę, miał kompetencję do jej rozpoznania. Chodzi tu przede wszystkim o wzgląd na interes wymiaru sprawiedliwości i prawidłowość prowadzonego postępowania, a nie tylko o ochronę osoby poszkodowanej, dla której sąd miejsca wyrządzenia szkody wcale nie musi być bardziej dogodny, niż sąd miejsca za- 4 S. O Malley, A. Layton, European Civil Practice, s. 377; K. Weitz, Kilka uwag na temat jurysdykcji krajowej w sprawach z czynów niedozwolonych w prawie europejskim, Roczniki Nauk Prawnych 2006, nr 1, s G.A.L. Droz, Compétence..., s W dalszej części pracy autor posługuje się nazwą Trybunał lub ETS. 7 H. Gaudemet-Tallon, Compétence et exécution des jugements en Europe. Règlement 44/01, Conventions de Bruxelles et de Lugano, Paris 2002, s. 126; por. m.in. wyroki ETS w sprawach: De Bloss v. Bouyer z 6 października 1976 roku, 14/76, Zb.Orz. z 1976, s. 1497; Somafer v. Saar- -Ferngas z 22 listopada 1978 roku, 33/78, Zb.Orz. z 1978, s. 2183; Peters v. Z.N.A.V. z 22 marca 1983 roku, 34/83, Zb.Orz. z 1983, s G.A.L. Droz, Compétence..., s. 56; K. Weitz, Kilka uwag..., s K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne, [w:] A. Wróbel [red.], Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Warszawa 2005, s S. O Malley, A. Layton, European Civil Practice, s

3 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ mieszkania pozwanego. Stąd mówi się czasami, że w tej podstawie jurysdykcyjnej realizuje się tzw. zasada bliskości (principe de proximité), zgodnie z którą właściwym do rozpoznania sprawy powinien być ten sąd, który jest najbardziej związany 12 z przedmiotem rozpoznawanej sprawy. Ewentualna ochrona powoda może przejawiać się w tym, że uzyskuje on dodatkową, obok miejsca zamieszkania pozwanego, podstawę jurysdykcji. Otrzymuje więc prawo wyboru między dwoma różnymi sądami państw członkowskich i to od jego decyzji zależy, przed który z sądów wytoczy powództwo. Wydaje się jednak, że cel ochronny jest realizowany jedynie pośrednio, a regulacje rozporządzenia dotyczące jurysdykcji szczególnych służą przede wszystkim zapewnieniu prawidłowego wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych i handlowych. 13 Ustalenie znaczenia tego szczególnego łącznika locus delicti commissi w praktyce przesądza o zakresie zastosowania tej podstawy jurysdykcji sądu. Ma on więc znaczenie pierwszorzędne przy ocenie faktycznej efektywności omawianej regulacji. Z tego względu ETS niejednokrotnie wypowiadał się w kwestii właściwego rozumienia tego pojęcia. Niniejsze opracowanie ma na celu zaprezentowanie i podsumowanie dotychczasowego orzecznictwa Trybunału oraz poglądów doktryny w tym zakresie, jak również zwrócenie uwagi na kwestie, które nie były jeszcze rozważane w orzecznictwie, a mogą, jak się wydaje, budzić poważne wątpliwości w praktyce. Dotychczasowe orzecznictwo Trybunału oraz doktryna podkreślają konieczność autonomicznej wykładni nie tylko pojęcia sprawy z czynu niedozwolonego, ale 14 również pojęcia miejsce zdarzenia wywołującego szkodę. Oznacza to konieczność dokonywania takiej wykładni wskazanego łącznika, która zapewni prawidłową realizację celów rozporządzenia i jego efektywność. Większość dotychczasowego orzecznictwa Trybunału w sprawach wynikających z czynu niedozwolonego została 15 wydana na gruncie konwencji brukselskiej i jej art. 5 pkt 3, należy jednak przyjąć, że zachowało ono w pełni swoją aktualność także w odniesieniu do rozporządzenia. Z tego też względu przy wykładni treści rozporządzenia powinny być uwzględ- 11 Odmiennie: P. Bourel, Glosa do orzeczenia Mines de Potasse, Revue critique de droit international privé 1977, nr 3, s. 571; M. Świerczyński, Jurysdykcja krajowa w zakresie zobowiązań deliktowych, Monitor Prawniczy 2002, nr 15, s W ten sposób: K. Weitz, Kilka uwag..., s. 122; co do pojęcia zasada bliskości por.: P. Lagarde, Le principe de proximité dans le droit international privé contemporain. Cours général de droit international privé, Recueil des Cours de l Academie de la Haye 1986, t. 1, s. 127 i n. 13 Inny natomiast charakter mają uregulowania dotyczące jurysdykcji w sprawach ubezpieczeniowych (art rozporządzenia), w sprawach konsumenckich (art ) i w sprawach wynikających z umowy o pracę (art ), które służą przede wszystkim ochronie słabszej strony stosunku prawnego (por.: S. O Malley, A. Layton, European Civil Practice, s. 371; H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s. 214). 14 K. Weitz, Europejskie prawo..., s Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych sporządzona w Brukseli 27 września 1968 roku (tekst jedn.: Dz.Urz. WE 1998, C 27, s. 1). W dalszej części opracowania, gdy będzie mowa o konwencji bez dokładnego określenia, będzie chodziło o konwencję brukselską.

4 224 PIOTR RYLSKI nione rozwiązania przyjęte na gruncie konwencji stanowiącej poprzedniczkę rozporządzenia. Problematyka tzw. deliktów rozproszonych wielomiejscowość prosta Najczęściej zdarzenie powodujące szkodę dokonuje się w tym samym miejscu, w którym ona powstaje. Dotyczy to chociażby typowego przykładu deliktów związanych z wypadkami drogowymi. W tej sytuacji nie ma żadnej wątpliwości, że 16 miejscem zdarzenia wywołującego szkodę (zniszczenie samochodu, obrażenia pasażerów) jest miejsce, w którym doszło do wypadku. W praktyce orzeczniczej powstał jednak problem związany z tzw. deliktami rozproszonymi, czyli dotyczącymi takiej sytuacji, gdy zdarzenie powodujące szkodę oraz sama szkoda wystąpiły w różnych państwach członkowskich. W takim przypadku dochodzi bowiem do sytuacji, w której zdarzenie powodujące szkodę ma miejsce w państwie członkowskim X, natomiast skutek tego zdarzenia, czyli szkoda, 17 powstaje w państwie członkowskim Y. W praktyce najczęściej chodzi o delikty związane z zanieczyszczeniem środowiska lub wynikające z naruszenia dóbr osobistych jednostki przez środki masowego przekazu (tzw. delikty prasowe). Wśród deliktów rozproszonych można jednak wyróżnić dwa ich rodzaje, w zależności od faktycznego położenia zarówno miejsca zdarzenia stanowiącego przyczynę szkody, jak i miejsca, w którym szkoda została wyrządzona. W literaturze przedmiotu wyróżnia się bowiem tzw. wielomiejscowość prostą i złożoną stanu faktycznego deliktu. Podział ten można odnieść do omawianej tu regulacji. W przy- 18 padku wielomiejscowości prostej chodzi o taką sytuację, gdy zdarzenie stanowiące przyczynę szkody, jak i szkoda wystąpiły w dwóch różnych państwach członkowskich, ale znajdują się one w całości na terytorium tych państw. W przypadku wielomiejscowości złożonej, przynajmniej jedno z tych zdarzeń występuje na terytorium więcej niż jednego państwa członkowskiego. Chodzi więc o taką sytuację, gdy to zdarzenie sprawcze, sama szkoda, bądź nawet oba te zdarzenia są związane z terytorium więcej niż jednego państwa członkowskiego. Do rozróżnienia tego trzeba będzie wrócić w dalszej części pracy. W pierwszej kolejności należy zająć się jednak przypadkiem wielomiejscowości prostej. 16 W literaturze wskazuje się, że uregulowanie jurysdykcji w sprawach deliktowych było m.in. wynikiem znaczącego wzrostu liczby spraw wynikających z wypadków drogowych o charakterze międzynarodowym (por.: G.A.L. Droz, Compétence..., s. 63). 17 W tym rozumieniu deliktem rozproszonym nie będzie przypadek, w którym zdarzenie wywołujące szkodę oraz szkoda zaistniały co prawda w dwóch różnych miejscach, ale w tym samym państwie członkowskim. W tym bowiem przypadku rozporządzenie nie będzie znajdowało zastosowania i odpowiednie będą regulacje krajowe państwa członkowskiego w zakresie właściwości miejscowej sądu w sprawach deliktowych. 18 M. Sośniak, Zobowiązania nie wynikające z czynności prawnych w prawie międzynarodowym prywatnym, Katowice 1971, s. 29 i n.; M. Świerczyński, Jurysdykcja..., s. 693.

5 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ Problematyka deliktów rozproszonych była już dostrzegana przez twórców konwencji brukselskiej i zwrócono na nią uwagę w raporcie wyjaśniającym do konwencji przygotowanym przez Paula Jenarda. Problem ten nie został jednak dosta- 19 tecznie wyjaśniony w treści konwencji, a orzecznictwo krajowe państw członkowskich na gruncie art. 5 pkt 3, jak również poglądy doktryny w tym przedmiocie były 20 zróżnicowane. Część sądów krajowych oraz doktryny uznawała, że jurysdykcję na podstawie art. 5 pkt 3 konwencji ma sąd miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie sprawcze, z którego szkoda wynikła, inne natomiast przyjmowały jurysdykcję sądu, 21 w którego okręgu wystąpiła szkoda. Na szczęście Europejski Trybunał Sprawiedliwości dość szybko po wejściu w życie konwencji brukselskiej zajął się problematyką deliktów rozproszonych 22 w orzeczeniu Bier v. Mines de Potasse d Alsace. W sprawie tej powództwo przed holenderski sąd wytoczyła holenderska spółka prowadząca uprawy rolne nad brzegiem Renu, która poniosła straty na skutek zanieczyszczenia rzeki przez francuską fabrykę. W tym przypadku zdarzeniem wywołującym szkodę było zanieczyszczenie rzeki przez pozwaną fabrykę, które nastąpiło we Francji, szkoda natomiast powstała w Holandii w uprawach położonych nad brzegiem Renu. W postępowaniu przed sądem holenderskim pozwana francuska spółka podniosła zarzut braku jurysdykcji sądu holenderskiego ze względu na fakt, że zdarzenie wywołujące szkodę nastąpiło we Francji, a nie w Holandii. Na tle takiego stanu faktycznego Trybunał uznał, że zarówno miejsce zdarzenia powodującego szkodę, jak również miejsce powstania szkody są istotne z punktu widzenia właściwości sądu i żadne z nich nie powinno mieć prymatu przy ustalaniu jurysdykcji sądów państw członkowskich. Z jednej strony, jak zauważył Trybunał, przyjęcie że art. 5 pkt 3 konwencji może być stosowany wyłącznie w stosunku do miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie sprawcze wywołujące szkodę, prowadziłoby najczęściej w praktyce do tego, że jurysdykcję miałby ten sam sąd, co wedle przepisów o jurysdykcji ogólnej, czyli sąd miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego, a to skutkowałoby w konsekwencji utratą przez regulację z art. 5 pkt 3 swojego znaczenia (l effet utile). Z drugiej natomiast strony, Trybunał wskazał, że 23 przyjęcie, iż przez miejsce zdarzenia wywołującego szkodę rozumie się jedynie miejsce, w którym szkoda faktycznie wystąpiła prowadziłoby do tego, że wykluczyłoby się możliwość rozpoznania sprawy przez sąd, który w praktyce jest najbliżej zdarzenia, które szkodę spowodowało, a tym samym zrezygnuje się z istotnej roli 19 Por.: Raport P. Jenarda z 5 marca 1979 roku (opubl. w Dz.Urz. WE 1979, C 59, s. 26), w którym stwierdzono jedynie, że Komisja nie widzi potrzeby wyraźnego określenia, czy przez pojęcie miejsce zdarzenia wywołującego szkodę należy rozumieć miejsce powstania szkody czy też miejsce powstania zdarzenia sprawczego. 20 H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s Por.: wyrok Tribunal de Grande Instance w Paryżu z 19 czerwca 1974 roku, opublikowany wraz z glosą Paula Lagarda w: Revue critique de droit international privé 1974, nr 4, s. 699 i n. 22 Wyrok ETS z 30 listopada 1976 roku, 14/76, Zb.Orz. 1976, s Por.: uzasadnienie wyroku Mines de Potasse, pkt 20.

6 226 PIOTR RYLSKI 24 jaką pełni art. 5 pkt 3 w zapewnieniu prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. W rezultacie Trybunał przyjął, że przez pojęcie miejsca zdarzenia wywołującego szkodę należy rozumieć zarówno miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie będące przyczyną powstałej szkody, jak również miejsce, w którym szkoda wystąpiła. Zgodnie z taką wykładnią Trybunału powód ma prawo wyboru i może wnieść powództwo, bądź przed sąd państwa członkowskiego, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę, bądź przed sąd państwa członkowskiego, w którym szkoda rzeczywiście wystąpiła. Rozstrzygnięcie Trybunału zostało w tym zakresie zaakcep towane przez doktrynę. Wskazuje się, że Trybunał w swoim rozstrzygnięciu dał 27 prymat zasadzie bliskości kosztem ochrony poszkodowanego. Tym samym ETS odrzucił pojawiającą się czasami w literaturze koncepcję forum actoris, wedle której, jeśli trudno określić miejsce wyrządzenia szkody na podstawie art. 5 pkt 3, należy uznać, że jest nim miejsce zamieszania poszkodowanego. Należy jednak zauważyć, że koncepcja ta w sposób skrajny preferuje ochronę poszkodowanego wbrew głównym celom konwencji i rozporządzenia. Niemniej, jak już wskazano, zabezpieczenie praw poszkodowanego może nastąpić pośrednio, gdyż często miejsce powstania szkody będzie tożsame z jego miejscem zamieszkania. Ponadto poszkodowany uzyskał, dzięki orzeczeniu Mines de Potasse, prawo wyboru pomiędzy różnymi sądami, co również ułatwia mu dochodzenie roszczeń. W praktyce bowiem w przypadku deliktów rozproszonych powód może wytoczyć powództwo przed jeden z trzech sądów, a mianowicie: według jurysdykcji ogólnej, czyli przed sąd państwa członkowskiego, w którym pozwany zamieszkuje lub ma siedzibę, ewentualnie przed sąd miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę, albo też przed sąd miejsca, w którym szkoda została wyrządzona. W świetle powyższego orzeczenia prawo wyboru powoda pomiędzy sądem państwa, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę, a sądem państwa, w którym szkoda powstała, nie jest obarczone żadnymi dodatkowymi warunkami. Wynika z tego, że w celu uzasadnienia jurysdykcji sądu powód nie musi wykazy- 28 wać ściślejszego związku sprawy z jednym lub drugim miejscem. Pozwany natomiast nie może powoływać się na zarzut braku jurysdykcji sądu, wskazując, że sąd innego państwa członkowskiego jest bardziej właściwy do rozpoznania sprawy. Tym samym należy stanowczo wykluczyć możliwość przyjęcia na gruncie tego przepisu dopuszczalności doktryny forum non conveniens znanej systemom procesowym państw common law Por.: ibidem, pkt K. Weitz, Europejskie prawo..., s G.A.L. Droz, Glosa do wyroku Mines de Potasse, Recueil Dalloz 1977, s ; S. O Malley, A. Layton, European Civil Practice, s. 426; K. Weitz, Kilka uwag..., s P. Lagarde, Le principe..., s H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s Literatura i orzecznictwo ETS są zgodne, że sądy państwa członkowskiego nie mają, na gruncie rozporządzenia, uprawnienia do odmowy rozpoznania sprawy ze względu na fakt, że w ich

7 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ SZKODA PIERWOTNA I SZKODA NASTĘPCZA W literaturze wskazuje się, że znaczenie orzeczenia Mines de Potasse jest szersze niż to wynika tylko z treści rozstrzygnięcia. Odrzucenie bowiem przez Trybunał koncepcji jurysdykcji sądu miejsca zamieszkania poszkodowanego (forum actoris) sprawia, że orzeczenie to dotyczy wyłącznie takich deliktów, przy których szkoda ujawnia się bezpośrednio po zaistnieniu zdarzenia sprawczego. Dotyczy więc jedynie tzw. szkody pierwotnej. Odmiennie natomiast sytuacja musi wyglądać, gdy szkoda ujawni się po upływie pewnego czasu i w innym państwie członkowskim niż to, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę. Jako przykład takiej sytuacji można podać wypadek samochodowy mający miejsce we Francji. Po udzieleniu doraźnej pomocy medycznej poszkodowany w tym wypadku powrócił do swojego miejsca zamieszkania w Belgii, gdzie po pewnym czasie ujawniły się ciężkie powikłania związane z wypadkiem i poszkodowany stał się osobą niezdolną do pracy zawodowej. W tym przypadku należy przyjąć, że poszkodowany będzie mógł wytoczyć powództwo przeciwko sprawcy wypadku wyłącznie przed sąd we Francji, tam bowiem miało miejsce zdarzenie powodujące szkodę i tam szkoda została wyrządzona. Przy określaniu jurysdykcji sądu nie ma znaczenia to, że późniejsze następcze elementy 30 szkody powstały w innym państwie członkowskim. W podanym tu przykładzie w ogóle nie można mówić o delikcie rozproszonym, gdyż zarówno czynnik sprawczy, jak i wyrządzona szkoda powstały w tym samym miejscu i na terenie tego samego państwa członkowskiego. Zakres zastosowania orzeczenia Mines de Potasse 31 należy więc, w opinii większości doktryny, ograniczyć wyłącznie do takich przypadków, w których zdarzenie wyrządzające szkodę i sama szkoda powstały w dwóch różnych państwach członkowskich od samego początku, a nie były następstwem 32 przemieszczenia się poszkodowanego. Orzeczenie to nie tworzy bowiem, jak już wskazywano, podstawy jurysdykcji mającej być wyłącznie dogodną dla poszkodowanego, lecz służy zapewnieniu prawidłowego wymiaru sprawiedliwości przez umożliwienie rozpoznania sprawy sądowi, który znajduje się najbliżej zdarzenia, z którym wiąże się dochodzone roszczenie. W przeciwnym razie doszłoby do wytworzenia pewnego rodzaju uniwersalnej podstawy jurysdykcji, która byłaby zależna wyłącznie od woli poszkodowanego, który mógłby przez zmianę miejsca swojego pobytu wpływać na jurysdykcję sądu. Prowadziłoby to do całkowitej nie- ocenie sądy innego państwa są do tego bardziej właściwe (por. w tej kwestii: K. Weitz, Europejskie prawo..., s. 498; wyrok ETS z 1 marca 2005 roku, w sprawie A. Owusu v. N.B. Jackson, C-281/02, Zb.Orz. 2005, s oraz glosa do tego orzeczenia K. Weitz, Wyłączenie stosowania doktryny forum non conveniens w prawie europejskim, Europejski Przegląd Sądowy 2005, nr 2, s ). 30 G.A.L. Droz, Compétence..., s. 65; H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s P. Bourel, Du rattachemet de quelques délits spéciaux en droit international privé, Recueil des Cours de l Academie de la Haye 1989, t. 2, s H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s. 175.

8 228 PIOTR RYLSKI przewidywalności w zakresie jurysdykcji sądu w sprawach deliktowych. Z tego względu rozwiązanie takie należy zdecydowanie odrzucić. Ten sposób rozumienia orzeczenia Mines de Potasse został potwierdzony 33 w sprawie Antonio Marinari v. Lloyd Bank plc i Zubaidi Traiding Company dotyczącej powstania szkody majątkowej. W orzeczeniu tym Trybunał przyjął, że w świetle art. 5 pkt 3 konwencji miejscem zdarzenia wywołującego szkodę, nie jest miejsce, w którym poszkodowany poniósł szkodę majątkową następczą (préjudice patrimoniale consécutif) względem szkody pierwotniej, która została spowodowana i zaistniała w innym państwie członkowskim. Podobne stanowisko Trybunał zajął w orzeczeniu Réunion européenne 34 v. Spliethoff s Bevrachtingskantoor i in., które dotyczyło powstania szkody w towarach przewożonych w trakcie międzynarodowego transportu morskiego. W orzeczeniu tym Trybunał podtrzymał wyrażony w orzeczeniu Mines de Potasse pogląd, że art. 5 pkt 3 konwencji dotyczy zarówno miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące przyczynę szkody, jak również miejsca, w którym szkoda nastąpiła. W realiach tej sprawy nie było jednak możliwe ustalenie dokładnego miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące przyczynę szkody, gdyż nastąpiło ono w trakcie transportu towarów drogą morską. Z tego względu Trybunał uznał, że jako miejsce, w którym szkoda wystąpiła należy uznać port docelowy statku przewożącego uszkodzone towary. Trybunał przyjął bowiem, że takie rozwiązanie 35 jest zgodne z zasadami pewności i przewidywalności, które wynikają z celów konwencji. W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał jednoznacznie odrzucił natomiast 36 możliwość, by jako miejsce wyrządzenia szkody można uznać miejsce docelowego transportu towaru będące miejscem zamieszkania poszkodowanego, choć faktycznie tam istnienie szkody zostało stwierdzone. Jednoznacznie z tego orzeczenia wy- 37 nika, że Trybunał w swoim orzecznictwie daje prymat pojęciu pierwotnego miejsca, w którym szkoda została wyrządzona, a nie jedynie miejsca, w którym skutki szkody były odczuwalne lub się ujawniły. 38 Powyższe orzeczenia zapadły w sprawach, dotyczących szkody majątkowej. Uwagi te należy jednak odnieść również do wszelkich szkód na osobie, gdy do szkody pierwotnej dołączają się dalsze następstwa w postaci pogorszenia stanu 33 Wyrok ETS z 19 września 1995 roku, C-364/93, Zb.Orz. 1995, s Wyrok ETS z 27 października 1998 roku, C-51/97, Zb.Orz. 1998, s Por.: uzasadnienie wyroku Réunion européenne, pkt Por.: ibidem, pkt 36. W literaturze wskazuje się co prawda, że orzeczenie to dało prymat zasadzie pewności (lub przewidywalności, previsibilité) nawet kosztem zasady bliskości; por.: H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s K. Weitz, Europejskie prawo..., s Ta linia orzecznicza ETS została utrzymana w niedawnym orzeczeniu z 10 czerwca 2004 roku w sprawie Kronhofer v. Maier i in., C-168/02, Zb.Orz. 2004, s. 6009, w którym przyjęto, że pojęcie miejsce, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę nie odnosi się do miejsca zamieszkania powoda, w którym znajduje się centralne miejsce położenia jego majątku, wyłącznie z tej przyczyny, że według twierdzeń powoda poniósł on szkodę finansową, będącą następstwem utraty składników majątkowych, która to szkoda powstała w innym państwie członkowskim (por.: K. Weitz, Kilka uwag..., s. 128).

9 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ zdrowia poszkodowanego. W takim przypadku art. 5 pkt 3 nie daje podstawy do wytoczenia powództwa przed sąd miejsca, w którym następstwa te powstały lub się ujawniły. W przeciwnym razie doprowadziłoby to do znacznego wzrostu liczby podstaw jurysdykcji zupełnie nieprzewidywalnych z punktu widzenia pozwanego. Mógłby on zostać bowiem pozwany przed sądy, których jurysdykcja wynika jedynie z faktu przemieszczenia się poszkodowanego i nie pozostaje w związku z samym zdarzeniem sprawczym. Ten sposób wykładni został, jak się wydaje, zaakceptowany przez większość doktryny, choć w dawniejszej literaturze można się było spotkać 40 z głosami przeciwnymi. Przypadek tzw. osoby trzeciej pośrednio poszkodowanej (victime d un préjudice par ricochet) Szczególną sytuację stanowi natomiast przypadek, w którym roszczenia odszkodowawczego dochodzi osoba, która co prawda sama nie jest bezpośrednio poszkodowana w zaistniałym zdarzeniu, ale poniosła szkodę w związku z deliktem wyrządzonym innemu podmiotowi. W takiej sytuacji mówi się o osobie trzeciej pośrednio poszkodowanej (victime d un préjudice par ricochet). Pojawia się więc pytanie, czy taka osoba trzecia może korzystać z dobrodziejstwa art. 5 pkt 3 rozporządzenia przy wytaczaniu powództwa przeciwko sprawcy szkody oraz jak ustalić miejsce zdarzenia będącego przyczyną szkody oraz miejsce powstania szkody. Chodzi o to, czy w tym ostatnim przypadku miarodajne będzie miejsce poniesienia szkody przez pierwotnie poszkodowanego, czy też miejsce poniesienia szkody przez osobę trzecią pośrednio poszkodowaną. Odpowiedzi na to pytanie udzielił Trybunał w wyroku w sprawie Soc. Dumez 41 France i in. v. Hessiche Ladnesbank i in. W stanie faktycznym sprawy spółki- -matki, których siedziba znajdowała się we Francji, wytoczyły przed sąd francuski powództwo o naprawienie szkody wyrządzonej przez niemieckiego przedsiębiorcę ich spółce-córce, działającej na terytorium Niemiec. Powodowie wskazali, że spółka-córka poniosła na terytorium niemieckim szkodę, która spowodowała również szkodę w ich majątku na skutek obniżenia się aktywów firmy. Szkoda ta, w ocenie powodów, została im wyrządzona we Francji jako miejscu działalności spółek- -matek. Pozwana spółka niemiecka podniosła jednak zarzut braku jurysdykcji sądu francuskiego. W tym stanie faktycznym sąd francuski wystąpił do Trybunału z pytaniem prawnym, czy w świetle art. 5 pkt 3 konwencji prawo wyboru powoda pomiędzy miejscem, w którym nastąpiło zdarzenie sprawcze powodujące szkodę, 39 Odmienny pogląd wyraził Marek Świerczyński, aprobując jedno z orzeczeń włoskiego Sądu Kasacyjnego, który przyjął jurysdykcję sądów włoskich z tego względu, że we Włoszech wystąpiły powikłania pooperacyjne pacjenta operowanego pierwotnie na terytorium Szwajcarii (por.: M. Świerczyński, Jurysdykcja..., s. 695). Pogląd ten nie wydaje się jednak trafny. 40 H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s Wyrok ETS z 11 stycznia 1990 roku, C-220/88, Zb.Orz. 1990, s. 49.

10 230 PIOTR RYLSKI a miejscem wystąpienia szkody przysługuje osobie, która nie twierdzi, że jest bezpośrednim poszkodowanym, ale która poniosła szkodę jedynie pośrednio, na skutek wyrządzenia szkody bezpośrednio poszkodowanemu i czy w takim przypadku za miejsce, w którym szkoda wystąpiła należy uznać miejsce zamieszkania pośrednio poszkodowanego? W swoim orzeczeniu Trybunał nie odniósł się jednoznacznie do kwestii, czy powództwo osoby trzeciej pośrednio poszkodowanej w ogóle wchodzi w zakres zastosowania art. 5 pkt 3 konwencji, ale należy uznać, że Trybunał taką możliwość 42 dopuścił. Trybunał stwierdził bowiem, że przez miejsce zdarzenia powodującego szkodę należy rozumieć miejsce, w którym szkoda została wyrządzona osobie będącej bezpośrednim poszkodowanym zdarzeniem sprawczym. Wynika z tego, że 43 osoba trzecia pośrednio poszkodowana może wytoczyć powództwo przed sądy tych samych państw członkowskich, przed które może to zrobić osoba bezpośrednio poszkodowana. Osoba pośrednio poszkodowana, korzysta bowiem z tego uprawnienia w sposób niejako pochodny. W grę wchodzi więc bądź możliwość pozwania sprawcy szkody przed sąd miejsca jego zamieszkania lub siedziby, wedle przepisów o jurysdykcji ogólnej, bądź przed sąd miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie sprawcze powodujące szkodę w stosunku do bezpośrednio poszkodowanego, bądź też przed sąd miejsca, w którym szkoda została poniesiona przez bezpośrednio poszkodowanego. W realiach omawianej sprawy wszystkie te trzy miejsca znajdowały się w Niemczech, gdyż tam znajdowała się siedziba spółki-córki, której wyrządzono szkodę, oraz tam znajdowała się siedziba pozwanego. Z tego względu sąd francuski musiał stwierdzić brak jurysdykcji krajowej w sprawie. W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał wyraźnie stwierdził, że niedopuszczalne, w świetle celów konwencji, byłoby danie prymatu podstawie jurysdykcji wynikającej z miejsca zamieszkania 44 powoda. Uznał bowiem, że nie ma żadnych podstaw, by uchylić przepisy o jurysdykcji ogólnej, gdy brak szczególnie ścisłego związku między miejscem wyrządzenia szkody, a sądem mającym rozstrzygać sprawę. W przypadku szkody wyrządzonej pośrednio poszkodowanemu taki szczególnie ścisły związek w ocenie Trybunału nie występuje. Z tego względu przyjęcia takiego rozwiązania nie uzasadniają cele konwencji dotyczące zapewnienia właściwego wymiaru spra- 45 wiedliwości. Należy również wskazać, że w tym orzeczeniu Trybunał chciał uniknąć nadmiernego zwiększenia liczby wchodzących w grę sądów mających jurysdykcję w sprawie. W przypadku osób trzecich pośrednio poszkodowanych jest to szczególnie niebezpieczne, gdyż krąg takich osób jest bardzo trudny do ustalenia, a przyjęcie, że każda z nich mogłaby wytoczyć powództwo przed sąd swojego miejsca zamieszkania prowadziłoby do przyznania jurysdykcji sądom zbyt wielu państw 46 członkowskich i do utraty przez art. 5 pkt 3 znaczenia H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s Por.: uzasadnienie wyroku Dumez, pkt 20. Por.: ibidem, pkt 16. Por.: ibidem, pkt 17. Por.: ibidem, pkt 19.

11 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ Pogląd wyrażony w orzeczeniu Dumez spotkał się z aprobatą doktryny i orzecznictwa krajów członkowskich. 47 Można jednak spotkać głosy, że orzeczenie to nie powinno być odnoszone do przypadków wyrządzenia szkody na osobie. Specyfika tego rodzaju szkody, zdaniem niektórych autorów, sprawia, że sądem właściwym do rozpoznania sprawy powinien być sąd państwa członkowskiego, w którym poszkodowany pośrednio ma 48 miejsce zamieszkania. Jako argument za takim rozumieniem art. 5 pkt 3 rozporządzenia w literaturze francuskiej wskazuje się orzeczenie francuskiego Sądu Kasacyjnego z 21 października 1981 roku. W sprawie, na której tle zapadł ten wy- 49 rok, stan faktyczny przedstawiał się następująco. W wyniku wypadku drogowego w Hiszpanii ciężko ranny został Francuz zamieszkały w Nicei. Przetransportowano go do Nicei, gdzie udzielono mu pierwszej pomocy, jednak w wyniku odniesionych obrażeń pacjent zmarł. Powództwo przeciwko sprawcy wypadku przed sąd francuski wytoczyła żona zmarłego, dochodząc odszkodowania z tytułu wyrządzonej 50 jej szkody na skutek śmierci męża. Sąd Kasacyjny przyjął, że sąd francuski ma jurysdykcję w sprawie. Przedstawiony stan faktyczny wskazuje jednak wyraźnie, że nie jest to przykład dochodzenia roszczenia przez osobę trzecią pośrednio poszkodowaną, i w literaturze jest z tym błędnie utożsamiany. Jak wynika bowiem z uzasadnienia orzeczenia Sądu Kasacyjnego, wdowa występowała w sprawie jako główny poszkodowany, dochodziła bowiem odszkodowania jej należnego z tytułu zdarzenia, którym stała się śmierć męża, a nie wypadek drogowy w Hiszpanii. W związku z tym, że miejscem powstania szkody była Francja, gdyż tam nastąpił zgon jej męża, jurysdykcja sądu francuskiego była w pełni uzasadniona. Inaczej byłoby jedynie wtedy, gdyby osoba dochodząca odszkodowania powoływała się na fakt, że szkoda jej wyrządzona jest następstwem szkody wyrządzonej głównemu poszkodowanemu. Jako przykład można podać sytuację, gdy poszkodowany w wypadku w Hiszpanii mąż zostałby tak ciężko ranny, że straciłby możliwości zarobkowe. Gdyby w tym przypadku żona wytoczyła powództwo o odszkodowanie z tytułu wyrządzonej jej szkody na skutek utraty przez męża możliwości zarobkowych, miałoby zastosowanie orzeczenie w sprawie Dumez. Należy bowiem przyjąć, że również w sprawach dotyczących szkody na osobie powódka byłaby uprawniona do wytoczenia powództwa wedle tych samych reguł co poszkodowany bezpośrednio. Mogłaby więc wytoczyć powództwo bądź przed sąd państwa, w którym znaj- 51 duje się miejsce zamieszkania (siedziby) pozwanego, bądź na podstawie art. 5 pkt 3 47 H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s P. Bourel, Du rattachemet..., s Wyrok Sądu Kasacyjnego z 21 października 1981 roku, I Izba Cywilna, Bulletin des arrêts de la Cour de Cassation 1981, nr W literaturze francuskiej odpowiedzialność z tytułu śmierci osoby bliskiej zalicza się do odpowiedzialności odszkodowawczej, stąd pozostaje ono w zakresie zastosowania art. 5 pkt 3 rozporządzenia (H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s. 176). W literaturze polskiej także przyjmuje się, że tego rodzaju roszczenia powinny pozostawać w zakresie zastosowania art. 5 pkt 3 (por.: K. Weitz, Kilka uwag..., s. 125). 51 W ten sam sposób: ibidem, s

12 232 PIOTR RYLSKI rozporządzenia, z tym że miejsce zdarzenia powodującego szkodę i miejsce wyrządzenia szkody odnosiłyby się do osoby bezpośrednio poszkodowanego. W omawianym przykładzie miejscem tym byłoby miejsce wypadku drogowego w Hiszpanii. Nie wydaje się słuszne, by charakter wyrządzonej szkody mógł decydować o odmiennej wykładni art. 5 pkt 3, a już z pewnością nie może uzasadniać przyjęcia 52 teorii forum actoris. MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ W PRZYPADKU DELIKTÓW PRASOWYCH Niezwykle liczne problemy z zastosowaniem zasady wynikającej z wyroku Mines de Potasse wiążą się ze sprawami, w których nie można jednoznacznie określić miejsca zdarzenia sprawczego powodującego szkodę, jak również miejsca wystąpienia szkody. Dotyczy to przede wszystkim spraw określanych mianem tzw. 53 deliktów prasowych, a więc przypadku wyrządzenia szkody na skutek naruszenia 54 dóbr osobistych za pośrednictwem prasy, radia lub telewizji. Wydaje się, że w za- 55 kres tych spraw wchodzą także szkody wyrządzone za pośrednictwem Internetu. Problem przy ustaleniu miejsca wyrządzenia szkody, o którym mowa w art. 5 pkt 3 rozporządzenia w tego rodzaju sprawach jest znaczny. Jeśli przykładowo gazeta, która zawiera zdjęcie naruszające prawo do prywatności poszkodowanego, jest wydawana w jednym państwie członkowskim (np. Holandia), ale jest również rozprowadzana (dystrybuowana) w trzech innych państwach członkowskich: Francji, Belgii i Niemczech, a osoba poszkodowana zamieszkuje we Włoszech, pojawia się pytanie, w którym z tych państw znajduje się miejsce wyrządzenia szkody? Czy będzie nim miejsce, w którym gazeta ta jest wydawana, czy też będą to miejsca, w których gazeta jest rozprowadzana? Być może natomiast jest to miejsce zamieszkania poszkodowanego? Co do odpowiedzi na to pytanie można było spotkać bardzo różne propozycje. 56 W literaturze zaprezentowano dwa główne stanowiska. Pierwsze z nich zakładało, że specyfika deliktów prasowych sprawia, iż w ich przypadku nie znajdu- 52 Zdecydowanie przeciwko koncepcji forum actoris opowiedział się także ETS w wyroku Shearson Lehman Hutton z 19 stycznia 1993 roku, C-89/91, Zb.Orz. 1993, s Należy wskazać, że art. 5 pkt 3 rozporządzenia ma zastosowanie nie tylko wtedy, gdy doszło już do zdarzenia wyrządzającego szkodę, ale również wtedy, gdy zdarzenie takie dopiero może nastąpić. Dla jasności wywodu z reguły będzie jednak mowa o już wyrządzonej szkodzie, należy jednak mieć na uwadze, że zakres tego przepisu jest szerszy. 54 K. Siehr, European Private International Law of Torts. Violations of Privacy and Rights relating to the Personality, Rivista di diritto internationale private e processuale 2004, nr 4, s O. Cachard, La régulation internationale du marché électronique, Paris 2002, s. 278; H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s A. Huet, Glosa do wyroku Shevill, Journal du droit international 1996, nr 2, s

13 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ je zastosowania podział przyjęty przez Trybunał w orzeczeniu Mines de Potasse. Wedle tego poglądu, w razie naruszeń dóbr osobistych przez działanie mass mediów trudno bowiem określić odrębnie miejsce zdarzenia stanowiącego przyczynę szkody i miejsce samej szkody. Z tego względu proponuje się, ażeby przyjąć, iż w przypadku szkody wyrządzonej przez środki masowego przekazu miejscem wyrządzenia szkody w rozumieniu art. 5 pkt 3 rozporządzenia było miejsce zamieszkania poszkodowanego, gdyż tam szkoda zostaje wyrządzona w całości i tam są w pełni odczuwalne jej skutki. W tym miejscu dochodzi bowiem do wypełnienia wszystkich elementów czynu niedozwolonego. Pogląd ten neguje znaczenie przypisywane miejscu wydania gazety lub miejsc, w których dochodzi do dystrybucji jej nakładu, gdyż są to zdarzenia obojętne z punktu widzenia wyrządzenia szkody 57 poszkodowanemu. Drugie stanowisko przyjmuje natomiast zasadność stosowania wyroku Mines de Potasse w przypadku deliktów prasowych z tym, że ze względu na specyfikę tego rodzaju deliktów w sposób szczególny określa miejsce zdarzenia powodującego szkodę i miejsce wystąpienia samej szkody. Przez miejsce zdarzenia powodującego szkodę proponuje się przyjąć bądź miejsce wydania gazety, ewentualnie emisji programu telewizyjnego, radiowego (tzw. pierwotna przyczyna sprawcza), bądź też miejsca dystrybucji gazety lub rozpowszechnienia programu telewizyjnego (radiowego) w innych państwach członkowskich (tzw. wtórna przyczyna sprawcza). 58 Stąd wynika, że poszkodowany mógłby pozwać sprawcę wedle swego wyboru bądź przed sąd miejsca, w którym gazetę wydano lub dokonano pierwotnej emisji programu telewizyjnego (radiowego), bądź przed sąd miejsca, w którym doszło do rozpowszechniania tej publikacji lub emisji. W podanym tu przykładzie powód miałby prawo wyboru pozwania sprawcy przed sąd holenderski, francuski, niemiecki lub belgijski. Ponadto, zgodnie z tym zapatrywaniem, przez miejsce, w którym szkoda została wyrządzona, należy rozumieć miejsce zamieszkania powoda, 59 jako że tam jego dobro osobiste zostało w sposób realny naruszone lub zagrożone. Jak widać, zgodnie z tym poglądem powód miałby bardzo szerokie prawo wyboru sądu, przed który chciałby pozwać sprawcę szkody. W grę wchodziłby bowiem sąd jurysdykcji ogólnej wyznaczony przez miejsce zamieszkania (siedzibę) pozwanego, sądy miejsca, w którym gazeta lub program telewizyjny (radiowy) były wydane, emitowane lub rozpowszechniane (jako miejsca, w których nastąpiły zdarzenia powodujące szkodę), jak również sąd miejsca, w którym powód zamieszkuje (jako miejsce wystąpienia szkody). W przedstawionym przykładzie powód miałby prawo wyboru pomiędzy sądami wszystkich wchodzących w grę państw. Ze względu na fakt, że problem ten nie był jednoznacznie rozwiązywany również przez sądy państw członkowskich odpowiedzi na przedstawione pytanie udzie- 57 P. Bourel, Du rattachemet..., s H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s H. Gaudemet-Tallon, Glosa do wyroku Kakouris, Revue de droit international privé 1990, nr 2, s. 376; B. Audit, Droit international privé, Paris 2000, s. 533.

14 234 PIOTR RYLSKI 60 lił Trybunał w orzeczeniu w sprawie Fiona Shevill v. Presse Alliance. Orzeczenie to zapadło na skutek pytania prawnego zadanego przez angielską Izbę Lordów w sprawie, w której zamieszkała w Anglii powódka pozwała przed sąd angielski gazetę francuską, która opublikowała naruszający jej dobra osobiste artykuł. Gazeta ta została wydana we Francji, była jednak dystrybuowana w innych państwach członkowskich, w tym także w Anglii. Trybunał w tej sprawie uznał, że w przypadku deliktów prasowych o charakterze transgranicznym, przez pojęcie zdarzenie powodujące szkodę należy rozumieć miejsce, w którym znajduje się siedziba wydawcy tegoż artykułu, bądź też miejsce, w którym publikacja była dystrybuowana i w którym powód mógł odnieść szkodę w swoich dobrach osobistych. Jak z tego wynika, Trybunał w pełnej rozciągłości zaakceptował rozwiązanie przyjęte w wyroku Mines de Potasse w stosunku do spraw wynikających z deliktów prasowych i odrzucił te koncepcje, które ograniczały prawo powoda do wyboru sądu. Jednocześnie Trybunał sprecyzował, co należy rozumieć przez pojęcie miejsce zdarzenia powodującego szkodę i miejsce wystąpienia szkody w tego rodzaju sprawach. Trybunał nie podzielił koncepcji, wedle której miejscem zdarzenia powodującego szkodę jest miejsce publikacji lub miejsce dystrybucji publikacji, przyjmując, że miejscem tym jest siedziba wydawcy. Pogląd ten zasługuje 61 na akceptację przede wszystkim dlatego, że nie doprowadza do nadmiernego rozbudowania wchodzących w grę podstaw jurysdykcji, a ponadto posługuje się kryterium, które jest najłatwiejsze do ustalenia. Trybunał dał więc prymat koniecz- 62 ności jednoznacznego ustalenia miejsca wystąpienia zdarzenia sprawczego szkody, 63 co ze wszech miar należy uznać za słuszne. Po drugie, co do miejsca wyrządzenia szkody Trybunał stwierdził, że jest nim to miejsce, w którym nastąpiła publikacja lub dystrybucja gazety, ale tylko jeśli mogło to stanowić zamach na dobra osobiste poszkodowanego. W uzasadnieniu wskazano, że chodzi o te miejsca, w których dana osoba jest znana lub rozpoznawalna. Nie dotyczy to więc automatycz- 64 nie wszystkich państw członkowskich, w których gazeta lub program były rozpowszechniane. Z orzeczenia tego wynika, że sąd odrzucił koncepcję forum actoris jako miejsca powstania szkody, a jednocześnie w zasadzie odmówił szczególnej 65 specyfiki deliktom prasowym na tle konwencji i rozporządzenia. Oczywiście, należy wskazać, że często miejscem, w którym dana osoba jest znana, lub realnie mogła jej zostać wyrządzona szkoda, jest miejsce jej zamieszkania. Nie musi to jednak dotyczyć osób powszechnie znanych, w przypadku których w zasadzie roz- 60 Wyrok ETS z 7 marca 1995 roku, C-68/93, Zb.Orz. 1995, s Por.: uzasadnienie wyroku Shevill, pkt Krytycznie do poglądu przyjętego przez Trybunał, że przez miejsce zdarzenia powodującego szkodę należy rozumieć siedzibę wydawcy odniósł się Paul Lagarde (Glosa do wyroku Shevill, Revue critique de droit international privé 1996, nr 3, s. 499). 63 H. Tagaras, Chronique de jurisprudence de la Cour de Justice relative à la convention de Bruxelles. Annés judiciaries et , Cahiers de droit européen 1997, nr 1 2, s Por.: pkt 29 uzasadnienia wyroku Shevill. 65 A. Huet, Glosa..., s. 545; K. Siehr, European Private International Law..., s

15 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ powszechnianie gazety, czy programu naruszającego ich dobra osobiste, może być 66 dokonane w każdym kraju członkowskim, w którym osoba ta jest rozpoznawalna. Do przyjęcia jednak jurysdykcji sądu miejsca zamieszkania powoda jest wymagane spełnienie dwóch kumulatywnych przesłanek, a mianowicie dystrybucja publikacji lub emisja programu w tym państwie członkowskim i ewentualność wyrządzenia szkody lub zagrożenie sfery prawnej powoda. Tym samym Trybunał po raz kolejny wskazał, że rola art. 5 pkt 3 polega przede wszystkim na zapewnieniu właściwego wymiaru sprawiedliwości, a nie służy ochronie strony poszkodowanej. Szczególne znaczenie tego orzeczenia przejawia się także w tym, że ETS zajął się w nim kwestią zakresu dochodzonego roszczenia w każdym z państw członkowskich. DELIKTY ROZPROSZONE WIELOMIEJSCOWOŚĆ ZŁOŻONA I ZAKRES DOCHODZONEGO ROSZCZENIA W orzeczeniu w sprawie Shevill Trybunał po raz pierwszy rozstrzygnął sprawę powstałą na tle deliktu rozproszonego, gdzie wystąpiła wielomiejscowość złożona. W jej stanie faktycznym miejsce zdarzenia powodującego szkodę, zgodnie z definicją przyjętą przez ETS, znajdowało się w jednym państwie członkowskim (siedziba wydawnictwa), jednak szkoda została wyrządzona w kilku państwach, gdyż gazeta była dystrybuowana do różnych państw członkowskich. W związku z tym powstał problem związany z zakresem dochodzonego roszczenia w każdym z państw członkowskich. Problem taki nie istniał w przypadku deliktów charakteryzujących się wielomiejscowością prostą, gdyż w przypadku, gdy istniało tylko jedno zdarzenie powodujące szkodę, lub nawet więcej takich zdarzeń, ale mających miejsce w jednym państwie członkowskim, a jednocześnie szkoda powstała w innym, ale tylko jednym państwie członkowskim, było oczywiste, że powód miał prawo dochodzić całości należnego mu odszkodowania bądź przed sądami jednego, bądź drugiego państwa członkowskiego. W ten sam sposób poszkodowany 67 może zawsze dochodzić całości wyrządzonej mu szkody przed sądem, który ma jurysdykcję ogólną w sprawie. Zgoła odmiennie kwestia ta wygląda w przypadku deliktów rozproszonych charakteryzujących się wielomiejscowością złożoną, gdyż nie jest już tak oczywiste, czy powód ma prawo dochodzić całości swojego roszczenia w każdym z państw członkowskich, nawet jeśli w jednym z nich powstała tylko nieznaczna część szko- 66 Na problem ten wskazuje G. Parléani (Glosa do wyroku Shevill, Recueil Dalloz 1996, s. 64), który stwierdza, że w przypadku osób znanych na całym świecie rozwiązanie przyjęte przez Trybunał będzie powodowało konieczność wytaczania wielu powództw w różnych państwach członkowskich. 67 H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s. 179.

16 236 PIOTR RYLSKI dy całkowitej. Problem ten był jednym z bardziej spornych w literaturze, w której wyrażono trzy różne stanowiska w tej kwestii. Pierwsze stanowisko przyjmowało, że powód powinien mieć możliwość dochodzenia całości należnego mu roszczenia odszkodowawczego przed każdym sądem, 68 który ma jurysdykcję w sprawie. Poszkodowany mógł więc zgodnie z tym poglądem pozwać sprawcę szkody o całość wyrządzonej mu szkody zarówno przed sąd jurysdykcji ogólnej, jak również przed sąd, w którego okręgu wystąpiło zdarzenie powodujące szkodę, jak i przed sąd, w którego okręgu szkoda faktycznie wystąpiła, niezależnie od tego, w jakiej była ona wysokości. Z rozumowania tego wynika, że jeżeli gazeta naruszająca dobra osobiste poszkodowanego została wydana w nakładzie kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy w jednym państwie członkowskim, ale rozprowadzono ją też do innych państw członkowskich w nakładzie kilkudziesięciu egzemplarzy, to niezależnie od tego, jaka część szkody całkowitej została wyrządzona w każdym z tych państw, powód miał prawo dochodzić całości roszczenia przed każdym z wchodzących w grę sądów. Teoria ta, przeważająca w literaturze niemieckiej w zakresie stosowania norm kolizyjnych, została jednak poddana krytyce jako prowadząca do nadmiernego 69 rozszerzenia liczby wchodzących w grę podstaw jurysdykcji. Ponadto w sposób nieuprawniony teoria ta preferowała stronę powodową, mimo że nie jest to główny cel jurysdykcji szczególnych uregulowanych w konwencji i rozporządzeniu. Wskazano również na problemy w wykonywaniu wymiaru sprawiedliwości, gdyby sąd jednego państwa członkowskiego musiał ustalać wysokość wyrządzonej szkody w innym państwie członkowskim lub w kilku innych państwach. W grę wchodziłyby przede wszystkim kłopoty dowodowe i konieczność korzystania z międzynarodowej pomocy prawnej. Ponadto przyznanie jurysdykcji sądom państwa, w którym została wyrządzona jedynie nieznaczna część szkody całkowitej, sprawia, że jurysdykcja ta w żadnym stopniu nie jest uzasadniona związkiem sądu z przedmiotem dochodzonego roszczenia. Należy wskazać również, że przyjęcie tej teorii 70 mogłoby prowadzić do rozwijania się niekorzystnego zjawiska określanego mianem forum shopping, czyli wyboru przez powoda sądu tego państwa członkowskiego, które jest dla niego korzystne, bez koniecznego związku między przedmiotem sprawy a sądem właściwym do jej rozpoznania. 71 Drugi pogląd zakładał, że co do roszczeń deliktowych, w których dochodzi do wielomiejscowości złożonej można zastosować przyjętą przez Trybunał na grun- 68 P. Bourel, Du rattachemet..., s. 354; J. Mauro, Glosa do wyroku Tribunal de Grand Instance w Paryżu z , Gazette du Palais z 3 stycznia 1985, s. 8. Pogląd taki wyraził również: J. Kropholler, Europäisches Zivilprozessrecht, Auf. 4, Frankfurt 1993, s Autor nie podtrzymał jednak tego poglądu w kolejnych wydaniach swojej pracy; por.: J. Kropholler, Europäisches Zivilprozessrecht, Auf. 8, Frankfurt 2005, s. 152 i n. 69 P. Lagarde, Glosa..., s Ibidem, s P. Vlas, The EEC Convention on Jurisdiction and Judgments, Netherlands International Law Review 1995, s. 423; M. Świerczyński, Jurysdykcja..., s. 694.

17 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ cie roszczeń kontraktowych zasadę accessorium sequitur principale. Wedle tego poglądu, poszkodowany mógłby pozwać sprawcę o naprawienie całej szkody zarówno przed sąd miejsca zamieszkania pozwanego, jak również przed sąd miejsca zdarzenia powodującego szkodę, natomiast w przypadku miejsca wystąpienia szkody decydowałoby to miejsce, w którym wystąpiła szkoda główna. Zgodnie bowiem 73 z poglądem wyrażonym w orzeczeniu Shevanaï v. Kreischer, na gruncie przepisów o jurysdykcji w sprawach kontraktowych (art. 5 pkt 1 konwencji), Trybunał przyjął, że o jurysdykcji sądu państwa członkowskiego powinno decydować miejsce 74 wykonania zobowiązania głównego. Twórcy tej teorii proponują, by w sprawach deliktowych mówić o miejscu wyrządzenia szkody głównej i sąd, w którego okręgu to zdarzenie wystąpiło, powinien mieć jurysdykcję do rozpoznania całości dochodzonego roszczenia. Niewątpliwie pogląd ten w przeciwieństwie do poprzedniego pozwala uniknąć zarzutu o brak związku między sądem mającym jurysdykcję w sprawie a przedmiotem dochodzonego roszczenia, gdyż jurysdykcji nie miałyby te sądy, w których okręgu szkoda była mała lub wręcz znikoma. Pod adresem tej teorii wysunięto jednak zarzut, że wbrew brzmieniu art. 5 pkt 3 konwencji pozbawia ona poszkodowanego możliwości wytoczenia powództwa przed sądy tych państw, w których 75 okręgach szkoda jednak wystąpiła, choć w mniejszym zakresie niż w innych. Ponadto w literaturze już na gruncie wyroku Shevanaï podniesiono, że w praktyce będzie niezwykle trudno ustalić, które z miejsc wyrządzenia szkody należy uznać za 76 miejsce wyrządzenia szkody głównej. Dotyczy to zwłaszcza przypadku, gdy szkoda została wyrządzona w podobnych rozmiarach w kilku państwach członkowskich. Ponadto ocena tego, czy w sprawie mamy do czynienia ze szkodą główną, powinna być dokonana jeszcze przed przeprowadzeniem postępowania, w trakcie badania przez sąd swojej jurysdykcji, co w praktyce powoduje liczne komplikacje. W końcu trzeci pogląd zakładał, że o ile przed sądem miejsca, w którym wystąpiło zdarzenie powodujące szkodę, poszkodowany może dochodzić od sprawcy naprawienia całości wyrządzonej szkody, o tyle przed sądami, w których okręgu wystąpiła szkoda tylko w takim zakresie, w jakim szkoda ta ujawniła się na terytorium tego państwa członkowskiego. Rozwiązanie to z jednej strony umożliwi 77 powodowi wybór między kilkoma sądami państw członkowskich, a z drugiej strony zapewni prawidłowy wymiar sprawiedliwości, ograniczając rozpoznanie sprawy tylko do terytorium tego państwa członkowskiego, w którym szkoda wystąpiła. Poszkodowany może natomiast zawsze domagać się odszkodowania w całości przed sądem miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie będące przyczyną szkody, gdyż zwią- 72 A. Huet, Chronique de jurisprudence française, Journal de droit international 1994, nr 1, s Wyrok ETS z 15 stycznia 1987 roku, 266/85, Zb.Orz. 1987, s H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s P. Lagarde, Glosa..., s G.A.L. Droz, Glosa do wyroku Shevanai, Revue de droit internatioal privé 1987, s P. Lagarde, Glosa do wyroku Tribunal de Grand Instance w Paryżu z , Revue critique de droit international privé, 1974, s. 701.

18 238 PIOTR RYLSKI zek tego sądu z przedmiotem roszczenia jest najściślejszy. Ten pogląd przyjęło 78 także orzecznictwo krajowe sądów francuskich. W orzeczeniu Shevill Trybunał przyjął ostatnią z proponowanych koncepcji, stwierdzając, że poszkodowany może dochodzić całości roszczenia bądź przed sądem jurysdykcji ogólnej pozwanego, bądź przed sądem, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę. W przypadku sądów, w których okręgu szkoda powstała, powód może wytoczyć powództwo wyłącznie w zakresie szkody wyrządzonej na terytorium tego państwa członkowskiego, w którym znajduje się siedziba sądu. Trybunał uzasadnił to rozstrzygnięcie koniecznością zapewnienia właściwego 79 wymiaru sprawiedliwości. Rozwiązanie to zostało co prawda przyjęte na gruncie szczególnego rodzaju deliktów prasowych, ale wydaje się, że może być odpowiednio stosowane do wszelkich innych deliktów charakteryzujących się wielomiejscowością złożoną. Wskazane orzeczenie co do zasady zasługuje na akceptację, choć można spotkać głosy, że wcale nie eliminuje ono możliwości zaistnienia zjawiska 80 forum shopping. Wydaje się jednak, że orzeczenie to znacznie taką możliwość ogranicza. Ponadto Trybunał, przyjmując ograniczenie jurysdykcji sądów państw członkowskich jedynie do szkody wyrządzonej na terytorium poszczególnych państw, dał prymat zasadzie bliskości, pomijając inne mogące wchodzić w grę kryteria m.in. kryterium ochrony poszkodowanego. 81 Należy wskazać, że rozwiązanie przyjęte przez Trybunał nie stoi w żadnym razie 82 w sprzeczności z art. 28 rozporządzenia dotyczącym zawisłości sprawy przed sądami innych państw członkowskich. Przepis ten służy w pierwszym rzędzie uniknięciu ryzyka wydania w tej samej sprawie sprzecznych orzeczeń w różnych państwach członkowskich. Jeśli jednak przyjąć, że sądy państw członkowskich, na 83 których terytorium została wyrządzona szkoda, mają jurysdykcję jedynie w zakresie szkody powstałej na ich terytorium, wytoczenie powództwa co do części szkody w jednym z tych państw nie wyklucza możliwości rozpoznania sprawy w zakresie pozostałej części przez sądy innych państw członkowskich. Nie ma więc żadnej obawy, że zostaną wydane sprzeczne orzeczenia, skoro sąd każdego z państw członkowskich rozpoznaje sprawę jedynie w zakresie tej szkody, która powstała na terytorium państwa, w którym znajduje się siedziba sądu. Inaczej jest jednak, gdy 84 powód wytacza powództwo o całą wyrządzoną mu szkodę przed sąd miejsca za- 78 Por.: wyrok TGI w Paryżu, o którym mowa w przypisie Por.: uzasadnienie wyroku Shevill, pkt G. Parléani, Glosa..., s. 65; P. Vlas, The EEC Convention..., s Autorzy ci wskazują, że w realiach sprawy Shevill, powódka miała szczególny interes w wytoczeniu powództwa przed sąd angielski, gdyż w angielskim prawie deliktowym występuje niezwykle korzystne dla powoda domniemanie powstania szkody na skutek oszczerczej publikacji. 81 M. Gardenes Santiago, Glosa do wyroku Shevill, Revue trimestrielle de droit européen 1995, nr 3, s. 618; P. Marchal, Chronique de jurisprudence, Revue de droit international et de droit comparé 1997, s Przepis ten stanowi odpowiednik art. 22 konwencji. 83 Raport P. Jenarda, s M. Gardenes Santiago, Glosa..., s. 617; P. Vlas, The EEC Convention..., s. 418.

19 POJĘCIE MIEJSCE ZDARZENIA WYWOŁUJĄCEGO SZKODĘ mieszkania pozwanego lub sąd państwa, w którym wystąpiło zdarzenie powodujące szkodę, a jednocześnie dochodzi naprawienia części szkody przed sądami państw, w których szkoda wystąpiła. W tym przypadku trzeba przyjąć, że w świetle art rozporządzenia zachodzi łączność spraw uzasadniająca zawieszenie postępowania. Należy jednak wskazać, że na tle orzeczenia w sprawie Shevill pojawia się inna kwestia, nierozstrzygnięta dotychczas przez Trybunał. Chodzi mianowicie o przypadek, w którym wielomiejscowość deliktu wynika nie tyle z wielu miejsc wystąpienia szkody, ile z wielomiejscowości zdarzeń powodujących szkodę. Sytuacja taka, zgodnie z rozwiązaniem przyjętym przez Trybunał, nie powinna raczej dotyczyć deliktów prasowych, gdyż Trybunał przyjął, że miejscem zdarzenia powodującego szkodę w tego rodzaju sprawach jest siedziba wydawcy, a ta z reguły jest określona jednoznacznie. W praktyce może natomiast dotyczyć tych deliktów, które polegają na zanieczyszczeniu środowiska. Jeśli więc, na gruncie stanu faktycznego sprawy Mines de Potasse przyjąć, że zanieczyszczenie wód Renu zostało dokonane przez fabryki z Niemiec i Francji, powstaje pytanie: czy poszkodowany, który poniósł szkodę w Holandii, może pozwać obu sprawców o całość wyrządzonej mu szkody przed sąd francuski bądź niemiecki, czy też tylko w zakresie szkody wyrządzonej przez każdy z tych podmiotów oddzielnie? Niezależnie od odpowiedzi na to pytanie sąd holenderski byłby właściwy do rozpoznania sprawy o całość należnego poszkodowanemu odszkodowania jako sąd miejsca wystąpienia szkody. Brak jednak wskazówek Trybunału w zakresie wielomiejscowości po stronie zdarzenia powodującego szkodę. Odpowiedzi na to pytanie jak dotychczas nie dostarczyła 86 również doktryna. Gdyby przyjąć, że do rozpoznania sprawy w całości byłby właściwy zarówno sąd francuski, jak i niemiecki, to powodowałoby to konieczność orzekania przez jeden sąd państwa członkowskiego o odpowiedzialności przedsiębiorstwa położonego w innym państwie członkowskim, a to można uznać za sprzeczne z celami konwencji. Przyjęcie natomiast rozwiązania, wedle którego sądy miałyby jurysdykcje tylko w zakresie szkody wyrządzonej przez przedsiębiorstwo położone w siedzibie tego sądu, powodowałoby niezwykłe trudności z określeniem zakresu tej jurysdykcji 87 już we wstępnej fazie postępowania. Ustalenie bowiem zakresu udziału każdego ze sprawców w wyrządzonej szkodzie w tego rodzaju sprawach jest niezwykle trudne bez wcześniejszego przeprowadzenia postępowania dowodowego. Niewątpliwie jednak pierwsze z zaproponowanych rozwiązań służyłoby zapewnieniu jednolitości orzekania przez skoncentrowanie całości sprawy w jednym sądzie, a ponadto najczęściej prowadziłoby do przyznania jurysdykcji sądom tego państwa, w którym znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) sprawcy szkody, a te i tak byłyby właściwe do orzekania o całości szkody na podstawie art. 2 rozporządzenia. 85 H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s Na problem ten zwracają uwagę, jednak bez wskazania proponowanego rozwiązania: P. Bourel, Du rattachemet..., s ; H. Gaudemet-Tallon, Compétence..., s Ibidem.

20 240 PIOTR RYLSKI Niestety jednak rozwiązanie to, podobnie jak w przypadku wielomiejscowości po stronie wystąpienia szkody, prowadziłoby również do konieczności ustalania okoliczności mających miejsce na terytorium innych państw członkowskich. Takiej właśnie sytuacji jak się wydaje Trybunał chciał uniknąć na gruncie orzeczenia Shevill. Patrząc na dotychczasowe orzecznictwo ETS, można przychylić się do drugiego z zaproponowanych rozwiązań. Należałoby więc uznać, że jurysdykcja sądów, w których wystąpiło zdarzenie sprawcze powodujące szkodę, powinna zostać ograniczona tylko do tej części szkody, która została spowodowana przez zdarzenie mające miejsce w państwie członkowskim, w którym znajduje się siedziba sądu. Rozwiązanie to, z jednej strony, w pełni realizuje przyjętą przez Trybunał zasadę bliskości, a ponadto pozwala uniknąć pozwania sprawcy szkody przed sąd, który nie ma żadnego związku z jego zachowaniem stanowiącym przyczynę szkody. Sam fakt trudności w ustaleniu zakresu odpowiedzialności nie powinien być decydujący, gdyż podobne problemy mogą się także pojawić w przypadku, o którym mowa w wyroku Shevill. W istocie bowiem zakres jurysdykcji sądu w sprawie będzie można ustalić w chwili wydania orzeczenia końcowego, wtedy bowiem będzie znany stopień przyczynienia się sprawcy szkody do powstania szkody całkowitej. Ograniczenie takie sprawi jednak, że sąd państwa członkowskiego ograniczy się do ustalenia jedynie tych okoliczności, które mają związek z jego terytorium. ZAKOŃCZENIE Reasumując, należy podkreślić, że wiele kwestii związanych z pojęciem miejsce zdarzenia wyrządzającego szkodę nie zostało jeszcze w praktyce orzeczniczej Trybunału, ani w literaturze rozwiązanych. Bazując jednak na dotychczasowym orzecznictwie i wyprowadzonych z niego zasadach, można próbować rozwiązać pojawiające się wątpliwości. Niewątpliwie trzeba przyjąć, że przy wykładni tego pojęcia należy, tak jak to wskazał wielokrotnie Trybunał, kierować się zasadą bliskości, czyli związku przedmiotu sprawy z siedzibą sądu orzekającego. Przepis art. 5 pkt 3 rozporządzenia ma bowiem w pierwszym rzędzie służyć zapewnieniu sprawnego i właściwego wymiaru sprawiedliwości. Z tego też względu nie powinno się wykładać treści tego przepisu jedynie z punktu widzenia ochrony powoda. Skoro bowiem przepis ten stanowi wyjątek od zasady jurysdykcji ogólnej wyznaczanej przez miejsce zamieszkania (siedziby) pozwanego, to interes tej strony musi też być uwzględniony przy ustalaniu jurysdykcji sądu w sprawie. Ochrona pozwanego w tym zakresie musi polegać przede wszystkim na tym, by jurysdykcja sądu, przed który może zostać pozwany, była przewidywalna, czyli by w jakimkolwiek stopniu wiązała się z miejscem dokonanego przez niego czynu lub z miejscem wyrządzenia