Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy (substancje i mieszaniny chemiczne)

Transkrypt

1 1 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy (substancje i mieszaniny chemiczne) Substancje chemiczne i ich mieszaniny występujące w środowisku pracy Do substancji chemicznych objętych zasadami kontroli i nadzoru stosowanymi w środowisku pracy należą pierwiastki chemiczne i ich związki powodujące szkodliwe efekty w organizmach żywych. Substancje te poddawane są ocenie w stanie w jakim występują w przyrodzie lub zostaną uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji (art. 3, pkt 1 [7]). W środowisku pracy substancja chemiczna występować może w postaci gazu, pary, cieczy lub ciała stałego. Do zapewnienia bezpieczeństwa stosowania czynników chemicznych w środowisku pracy równie istotne jest identyfikacja zagrożeń związanych ze stosowaniem mieszanin. Do kategorii tej zaliczyć można mieszaniny lub roztwór składający się z dwóch lub większej liczby substancji (art. 3, pkt 2 [7]). Podział środków chemicznych na substancje i mieszaniny uznać należy za istotny ze względu na sposób przeprowadzania oceny Istota pomiarów i oceny narażenia na zagrożenia chemiczne Podstawowym zadaniem związanym z oceną zagrożeń powodowanych występowaniem czynników chemicznych w środowisku pracy jest przeprowadzenie identyfikacji zagrożeń. Obowiązkiem pracodawcy jest ustalenie, czy w środowisku pracy znajdują się substancje chemiczne stwarzające zagrożenie oraz przeprowadzenie i udokumentowanie oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny. Określając możliwość wystąpienia czynników chemicznych na stanowisku pracy uwzględnić należy: rodzaj procesu produkcyjnego (np. szlifowanie, spawanie, reakcje chemiczna, ekstrakcja, proces wysokotemperaturowy, malowanie), jego charakter (operacja ciągła, elementy procesu powtarzające się cyklicznie, przebieg cyklu, etapy związane ze zwiększonym narażeniem itp.) oraz jakie substancje chemiczne są używane i kiedy, czy mogą być zastąpione lub wyeliminowane i jaka jest wydajność produkcji (przekraczanie planu czy praca na pół mocy produkcyjnych), usytuowania stanowisk pracy, analizowane z wykorzystaniem schematu przestrzennego procesu technologicznego/ linii produkcyjnej, stanowiska pracy oraz źródeł emisji,

2 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy 2 zakres wykonywanych czynności i stosowanych technik pracy, pozwalający uzyskać informacje dotyczące zadań wykonywanych przez poszczególnych pracowników oraz bezpośredniego wpływu wykonywanych czynności na narażenie (np. czy jest to praca ręczna, czy zautomatyzowana; jakie są stosowane indywidualne techniki i ułatwienia pracy oraz ich jaki jest ich wpływ na potencjalne narażenie, czynniki ergonomiczne w planowaniu stanowiska pracy, itp.), identyfikację źródeł emisji (narażenia), (np. otwarty pojemnik z substancjami, proces wysokotemperaturowy, ręczne dodawanie, rozładowywanie lub transport substancji, nieszczelna instalacja, schnące powierzchnie po malowaniu lub innym procesie), charakter pracy (np. czy jest to praca zmianowa, a jeżeli tak, to czy i jak mogą się różnić warunki na poszczególnych zmianach, czy praca ma charakter sezonowy, ile stanowisk (miejsc) pracy obsługuje jeden pracownik i jak są one względem siebie usytuowane oraz czy i jak często zdarzają się sytuacje nietypowe i awarie), chronometraż pracy poszczególnych pracowników pozwalający określić jednorodność narażenia, możliwość wystąpienia stężeń pikowych oraz wykonywanie pracy w nadgodzinach lub stosowanie skróconego czasu pracy, itp., stosowane techniczne środki prewencji obejmujące wentylację (ogólną, miejscową, naturalną oraz wymuszoną), jej skuteczność oraz stosowanie środków ochrony indywidualnej (np. czy środki ochrony indywidualnej są zapewnione zatrudnionym, należycie konserwowane i sprawdzane oraz odpowiednie do występującego narażenia, czy pracownicy je stosują, itp.). Dokonując identyfikacji zagrożeń opisuje się najważniejsze skutki i objawy szkodliwego działania substancji lub preparatu na zdrowie człowieka i środowisko, w tym również związane z niewłaściwym jego zastosowaniem, które można w racjonalny sposób przewidzieć. Niemniej istotna jest identyfikacja właściwości fizykochemiczne stwarzających zagrożenie. Ponadto dokonuje się rozróżnienia między preparatami sklasyfikowanymi jako niebezpieczne i niesklasyfikowanymi jako niebezpieczne. W dalszej kolejności wskazać należy zagrożenia nieujęte w kryteriach klasyfikacji, w szczególności takie jak pylenie, zmrażanie, duszące działanie gazów, szkodliwe działanie na organizmy żyjące w glebie, w tym, o ile to możliwe, na mikroorganizmy glebowe obecne w także w atmosferze, które mają wpływ na zagrożenie stwarzane przez substancję lub preparat. Zakończeniem rozeznania wstępnego jest wyciągnięcie jednego z poniższych wniosków: narażenie na czynniki chemiczne jest mało prawdopodobne, proces technologiczny jest dobrze poznany, nie przewiduje się zmian w technologii pomiary nie są potrzebne, narażenia na czynniki chemiczne nie da się wykluczyć, niezbędne jest zastosowanie dalszych etapów oceny narażenia zawodowego, narażenie na czynniki chemiczne jest bardzo duże, należy możliwie szybko wykonać pomiary i zastosować działania zaradcze.

3 3 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Najczęściej stosowanym sposobem oceny narażenia na występujące zagrożenia chemiczne jest ocena z wykorzystaniem dozymetrii indywidualnej oraz pobieraniem próbek powietrza. W przypadku próbek powietrza pobranych z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej wskaźnikiem narażenia jest stężenie średnie ważone dla zmiany roboczej (Cw), obliczone z uwzględnieniem czasu pobierania poszczególnych próbek: gdzie:... mg/m C 1, C 2,, C n wynik stężenia uzyskany podczas oznaczania poszczególnych próbek [mg/m 3 ], t 1, t 2,, t n czas pobierania poszczególnych próbek W przypadku zastosowania pomiarów stacjonarnych wskaźnik narażenia określić należy wykorzystując posiadane wyniki oznaczeń stężeń chwilowych. Wyznaczyć należy: wartości logarytmów stężeń substancji w poszczególnych pobranych próbkach (lg Xi), średnią arytmetyczną logarytmów (lg ), która odpowiada logarytmowi średniej geometrycznej, ze wzoru lg lg n gdzie: n liczba próbek pobranych w danym okresie pomiarowym/ zmianie roboczej, logarytm geometrycznego standardowego odchylenia (lg Sg) lg n 1 oraz logarytmy, odpowiednio dolnej (DG) i górnej (GG) granicy przedziału ufności gdzie: lg lg lg n lg lg lg n t wartość parametru Studenta-Fishera dla prawdopodobieństwa 0,95 i liczby stopni swobody n = 1,

4 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy 4 Podczas przeprowadzania pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej wskaźnikiem narażenia jest średnie stężenie ważone (Cw), a w pomiarach stacjonarnych: górna i dolna granica przedziału ufności dla średniej rzeczywistej (GG i DG) lub górna i dolna granica przedziału ufności dla średniego stężenia ważonego (GGw i DGw). Wobec tego: warunki pracy uznaje się za bezpieczne, jeżeli obliczone wartości wskaźników narażenia Cw, GG lub GGw nie przekraczają wartości NDS, warunki pracy uznaje się za szkodliwe, jeżeli obliczone wartości wskaźników narażenia Cw, DG lub DGw są większe od wartości NDS, warunki pracy uznaje się za dopuszczalne, jeżeli wartość NDS znajduje się w przedziale ufności dla średniej, określonym DG i GG. Uzyskane dane nie są wystarczające do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określonym prawdopodobieństwem zgodności warunków pracy z wartościami NDS Ocena możliwości wykonywania pracy Możliwość wykonywania pracy determinowana jest występowaniem szkodliwych substancji chemicznych w środowisku pracy, poziomem narażenia oraz zastosowanymi rozwiązaniami minimalizującymi negatywne dla zdrowia skutki narażenia. Charakter zagrożeń związanych z narażeniem na oddziaływanie czynników chemicznych w środowisku pracy wymaga przeprowadzenia oceny w odniesieniu do trzech charakterystycznych parametrów, identyfikujących poziom narażenia oraz czas jego oddziaływania. Są to [1]: NDS, najwyższe dopuszczalne stężenie: wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinna spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń, NDSCh, najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe: wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina, NDSP, najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe: wartość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie. Przykładowe wartości NDS, NDSCh i NDSP zamieszczono w tab. 1. Warunki pracy uznaje się za potencjalnie bezpieczne jeżeli wyznaczone wartości narażenia nie przekraczają wartości NDS dla danej substancji, przy równoczesnym spełnieniu wymagań NDSCh i NDS (jeżeli te wartości zostały określone). Jednakże wartości tych nie należy traktować jako bezpiecznych w każdych warunkach. Uznać można, że występowanie szkodliwego czynnika chemicznego w środowisku pracy (bez względu na poziom jego oddziaływania) stanowi potencjalne źródło zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa zatrudnionych.

5 5 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Ponadto: warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli stężenie w żadnej z pobranych 15- minutowych próbek powietrza nie przekracza wartości NDSCh dla danej substancji. Dotyczy to zarówno próbek pobranych tendencyjnie w okresach największej emisji substancji, jak i pobranych losowo warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli: stężenie w jakiejkolwiek 15-minutowej próbce jest większe od NDSCh, stężenie równe NDSCh utrzymuje się w środowisku pracy dłużej niż 15 minut lub występuje częściej niż dwukrotnie, odstęp między dwoma 15-minutowymi okresami, w których stężenie substancji jest równe NDSCh, jest krótszy niż 1 godzina. W przypadku gdy pomiary stężeń czynnika chemicznego wykażą przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń, pracodawca ma obowiązek niezwłocznie podjąć działania i środki zmierzające do zlikwidowania przekroczeń ( 9 [15]). Problem właściwej oceny substancji chemicznych ma miejsce w przypadkach równoczesnego występowania kilku substancji (również mieszanin składających się z kilku substancji chemicznych). W przypadkach tych istotną rolę odgrywa wzajemne oddziaływanie poszczególnych substancji lub składników mieszaniny. Możliwe skutki wzajemnego oddziaływania substancji chemicznych to działanie: niezależne gdy substancje chemiczne wykazują różne mechanizmy działania i wywołują różne efekty, sumujące się (addytywne) gdy wielkość efektów lub odpowiedzi powodowanej przez dwie lub więcej substancji jest ilościowo równa sumie efektów lub odpowiedzi spowodowanych przez substancje podawane pojedynczo, synergistyczne gdy następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji chemicznej przez inną substancję równocześnie wprowadzoną do organizmu, antagonistyczne gdy następuje osłabienie działania substancji toksycznej, występującej w obecności innej substancji chemicznej (toksycznej). W przypadkach tych, niezależnie od sposobu wzajemnego oddziaływania substancji do oceny stosuje się zasadę sumowania działania toksycznego. Zgodnie z nią: 1 gdzie: C - wskaźnik stężenia substancji chemicznej na stanowisku pracy [mg/m 3 ], NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie substancji chemicznej na stanowisku pracy [mg/m 3 ], n - liczba substancji chemicznych równocześnie występujących na stanowisku lub liczba składników mieszaniny chemicznej.

6 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Wymagania dotyczące częstotliwości przeprowadzania pomiarów Częstotliwość oraz termin wykonywania kolejnych badań i pomiarów czynników chemicznych występujących w środowisku pracy uzależniony jest od poziomu ich oddziaływania (tzw. krotności przekroczenia), określonego w stosunku do największego dopuszczalnego stężenia (NDS) czynnika szkodliwego dla zdrowia oraz rodzaju czynnika szkodliwego występującego w środowisku pracy [3]: a) w przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego lub pyłu (z wyjątkiem czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym) badania i pomiary wykonuje się: co najmniej raz w roku, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości NDS, co najmniej raz na dwa lata, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS), jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych lub pyłów wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów, b) w przypadku występowania czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary wykonuje się: co najmniej raz na trzy miesiące, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS, co najmniej raz na sześć miesięcy, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS, jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, wykonanych w odstępie co najmniej sześciu miesięcy nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów, c) w przypadku występowania pyłu zawierającego azbest badania i pomiary wykonuje się: co najmniej raz na trzy miesiące, jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości NDS, częstotliwość może być zmniejszona do co najmniej raz na sześć miesięcy. Szczególnymi wymaganiami objęte zostały czynniki chemiczne, dla których została ustalona wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego (NDSP). W przypadku występowania na stanowisku pracy powyższego czynnika pracodawca ma obowiązek wykonywania we własnym zakresie ciągłe pomiary stężenia tego czynnika za pomocą urządzeń lub z uwzględnieniem procedur spełniających wymagania określone w PN-EN 482 [13], opartej na wytycznych dyrektywy 98/24/WE [5].

7 7 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Badania i pomiary chemicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy wykonuje się każdorazowo, jeżeli nastąpiły zmiany w wyposażeniu technicznym, w stosowanym procesie technologicznym lub w warunkach wykonywania pracy, jeżeli zmiany te mogły mieć wpływ na poziom emisji lub narażenia lub też wystąpiły inne okoliczności uzasadniające ich ponowne wykonanie Zasady wykonywania pracy w warunkach narażenia na występowanie czynników chemicznych Wykonywanie pracy w warunkach narażenia na oddziaływanie czynników chemicznych i ich mieszanin traktowane jest jako wykonywanie pracy z użyciem materiałów niebezpiecznych. Stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia (art. 221, 3 [16]). Do kategorii substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych zalicza się substancje i mieszaniny (art. 4, ust. 1 [4]): o właściwościach wybuchowych, o właściwościach utleniających, skrajnie i wysoce łatwopalne oraz łatwopalne, bardzo toksyczne i toksyczne, szkodliwe, żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze i mutagenne, działające szkodliwie na rozrodczość, niebezpieczne dla środowiska. Ponadto, do kategorii substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie zalicza się substancje i mieszaniny należące do co najmniej jednej z klas zagrożenia (zał. I [14]): zagrożeń fizycznych (związanych z materiałami wybuchowymi, gazami łatwopalnymi, wyrobami aerozolowymi łatwopalnymi, gazami utleniającymi, gazami pod ciśnieniem, substancjami stałymi i ciekłymi łatwopalnymi, substancjami i mieszaninami samoreaktywnymi, substancjami stałymi i ciekłymi piroforycznymi, substancjami i mieszaninami samonagrzewającymi się, substancjami i mieszaninami, które w zetknięciu z wodą uwalniają gazy łatwopalne, substancjami stałymi i ciekłymi utleniającymi, nadtlenkami organicznymi, substancjami powodującymi korozje metali), zagrożeń dla zdrowia (obejmujące toksyczność ostrą, działanie żrące i drażniące na skórę, działanie drażniące na oczy, powodujące uszkodzenie oczu, działanie uczulające na drogi oddechowe lub skórę, działanie mutagenne na komórki rozrodcze, rako-

8 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy 8 twórczość, działanie szkodliwe na rozrodczość, działanie toksyczne na narządy docelowe, zagrożenie spowodowane aspiracją), zagrożeń dla środowiska (wodnego), zagrożeń dodatkowych (istotnych dla warstwy ozonowej). Zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi zakład pracy stosujący substancje chemiczne powinien być wyposażony w urządzenia zapobiegające szkodliwemu dla zdrowia zatrudnionego zanieczyszczeniu lub skażeniu powietrza, gruntu oraz wody ( 11 [2]). Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie zapewniać powinny pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy ( 15, pkt. 1 [2]). Rozwiązania zapobiegające zagrożeniom stosować należy w każdym przypadku stosowania czynników chemicznych podczas wykonywaniu produkcji lub innej działalności, podczas których może wystąpić zagrożenie. Szczególnie istotne jest stosowanie rozwiązań zapobiegających przedostawaniu się substancji chemicznych do sąsiednich pomieszczeń (pracy i higienicznosanitarnych). Pracodawca obowiązany jest informować pracowników o chemicznych właściwościach stosowanych materiałów oraz o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, związanym z ich stosowaniem, a także o sposobach bezpiecznego ich stosowania oraz postępowania w sytuacjach awaryjnych ( 92, pkt 1 [2]). Ryzyko zawodowe wynikające z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie należy eliminować lub ograniczać poprzez [5, 15]: właściwe zaprojektowanie i zapewnienie prawidłowej organizacji pracy w miejscu jej wykonywania, dostarczenie odpowiedniego wyposażenia dla prac wykonywanych z czynnikami chemicznymi oraz stosowanie procedur utrzymania ruchu, które zapewniają ochronę zdrowia i bezpieczeństwa pracowników w miejscu pracy, zmniejszenie do minimum liczby pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych na czynniki chemiczne w miejscu pracy, zmniejszenie do minimum czasu i poziomu narażenia na czynnik chemiczny, odpowiednią higienę w miejscu pracy, zmniejszenie do minimum ilości czynnika chemicznego wymaganego w procesie pracy, stosowanie właściwych procedur pracy, w tym procedur lub instrukcji bezpiecznego obchodzenia się z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie i odpadami zawierającymi taki czynnik oraz procedur ich przechowywania i transportu w miejscu wykonywania pracy, właściwe stosowanie urządzeń i sprzętu w pracach z czynnikami chemicznymi, zapewniające bezpieczeństwo i ochronę zdrowia zatrudnionych. Podejmowane działania i stosowane środki powinny uwzględniać zmieniające się warunki pracy, a ich celem powinna być ciągła poprawa warunków wykonywania pracy. W przypadku gdy rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, preferowanym działanie, podejmowanym w celu wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka, powinno być unikanie stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie, poprzez zastąpienie go czynnikiem chemicznym lub procesem, który w warunkach jego stosowania

9 9 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy nie stwarza zagrożenia lub stwarza mniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników ( 7 [15]). W przypadkach, gdy jest to niemożliwe pracodawca jest obowiązany ograniczyć ryzyko do minimum poprzez zastosowanie środków oraz działań ochronnych i zapobiegawczych, odpowiednich do oceny ryzyka zawodowego. Działania te podejmować należy w następującej kolejności: 1) wyeliminowanie uwalniania się do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego poprzez właściwe projektowanie procesów pracy i kontrolę techniczną oraz stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów, 2) ograniczenie uwalniania się do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego poprzez właściwe projektowanie i właściwą organizację procesów pracy, stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów oraz systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalenie sposobów rejestracji nieprawidłowości i metod ich usuwania, 3) stosowanie środków ochrony zbiorowej u źródła powstania zagrożenia, takich jak na przykład odpowiednia wentylacja, i odpowiednie działania organizacyjne, 4) stosowanie środków ochrony indywidualnej, jeżeli zagrożeniu nie można przeciwdziałać w inny sposób. Ponadto, pracodawca zapewnić powinien ochronę pracowników przed zagrożeniami wynikającymi z fizykochemicznych właściwości czynnika chemicznego, podejmując, na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego, techniczne lub organizacyjne działania i środki zmierzające do bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie. Działania te podejmować należy w następującej kolejności: 1) zapobieżenie obecności w miejscu pracy substancji palnych w stężeniu stwarzającym zagrożenie lub substancji chemicznie niestabilnych, w ilościach stwarzających zagrożenie wybuchem lub pożarem, 2) usuniecie źródeł zapłonu, które mogą spowodować pożar lub wybuch, oraz wyeliminowanie warunków, które mogą powodować, że substancje chemicznie niestabilne mogą wywołać szkodliwe skutki fizyczne, 3) ograniczenie skutków dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w przypadku pożaru lub wybuchu substancji palnych, substancji chemicznie niestabilnych lub ich mieszanin. W przypadku obecności w miejscu pracy czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie wypadku lub awarii pracodawca ma obowiązek określić i wdrożyć procedury działania celem zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Procedury takie powinny również objąć ćwiczenia ratownicze powtarzane okresowo, zapewnienie odpowiednich środków i urządzeń ratowniczych oraz zasady udzielania pierwszej pomocy poszkodowanym ( 11 [15]). Jeżeli procesy pracy powodują występowanie czynników rakotwórczych pracodawca ma obowiązek podjąć działania mające na celu zastąpienie tych procesów innymi,

10 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy 10 w których czynniki te nie występują. Jeżeli podejmowane działania nie eliminują zagrożenia pracodawca jest obowiązany ( 101, pkt 2 [2]): ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na czynniki rakotwórcze, ograniczyć do minimum występowanie czynników rakotwórczych w środowisku pracy, zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy narażenie nie może być wyeliminowane w inny sposób, środków ochrony indywidualnej, zapewnić stosowanie przez pracowników wymagań higieny, a w szczególności nie dopuścić do spożywania posiłków, picia i palenia tytoniu w miejscach pracy, określić w instrukcjach zasady postępowania w razie powstania nieprzewidzianych sytuacji powodujących poważne zagrożenia dla pracowników, zapewnić oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdrowia pracowników związane z występowaniem czynników rakotwórczych, poprzez umieszczenie w miejscach narażenia pracowników na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych, zapewnić pomieszczenia pracy oraz instalacje i urządzenia przystosowane do regularnego i skutecznego czyszczenia.

11 Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Tabela 1. Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (przykłady)[1]. L.p. Nazwa i numer CAS substancji chemicznej (w nawiasach podano poprzednio stosowaną nazwę substancji) Najwyższe dopuszczalne stężenie w mg/m 3, określane w zależności od czasu narażenia w ciągu zmiany roboczej NDS NDSCh NDSP Acetaldehyd (aldehyd octowy) 1 [ ] Acetofenon 2 [ ] Aceton 3 [ ] Acetonitryl 4 [ ] Akrylaldehyd (akroleina) 5 [ ] 0,05 0,1 - Akrylamid 6 [ ] 0,1 - - Akrylan butylu 7 [ ] Akrylan etylu 8 [ ] Akrylan metylu 9 [ ] Akrylonitryl 10 [ ] Amoniak 11 [ ] Anilina 12 [ ] Asfalt naftowy dymy 13 [ ] Benzaldehyd (benzoesowy aldehyd) 14 [ ] Benzen 15 [ ] 1,6 - - Benzo[a]piren 16 [ ] 0, Benzyna ekstrakcyjna *) 17 [ ] *) obowiązuje równoległe oznaczanie benzenu w powietrzu Benzyna do lakierów [ ; ; ; ] Bezwodnik ftalowy pary i aerozole [ ] Bezwodnik octowy [ ] Brom [ ] ,7 1,4 -

12 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Bromoetan (etylu bromek) 22 [ ] Bromometan (metylu bromek) 23 [ ] Bromowodór 24 [ ] Butan (n-butan) 25 [ ] Butan-2-ol (sec-butylowy alkohol) 26 [ ] Butan-1-ol (n-butylowy alkohol) 27 [ ] Butyloamina 28 [ ] Chlor 29 [ ] 0, Chlorek benzoilu 30 [ ] Chlorek chromylu 31 [ ] 0, Chloroaceton 32 [ ] Chloroanilina (o-chloroanilina) 33 [ ] Chlorobenzen 34 [ ] Chloroetan (winylu chlorek) 35 [ ] Chlorometan 36 [ ] Chloroform 37 [ ] Chlorowodór 38 [ ] Cyjanowodór 39 [ ] Cykloheksan 40 [ ] Cykloheksanol 41 [ ] Dekaboran (14) 42 [ ] 0,3 0,9 - Dekasiarczek tetrafosforu (fosforu pięciosiarczek) 43 [ ] 1 3-1,2-Dibrometan 44 [ ] 0,5 - - Dichlorek disiarki (siarki chlorek) 45 [ ] ,

13 Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Dichlorodifluorometan (Freon 12) 46 [ ] Dichlorometan 47 [ ] (1,2-Dichlorowinylo)benzen(dwuchlorostyren) 48 [ ] Dietyloamina 49 [ ] Dietylobenzen mieszanina izomerów 50 [ ] Dietyloamina 51 [ ] Dinitrobenzen mieszanina izomerów 52 [ ] Disiarczek węgla 53 [ ] 12, ,3-Dioksolan 54 [ ] Ditlenek chloru 55 [ ] 0,3 0,9 - Ditlenek siarki 56 [ ] 1,3 2, Ditlenek węgla *) [ ] *) nie dotyczy podziemnych wyrobisk górniczych Epoksyetan (etylenu tlenek) [ ] Etanol (alkohol etylowy) [ ] Eter bis(2-metoksyetylowy) [ ] Eter difenylowy [ ] Etyloamina [ ] Etylobenzen [ ] Epoksyetan [ ] Fenol [ ] Fluor [ ] Fluorowodór [ ] Formamid [ ] Formaldehyd [ ] Fosfan [ ] , ,8 16-0,05 0,4-0, ,5 1-0,14 0,28 -

14 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Fosforan(V) tris(2-tolilu) (trójkrezylu fosforan) 71 [ ] 0,1 0,3 - Fosgen 72 [ ] 0,08 0,16 - Ftalan bis(2-etyloheksylu) (dwu-2-etyloheksylu ftalan) 73 [ ] Glikol etylenowy 74 [ ] Glutaraldehyd (glutarowy aldehyd) 75 [ ] 0,4 0,6 - Heksachlorobenzen 76 [ ] 0,5 - - Heksan (n-heksan) 77 [ ] Heptan-2-on 78 [ ] Hydrazyna 79 [ ] 0,05 0,1 - Izopren 80 [ ] Izopropyloamina 81 [ ] Izopropylo-4,6-dinitrofenol (dwunitropropylofenol) 82 [ ] 0,05 0,15 - Jod 83 [ ] Jodometan (metylu jodek) 84 [ ] Kampora syntetyczna bornan-2-on 85 [ ] Karbendazym 1H-benzimizadol-2-ilokarbamian metylu 86 [ ] Keten (etenon) 87 [ ] 0,5 1,5 - Ksylen mieszanina izomerów (1,2-, 1,3-, 1,4-) 88 [ ; ; ; ] Kwas azotowy(v) (azotowy kwas) 89 [ ] Kwas siarkowy(vi) 90 [ ] Kwas szczawiowy 91 [ ] Malation ditiofosforan(v) S-1,2-92 bis(etoksykarbonylo)etylu-o,o-dimetylu [ ] Metakrylan butylu 93 [ ] Metanol (metylowy alkohol) 94 [ ] Metyloamiana 95 [ ]

15 Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Morfolina 96 [ ] Mrówczan etylu 97 [ ] Nafta 98 [ ] Naftalen 99 [ ] Nikotyna 100 [ ] 0,5 - - Nitrobenzen 101 [ ] Nitroetan 102 [ ] Nitrotoluen mieszanina izomerów 103 [ ] Nitropropan mieszanina izomerów 104 [ ] Octan butylu (n-butylu octan) 105 [ ] Octan etylu 106 [ ] Octan izopropylu 107 [ ] Octan metylu 108 [ ] Ozon 109 [ ] 0, Octan 2-etoksyetylu 110 [ ] Octan 2-metoksyetylu 111 [ ] Pentachlorek fosforu 112 [ ] 0,7 1,4 - Pentan-2-on (metylopropyloketon, pentanon) 113 [ ] Pirydena 114 [ ] Pentanal 115 [ ] Propan 116 [ ] Propoksur (metylokarbamian 2-izopropoksyfenylu) 117 [ ] 0,5 2 - Rezorcynol (rezorcyna) 118 [ ] Sadza techniczna 119 [ ] Siarczan(VI) dimetylu (dwumetylowy siarczan) 120 [ ] 0,5 1 -

16 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Siarkowodór 121 [ ] Strychnina 122 [ ] 0, Styren 123 [ ] Tantal 124 [ ] Terpentyna 125 [ ] Tetrafosfor (żółty fosfor) 126 [ ] 0,03 0,24-1,2,3,4-Tetrahydronaftalen (tetralina) 127 [ ] Tiuram disulfid tetrametylotiuramu 128 [ ] 0,5 2 - Tlenek wapnia pyły 129 [ ] Tlenek azotu 130 [ ] 3,5 7 - Tlenek węgla 131 [ ] Toliloamina (o-toluidyna) 132 [ ] Tolueno-2,4-diamina (toluenodwuamina) 133 [ ] 0,04 0,1-1,3,5-Trazinano-2,4,6-trion 1,3,5-triazyno-2,4,6-triol 134 [ ] Toluen 135 [ ] ,1,1-Trichloroetan 136 [ ] ,1,2-Trichloroetan 137 [ ] Trichloroetan (trójchloroetylen) 138 [ ] Trichlorofluorometan (Freon 11, fluorotrójchlorometan) 139 [ ] Tritlenek siarki 140 [ ] Uwodnione terfenyle 141 [ ] 12,5 - - Winylotoluen mieszanka polimerów 142 [ ] Wodorotlenek potasu 143 [ ] 0,5 1 - Wodorotlenek sodu 144 [ ] 0,5 1 - Wodorotlenek wapnia 145 [ ]

17 Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy Literatura: [1] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r., w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; Dz. U. 2002, nr 217, poz. 1833, ze zm. [2] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r., w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; tekst jednolity: Dz. U. 2003, nr 169, poz. 1650, ze zm. [3] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r., w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; Dz. U. 2011, nr 33, poz. 166 [4] Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach; Dz. U. 2011, nr 63, poz. 322, ze zm. [5] Dyrektywa Rady 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy (czternasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/931/EWG); Dz. Urz. L 131 z , str. 11, ze zm. [6] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 440/2008 z dnia 30 maja 2008 r. ustalające metody badań zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH); Dz. Urz. L 142 z , str. 1, ze zm. [7] Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE; Dz. Urz. L 396 z , s. 1, ze zm. [8] PN-ISO 4225:1999, Jakość powietrza. Zagadnienia ogólne. Terminologia, PKN, Warszawa [9] PN-ISO 4225/Ak:1999, Jakość powietrza. Zagadnienia ogólne. Terminologia, PKN, Warszawa [10] PN-Z :2002, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i interpretacji wyników, PKN, Warszawa [11] PN-Z :2002/Az:2004, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i interpretacji wyników, PKN, Warszawa

18 10. Ocena naraŝenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy 18 [12] PN-EN 689:2002, Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa, PKN, Warszawa [13] PN-EN 482:2012, Narażenie na stanowiskach pracy. Wymagania ogólne dotyczące charakterystyki procedur pomiarów czynników chemicznych, PKN, Warszaw [14] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006; Dz. Urz. L 353 z , s. 1, ze zm. [15] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r., w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych; Dz. U. 2005, nr 11, poz. 86, ze zm. [16] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Kodeks pracy; tekst jednolity: Dz. U. 1998, nr 21, poz. 94, ze zm.