Alba (długa do kostek sięgająca biała tunika, pierwotnie lniana), która może w pasie być przewiązana sznurem tzw. cingulum dł. 2, m.

Transkrypt

1 SZATY LITURGICZNE Z nabożeństwem związane są szaty liturgiczne, które duchowny ubiera do przewodniczenia nabożeństwu. Czy potrzeba na normalny codzienny ubiór zakładać specjalne szaty liturgiczne? Takie pytanie możnaby postawić także sędziemu, prokuratorowi, adwokatowi, lekarzowi czy policjantowi lub wojskowemu. Każda profesja ma swój ubiór. Ubiór nie tylko unifikuje ludzi danej profesji, ale jeśli chodzi o Kościół zakrywa to, co świeckie i ludzkie, co mogłoby razić. W Europie środkowej, zwłaszcza w Niemczech, uważało się, że strojem liturgicznym Kościoła ewangelickiego jest czarna toga z białą befką pod szyją księdza, lub z białą kryzą (północ) względnie z białą falbanką wokół szyi (Augsburg). Czy taki strój liturgiczny jest rzeczywiście logo ewangelickich duchownych? Czy rzeczywiście jest to wyróżnik ewangelicyzmu, przedstawiający jego ewangelicką tożsamość? Chcąc dojść do obiektywnej prawdy, należy zajrzeć do historii rozwoju szat liturgicznych w ogóle, aby nie powtarzać utartych sloganów niemających pokrycia w historii Kościoła. Lud Boży Starego Testamentu otrzymał od Boga samego polecenia stosowania do Służby Bożej specjalnych szat liturgicznych. O tym czytamy w księdze kapłańskiej, czyli w III Księdze Mojżeszowej: I rzekł Mojżesz do zboru: To nakazał Pan uczynić ( ). Wdział nań tunikę i opasał go pasem, i ubrał go w płaszcz, włożył nań efor, przepasał go pasem efodu i przymocował go na nim (8,5.7). Dalej czytamy: Ubierze świętą lnianą tunikę i na ciele swoim będzie miał lniane spodnie, opasze się lnianym pasem, nawinie sobie lniany zawój. Są to szaty święte. (16,4) W Nowym Testamencie właściwie nie ma nakazu, co do specjalnych szat stosowanych w nabożeństwie. Natomiast pewien kolor szaty jest szczególnie kilka razy wyróżniony. Jest to kolor biały. Św. Jan Apostoł i Ewangelista w swoim proroczym widzeniu oglądając Jezusa widział Go odzianego w szatę do stóp długą i przepasanego przez pierś złotym pasem (Obj. 3,13). W wizji otwartego nieba ujrzał dwudziestu czterech starców, odzianych w białe szaty, a na głowach ich złote korony. (Obj. 4,4). W wizji zbawionych w niebie, jeden ze starców stawia Janowi pytanie: Któż to są ci przyodziani w szaty b i a ł e i skąd przyszli? (Obj. 7,13). Kiedy ewangelista św. Marek relacjonuje cud zmartwychwstania Pańskiego w 16 rozdziale, to opisuje Bożego wysłańca anioła w następujący sposób: A gdy weszły do grobu, ujrzały młodzieńca siedzącego po prawej stronie, odzianego w b i a ł ą szatę (w.5). Prawdopodobnie, dlatego pierwsi chrześcijanie, którzy przyjmowali po okresie katechumenatu (nauki przedchrzestnej) w noc Wielkanocną chrzest święty zawsze ubrani byli w białe tuniki i w tych białych tunikach chodzili przez cały tydzień aż do Niedzieli Quasimodogeniti, zwanej też Niedzielą Białą ( Dominica in albis ). Biała tunika była szatą biblijną. Wprawdzie pierwszy Kościół nie używał żadnych specjalnych szat liturgicznych, oprócz używanej przez wszystkich ludzi tuniki, czy płaszcza, to jednak właśnie ta biała (po łacinie alba = biała ) tunika stała się symbolem ochrzczonych i zbawionych. Odtąd alba biała tunika przez dwa tysiące lat używana jest w Kościele różnych wyznań jako szata każdego chrześcijanina ( biskupi, diakoni, księża, choraliści - schola, wszyscy ochrzczeni, konfirmanci, przystępujący do I Komunii Św. i t.d). To była i jest podstawowa szata wszystkich chrześcijan zarówno pełniących w Kościele urząd ordynowany (ustanowiony), jak też urząd nieordynowany w różnych posługach Kościoła. Przez wieki zmieniała się moda, ale Kościół pozostał przy dawnych szatach świeckich, które teraz jako szaty liturgiczne nadal stosował w liturgii. A były to: 1

2 Alba (długa do kostek sięgająca biała tunika, pierwotnie lniana), która może w pasie być przewiązana sznurem tzw. cingulum dł. 2, m. Od VI wieku nosili ją tylko duchowni jako odzież, od X wieku tylko w kościele Komża (skrócona do kolan alba, pierwotnie lniana) z rękawami lub bez rękawów. Stuła długi kolorowy szal - wstęga zakładana na szyję 10 cm szeroki i 2.5 m. długi. Wskazuje ona na trójstopniowy urząd Kościoła. Biskupi zakładali ją na szyję nosili zwisającą na piersi, prezbiterzy (księża) krzyżowali ją na piesi, a diakoni zakładają stułę na lewe ramię, prowadzą ukośnie przez piersi do prawego boku i tam ją spinają. Ornat w kolorze liturgicznym nakrycie na albę (pierwotnie płaszcz, dziś wierzchnie okrycie Indian Ameryki Środkowej i Południowej, owalny kawałek sukna z wyciętym otworem na głowę tzw. ponczo, hiszp. poncho, używane nieraz u nas przez kobiety). Ornat używany jest tylko do sprawowania Wieczerzy Pańskiej (Eucharystii). Kapa (łac. Pluviale ) nieraz z kapucą, okrycie używane do uroczystych nabożeństw nie eucharystycznych (np. ordynacja lub konsekracja). Mitra: liturgiczne nakrycie głowy biskupa podczas wielkich uroczystości liturgicznych. Pastorał: laska biskupia, symbol władzy pasterskiej por. Psalm 23, 4: Twoja laska i kij pasterski są mi pocieszeniem. Sutanna (czarna dla księży i diakonów, fioletowa dla biskupów) strój służbowy, nie liturgiczny dla duchownych Kościołów: Rzymskokatolickiego, Greckokatolickiego, Starokatolickiego, Prawosławnego i Anglikańskiego, oraz w niektórych także Kościołach luterańskich (wyjątki!). Skrócona nieco poniżej do kolan czarna sutanna zwana surdutem luterańskim ( lutherock ) używana jest jako strój urzędowy księży luterańskich, zwłaszcza w krajach skandynawskich i w Polsce, a kiedyś także w Niemczech. Są to stroje pochodzenia starokościelnego używane jeszcze dziś także w Kościołach luterańskich na całym świecie. Nie wymieniam strojów liturgicznych, które używają różne Kościoły chrześcijańskie, a nie są stosowane w luteranizmie. Jak to jest właściwie w luteranizmie? Podczas gdy w Kościele Ewangelicko Reformowanym zamieniono starochrześcijańskie stroje liturgiczne na czarną profesorską togę, luteranie pozostali przy starkościelnych, dotychczasowych strojach liturgicznych. Choć luteranie od samego początku uważali stroje liturgiczne podobnie jak i wiele innych zewnętrznych rzeczy za tzw. adiafora, czyli rzeczy nieistotne, to jednak zachowali starokościelne stroje liturgiczne i zwyczaje liturgiczne. Sam bowiem ks. dr Marcin Luter w swej słynnej Deutsche Messe z roku 1526 w rozdziale Niedziela dla laikatu (WA 19 tom, str. 80) pisze krótko: Pozostawiamy szaty mszalne, ołtarz, świece jeszcze pozostają tak długo, aż wszystko upodoba się nam zmienić; kto jednak inaczej pragnie, niech się tak stanie Luteranie szwedzcy i fińscy nieprzerwanie trwają przy szatach mszalnych i starokościelnych. Za nimi poszły wszystkie kraje, w których skandynawowie pracowali misyjnie. W innych krajach europejskich krótkiemu słowu Lutra pozostawiamy szaty mszalne luteranie byli wierni aż do XIX wieku (por. pracę amerykańskiego profesora teologii w St. Louis, Missouri (USA) Artura Carla Piepkorna, Ph. D.: Survival of the Historic Vestmens in the Luteran Chuch after 1555 ). 2

3 A jak było w Polsce? Wybitny historyk i profesor Historii Kościoła Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej dr Oskar Bartel pisał przed laty o czasach reformacji w Polsce w książce Protestantyzm w Polsce, że stany katolickie oskarżały luteran na sejmie, iż "Ministrowie Słowa Bożego (z łac. "Minister Verbi Divini", tak nazywani byli wówczas protestanccy księża - uwaga JG) odprawiali nabożeństwa wg przez siebie opracowanego układu, w szatach liturgicznych Kościoła katolickiego" W Polsce używano więc szat "katolickich", czyli strojów liturgicznych Kościoła Powszechnego. Podobnie było na Mazurach, na Śląsku i w innych rejonach. W Porządku Kościelnym Wacława Adama księcia cieszyńskiego z roku 1568 na temat szat liturgicznych czytamy w rozdziale VII ust. 7 następująco: Po siódme, co się tyczy ubioru kościelnego, jak ornatu, stroju mszalnego, te są dozwolone dopóki się z tego nie uczyni zabobonu lub przymusu. Albowiem jest to prawda, że Chrystus i apostołowie żadnego mszalnego ubioru nie nosili, a my również żadnego nie mamy polecenia, abyśmy je nosili. Za 16 lat w dniu 20 kwietnia 1584 r. księżna cieszyńska Katarzyna Sydonia wydała nowy dokument pt. Porządek Kościelny, w którym na temat strojów liturgicznych wypowiedziała się krótko, ale zdecydowanie w ostatnim zdaniu X rozdziału: Ornaty i ubiór mszalny można jednak bez zabobonu pozostawić. Skąd się wzięły na naszym terenie inne szaty liturgiczne? Skąd się wzięła czarna toga z białą befką? Czy jest to w pełni luterański strój liturgiczny? Otóż czarna toga profesorska była zawsze w czasach Marcina Lutra strojem ludzi uczonych. Używana była przez nich na ulicy i na uczelni. Luter zamiast togi do roku 1524 używał jeszcze czarnego habitu augustiańskiego. Do nabożeństwa jednak używał zawsze szat mszalnych, o czym świadczą zachowane choćby tylko kolorowe obrazy Cranacha. Do liturgii Sakramentu Ołtarza (mszy) już po reformacji używał ornatu, a do kazania, chrztu, spowiedzi, habitu i białej komży. Natomiast togi profesorskiej do wszystkich czynności używali tylko kalwini, którzy pierwotnie odrzucili z liturgii wszelkie szaty liturgiczne, obrazy, figury, ołtarze i organy. W roku 1613 brandenburski książę Jan Zygmunt chcąc zdobyć księstwa Kleve, Berg i Ravensberg przeszedł z Kościoła luterańskiego do Kościoła kalwińskiego. Wtedy to zaczęto powoli wprowadzać do pruskich kościołów kalwińską czarną togę. Ale dopiero król pruski Fryderyk Wilhelm III ( ), który był wyznania reformowanego, w roku 1811 nakazał dekretem gabinetowym jako preludium do wprowadzonej w roku 1817 tzw. Unii Staropruskiej, aby w Prusach księża: luterańscy, kalwińscy, rabini żydowscy oraz prawnicy: prokuratorzy, sędziowie i adwokaci, a później po wprowadzeniu unii kościelnej, także księża unijni, jako urzędowego, jednolitego stroju używali czarną togę z białymi befkami pod szyją. Król zlikwidował, więc strój liturgiczny ( Liturgietracht ), a wprowadził strój urzędowy - służbowy ( Amtstracht ). Należy jednak stwierdzić uczciwie, że ani król ani też Kościół Unijny nie był aliturgiczny. Po kolorach luterańskich szat liturgicznych pozostawił, bowiem kolorowe liturgiczne antependia przy ołtarzu i na ambonie, oraz w agendach i śpiewnikach wiele starochrześcijańskich i staroluterskich hymnów liturgicznych.. Za przykładem króla pruskiego podobnie uczynili także inni królowie, którzy formalnie byli zwierzchnikami Kościołów luterańskich (tzw. Summepiskopat ), choć nie zawsze byli luteranami, jak np. katolicki król Bawarii Ludwik I w roku

4 wprowadził dla ewangelickich księży i żydowskich rabinów czarną togę. Podobnie było w całych Prusach. Także niemieccy emigranci z Księstw niemieckich, którzy przybywali do pracy do Królestwa Kongresowego przywozili ze sobą swoich księży i czarną togę. Niezależnie od tego, czarnej todze sprzyjał także racjonalizm, któremu żaden strój liturgiczny nie był potrzebny i pietyzm, który nie zwracał uwagi na zewnętrzne sprawy, tylko na to, co wewnętrzne. Na Śląsku Cieszyńskim i na Słowacji luteranie zachowali jeszcze do narzuconej im czarnej togi pozostałość dawnych czasów, a mianowicie białą komżę (krótka alba). Na Cieszyńskim Śląsku była ona bez rękawów (tzw. alba silesiana ) w kształcie gotyckiego ornatu długości takiej, aby od ziemi, czy od kostek do początku koronek alby było widać 50 cm. togi, a na Słowacji w kroju tzw. rokiety tzn. z przecięciem po obu stronach ramion, aby ręce mogły nieskrępowanie się poruszać. Obie komże (alby) były bogato zdobione w koronki ludowe. Dziś głównie w Niemczech, tam gdzie jeszcze nie używa się białej alby ze stułą, często księża i biskupi zakładają kolorową stułę, która jest wyrazem posiadanego urzędu Kościoła. W większości krajów świata, luteranie jednak używają najczęściej białej lub kremowej, a nieraz i szarej alby z kolorową stułą, a do Komunii Św. dodatkowo ornatu. Biskupi luterańscy w krajach skandynawskich i nadbałtyckich (Deklaracja z Porvoo) oraz w Azji, Ameryce, w Afryce używają podobnie jak i anglikanie, także kapy, mitry i pastorału. Nasz Kościół w Polsce oficjalnie poprzez Pragmatykę Służbową, która weszła w życie Kościoła w I Niedzielę Adwentu, dnia 28 listopada 1999 r. zaakceptował trzy rodzaje stroju liturgicznego (Pragmatyka Służbowa, cz. VI paragrafy 194, 196 i 197): czarna toga z biała befką i białą komżą (alba silesiana), czarna toga z białą befką, biała lub kremowa alba, kroju skandynawskich luteran, z kolorową stułą w kolorze liturgicznym roku kościelnego [Kolory podane są w ŚE 956 str i ŚE 964]. Niektórzy ludzie za bardzo szermują słowem łacińskim adiafora rzeczy nieistotne. Natomiast w liturgice chrześcijańskiej istnieje odmienne stwierdzenie: Leitourgia Divina adiaphora non est - Liturgia Boża nie jest adiaforą! (Ks. Jan Gross) 4

5 5