NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF PT. DZIECI WYKLUCZONE 2011 R.

Transkrypt

1 Barbara Zielińska Uniwersytet Rzeszowski NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF PT. DZIECI WYKLUCZONE 2011 R. Raport Wykluczone dzieci sporządzony przez organizację UNICEF zarysowuje sytuację dzieci w 24 krajach OECD w tym również i w Polsce. Raport przedstawia nierówność społeczną dzieci w 24 najbogatszych krajach świata. W raporcie zostało postawione pytanie: Jak daleko w tyle są dzieci, którym pozwolono upaść?. Raport skupia się przede wszystkim na tych dzieciach, które są objęte ryzykiem pozostania w tyle w bogatych społeczeństwach, w których żyją. Raport prezentuje trzy wymiary nierówności, wykluczenia dzieci są to: dobrobyt materialny, edukacja i zdrowie. Porównuje się w nim dystans, który mają do pokonania najmniej uprzywilejowane dzieci w danym kraju, do tych znajdujących się na poziomie średniej krajowej. Tabela podsumowuje wyniki Raportu wliczającego 24 kraje OECD, bierze pod uwagę wyniki każdego z trzech wymiarów nierówności. Tabela la. Tabela pozycji nierówności w dobrobycie dziecka Nierówność niższa niż średnia OECD Nierówność bliska średniej OECD Nierówność wyższa niż średnia OECD Sytuacja materialna Sytuacja edukacyjna Sytuacja zdrowotna Miejsce Miejsce Miejsce Szwajcaria 1. Finlandia 1. Holandia 1. Islandia 2. Irlandia 2. Norwegia 2. Holandia 3. Kanada 3. Portugalia 3. Dania 4. Dania 4. Niemcy 4. Francja 5. Polska 5. Szwajcaria 5. Finlandia 6. Węgry 6. Belgia 6. Austria 7. Szwecja 7. Irlandia 7. Norwegia 8. Holandia 8. Dania 8. Szwecja 9. Hiszpania 9. Kanada 9. Niemcy 10. Islandia 10. Republika Czech 10. Republika Czech 11. Norwegia 11. Wielka Brytania 11.

2 176 BARBARA ZIELIŃSKA Sytuacja materialna Sytuacja edukacyjna Sytuacja zdrowotna Miejsce Miejsce Miejsce Luksemburg 12. Szwajcaria 12. Słowacja 12. Irlandia 13. Wielka Brytania 13. Austria 13. Hiszpania 14. Portugalia 14. Szwecja 14. Belgia 15. Słowacja 15. Francja 15. Portugalia 16. Luksemburg 16. Finlandia 16. Kanada 17. Republika Czech 17. Islandia 17. Grecja 18. Grecja 18. Polska 18. Wielka Brytania 19. Stany Zjednoczone 19. Luksemburg 19. Włochy 20. Niemcy 20. Grecja 20. Polska 21. Włochy 21. Hiszpania 21. Węgry 22. Austria 22. Stany Zjednoczone 22. Stany Zjednoczone 23. Francja 23. Włochy 23. Słowacja 24. Belgia 24. Węgry 24. Aby porównać wyniki przedstawionych krajów w każdym wymiarze dobrobytu dziecka punkty nierówności dla indywidualnych przedstawionych wskaźników są zmienione zgodnie z punktami standardu. Dla celów tabeli la, lb nierówność bliska przeciętnej jest definiowana jako punkt w obrębie 0,5 do +0,5 (dopuszczone). Nierówność niższa niż OECD przeciętna jest większa niż +0,5, nierówność wyższa niż OECD średnia mniejsza niż 0,5 od OECD przeciętnej. Tabela 1b. Ogólny zapis Wyższa punktacja = większa równość 8 7 Dania Finlandia Holandia Szwajcaria Islandia Irlandia Norwegia Szwecja

3 NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF Wyższa punktacja = większa równość Austria Kanada Francja 6 Niemcy Polska Portugalia Belgia Republika Czech Węgry 5 Luksemburg Słowacja Hiszpania Wielka Brytania Grecja 3 Włochy Stany Zjednoczone Tabela 1b zamieszcza każdy kraj uwzględniając ogólny zapis nierówności. Trzy punkty przyznano za lepszą niż przeciętna działalność, 2 punkty za działalność zbliżoną do średniej OECD i 1 punkt za działalność poniżej średniej. Kraje zamieszczane są w alfabetycznym porządku w grupach. Znaczenie nierówności Raport wykazuje, że dorastanie w biedzie naraża na znaczne ryzyko standardy zdrowotne, stwarza gorsze możliwości rozwoju umiejętności i aspiracji dziecka oraz ostatecznie uwiecznia wady z jednego pokolenia na następne. Jednak te sytuacje są poza kontrolą dziecka, dzieci nie mogą mieć poczucia winy życia w biedzie. Autorzy raportu są zdania, że należy skupić uwagę, na tych, którzy nie mają szansy na dobre życie i jest to sprawa priorytetowa. Nierówność materialna Nierówność w dobrobycie dzieci rozważana jest w raporcie jako nierówność materialna. Bieda dzieci jest czymś więcej niż brak pieniędzy w rodzinie, jest to

4 178 BARBARA ZIELIŃSKA także bieda w okazje i oczekiwania kulturalne i edukacyjne, w opiekę rodzicielską, usługi lokalne i społeczne. Sytuacja rodzinna, zatrudnienie i dochód, zdrowie i system edukacji oraz lokalne otoczenie wszystko to wpływa w decydujący sposób na dobrobyt. W raporcie nierówność materialna mierzona jest przez trzy wskaźniki: dochody gospodarstwa domowego, dostęp do podstawowych zasobów edukacyjnych oraz przestrzeń życiowa w domu. Dochód gospodarstwa domowego Tabela 2a. Nierówność w sytuacji materialnej: dochód Źródło: UNICEF, Innocent! Research Centre, Raport Card 9, The children left behind

5 NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF Wykres pokazuje nierówność materialną biorąc pod uwagę jednorazowy dochód na dzieci w 27 OECD krajach. Obliczenia oparte są na dochodach rodzin z dziećmi do 17 roku życia (po dodaniu zysków, odliczeniu podatków i dokonaniu korekty gospodarczej dotyczącej większych rodzin). Z tabeli wynika, iż nierówność dochodu na rodzinę z dziećmi jest najniższa w Norwegii, natomiast takie kraje jak Polska, Włochy, Kanada, Hiszpania, Portugalia i Grecja wypadają w badaniach na kraje o najwyższym poziomie dziecięcej nierówności jeśli chodzi o dochód. Podstawowe zasoby edukacyjne Kolejny badany wskaźnik to dostęp do podstawowych zasobów edukacyjnych. Ponownie postawiono w raporcie to samo pytanie: Jak daleko w tyle pozostają dzieci z najgorszymi warunkami? Tabela 2b próbuje odpowiedzieć na to pytanie poprzez przedstawienie danych z badań z Programme of International Student Assessment (PISA), czyli Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów. Celem tego programu jest uzyskanie porównywalnych danych o umiejętnościach uczniów, którzy ukończyli 15 rok życia, aby poprawić jakość nauczania i organizację systemów edukacyjnych. W 2006 roku PISA badała grupę 15-letnich uczniów z krajów OECD, pytano ich o dostęp do następujących zasobów edukacyjnych: Biurko Ciche miejsce do pracy Komputer do prac szkolnych Oprogramowanie edukacyjne Połączenie internetowe Kalkulator Słownik Podręczniki szkolne Uzyskane wyniki zarejestrowane w skali od 0 do 8 nie umożliwiają analizy przez centyle. Nierówność jest mierzona przez przestrzeń pomiędzy wynikiem dziecka na medianie i średnim wynikiem wszystkich dzieci, które są poniżej mediany.

6 180 BARBARA ZIELIŃSKA Tabela 2b. Nierówność w sytuacji materialnej: zasoby edukacyjne Dostępność do komputerów i dostęp do Internetu w pewnym zakresie zależy od ekonomicznego rozwoju państwa; nawet biedne dzieci w bardzo bogatych krajach mają dostęp do większości lub wszystkich przedmiotów z listy domowych zasobów edukacyjnych. Najwyższe poziomy nierówności w dostępie do podstawowych zasobów edukacyjnych prezentuje Wielka Brytania, Grecja i Słowacja. Polska, Norwegia prezentują poziom nierówności powyżej średniej OECD. Najlepiej w tym zakresie wypadają Dania, Szwajcaria i Holandia. Przestrzeń życiowa Trzeci wskaźnik materialnego dobrobytu to przestrzeń życiowa definiowana jest jako liczba pomieszczeń na osobę w gospodarstwie domowym z dziećmi pomię-

7 NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF dzy 0 a 17 rokiem życia (nie uwzględniając korytarzy, kuchni i łazienek). Własny kąt i stałe miejsce w domu jest ważnym czynnikiem w życiu człowieka. W krajach OECD przewiduje się, że jedno na trójkę dzieci żyje w przepełnionych warunkach domowych. Tabela 2c. Nierówność sytuacji materialnej: przestrzeń życiowa Wykres wskazuje, iż Islandia, Niemcy i Szwajcaria mają najniższy poziom nierówności w przestrzeni życiowej wśród dzieci. Natomiast najwyższy poziom nierówności obserwujemy w USA, Włoszech i na Węgrzech. Polski wynik badania przestrzeni życiowej dzieci jest poniżej średniej OECD. Czechy i Słowacja prezentują lepsze od Polski wyniki, natomiast najsłabiej z byłych krajów po przejściach transformacyjnych wypadają Węgry. Drugi wymiar nierówności społecznej dzieci badany w raporcie to: Edukacja. Organizacja UNICEF walczy o podnoszenie jakości edukacji wszystkich dzieci dziewczynek i chłopców ze szczególnym naciskiem na równouprawnienie płci

8 182 BARBARA ZIELIŃSKA oraz eliminowanie wszelkiego rodzaju dyskryminacji. Konsekwencje niedostatecznego poziomu wykształcenia są bardzo poważne. Dane raportu są zaczerpnięte z wspomnianych już testów PISA, które regularnie są analizowane na grupie 15-latków w 40 krajach świata. Tabela 3a. Nierówność w zakresie umiejętności czytania ze zrozumieniem Umiejętność czytania Finlandia Dania Irlandia Kanada Szwajcaria Szwecja Holandia Hiszpania Węgry Polska Islandia Wielka Brytania Portugalia Luxemburg Norwegia Austria Francja Słowacja Niemcy Czechy Grecja Włochy Belgia Średnia OECD Wynik na 50 percentylu Wynik na 10 (mediana) percentylu Różnica absolutna (kol. 2-3) Pozostałe kraje OECD Korea Płd Australia Turcja Nowa Zelandia Japonia Chile Meksyk Różnica między dzieckiem na 10.percentylu i dzieckiem na 50. percentylu (jako % mediany). Różnica absolutna jako procent z mediany (kol. 4/2*100%) Finlandia Dania Irlandia Kanada Szwajcaria Szwecja Holandia Hiszpania Węgry Polska Islandia Wielka Brytania Portugalia Luxemburg Norwegia Austria Francja Słowacja Niemcy Czechy Grecja Włochy Belgia Średnia OECD Korea Płd. Australia Turcja Nowa Zelandia Japonia Chile Meksyk Tabela 3a wskazuje iż 28,1 to średnia nierówność w zakresie umiejętności czytania ze zrozumieniem dzieci w krajach OECD. Średnia ta uzyskana została podczas porównania dzieci, które uzyskały wynik 90% niższy od wszystkich badanych, przymierzony do dzieci, które otrzymały wynik 50% w badaniu. Najniższy poziom nierówności w zakresie umiejętności czytania ze zrozumieniem w Europie wykazują Finlandia [19,9], Dania [24,2], Irlandia [24,2] a z krajów poza Europą Korea Południowa [21,8].

9 NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF W krajach takich jak Belgia [32,5], Włochy [32,1] i Grecja [31,5] zarejestrowano najwyższy poziom nierówności w zakresie umiejętności czytania ze zrozumieniem. Polska w tym zestawieniu osiągnęła wynik 27,0 co klasyfikuje ją w górnych stanach tabeli badawczej. Dodatkowo można stwierdzić, że nierówność w zakresie umiejętności czytania ze zrozumieniem w Polsce jest mniejsza niż średnia w krajach OECD. Tabela 3b. Nierówność w zakresie umiejętności matematycznych Umiejętności matematyczne Finlandia Irlandia Dania Kanada Polska Holandia Islandia Wielka Brytania Szwecja Węgry Norwegia Hiszpania USA Szwajcaria Słowacja Luxemburg Portugalia Niemcy Grecja Włochy Francja Czechy Austria Belgia Średnia OECD Wynik na 50 percentylu Wynik na 10 (mediana) percentylu Różnica absolutna (kol. 2-3) Pozostałe kraje OECD Australia Korea Płd Japonia Nowa Zelandia Turcja Chile Meksyk Różnica między dzieckiem na 10.percentylu i dzieckiem na 50. percentylu (jako % mediany). Różnica absolutna jako procent z mediany (kol. 4/2*100%) Finlandia Irlandia Dania Kanada Polska Holandia Islandia Wielka Brytania Szwecja Węgry Norwegia Hiszpania USA Szwajcaria Słowacja Luxemburg Portugalia Niemcy Grecja Włochy Francja Czechy Austria Belgia Średnia OECD Australia Korea Płd. Japonia Nowa Zelandia Turcja Chile Meksyk Kolejnym wskaźnikiem analizowanym przy ocenie dolnych nierówności edukacyjnych jest badanie nierówności w zakresie umiejętności matematycznych. Średnia nierówność w krajach OECD przy badaniu umiejętności matematycznych, wynikająca z przyrównania dziecka z wynikiem badania na poziomie 10% do dziecka osiągającego wynik na poziomie 50% wyniosła 24,1. W Europie najlepszy wynik czyli najmniejszą nierówność w zakresie umiejętności matematycznych stwierdzono w Finlandii [19,3],

10 184 BARBARA ZIELIŃSKA Irlandii [21,2], Danii [21,4]. W pozostałych krajach OECD najlepszy wynik czyli najmniejszą nierówność stwierdzono w Kanadzie [21,5] i Australii [22,0]. Najwyższy poziom nierówności w zakresie umiejętności matematycznych w Europie zanotowano w Belgii [27,9], Austrii [27,0] i Czechach [26,2]. W badaniu najwyższy poziom nierówności w krajach nieeuropejskich stwierdzono w Meksyku [26,4] i Chile [25,9]. Polska w tym rankingu znalazła się na czwartym miejscu w Europie z wynikiem 22,4, i równocześnie można stwierdzić, że wynik osiągnięty w tym badaniu jest znacząco lepszy niż średnia w OECD nierówność w zakresie umiejętności matematycznych w Polsce jest niższa niż średnia wśród krajów poddanych badaniu. Tabela 3c. Nierówność w zakresie rozumienia nauk przyrodniczych Rozumienie nauk przyrodniczych Finlandia Węgry Polska Kanada Irlandia Szwecja Hiszpania Słowacja Portugalia Dania Czechy Norwegia Holandia Grecja Islandia Włochy Szwajcaria Austria Niemcy Luxemburg Wielka Brytania Belgia Francja USA Średnia OECD Wynik na 50 percentylu Wynik na 10 (mediana) percentylu Różnica absolutna (kol. 2-3) Pozostałe kraje OECD Turcja Korea Płd Meksyk Chile Australia Japonia Nowa Zelandia Różnica między dzieckiem na 10.percentylu i dzieckiem na 50. percentylu (jako % mediany). Różnica absolutna jako procent z mediany (kol. 4/2*100%) Finlandia Węgry Polska Kanada Irlandia Szwecja Hiszpania Słowacja Portugalia Dania Czechy Norwegia Holandia Grecja Islandia Włochy Szwajcaria Austria Niemcy Luxemburg Wielka Brytania Belgia Francja USA Średnia OECD Turcja Korea Płd. Meksyk Chile Australia Japonia Nowa Zelandia Badanie nierówności w zakresie umiejętności rozumienia nauk przyrodniczych to kolejny element analizowania dolnych nierówności edukacyjnych. Średnia nierówność w krajach OECD wynikająca z tabeli 3c wynosi 25,5. W Europie najlepszy wynik

11 NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF w zakresie najmniejszej nierówności rozumienia nauk przyrodniczych osiągnęły Finlandia [20,0], Węgry [23,2] i Polska [23,4], a spośród krajów spoza Europy najmniejszą nierówność w badanym przedmiocie stwierdzono w Turcji [21,9], Korei Południowej [23,4] i Kanadzie [27,5]. Największą różnicę lukę w nierówności w zakresie umiejętności rozumienia nauk przyrodniczych stwierdza się w Europie we Francji [28,4], Belgii [27,9] a u pozostałych badanych w USA [28,4] i Nowej Zelandii [27,1]. Polska w tym rankingu wypada bardzo dobrze na tle innych badanych państw, różnica pomiędzy nierównością w Polsce, a średnią OECD wynosi 2,1. Nierówność w edukacji w poszczególnych krajach jest wynikiem różnic w naturalnych zdolnościach dzieci lub też różnicą w polityce edukacyjnej danego kraju. Sporządzony Raport UNICEF przedstawia również tezę, że dzieci matek nisko wykształconych znajdują się w znacznie większym ryzyku posiadania niższych wyników np. w umiejętnościach czytania ze zrozumieniem. Porównując wyniki dzieci w nauce zaleca się kompromis pomiędzy inwestowaniem w uczniów z niskimi osiągnięciami a maksymalizowaniem potencjału uczniów z większymi możliwościami. Trzeci, ostatni wymiar dobrobytu dzieci, w którym dane pozwalają krzyżować narodowe pomiary nierówności to: Zdrowie. W badaniach użyto trzech wskaźników: samodzielne zgłoszenie dolegliwości zdrowotnych przez dzieci, zdrowe żywienie dzieci oraz aktywność fizyczna dziecka. Samodzielne zgłaszanie dolegliwości zdrowotnych Uczestnicy badań zostali zapytani: jak często w ciągu ostatnich 6 miesięcy zgłaszali następujące dolegliwości zdrowotne: Ból głowy Ból brzucha Złe samopoczucie Rozdrażnienie Zły humor Nerwowość Problemy ze snem Zawroty głowy

12 186 BARBARA ZIELIŃSKA Tabela 4a. Samodzielne zgłaszanie dolegliwości zdrowotnych Zdrowe żywienie Zdrowe żywienie jest wyznacznikiem prawidłowego wzrostu i rozwoju dziecka. Niezdrowe żywienie natomiast jest powiązane z szerokim zasięgiem natychmiastowych, długoterminowych problemów zdrowotnych, włączając również otyłość, cukrzycę drugiego typu i choroby sercowonaczyniowe. Zdrowe żywienie prezentują takie kraje jak Holandia, Belgia i Kanada. W czołówce krajów, które zwracają uwagę na problem żywienia dzieci jest również i Polska. Najwyższy poziom nierówności w tym zakresie występuje w Islandii, Finlandii oraz Węgrzech.

13 NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF Tabela 4b. Zdrowe żywienie Aktywność fizyczna dzieci Regularne ćwiczenia w okresie dojrzewania przynoszą krótko- i długoterminowe korzyści zdrowotne. Aktywność fizyczna w raporcie jest kojarzona z rozwojem poznawczym, dobrobytem emocjonalnym, a nawet osiągnięciami naukowymi. Dla dzieci i młodocianych Światowa Organizacja Zdrowia zaleca 60 minut umiarkowanych ćwiczeń fizycznych każdego dnia. Badania wykazują, że tylko 12% 15-letnich dziewcząt i 20% 15-letnich chłopców zgłasza codzienną godzinną aktywność fizyczną. Holandia wykazuje najmniejszą nierówność, następnie Szwajcaria i Norwegia, natomiast najwyższy poziom nierówności prezentują takie kraje jak Francja, Włochy i Hiszpania. Niestety pozycja Polski również nie przynosi dumy i zadowolenia jest poniżej średniego poziomu nierówności OECD.

14 188 BARBARA ZIELIŃSKA Polityka państw powinna wyznaczać sobie konkretne zmiany w stylu życia, promować ćwiczenia i zdrowe żywienie, redukowanie poziomów palenia papierosów, spożywania alkoholu czy walki z otyłością. Raport stwierdza, iż nierówność w zdrowiu jest przyczyną nierówności społecznych. Świadczą o tym różnice w warunkach jakich rodzą się ludzie, dorastają, żyją, pracują i starzeją się. Badania raportu wykazują, iż dzieci z bardziej zamożnych rodzin regularnie uprawiają sport, mają zdrowe zwyczaje żywieniowe i mniej skarżą się na problemy zdrowotne. Status ekonomiczny rodziny nie jest jednak wyborem i odpowiedzialnością dziecka, dzieci nie decydują w jakiej rodzinie się rodzą, czy biednej czy bogatej. Tabela 4c. Aktywność fizyczna uprawianie sportu poza szkołą Źródło: UNICEF, Innocenti Research Centre, Raport Card 9, The Children left behind W ostatnich latach określenie dochodu ubóstwa w ujęciu względnym upowszechniło się, zwłaszcza w krajach UE. Dzieci bogatych rodziców są zdrowsze, szczęśliwsze, lepiej wykształcone.

15 NIERÓWNE LOSY DZIECI. SPRAWOZDANIE Z RAPORTU UNICEF Wiele zmian nastąpiło od 2008 r. recesja ekonomiczna dotknęła miliony ludzi w krajach OECD. Stopy bezrobocia w krajach UE podniosły się, bezrobocie stało się głównym wyznacznikiem biedy. Wiele gospodarstw zmaga się z malejącymi dochodami, spłatą długów i innymi problemami. Niektórym rodzinom zatrudnienie nawet w pełnym wymiarze godzin nie gwarantuje już życia ponad linią ubóstwa. Problem ten zwraca uwagę na płacę minimalną. Tabela 5. Ubóstwo dzieci i wydatki publiczne na rodziny Źródło: UNICEF, Innocenti Research Centre, Raport Card 9, The Children left behind Pozwolenie na zaniedbanie dziecięcego rozwoju przyniesie długą listę kosztów i konsekwencji, nie tylko ze szkodą dla samego dziecka. Na tej liście prawdopodobnie znajdą się: Niska ilość urodzin Brak czasu ze strony rodziców Stres dziecka prowadzący do problemów zdrowotnych Złe wyniki zdrowia większa podatność na otyłość, cukrzycę, astmę, anemię oraz choroby sercowo-naczyniowe Częstsze wizyty w szpitalu Upośledzony rozwój poznawczy Niższe osiągnięcia w nauce Mniejsze szanse na zwrot inwestycji w edukację Zmniejszone możliwości lingwistyczne Niższe umiejętności i aspiracje

16 190 BARBARA ZIELIŃSKA Niższa produktywność i zarobki w dorosłym życiu Brak zatrudnienia i uzależnienie od opieki społecznej Trudności w zachowaniu Interwencje policji i sądów Nastoletnia ciąża Uzależnienia od narkotyków i alkoholu Wiele rodzin mierzących się z przeciwnościami finansowymi, naukowymi, zdrowotnymi i problemami mieszkaniowymi, przezwycięża te trudności i wychowuje dzieci, które nie mieszczą się w żadnej z powyższych kategorii, ale to nie zmienia faktu, że dzieci te nie mają możliwości dobrego rozwoju od najwcześniejszych lat, spędzając znaczną część swojego życia w biedzie. Dlatego też istnieje duże prawdopodobieństwo znalezienia się ich w niekorzystnych dla nich sytuacjach życiowych. W tej sprawie podniesiony zostać musi nie tylko poziom wysiłków rządowych, ale także ich efektywność. Prezentowany przeze mnie Raport przestrzega, że żadnego kraju nie stać na ignorowanie tego problemu. Im wcześniejsza interwencja tym większy dobrobyt dla późniejszego społeczeństwa. Edukacja wysokiej jakości i opieka we wczesnym dzieciństwie może pomóc zredukować wykazane nierówności wśród dzieci. Bardziej wykształceni rodzice i domy z większym dochodem są najbardziej świadomi i zdolni do zapewnienia opieki nad dzieckiem na odpowiednim poziomie i odpowiedniej jakości. Rodzice biedniejsi i gorzej wykształceni kładą nacisk na szybkie wyjście dziecka z domu i znalezienie jakiejkolwiek pracy. Dzieci potrzebują wsparcia i ochrony przed wykazanymi nierównościami we wszystkich stadiach rozwoju. Istotnym elementem w łagodzeniu nierówności u dzieci jest czas im poświęcony. Dzieci zasługują na możliwie najlepszy początek, wczesne doświadczenia mogą rzucić długi cień na ich przyszłość, nie powinny być jednak obarczane odpowiedzialnością za warunki, w których się rodzą. Raport UNICEF Wykluczone dzieci stwierdza, że narażanie dzieci na nierówność w jakiejkolwiek z przedstawionych sfer życia prowadzi do trudnych w skutkach konsekwencji nie tylko dla milionów poszczególnych dzieci obecnie, ale także dla gospodarczej i społecznej przyszłości krajów. Literatura The children left behind. A league table of inequality in child wellbeing in the world s rich countries UNI- CEF Innocenti Research Centre Raport Card 9. Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów OECD PISA. Programme for international student assessment. Wyniki badania 2009 w Polsce.