Z SERCA ŚLĄSKICH LASÓW

Transkrypt

1 Z SERCA ŚLĄSKICH LASÓW G M I N A K U Ź N I A R A C I B O R S K A

2 Z SERCA ŚLĄSKICH LASÓW Gmina Kuźnia Raciborska RACIBÓRZ 2007

3 Opracowano i wydano na zlecenie Urzędu Miejskiego w Kuźni Raciborskiej Grzegorz Wawoczny, Racibórz 2007 Tekst: Grzegorz Wawoczny Fotografie: Bolesław Stachow, Grzegorz Wawoczny, archiwum WiAI WAW Tłumaczenie: wersja angielska Mirella Obłąg (Gimnazjum nr 3 w Raciborzu), wersja niemiecka Małgorzata Mieńko Wydawca: Wydawnictwo i Agencja Informacyjna WAW Grzegorz Wawoczny, ul. Opawska 4/6, Racibórz, tel. (032) , tel. kom , ziemia.raciborska@wp.pl, Layout: Paweł Okulowski Druk: Ośrodek Wydawniczy Augustana, Bielsko-Biała Printed in Poland ISBN

4 OD SEGENBURGA DO RAFAMETU Był rok Do mnichów cysterskich z Rud dotarła wiadomość, że król Prus zlikwiduje ich klasztor i zagarnie zgromadzone w nim skarby. Stare podanie mówi, że w Kuźni Raciborskiej mieszkał przyjaciel zakonników. Pozwolił im potajemnie w nocy zakopać kosztowności w swojej stodole. Cystersi nie wiedzieli, że podpatruje ich sąsiad zaufanego gospodarza. Gdy bracia zakonni rozeszli się po świecie, zagarnął ich kosztowności, ale bogactwem się nie nacieszył. Z pokolenia na pokolenie jego rodzinę nękały choroby i nieszczęścia. Tylko uczciwą i ciężką pracą ludzie się bogacą mówili potem mieszkańcy Kuźni Raciborskiej. Kuźnia Raciborska to miasto w powiecie raciborskim, głęboko zaszyte w śląskich lasach, przecięte rzeką Rudą, która płynie tu dwoma korytami. Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z I połowy XVII w. Jej mieszkańcy zajmowali się wyrębem lasu i wyrobem węgla drzewnego. Był rok Octavian Seger von Segenberg rezydent należącego do Oppersdorffów dominium raciborskiego, założył na karczowisku leśnym Potępa osiedle hutnicze nazwane od jego nazwiska Segenburg. Sfinansował budowę kuźnicy z dymarkami do wytapiania rudy, tartaku oraz warsztatu do wyrobu gontów. Zakłady powstały przy rzeczce Rudzie, która napędzała młyńskie koła. Ze względu na niewielki spadek wód, konieczne było wzniesienie kosztownych grobli, śluz i zbiorników. Zyski z produkcji były jednak duże więc inwestycje szybko się zwróciły. W 1642 r. powstała kuźnica Naślepiów. W 1646 r. hrabia Oppersdorff polecił wybudować dla miejscowych smolarzy i hutników drewniany kościół p.w. św. Marii Magdaleny. Świątynię wzniósł cieśla Bartłomiej Rompel. Posługę duszpasterską sprawował tu proboszcz z parafii św. Jadwigi w Markowicach. Zgodnie z zapisem fundacyjnym, miał obowiązek odprawiać w Kuźni pięć nabożeństw rocznie. W drugiej połowie XVIII w., po przyłączeniu Śląska do Prus i wzroście koniunktury na wyroby metalowe, w Kuźni zbudowano wielkie 3

5 piece hutnicze oraz fryszerki, w których surówkę wielkopiecową przerabiano na stal. Nie przynosiły one jednak oczekiwanych zysków. Podczas kontroli w 1777 r., pruski inspektor Köppen stwierdził, że konstruktorzy popełnili poważne błędy, a zakłady stanęły w niewłaściwym miejscu. W 1791 r., w dość fatalnym stanie, zostały przejęte przez państwo. Osiem lat później odkupił je graf Plattenberg. Z tą chwilą dla Kuźni nastały złote czasy. Duże kontrakty na dostawę żelaza do królewskich magazynów we Wrocławiu, pozwoliły inwestować w rozwój pieców, fryszerek oraz zakładu produkcji gwoździ. W pobliskim Turzu, gdzie był port odrzański, zbudowano składnicę, w której towar czekał na transport łodziami. Rozwijały się okoliczne osady: Bargłówka, gdzie wydobywano rudy darniowe, a także Budziska i Ruda, które zamieszkali drwale i smolarze. W 1747 r. w centrum Kuźni Raciborskiej stanęła figura św. Jana Nepomucena, dłuta wytrawnego mistrza baroku Jana Melchiora Österreicha. Jej fundatorem był hrabia Sobeck. Według miejscowej tradycji, postument stanowi wotum dziękczynne za cudowne ocalenie żony hrabiego, która przejeżdżając przez Kuźnię utknęła w grzęzawisku. W połowie XVIII w. Kuźnia Raciborska liczyła ponad 270 mieszkańców. Na zachodzie wsi zlokalizowany był folwark. W 1804 r. zbudowano szkołę. W 1813 r., na południe od osady, powstała tzw. Nowa Kuźnia z fryszerkami i gwoździarnią Nadzieja. W 1830 r. liczba mieszkańców wzrosła do blisko 770. Dalszemu rozwojowi sprzyjało uruchomienie, w 1846 r., linii kolejowej Koźle Racibórz, a rok później połączenia z Austro-Węgrami przez Chałupki Bogumin. Kuźnia znalazła się na ważnym szlaku komunikacyjnym. Kwitł przemysł i handel. W 1850 r. msze w kościele św. Marii Magdaleny odprawiano już nie kilka razy w roku, ale we wszystkie niedziele i święta. W 1866 r. wzmiankowany jest pierwszy targ. W 1883 r. zbudowano nową, większą szkołę, a w 1892 r. osada stała się samodzielną parafią. W 1903 r. poświęcono okazały neogotycki kościół projektu znanego architekta Ludwika Schneidera. W tym czasie liczba mieszkańców przekroczyła tysiąc, a miejscowy przemysł ogarnęła rewolucja technologiczna. Już w 1855 r. wygaszono ostatnią fryszerkę. W 1893 r. uruchomiono nowoczesną odlewnię żeliwa, a 1 lipca 1907 r. największą miejscową 4

6 hutę Nadzieja, należącą do spadkobierców Schönawy, przejął koncern zbudowany przez westfalskiego przemysłowca Augusta Wilhelma Hegenscheidta ( ). Firma ta miała siedzibę w Raciborzu. Zajmowała się produkcją okuć budowlanych oraz obrabiarek dla potrzeb kolejnictwa. W okresie międzywojennym w Kuźni Raciborskiej produkowano modele oraz odlewy żeliwne. Te ostatnie wysyłano do zakładu macierzystego w Raciborzu, w którym odbywała się obróbka mechaniczna oraz montaż maszyn. Podczas II wojny światowej zakłady zostały rozbudowane, przyjmując nazwę Schondorff Hegenscheidt-Werke. Produkcję poszerzono o części silnikowe dla lotnictwa. W styczniu 1945 r., w związku ze zbliżającym się frontem, zaprzestano działalności. W 1946 r., na bazie znacjonalizowanych zakładów Hegenscheidt a, rozpoczęła działalność Fabryka Wyrobów Metalowych Rafo, obecny Rafamet, który odegrał ważną rolę w dziejach Kuźni Raciborskiej. Szybko rosła produkcja, przybywało ludności, zbudowano osiedla, dom kultury, szkoły i obiekty sportowe. 1 stycznia 1967 r. dotychczasowa osada wiejska otrzymała prawa miejskie. W mieście Kuźnia Raciborska mieszkało wówczas 4568 mieszkańców. Dziś jest ich ponad 5 tysięcy. Fabryka Obrabiarek Rafamet S.A. nadal pozostaje znakiem rozpoznawczym Kuźni Raciborskiej. To znany na światowych rynkach producent specjalistycznych urządzeń dla przemysłu kolejowego, lotniczego, energetycznego a także zbrojeniowego. Zaawansowane technologicznie maszyny pracują na całym świecie, m.in. dla francuskich kolei SNCF i francuskiego przemysłu kosmicznego przy budowie rakiet Arian. W mieście znajduje się też nowoczesny zakład wędliniarski Maxpol, nagrodzony znakiem jakości Teraz Polska, z wyrobami wyróżnionymi na wielu prestiżowych konkursach, w tym zagranicznych. Miasto ma bogatą infrastrukturę: dom kultury z dużą salą widowiskową, Zespół Szkół Ogólnokształcących i Technicznych z nowoczesną halą sportową, stadion, ośrodek wodno-rekreacyjny, hotele, restauracje i banki. W zabudowie można spotkać zarówno XIX-wieczne chałupy drewniane o konstrukcji zrębowej, dawne wille bogatych obywateli i domy robotników jak i powojenne osiedle. Miejscowy samorząd łączą umowy partnerskie z niemieckim Kelheim oraz czeskimi gminami Odry i Bolatice. 5

7 Z BIEGIEM RUDY Między Kuźnią Raciborską a Rudami wije się leniwie rzeka Ruda. Jej dorzecze przecina ogromny kompleks leśny Nadleśnictwa Rudy Raciborskie. W lasach krzyżują się dwa ważne szlaki ekologiczne; pierwszy wiodący przez Bramę Morawską i stanowiący korytarz dla wędrówki wielu gatunków fauny i flory, w tym przelotu ptactwa oraz drugi, poprzez lasy rybnickie, kobiórskie i pszczyńskie, łączący zlewnię dwóch największych polskich rzek: Odry i Wisły. Całość kompleksów Nadleśnictwa Rudy Raciborskie zaliczono do lasów ochronnych. Widać w nich przekształcenia dokonane od XIII do XVIII w. przez cystersów. Śladem działalności mnichów jest sieć dróg, gdzieniegdzie miejsca wydobywania rud żelaza, aleje wiekowych dębów przy najważniejszych szlakach oraz groble po starych stawach. Między Rudą Kozielską a Jankowicami rozpościera się obszar dawnego książęcego Thiergarten stworzonego z początkiem XIX w. rewiru zwierzyny przeznaczonej dla zacnych gości księcia von Ratibor. Przepływa tędy potok Raczok, miejsce bytowania wielu rodzin bobrzych. Poza nimi w tutejszych lasach bytują również: jelenie, daniele, sarny, jenoty, dziki, wydry, lisy, a nawet wilki. Wspomniana Ruda Kozielska wzmiankowana jest już w 1258 r. W centrum wsi znajduje się neogotycka kapliczka św. Urbana z 1900 r., a przy drodze do Kuźni Raciborskiej budynek starej leśniczówki o nazwie Quid ad te (łac. Coś dla ciebie), wzniesiony na początku XX w., według miejscowej tradycji podarowany przez księcia von Ratibor ukochanej dziewczynie. Warto skierować kroki do leśniczówki Wildek (Wildeck) z końca XIX w. Podanie mówi, że zamieszkiwał tu kiedyś leśniczy Eliasz, który zabijał wszystkich, którzy wchodzili do lasu. Za zgodą Eliasza w knieje mogła wchodzić tylko miejscowa ludność lub najemni drwale. Każdy z nich musiał głośno gwizdać lub śpiewać. Zły leśniczy wiedział wówczas, że to swój. Obcy, który nieopatrznie wkroczył przy Wildku w gęstwinę, został natychmiast zastrzelony lub pojmany i zamykany 6

8 w ciemnej piwnicy leśniczówki. Tu nieszczęśnik umierał w męczarniach z głodu. Ponoć to mroczne miejsce kryło aż 99 ciał ofiar, kiedy to zjawił się tu pewien handlarz świętymi obrazkami. Robotnicy leśni kazali mu szybko uciekać. Na nic jednak zdały się ostrzeżenia. Rychło pojawił się Eliasz i wycelował w kupca fuzję. Kiedy padł strzał, nieznajomy wędrowiec, ku ogromnemu zdziwieniu leśniczego, chwycił kulę i rzekł: teraz skieruję ją na ciebie. Zły Eliasz zląkł się okrutnie. Poprzysiągł kupcowi, że już nikogo nie pozbawi życia. Kiedy wkrótce potem pożegnał się z życiem doczesnym, nad Wildek zleciało się i krążyło przez długi czas stado stu kruków. Z Wildka dojdziemy do starej leśniczówki Rothenburg (dziś Krasiejów) w Jankowicach. Po drodze natrafimy na Schlossberg lekkie wzniesienie zwane Górą Zamkową. W czasach książęcych był to punkt widokowy z chatą Wiktora. Legenda mówi, że dawno temu rozbójnicy zbudowali tu zamek. Zajmowali się napadaniem na podróżników podążających starym leśnym traktem na miejskie targowiska Raciborza i Gliwic. Pewnego razu zabili chłopa, który z biedy sprzedał ostatniego konia i wracał do domu z pieniędzmi. Jego żona, na drugi dzień rankiem, poszła do lasu i ujrzała wiszące na drzewie ciało męża. Jej żal był tak wielki, że krzyknęła w stronę zamku: niech cierpią ci, którzy zabili mojego chłopa. Wtem ziemia się rozstąpiła, a zamek zapadł. W czasie II wojny światowej Niemcy urządzili tu składy broni. Jankowice zwane Rudzkimi są wymieniane w datowanym na 1264 r. dokumencie biskupa wrocławskiego Tomasza I. Cystersi, którzy pobierali stąd dziesięciny a tutejszym mieszkańcom pozwolili rządzić się wedle prawa niemieckiego, mieli tu swój folwark, pasieki, stawy i smolarnie, a wzdłuż potoków eksploatowali rudy żelaza. W Jankowicach produkowano również węgiel drzewny. W 1683 r. ze swoją armią przejeżdżał tędy pod Wiedeń król Jan III Sobieski. Do dziś istnieje budynek katolickiej szkoły ludowej z 1873 r. U zbiegu ul. Raciborskiej i Wiejskiej stoi neogotycka kaplica św. Izydora Oracza, zbudowana w 1902 r. na planie kwadratu, z wieżyczką z latarnią i hełmem namiotowym. Obok widać parterowy budynek dawnej karczmy z końca XIX w., do której na początku XIX w. została dobudowana kapliczka na planie kwadratu z polichromowaną figurą św. Jana Nepomucena 7

9 we wnętrzu. Przy ul. Leśnej 1 stoi druga leśniczówka z przełomu XIX i XX w. Ogromną atrakcją jest grab pospolity uznany za najgrubsze i jedno z najstarszych drzew Lasów Państwowych tego gatunku w Polsce. Grab rośnie na skraju lasu przy drodze do Rud i obecnie jest już pomnikiem przyrody. W okolicznych grzybodajnych i pełnych aromatycznych owoców lasach znaleźć można inne urokliwe miejsca wypoczynku uroczysko Hubertus z chatą myśliwską i źródło Hugo Quelle. 8

10 NA CYSTERSKIM SZLAKU Rudy, dawniej Rudy Wielkie Gross Rauden. Historia miejscowości jest związana z cystersami. Mnisi z podkrakowskiego Jędrzejowa przed 1258 r. założyli tu klasztor. Wedle legendy, miejsce ufundowania kościoła i opactwa wybrał książę opolsko raciborski Władysław, który podczas polowania zabłądził w rudzkich lasach pełnych dzikiej zwierzyny. Władca zasnął pod ogromnym dębem świadom, że grozi mu wielkie niebezpieczeństwo. We śnie ukazał mu się ojciec Benedykt cysters z Jędrzejowa i kapelan zamkowy z Raciborza, który powiedział: Bóg bliskim jest tych, którzy go szukają. Rankiem obudził się na polance i odnalazł kompanów. W Raciborzu opowiedział historię swojej żonie Eufemii. Oboje uznali, że w miejscu cudownego ocalenia należy wznieść świątynię. Kiedy przybyli na miejsce, wiatr zerwał z głowy księżnej welon, który po chwili opadł. Para uznała, iż Bóg chce, by ołtarz stanął tam, gdzie leżało nakrycie głowy. Inna legenda mówi, że w podziemiach opactwa do dziś znajduje się studnia wydrążona na miejscu owego źródełka, a płynąca zeń woda ma ponoć cudowne lecznicze właściwości. Klasztor w Rudach funkcjonował do 1810 r. Zakonnicy prowadzili liczne folwarki, zakładali stawy hodowlane, zajmowali się bartnictwem, browarnictwem, gorzelnictwem, uprawą winorośli oraz gospodarką leśną. W XVII w. rozwinęli kopalnie oraz hutnictwo. Pocysterski kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Rudach, dziś Diecezjalne Sanktuarium Matki Boskiej Pokornej, to jeden z najcenniejszych śląskich zabytków. Świątynia jest trójnawową, czteroprzęsłową bazyliką. Jej budowę, przynajmniej z prezbiterium i transeptem, zakończono już przed 1303 r. Do kościoła wchodziło się przez ostrołukowy, charakterystyczny dla epoki romańskiej portal znajdujący się obecnie w kruchcie pod dobudowaną w XVIII w. wieżą. W XIII-XV w., obok kościoła powstała właściwa klauzura mnisza, składająca się ze skrzydeł: wschodniego, zachodniego i północnego. Kościół i trzy skrzydła tworzyły wirydarz, czyli dziedziniec klasztorny 9

11 okolony krużgankami, z których zakonnicy wchodzili do swoich cel. Wokół klasztoru powstawały sady, warzywniki i pola uprawne. Działał także młyn zasilany wodą z Rudy. Obszar na wschód i południe od kościoła zajmował klasztorny park. Znaczne przekształcenia zabudowy nastąpiły po zakończeniu wojny trzydziestoletniej ( ), w okresie stabilizacji politycznej i prosperity klasztornego przemysłu wydobywczego i hutniczego. W czasie barokowej przebudowy i rozbudowy z XVII i początku XVIII w. dobudowano pałac opacki, skrzydło gościnne a także szereg budynków gospodarczych. Pożar w styczniu 1945 r., spowodowany przez wojska radzieckie, zniszczył założenie klasztorno-pałacowe oraz naruszył główne elementy konstrukcyjne kościoła. Runął środkowy filar nawy oraz sklepienia nawy głównej i bocznej północnej. Częściowo zawaliło się sklepienie prezbiterium. Ocalała jedynie Kaplica Maryjna z cudownym obrazem. W trakcie odbudowy i prac konserwatorskich zdecydowano o tzw. regotyzacji wnętrza, czyli powrocie do wyglądu średniowiecznego. W gotyckiej szacie wnętrze kościoła w Rudach pozostaje do dziś. Jest surowe i mroczne, ale zarazem pełne tajemniczości, ze swoistym klimatem zmuszającym do refleksji. Kościół zachował część dawnego wystroju i wyposażenia. Najcenniejsza jest barokowa Kaplica Maryjna z cudownym obrazem Matki Boskiej Pokornej. To prawdziwa perełka śląskiej sztuki barokowej. W jej wnętrzu znajdują się przepiękne polichromie i sztukaterie. W ikonografii głównym motywem jest teologia św. Bernarda, która skupiała się na Maryi i Jej roli w Boskim planie zbawienia. Na sklepieniu Najświętsza Maria Panna z Dzieciątkiem otoczona chórami świętych aniołów w lunetach adorowana jest przez św. Bernarda z Clairvaux, innych świętych oraz członków zakonów rycerskich. Niezwykle wymowne są trzy korony umieszczone nad Jej głową: rudolfińska korona cesarska, korona ottońska oraz mitra interpretowana czasami jako książęca korona Śląska. Sceny otaczające przedstawienie główne zawierają aluzje do aktualnych wówczas wydarzeń politycznych. Pod koniec XVIII w., obok obrazu Matki Boskiej, umieszczono rzeźbione figury książąt opolsko-raciborskich Władysława i Kazimie- 10

12 rza, którzy zgodnie z tradycją, w 1228 r. podarowali malowidło rudzkie mnichom z Jędrzejowa. Figury książąt wyrzeźbił Jan Schubert z Lipnika nad Beczawą. Jego autorstwa są również wypełniające nisze kaplicy stiukowe posągi archaniołów: Michała, Gabriela, Rafała i Anioła Stróża. Widzimy tu także zachowane płaskorzeźbione medaliony z przedstawieniami: św. Marii Magdaleny, św. Anny, Najświętszej Marii Panny, św. Elżbiety, młodocianego św. Jana Chrzciciela oraz Chrystusa w domu Marii w Betanii. W ścianach bocznych umieszczono kartusze opackie z kluczami. W tak zwanym podniebiu widoczna jest Gołębica Ducha Świętego, a pod portalem posągi świętych Piotra i Pawła. Jeszcze z czasów budowy kaplicy pochodzi żelazna krata przy wejściu. Nad oknami znajdują się dwa herby: po lewej stronie fundatora opata Józefa II, po prawej cysterski. Na ścianach bocznych zawieszono dwa wielkie obrazy Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny i Nawiedzenie św. Elżbiety. Autorem pierwszego malowidła jest Franciszek Sebastini. Pięknie prezentuje się kaplica boczna p.w. św. Jana Nepomucena, zwieńczona kopułą ozdobioną freskami. Ołtarz przedstawia scenę, na której grupa aniołów unosi ciało świętego kanonika z Pragi. W sąsiedniej kaplicy p.w. Św. Krzyża znajdziemy dwie płyty epitafijne: drewnianą księcia Władysława fundatora oraz kamienną z płaskorzeźbą przedstawiającą opata Andrzeja Emanuela Pospela. Zachowały się klasycystyczne ołtarze boczne z rzeźbionymi przedstawieniami świętych zakonników i aniołów. Umieszczono w nich niezwykle cenne obrazy. W lewym jest to wizerunek św. Benedykta (1684), w prawym adoracja św. Bernarda (II poł. XVII w.). Oba dzieła są przypisywane warsztatowi Michała Willmanna, mistrza śląskiego malarstwa barokowego. Obok jego dzieł widzimy również w Rudach XVIII wieczne dwa obrazy ołtarzowe św. Wawrzyńca i św. Floriana. Namalował je czeski jezuita Ignatzy Raab. W ołtarzu z obrazem św. Floriana przechowywane są relikwie św. Walentego patrona zakochanych. Najstarszym zabytkiem epigrafiki jest wmurowana w ścianę prezbiterium kościoła wielka płyta piaskowcowa z płaskorzeźbioną postacią opata Mikołaja IV Toboli, przedstawionego w stroju pontyfikalnym, 11

13 z umieszczonym u jego stóp kartuszem herbowym. Przy bocznym wejściu do kościoła znajduje się płyta z płaskorzeźbioną postacią opata Marcina II rodem z Jędrzejowa. Piękne epitafia, umieszczone w ścianie północnej świątyni mają opaci: Jan V Dorn oraz Wawrzyniec Merkel. W kruchcie można oglądać monumentalny XIX-wieczny żeliwny sarkofag pierwszej pary książęcej, która rezydowała w Rudach Wiktora von Hessen-Rothenburg oraz Elizy. Klasztor posiadał bogaty księgozbiór. Pod koniec XVIII w., tuż przed sekularyzacją, jego biblioteka liczyła blisko 12 tys. woluminów. Najsłynniejsze dzieło pochodzące z Rud, to XIV-wieczna Summa de confessionis discretione, czyli Podręcznik dobrej spowiedzi lub Traktat o tajemnicy spowiedzi zwany też popularnie Katalogiem magii mnicha Rudolfa. Z końcem I połowy XIX w. stary klasztor przejęli książęta von Ratibor. Zapisali piękną kartę w dziejach Rud. Miejscowość stała się miejscem odwiedzanym przez europejskie i światowe elity, w tym koronowane głowy. Zaglądali tu królowie i cesarze Niemiec. Pamiątkowy kamień w Uroczysku Buk upamiętnia wizytę, 27 października 1866 r., księżniczki Wiktorii ( ), córki królowej Angielskiej Wiktorii i Alberta, księcia saskiego z Koburga. Księżna osobiście zasadziła w Buku lipę. Na początku XX w. dwukrotnie na polowania przyjeżdżał tu jej syn cesarz Wilhelm II. Książęta raciborscy, posiadając wprawdzie zamek w Raciborzu, na potrzeby swojej rezydencji zaadaptowali zespół klasztorno pałacowy opuszczony przez cystersów. W pochodzącym z początku XX w. opisie czytamy: Jest to wielkie gmaszysko zbudowane w czworobok dokoła obszernego wewnętrznego dziedzińca. Ma tylko dwie kondygnacje, ale liczy ponad 120 sal, holów, gabinetów, pokojów gościnnych z łazienkami, buduarów itp., a prócz tego w facjatach odpowiednią ilość pomieszczeń dla służby, na książęcą garderobę, na broń myśliwską, na pościel, bieliznę itd. Kuchnie, spiżarnie, pralnie i inne urządzenia gospodarcze znajdują się w suterenach. Książęce apartamenty mieszkalne, olbrzymia jadalnia i salony reprezentacyjne umeblowane są z magnackim, pruskim brakiem dobrego smaku. Wszystko jest kolossal ciężkie, solidne i przeważnie bardzo brzydkie. Wyjątek stanowią dy- 12

14 wany: perskie, tureckie, chińskie a także bogata kolekcja trofeów myśliwskich: poroża jeleni, danieli i kozłów oraz szable i fajki dzików. Wokół zespołu klasztorno-pałacowego zachował się dawny książęcy park z pięcioma kilometrami tras spacerowych. Założony został z polecenia książąt von Ratibor i błyszczał dawniej na Górnym Śląsku okazami drzew egzotycznych, walorami estetycznymi założenia, jesienną kolorystyką i malowniczymi grupami rododendronów. Przez park przepływa rzeka Ruda. Znajdziemy tu około 20 egzemplarzy pojedynczych drzew stanowiących pomniki przyrody, 70 gatunków drzew i krzewów egzotycznych (m.in.: modrzewnik chiński, cyprysik groszkowy, świerk serbski, sosna limba, sosna wejmutka, choina kanadyjska, klon srebrzysty, magnolia drzewiasta, platan klonolistny, dąb błotny, rożaneczniki fioletowe i dąb czerwony) oraz 46 gatunków drzew i krzewów rodzimych (m.in.: dąb szypułkowy, buk pospolity, jesion wyniosły czy klon jawor). Około 30 okazów liczy sobie ponad 150 lat. Założenie tworzą grupy drzew (tzw. skupiny), zespoły łąkowe i wnętrz parkowych trawniki, kameralny ogród dendrologiczny, cienisty ogrodowy labirynt i labirynt leśny a także dwa stawy: Szwajcarski na wschód od kościoła i Zamkowy (czasami nazywany Peickera) na północ od pałacu opackiego. Szczególną atrakcją całości jest tzw. wyspa zapachów, czyli zespół azalii pontyjskich. Jest to półwysep Stawu Szwajcarskiego, w okolicach którego, w miejscu dawnego arboretum, zobaczymy również ogromny kamień symbolizujący kamienne ponoć serce jednej z tutejszych księżniczek. Rosnące na półwyspie azalie pontyjskie zwane są również różanecznikami. Są to szeroko rozgałęzione krzewy o wysokości od dwóch do trzech metrów. Krzew kwitnie w maju przed rozwojem liści. Jesienią przybiera barwę purpurową lub pomarańczową. Podczas kwitnienia w okolicy unosi się intensywna woń mogącą powodować senność i zawroty głowy. Na turystów czeka w Rudach zabytkowa stacja, liczącej sobie ponad sto lat, kolejki wąskotorowej. Leży niedaleko cmentarnego kościółka p.w. św. Magdaleny przy drodze wylotowej na Gliwice. Wyjeżdżają stąd wycieczkowe składy elektryczne. W dawnej lokomotywowni można oglądać zabytki XIX i XX-wiecznej techniki. 13

15 Przy drodze wylotowej do Raciborza, przed Kolonią Renerowską, znajduje się szpitalik dr Rogera, w którym mieści się obecnie siedziba rudzkiego oddziału Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. Kiedyś był tu szpital prowadzony przez dr. Juliusza Rogera, książęcego lekarza, słynnego śląskiego entomologa i etnografa, twórcy zbioru pt. Pieśni ludu polskiego w Górnym Śląsku. Przy szpitaliku znajduje się poświęcony mu kamień z tablicą pamiątkową. Dziś jest tu ośrodek dydaktyczny. Atrakcją turystyczną są rudzkie dymarki piknik archeologiczny, którego głównym punktem jest pokaz wytopu żelaza według metod stosowanych przed wiekami przez zakonnych braci. Przy starym opactwie bierze swój początek najnowocześniejsza ścieżka rowerowa w województwie śląskim, niezwykle bogata w atrakcje przyrodnicze. Łączna długość trasy wynosi 16 km. Wiedzie w stronę Brantolki i potem na północ, w kierunku Kotlarni. Od północnego zachodu zahacza częściowo o pożarzysko z 1992 r. Tablice tematyczne nie tylko opisują historię ciekawych miejsc, ale i zawierają dane o okazach fauny i flory, objaśniają zagadnienia związane z gospodarką leśną oraz ochroną przeciwpożarową. Ich tytuły, to m.in.: dlaczego las jest taki ważny, ile mamy lasów w Polsce, sposoby gospodarowania w lesie, drzewa leśne, rola mrówek w ekosystemie, zbiornik wodny, stare drzewo, wielki pożar z 1992 r., owady w lesie, pułapki feromonowe, cystersi i ich wpływ na rozwój regionu, wieża obserwacyjna Borowiec, nisze pokarmowe ptaków, gospodarka łowiecka, pielęgnowanie lasu, uroczysko Orły, ochrona lasu, paśnik, selekcja genetyczna w leśnictwie, dary lasu, przebudowa drzewostanu, budowa geologiczna, ochrona gatunkowa roślin, grzyby, mikoryza, fragment historycznej drogi leśnej, uroczysko Dziewcze groby, powalone drzewo, cięcia pielęgnacyjne i uprawy. Tablice opatrzone są kolorowymi zdjęciami i wykresami. 14

16 RUDZKIE SANKTUARIUM W klasztorze rudzkim od średniowiecza znajdował się obraz Matki Boskiej dziś cel licznych pielgrzymek. Według legendy, już w 1228 r. podarowali go mnichom z Jędrzejowa książęta opolsko-raciborscy Kazimierz i jego syn Władysław. Zakonnicy umieścili malowidło w Rudach. Postać Maryi Dziewicy nazywana jest Matką Boską Pokorną lub Matką Boską Rudzką. Pierwszy obraz z XIII w. zaginął. Istniejący dziś wizerunek ma cechy ikony bizantyjskiej. Historycy sztuki dopatrują się w nim wielu podobieństw do obrazu Matki Boskiej Śnieżnej (Salus Populi Romani) opiekunki narodzonych dzieci, czczonej w rzymskiej bazylice Najświętszej Marii Panny Większej (Santa Maria Maggiore). Został namalowany temperą na lipowej desce w połowie XV w., a do Rud trafił przed połową XVI w. Obraz słynie wśród miejscowej ludności wieloma cudami. W XVI w. na malowidle znalazł się wotywny napis: Gdy nadejdzie ostatni, najsmutniejszy obraz śmierci i Bóg będzie czynić sprawiedliwość dla całej ludzkości, pamiętaj Matko Boża powściągnąć gniew, aby Ruda mogła korzystać z upragnionego pokoju. Maryja, jak chce miejscowa legenda, ochroniła klasztor w czasie wojny trzydziestoletniej, z okresu której pochodzi pierwsza wzmianka o cudzie za Jej wstawiennictwem. W XVII i na początku XVIII w. rudzkie sanktuarium było bardzo znanym na Śląsku miejscem pątniczym. Echa kultu doszły aż do Opawy i Pietrowic Wielkich leżących w granicach diecezji ołomunieckiej. Z tego okresu pochodzi najwięcej wotów dziękczynnych. Sytuacja zmieniła się po przejęciu Śląska przez protestanckie Prusy (1742). Zmianę przynależności państwowej poprzedziły wojny prusko-austriackie, w czasie których ruch pielgrzymkowy zamarł. Największy cios zadał mu edykt kasacyjny z 1810 r., na mocy którego Prusacy wypędzili cystersów z Rud. Do II wojny światowej sanktuarium miało jedynie lokalny charakter, mimo że w 1928 r. w parafii uroczyście obchodzono 700-lecie 15

17 cudownego obrazu. W 1974 r., zarządzeniem ordynariusza diecezji opolskiej ks. bp. Franciszka Jopa, kościół w Rudach zaliczono do sanktuariów Roku Jubileuszowego. Przybywało pątników. W sierpniu 1992 r., ordynariusz diecezji gliwickiej ks. biskup Jan Wieczorek oddał Kaplicę Mariacką z obrazem do kultu publicznego. Od tego czasu notuje się stały wzrost liczby pielgrzymów. 28 maja 1995 r. kościół w Rudach podniesiono do rangi Diecezjalnego Sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej, a obecnie trwają starania o nadanie świątyni statusu bazyliki. 7 lipca 1998 r. skarb państwa przeniósł na własność diecezji sąsiadujący z kościołem pocysterski kompleks klasztorno-pałacowy, co pozwoliło rozpocząć odbudowę po zniszczeniach z 1945 r. Na znaczne ożywienie i dalszy rozwój kultu ogromne wpływ miała w 1999 r. pielgrzymka do Polski Ojca Świętego Jana Pawła II. Podczas nabożeństwa w Gliwicach papież poświęcił złote korony dla cudownego obrazu Matki Boskiej Rudzkiej ufundowane przez parafian. Następca św. Piotra nie mógł osobiście nałożyć koron na cudowny wizerunek. Stało się to 4 czerwca 2000 r. Koronacji dokonał nuncjusz apostolski ks. arcybiskup Józef Kowalczyk. 16

18 GDZIE RUDA WPŁYWA DO ODRY Na zachód od Kuźni Raciborskiej leżą cztery osady: Turze, Budziska, Ruda i Siedliska. Najstarsze jest Turze, położone przy ujściu Rudy do Odry. We wsi znajdował się niegdyś port, z którego spławiano do Opola i Wrocławia produkty cysterskich oraz kuźniańskich hut. Mieszkało tu wielu flisaków i rybaków. W 1885 r. wieś miała ponad 1,7 tys. mieszkańców i 274 domów. Do 1896 r. podlegała parafii w Sławikowie. Obecnie ma swój własny parafialny kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, zbudowany w latach w stylu neoromańskim. 15 maja 1890 r. niedaleko Turza wydarzyła się głośna w całej Europie tragedia. Jak pisały ówczesne Nowiny Raciborskie : Straszne nieszczęście wydarzyło się w czwartek po południu pomiędzy Sławikowem a Turzem na tak zwanym Turskim Przewozie na Odrze, w powiecie raciborskim. Do kościoła parafialnego w Sławikowie należą wsie Ruda, Turze, Budziska i Siedliska z prawego brzegu Odry. Do tych wsi wracały w czwartek około godziny czwartej po południu dzieci z Sławikowskiego kościoła z nauki katechizmowej. Parobkowi przewoźnika nie chciało się widocznie użyć ciężkiego promu, lecz zachciało mu się przewieźć dzieci na łódce. Przewiózł też szczęśliwie chłopców, poczem popłynął po dziewczęta, do których przyłączyły się starsze dziewczyny wracające także z kościoła. Było ich razem na brzegu 38. Nie chciały one razem siadać, lecz parobek zaklął i zaczął wymyślać, że kilka razy po nie rzeki przepływać nie myśli. W końcu dały się namówić i wsiadły wszystkie do łodzi. Zaledwie atoli odbił od brzegu, gdy łódź się przewróciła, i wszystkie dziewczęta wpadły do wody. Krzyk przeraźliwy rozległ się po wodzie, biedne dziewczęta walczyły jak mogły z prądem rzeki, wołały o pomoc, lecz pomocy nie było. Tak jedna po drugiej tonęła, jedna drugą wciągała w uścisku śmiertelnym w głąb wody. Z 38 dziewcząt dwie tylko ocalały. Jedna zdołała uchwycić się liny przewozowej, a druga trzymając się nieży- 17

19 wej koleżanki została uniesiona przez prąd wody i dopiero po dobrej chwili na wpół żywa wciągnięta. Wydarzeniem zainteresowała się prawie cała europejska prasa. Do dziś nie zanotowano równie tragicznego wypadku na Odrze. Tablica upamiętniająca ofiary znajduje się na ścianie kościoła. Przy moście nad Rudą stoi drewniana słupowa kapliczka z I poł. XIX w. W centrum Turza jest stara kuźnia kowala i budynek po młynie. Budziska dzielą od Kuźni Raciborskiej zaledwie dwa kilometry. Osada została założona w pierwszej połowie XVII w. Jej mieszkańcy dostarczali kuźniańskim hutom węgiel drzewny, który wypalano w tzw. mielerzach. Drwale i smolarze bytowali w prymitywnych domostwach zwanych budkami. Od nich zapewne wzięła się nazwa Budziska, w 1679 r. wymieniona w dokumencie pod nazwą villa Budzie, a w 1743 r. Budzisk. W okresie międzywojennym wieś zasłynęła jako twierdza polskości. Prawie wszyscy mieszkańcy opowiedzieli się w plebiscycie za przynależnością Śląska do Polski. W prywatnych budynkach czynne były polskie przedszkole, biblioteka i świetlica. Działała też polska szkoła mniejszościowa. W centrum wsi stoi neogotycka kapliczka z 1900 r. z figurką św. Jana w ołtarzyku, a obok drewniana polichromowana rzeźba św. Jana Nepomucena. Przy ul. Szkolnej 8 jest kapliczka z 1920 r. Ruda to wieś wzmiankowana w 1556 r. Można w niej obejrzeć dwie zabytkowe kapliczki z 1920 i 1930 r. Siedliska wzmiankowane są w 1803 r. Na skraju przy drodze do Rudy jest kamienny krzyż z 1882 r. z figurą Matki Boskiej Bolesnej we wnęce. Godny uwagi jest także budynek szkoły z około 1910 r., na ścianie którego umieszczono tablicę pamiątkową, wspominającą funkcjonowanie tu w latach szkoły mniejszościowej. Obok remizy strażackiej przy ul. Gliwickiej obejrzeć można dwukonny wóz strażacki na murowanych podstawkach. 18

20 SUMMARY Kuźnia Raciborska (127 square kilometre area) is a green oasis of the administrative district of Racibórz and of the Silesian province. It is situated in the middle of the forest by the rivers Odra and Ruda and has touristic and recreational values. It is not far from the agglomerations of Racibórz, Rybnik, Gliwice, Kędzierzyn Koźle, Wodzisław and Knurów, and yet it is far from the noise of big cities. For those who desire resting the commune offers nature, interesting monuments, cycle and mountain tracks. Apart from Kuźnia Raciborska the commune consists of the following villages: Turze, Siedliska, Budziska, Ruda, Jankowice, Ruda Kozielska, Rudy together with the farmsteads, Biały Dwór, Brantolka, Kolonia Renerowska, Paproć, Podbiała, Przerycie and Szybki. Kuźnia Raciborska itself- the capital of the community and a young town with typical industrial features until quite lately, is changing quickly. It is the second biggest town in the administrative district of Racibórz. It covers the area of 32 square kilometres and it is cut with the river Ruda flowing through the town in two river-beds to fall into the river Odra near Turze inhabitants live there. We get the first information about the settlement from the first half of the 17 th century. In 1641 Octavian Seger von Segenberg, who was a resident of the domain of Racibórz belonging to the Oppersdorffs, founded a metallurgy settlement in a clearing in the forest called Potępa which he named Segenburg after his surname. He financed building the ironworks with primitive smelting furnaces for melting ore and sawmill, and the workshop for making shingles. In , considering the prosperity, iron blast and refining furnaces were built. The workshops were still developing when Plattenberg took them over in the 19 th century, and they realised a big contract for delivering iron to Wrocław. The place had an iron blast furnace, refining furnaces and nail factory. There was a warehouse in Turze in which the goods were stored and then floated down the Odra to the royal stores in Wrocław. 19