SPIS TREŚCI DOKUMENTACJA ZWIĄZANA ZE SMIERCIĄ PIERWSZEGO MARSZAŁKA POLSKI Z WARSZAWY DO KRAKOWA TRUMNY ŚP.

Transkrypt

1 NR 34 Kiedy umarł Marszałek Piłsudski, przez Ojczyznę żałobny szedł lament. I pytali się wszyscy strapieni, jaki Wódz im zostawił Testament. Gdy tak trwali w ogromnej rozterce, nagle głos usłyszeli nieznany. Przecież w sercu każdego Polaka jest Testament Marszałka pisany (...) (Z przemówienia krakowskiego piłsudczyka Romana Hnatowicza) KIELCE MAJ

2 SPIS TREŚCI G. i P. Witek 75 ROCZNICA ŚMIERCI MARSZAŁKA J. PIŁSUDSKIEGO 3 16 DOKUMENTACJA ZWIĄZANA ZE SMIERCIĄ PIERWSZEGO MARSZAŁKA POLSKI Z WARSZAWY DO KRAKOWA TRUMNY ŚP. MARSZAŁKA Z KIELC NA SOWINIEC 36 KIELCE W PRZEDEDNIU MARSZU SZLAKIEM KADRÓWKI 36 TRAGEDIA KATYŃSKA 37 Pół roku po śmierci Komendanta Piłsudskiego - 11 listopada 1935 roku w Kielcach, na terenie części dawnego biskupiego folwarku Psiarnia, tuż za krakowską rogatką, nastąpiło uroczyste otwarcie Domu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego imienia Marszałka J. Piłsudskiego. Był to po obelisku Niepodległości drugi Pomnik poświęcony przez miasto Kielce Wskrzesicielowi Państwa Polskiego. 3

3 Grażyna i Przemysław Witek 75 ROCZNICA ŚMIERCI MARSZAŁKA J. PIŁSUDSKIEGO Mniej więcej od połowy 1934 roku występowały stany podgorączkowe, postępował spadek wagi ciała, dawało się zauważyć pogorszenie samopoczucia, coraz bardziej widoczne było zmęczenie narastające wraz z powtarzającą się bezsennością. Dochodziła do tego opuchlizna nóg utrudniająca normalne poruszanie się. Nikt jeszcze wówczas nie podejrzewał istnienia długotrwałej, śmiertelnej choroby raka wątroby i żołądka. Komendant czuł się jednak na tyle dobrze, że spędził urlop (8.IX 3.X.1934) w Moszczanicy pod Żywcem, w majątku rodziny Kępińskich. W pierwszych miesiącach 1935 roku nad zdrowiem Marszałka czuwało trzech lekarzy: dr Marcin Woyczyński, Stefan Mozołowski i Aleksander Januszkiewicz. Stwierdzili oni powiększenie wątroby, ale jako, że bóle nie występowały a Marszałek pomimo wyraźnego osłabienia fizycznego konsekwentnie odkładał specjalistyczne badania na później, lekarze stosowali się do Jego woli. Imieniny spędził z najbliższą rodziną w Wilnie; min. odwiedził swego brata Adama. Jak wynika ze wspomnień osób będących w stałym kontakcie z Komendantem, chory zdawał sobie sprawę ze stanu swego zdrowia i przeczuwał zbliżającą się śmierć. Nocą 17 kwietnia wyraził życzenie przyjęcia ostatni raz w życiu wileńskiej defilady a 21 tegoż miesiąca sugerował sprowadzenie lekarza z Wiednia. Poruszał się już wówczas z trudem, prawie nie odrywając nóg od podłogi, był osłabiony, miał mdłości, wymiotował. Czuł się już na tyle źle, że uroczystości związane z podpisaniem Konstytucji odbyły się pod Jego nieobecność. Wg relacji Aleksandry Piłsudskiej: (..) postanowiłam działać na własną rękę. Zwróciłam się do ministra Szembeka ( ) o skomunikowanie się z doktorem Wenckenbachem, znanym specjalistą chorób wewnętrznych w Wiedniu i zaproszenie go do Warszawy. 24 kwietnia przyjechał specjalista z Wiednia; (..) rozpoczęły się trudności. Mąż za nic nie chciał się zgodzić na badanie. Zaskoczony nieoczekiwaną sytuacją z początku stanowczo odmówił widzenia sprowadzonego lekarza. Dopiero po wielu prośbach i naleganiach uległ i zgodził się na konsultację. Następnego dnia, po godzinnym badaniu, w towarzystwie polskich lekarzy (Henryk Cianciara, Stefan Mozołowski oraz zastępujący M. Woyczyńskiego Stanisław Rouppert) odbyło się konsylium, po którym zawiadomiono Felicjana Sławoj-Składkowskiego o wynikach rozpoznania: przypuszczenie raka żołądka z przerzutami na wątrobę; stan nie nadający się do operacji. 26 kwietnia profesor powtórzył badania. Niestety rozpoznanie się potwierdziło. Przepisano Marszałkowi specjalną dietę oraz zastrzyki wzmacniające wątrobę. W następnych dniach nastąpiła pewna poprawa. Chory był jednak tak osłabiony, że najczęściej leżał w łóżku. Polecił swemu adiutantowi zakup inwalidzkiego wózka. Przebywał wówczas w Inspektoracie Armii. Jak podaje W. Jędrzejewicz najpewniej wtedy Komendant napisał swą ostatnią wolę, z dopiskiem na odwrotnej stronie (Tekst został znaleziony w biurku, na drugi dzień po śmierci Marszałka. Pisownia jak w oryginale.): Na wypadek mojej śmierci: Nie wiem czy nie zechcą mnie pochować na Wawelu. Niech! Niech tylko moje serce wtedy zamknięte schowają w Wilnie gdzie leżą moi żołnierze co w kwietniu 1919 roku mnie jako wodzowi Wilno jako prezent pod nogi rzucili. Na kamieniu czy nagrobku wyryć motto wybrane przeze mnie dla życia Gdy mogąc wybrać, wybrał zamiast domu Gniazdo na skałach orła, niechaj umie Spać, gdy źrenice czerwone od gromu I słychać jęk szatanów w sosen zadumie Tak żyłem. A zaklinam wszystkich co mnie kochali sprowadzić zwłoki mojej matki z Sugint Wiłkomirskiego powiatu do Wilna i pochować matkę największego rycerza Polski nade mną. Niech dumne serce u stóp dumnej matki spoczywa. Matkę pochować z wojskowymi honorami ciało na lawecie i niech wszystkie armaty zabrzmią salwą pożegnalną i powitalną tak by szyby w Wilnie się trzęsły Matka mnie do tej roli jaka mnie wypadła chowała. Na kamieniu czy nagrobku Mamy wyryć wiersz z Wacława Słowackiego zaczynający się od słów Dumni nieszczęściem nie mogą Przed śmiercią Mama mi kazała to po kilka razy dla niej czytać. W pierwszych dniach maja nastąpiła dalsza utrata sił. Chory nie tylko nie miał sił sam wstawać ale był na tyle osłabiony, że wymagał karmienia. Lekarze pełnili nocne dyżury. 4 maja, wieczorem, został przewieziony do mieszkania 3

4 w Belwederze. Po czterech dniach ponownie przyjechał wspominany profesor z Wiednia. Zalecił gorące okłady i dalsze podawanie węgla. Z pewnością pocieszającym był fakt, że Piłsudski nie odczuwał żadnych boleści, umysł miał sprawny i w chwilach lepszego samopoczucia starał się nadal prowadzić nadzór nad wojskiem i polityką zagraniczną. 11 maja wieczorem i 12 rano miały miejsce krwotoki. Chory stracił przytomność. Z podwarszawskich Lasek sprowadzono księdza Władysława Korniłowicza, który dokonał ostatniego namaszczenia. Obecni byli doktorzy: Stefan Mozołowski, Stanisław Rouppert i Antoni Stefanowski. Doktor Rouppert zatelefonował do Sławoja-Składkowskiego: Jest źle, tętno słabe, bardzo przyspieszone (F. Sławoj-Składkowski). Postanowili sprowadzić prof. Wenckenbacha. Niestety było już za późno. Marszałek w pewnej chwili otworzył bardzo szeroko oczy, zakasłał i podniósł rękę do ust. Ręka opadła.. (W. Jędrzejewicz,). 12 maja 1935 roku, w trzecią niedzielę po Wielkiej Nocy, w Belwederze, o godzinie 8,45 wieczorem, zmarł Brygadier Piłsudski. Nie pozostawił politycznego testamentu. Z rozmów prowadzonych z przedstawicielami grupy rządzącej wynikały pewne wskazania kto ma być kim po odejściu Marszałka. I tak Walery Sławek typowany był na Prezydenta (po Ignacym Mościckim), na czele władz wojskowych sprawdzeni w czasach I wojny: gen. Kazimierz Sosnkowski lub gen. Edward Rydz. Powiadomiony o śmierci J. Piłsudskiego Prezydent RP mianował gen. Rydza Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Przychylił się do wniosku zgłoszonego przez premiera W. Sławka, by szefem Ministerstwa Spraw Wojskowych został gen. Tadeusz Kasprzycki. W prezydenckim Orędziu do Narodu czytamy: Wielkim trudem swego życia budował siłę w Narodzie, geniuszem umysłu, twardym wysiłkiem woli Państwo wskrzesił. Prowadził je ku odrodzeniu mocy własnej, ku wyzwoleniu sił, na których przyszłe losy Polski się oprą. Za ogrom Jego pracy danem Mu było oglądać Państwo nasze jako twór żywy, do życia zdolny, do życia przygotowany, a armię naszą sławą zwycięskich sztandarów okrytą (..). Niech żałoba i ból pogłębią w nas zrozumienie naszej całego Narodu odpowiedzialności przed Jego Duchem i przed przyszłemi pokoleniami. Nowy szef MSW do WP: (..) Na dzień 13 maja rozkazuję: 1. Przed frontem wszystkich oddziałów odczytać orędzie Pana Prezydenta RP. 2. Na sztandary i chorągwie pułkowe nałożyć uroczyście kokardy żałobne. 3. Generałowie, oficerowie i podoficerowie zawodowi nałożą żałobne opaski. Chorągwie pułkowe z żałobą opuścić do pół masztu. Nocą na 13 maja prof. Jan Szczepkowski wykonał gipsową pośmiertną maskę Brygadiera. Przeprowadzono sekcję zwłok. Przystąpiono do balsamowania. Prasa z tamtych dni była pełna żałobnych ogłoszeń różnych stowarzyszeń i organizacji, treści telegramów kierowanych na ręce Pani Marszałkowej i nowych władz wojskowych, a potem opisu ostatniej drogi Komendanta. (..) w naszych sercach była prawdziwa żałoba, a może i niepokój. Czuliśmy, że kraj nasz bez Piłsudskiego będzie bardziej narażony na rozterki wewnętrzne i niebezpieczeństwo z zewnątrz (..) (Maria Morstin Górska, Sygnały historii, maszynopis w posiadaniu spadkobierców Niny Morstin; odpis fragmentów dotyczących J. Piłsudskiego w posiadaniu autorów ). W Belwederze, pod nadzorem prof. Wojciecha Jastrzębowskiego, wyszykowano żałobną kaplicę. Trwały prace zmierzające do zabalsamowania ciała (dr mjr Wiktor Kaliciński oraz doc. dr Józef Laskowski). Zgodnie z wolą Zmarłego wyjęto serce przeznaczone do pochowania (z Matką) na wileńskiej Rossie oraz mózg, który przekazano do badań naukowcom z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W salonie belwederskim przerobionym na żałobną kaplicę ułożono ciało Komendanta na katafalku, w metalowej trumnie, nad którą zwisały sztandary z czasów Powstań i walk legionowych. Na bluzie munduru obok bojowych odznaczeń wstęga Orderu Virtuti Militari. W złożonych dłoniach ryngraf Matki Boskiej Ostrobramskiej. U stóp trumny postawiono kryształową urnę z sercem Wodza. Obok spoczywała szabla, buława marszałkowska, strzelecka maciejówka. Po obu stronach katafalku, za linią świec żałobnych, pełnili w dzień i w nocy honorową wartę prości żołnierze i oficerowie. 13 i 14 maja ostatni hołd Zmarłemu złożyły delegacje cywilne, wojskowe i dyplomatyczne. Wieczorem (13.V) uroczyste wyprowadzenie trumny do katedry Św. Jana. Na belwederski dziedziniec a następnie na zaprzężoną w szóstkę koni lawetę, przenieśli ciało Inspektorzy Armii generałowie: Kazimierz Fabrycy, Tadeusz Kasprzycki, Juliusz Rómel, Stanisław Rouppert, Kazimierz Sosnkowski i Edward Rydz-Śmigły. Ostatni hołd oddali zgromadzeni przed Belwederem przedstawiciele władz cywilnych i wojskowych. Żałobny kondukt wędrował przez zatłoczone ulice. Na czele ks. kardynał Aleksander Kakowski i ks. Biskup Polowy Józef Gawlina. Za lawetą Rodzina, Prezydent RP, Marszałkowie Sejmu i Senatu, członkowie rządu i władz WP. Ciszę potęgował głos kościelnych dzwonów i werbli wybijanych na bębnach. Okryta narodowym sztandarem trumna spoczęła na kościelnym katafalku. Z wysoko zawieszonej korony (z legionowych orłów) spływały cztery flagi żałobne i cztery biało-czerwone. Rozpoczętą o godz. 10 rano Mszę Św. celebrował kardynał Aleksander Kakowski. Kazanie wygłosił Biskup Polowy Józef Gawlina (Album pamiątkowy uroczystości pogrzebowych.., wyd. IKC, Kraków 1935): 4

5 (..) Wykonawcą stałeś się, Wodzu, wyroków sprawiedliwości Bożej za grzech i krzywdę rozbiorów Polski. Wymazałeś bluźnierstwo zaborcy, co Ojczyznę naszą w imieniu Trójcy Przenajświętszej rozerwać i do grobu położyć pragnęli. Wykonawcą stałeś się, Marszałku, wyroków sprawiedliwości Bożej za tyle łez wylanych, za tyle rodzin zniszczonych, za prześladowanie wiary świętej, za kościoły zhańbione, za te fale wygnańców, co wśród cierpień na Sybir szły, za ciche jęki i głosy rozpaczy, co wśród brzęku kajdan do Boga wołały. Przez Ciebie nad barbarzyństwem zatriumfowała kultura chrześcijańska. Przed Tobą w kornym hołdzie czoło schyla Europa, dzięki Ci składa Matka, Kościół, przez Ciebie wyswobodzony (..). Błogosławiony mąż tak czytam w Piśmie Świętym który nie sam sobie pracował, ale wszystkim szukającym prawdy. Przeto odziedziczy cześć w narodzie, a imię Jego żyć będzie na wieki (..). Józefie Piłsudski, Pierwszy Marszałku Polski! Na skroniach Twoich spoczęła więcej niż królów korona. Pan zastępów wycisnął niezatartą pieczęć wybrańców swoich na duchu Twoim nieśmiertelnym. A Naród wznosi Ci pomnik we własnem sercu (..). Dziś, kiedy Twej postaci spiżowej u wrzecion spraw polskich zabrakło, kiedy nie będziemy mogli do Ciebie zwracać po odpowiedź na dręczące pytanie, jak składać tkaninę dziejów, dziś drogowskazem będzie Twoje słowo, że Polska musi być jednością, że swoboda, jeżeli ma dać siłę, musi jednoczyć, musi łączyć. Ciężar olbrzymi, jaki dźwigałeś na sobie Marszałku, dalej.., dalej na barkach już tylko całego Narodu może być niesiony. Na Twoje prochy i popioły, na ducha Twego znaczonego stygmatem wielkości ślubujemy, że będziemy, jak Ty miłowałeś Polskę Ojczyznę naszą. Tak nam dopomóż Bóg! Będziemy Jej służyli, jako Ty służyłeś w trudach, poświęceniu, samozaparciu. Tak nam dopomóż Bóg! Pracować będziemy w czystości intencji, siebie samych pozostawiając poza progami. Tak nam dopomóż Bóg! Będziemy żywemi kamieniami budowania Państwa, a cementem miłość wspólna, miłość Ojczyzny. - Tak nam dopomóż Bóg! Marszałku Polski! Duszę Twoją nieśmiertelną niechaj chorąży Boży, Święty Michał, zaniesie przed tron Najwyższego Pana sił zbrojnych. A Bóg niech światłością swoją wiekuistą i pokojem bez granic wynagrodzi Ci za wszystko, cokolwiek dobregoś uczynił, cokolwiek przecierpiałeś złego, coś tu na ziemi uczynił na Jego chwałę i dla dobra naszego. Amen (Express Poranny 18.V.1935). Katedra była otwarta dla wiernych od godz. 2 w nocy 16.V. do godz. 10 dnia następnego. W tych dniach nawet,,margines, nawet ćwierć i półświatek nie pozostały obojętne. Stołeczna policja nie zanotowała ani jednej kradzieży, włamania, rozboju, czy innej draki,, (..). Gwoli prawdy: ostentacyjnie uchyliły się od udziału w żałobie pewne stronnictwo zwące się narodowym i pewna partia, ponoć polska, choć komunistyczna (Wł. Barański). Po żałobnych egzekwiach, członkowie rządu wynieśli na ramionach trumnę i ustawili ją przed świątynią na lawecie. Na czele konduktu, konno, Inspektor Armii gen. broni Gustaw Orlicz Dreszer. Za nim przedstawiciele władz kościelnych, laweta z trumną ciągnięta przez szóstkę czarnych koni za uzdy przez oficerów, Marszałkowa Aleksandra Piłsudska wsparta na ramieniu Generalnego Inspektora Armii gen. broni Edwarda Rydza Śmigłego, córka Wanda w towarzystwie Inspektora Armii gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, członkowie rodziny Zmarłego, Prezydent RP prof. Ignacy Mościcki, przedstawiciele misji dyplomatycznych, oficjalni goście z zagranicy, w tym żołnierze francuscy i rumuńscy niosący odznaczenia nadane Komendantowi przez szefów swych państw, spieszony szwadron 1 pułku szwoleżerów prowadzący ulubionego konia Marszałka Trwający dwie i pół godziny pochód pogrzebowy przeszedł Plac Zamkowy, Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, 6 Sierpnia, Topolową na Błonia Mokotowskie. Wzdłuż całej trasy w żałobnym skupieniu nieprzebrane tłumy mieszkańców stolicy i przyjezdnych z całego kraju. Orszakowi towarzyszył dźwięk kościelnych dzwonów i werbli bębnów wojskowych. Po południu, o godzinie 2,30, generałowie przenieśli na ramionach trumnę ustawiając ją na wysokim kopcu, usypanym na Polach Mokotowskich, w miejscu gdzie Marszałek tradycyjnie odbierał defilady wojskowe. Kopiec usypany był na wzór zbiorowych mogił żołnierskich, okryty darnią, wieńcami i kwiatami. (..) Przy trumnie sztandar Legionów, dookoła warta honorowa. Było tak cicho, jak gdyby wszyscy, a było ich mnogie tysiące, nagle oddychać przestali; nieustannie tylko brzmiał głuchy stukot werbli i słychać było płynące ze wszystkich stron łkające dźwięki dzwonów (..) wojska sprezentowały broń i przed trumnę Wodza podjechał generał Orlicz Dreszer, i salutując obnażoną szablą, złożył milcząco ostatni meldunek raport (..). A potem zaczęła się (..) defilada. Pierwsi przemaszerowali (..) w zwartych czwórkach generałowie - Inspektorowie Armii z gen. Rydzem Śmigłym na czele; w pierwszej czwórce szli gen. Żeligowski, Sosnkowski, 5

6 Osiński i Norwid Neugebauer. Po przedefilowaniu uformowali się w szereg i stanęli po prawej stronie wzniesienia. Teraz nastąpiła regularna defilada, zawsze wśród tej samej, niezmąconej (..) ciszy, największa defilada w Odrodzonej Rzeczypospolitej, gdyż uczestniczyły w niej reprezentacyjne pułki wszystkich dywizji Armii Polskiej. Pod dowództwem gen. Orlicz Dreszera szły najpierw długie szeregi piechoty. Szły oddziałami. Każdy oddział reprezentował jedną dywizję. Na czele generał - dowódca, za nim trzech dowódców pułków i trzy sztandary pułkowe, które po raz ostatni chyliły się przed Wodzem w wojskowym pokłonie. Za niemi, po jednej kompanii żołnierzy z każdego pułku (..). W dalszym ciągu szły oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza, marynarki, saperów, żandarmerii, spieszone oddziały broni pancernej, oddziały łączności, taborów, służby sanitarnej, służby uzbrojenia, intendentury, następnie oddziały wojsk lotniczych (..). Za piechotą przedefilowała (..) kawaleria, prowadzona przez gen. Wieniawę Długoszowskiego. Były tam reprezentacje wszystkich pułków ułanów, strzelców konnych i obu pułków szwoleżerów (..), z dowódcą brygady i pocztami sztandarowymi (..). W chwili defilady konnicy nie zadźwięczała ani jedna ostroga, nie stuknęło ani jedno kopyto końskie, nie łopotały ułańskie chorągiewki, spowite w kir. Tylko słychać było cichy, monotonny szelest lanc. Na końcu artyleria. I znowu cicho (..) (H. Cepnik). Generał Orlicz Dreszer złożył milczący raport przed trumną. Połączone orkiestry wojskowe odegrały Hymn Narodowy. Artyleria oddała 101 wystrzałów. Zaczęła się burza. Generalicja przeniosła trumnę na specjalnie przygotowaną kolejową platformę kolejową. Zbudowane tory łączyły Błonia Mokotowskie z bazą lotniczą na Okęciu. Po odegraniu Pierwszej Brygady na platformę wkroczyła honorowa eskorta (sześciu pułkowników). Ciągnięty przez generalicję wagon ruszył. Niebo płakało... Trwające prawie dwie godziny uroczystości kończyła burza z piorunami.. Pociąg wiozący trumnę Marszałka przeszedł ulicą Filtrową. Na balkonach domów wszyscy uklękli, słychać szloch, tłum podążył za trumną aż do piątego posterunku, gdzie dostęp publiczności wstrzymano. Tutaj pociąg skompletowano i przetoczono go przed bazę lotniczą na Okęcie. Na długo przed przybyciem pociągu (..) nadjechały samochody, z których wysiadły: Pani Marszałkowa Piłsudska z córkami i najbliższa rodzina Marszałka (..). Wartę honorową przy trumnie pełnili szwoleżerowie. Wzdłuż platformy żałobnej oficerowie lotnictwa. Pani Marszałkowa (..) z rodziną zajęli miejsca w pociągu. Kompanie honorowe ponownie prezentowały broń. Nastąpiła dłuższa chwila ciszy, poczem pociąg o godzinie 19,10 ruszył w drogę do miejsca wiecznego spoczynku (..) (Express Poranny..). Wzdłuż torów kolejowych, na całej trasie od Warszawy do Krakowa, zbierała się okoliczna ludność, paląc wielkie ogniska i żegnając Komendanta. Przez Radom, Kielce, Jędrzejów, Miechów biegł żałobny szlak. Kielecczyzna, podobnie jak cała Polska, okryła się żałobą. Wyludniły się kawiarnie i restauracje, zamilkły orkiestry. Flagi narodowe okryte krepą opuszczono do połowy masztów. Oficerowie i podoficerowie a także wielu cywilów założyło czarne opaski. Odezwały się kościelne dzwony. 13 maja kilkutysięczna rzesza kielczan uczestniczyła w spontanicznej manifestacji żałobnej. Przed gmachem magistratu stanęły poczty sztandarowe związków i organizacji społecznych. Poseł Stefan Wojnar-Byczyński odczytał Orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej. Pamięć Zmarłego uczczono minutą ciszy. Miasto udekorowano flagami narodowymi pokrytymi kirem. W następnych dniach liczne uroczystości żałobne odbyły się w wielu miejscowościach Kielecczyzny. Tak było m.in. w Nowej Słupi oraz w Dębnie. Prawie natychmiast rozpoczęła się akcja zbiórki pieniędzy na budowę Kopca w Krakowie. (...). W Radomiu na pociąg czeka ogromny tłum, kompania honorowa 72 Pułku Piechoty z orkiestrą i dziesiątki sztandarów. Wjeżdżający na dworzec skład witają kościelne dzwony i huk salw armatnich. Podobnie w Szydłowcu. O północy w Skarżysku przed trumną pochyla się 200 sztandarów. Słychać przeraźliwy świst parowozów i syren fabrycznych. Marsz żałobny Chopina i Pierwsza Brygada żegnają pociąg. Wacław Jędrzejewicz zanotował:... Pociąg z oświetloną reflektorami trumną szedł wolno całą noc do Krakowa. Po drodze tłumy ludzi z miast i wsi zbierały się wzdłuż toru kolejowego, zapalając ogniska i żegnając Marszałka. Pociąg w łunie ogni szedł przez Radom i znane Legionistom miasta: Kielce, Jędrzejów, Miechów. Niezwykle wzruszające było pożegnanie w Kielcach, gdzie pociąg przybył o 1,42. Na wszystkich okolicznych wzgórzach zapalono wielkie ogniska, a ponad wjazdem do miasta zapłonęły dwa olbrzymie znicze. Wśród tych świateł pociąg żałobny wszedł na stację Kielce. Oddziały wojsk sprezentowały broń, duchowieństwo odprawiło krótkie egzekwie, a gdy pociąg ruszył, ludzi runęło na kolana i wstrząsający płacz przeszył powietrze. To samo było w Jędrzejowie i Miechowie.... Szlak ciszy i smutku, szlak płaczu i zatrwożenia niepewną przyszłością. Wzruszająco żegnała swego Wyzwoliciela z sierpnia 1914 r. Ziemia Kielecka. Pociąg zbliżał się do Kielc. Jego przejazd i przeżycia z tym związane wspomina Henryk Pawelec: Przyszedł dzień 12 maja 1935 roku. Rano ojciec, chodząc ponury po mieszkaniu mówił jakiś "parszywy pacierz" wyrzekań. Mama zapłakana powiedziała mi, że umarł marszałek Piłsudski, dla mnie umarł Dziadek Piłsudski, tak go nazywała wówczas polska młodzież. Cała Polska przygotowywała się do pożegnania wielkiego 6

7 Marszałka. Miejscowy Związek Strzelecki na placu szkolnym we Wzdole przygotowywał się do pójścia do stacji w Łącznej, którędy miał przejeżdżać pociąg z Warszawy do Krakowa z trumną polskiego Wodza. Strzelcy nauczyli mnie już wtedy, jak się prezentuje broń. Przed wieczorem zebrały się starsze klasy szkoły i wraz z ludnością Wzdołów rozpoczęli marsz w kierunku stacji w Łącznej. Któryś ze strzelców nie zgłosił się na zbiórkę i dostałem karabin lebel, który był prawie takiej wysokości, co ja. Pod dowództwem instruktora Furmańczyka ze Wzdołu strzelcy wyruszyli. Ja, jako najniższy wzrostem na końcu, z prawdziwym karabinem, dumny byłem z tego i podziwiany przez kolegów ze szkoły. Dotarliśmy do Łącznej wieczorem. Na stacji Oddział Strzelców stanął na peronie, we wszystkich miejscowościach wzdłuż torów paliły się ogniska - wici, tak Polska żegnała swego Wodza. Później wieczorem przez stację przyjechał wagon motorowy, tak zwana w tym czasie torpeda, po paru minutach przetoczył się pancerny pociąg, po chwili zbliżył się pociąg osobowy cały zaciemniony z wyjątkiem wagonu - platformy, która była bardzo mocno oświetlona, na lawecie armatniej jechała trumna Marszałka, z oficerską wartą honorową z wydobytymi szablami. Na peronie padły komendy: "Baczność! Na ramię broń! Prezentuj broń! Na prawo patrz!". Wykonałem komendy, chociaż byłem jeszcze dzieckiem - najmłodszym żołnierzem, który prezentował broń przed Wielkim Marszałkiem. I tak się stało, że wrósł we mnie ten karabin... (za: Ikar, nr 4, 2002; Piotr Burda, kielecki dodatek do G. Wyb., V. 2008). Kielczanie oczekiwali (..) od wielu godzin. Na Kadzielni płonęły ogniska. Moment przyjazdu pociągu tak wspomina obecny wtedy na dworcu Kielczanin Zbigniew Strzębalski: Na peronie pochodnie i znicze, reflektory. Poczty sztandarowe, generalicja, władze, duchowieństwo, zwarte szpalery różnych organizacji, tysiące młodzieży, ja wśród nich. Tłum ludzi, w rejonie samego dworca ponad 40 tysięcy. Pociąg wjechał na kielecki dworzec o godzinie 1 w nocy, a więc była już sobota, 18 maja. Znów syreny fabryczne, przejmujące takty werbli. Reflektory skierowane na lawetę z trumną Marszałka. Warta składa się z dwóch generałów i czterech pułkowników. Jednym z generałów jest Bolesław Wieniawa Długoszowski, ulubiony oficer Marszałka. Modły celebruje ks. infułat Bogumił Czekiewicz, w asyście licznego duchowieństwa. Po piętnastu minutach postoju, pociąg rusza w drogę do Krakowa. Wojsko prezentuje broń, pochylają się sztandary (..). (..) Do tych Kielc w 1914r., ze śpiewem na ustach, z radością w duszach i sercach wkraczali Strzelcy Piłsudskiego. W tych Kielcach, w pogubernatorskim pałacu Naczelnik Narodu pisał pierwsze manifesty. W tych Kielcach Józef Piłsudski pierwsze święcił triumfy jako Wódz. Te Kielce witały Go przed laty radośnie. Te Kielce modliły się w czasie pierwszej Mszy polowej Wojska Polskiego (..) o błogosławieństwo dla Czynu orężnego podjętego przez Komendanta. Te Kielce wsławione bojami legionowymi i legionową pieśnią, otulone żałobą wyszły, ażeby po raz ostatni oddać hołd Wielkiemu Synowi Ojczyzny (..) (P. J. Witek, Biuletyn Inf. NSZZ Solidarność Regionu Świętokrzyskiego, wyd. specjalne (jednodniówka), Kielce, 12.V.1981). Msza żałobna na Placu Bazarowym (Wolności) w Kielcach podczas pogrzebu Marszałka Józefa Klemensa Piłsudskiego 7

8 W przeddzień opisywanych zdarzeń, 17 maja około 20-tysięczny tłum zebrał się na Placu Wolności w Kielcach na nabożeństwie odprawianym przez kapelana 4 Pułku Leg. Pol., ks. płk Stanisława Cieślińskiego. Przed polowym ołtarzem ustawiono symboliczny katafalk oraz dwa ogromne znicze. Po obu stronach katafalku, przepasanego wstęgą o barwach narodowych, zajęły miejsca reprezentacje licznych instytucji i organizacji kieleckich ze sztandarami oraz żołnierze i oficerowie wszystkich rodzajów broni. W żałobnym kazaniu ks. Cieśliński podkreślił, iż wobec majestatu śmierci także przeciwnicy Marszałka oddają hołd Jego nieocenionym zasługom dla Ojczyzny. Według relacji warszawskiego Ekspresu Porannego przy requiem rozległ się przejmujący płacz. Ludzie przestali panować nad wzruszeniem. W chwilę potem zapanowała głęboka trzyminutowa cisza. Tylko werbel wybijał żałobny takt. Poniżej prezentujemy fotografię delegacji 1 Kieleckiej Drużyny Harcerskiej im. Dionizego Czachowskiego z gimnazjum męskiego im. J. Śniadeckiego, ze sztandarem z 1932 r., podczas Mszy za duszę Marszałka na Placu Bazarowym (Wolności). Pokazani za fotografii kieleccy harcerze stanowili niewielką cząstkę zgromadzonego na żałobnej uroczystości dwudziesto-tysięcznego tłumu. Stoją w pierwszym szeregu: Wacław Janikowski ur. 26.V.1916r.; absolwent gimnazjum im. J. Śniadeckiego (1936); drużynowy 1 KGH ( ); podharcmistrz; porucznik artylerii; drużynowy 1 Pińczowskiej Drużyny Harcerzy im. Józefa Sowińskiego (20.IX VI.1942); konspiracyjne pseudonimy: Jacek, Tur, Wilk ; w VI.1942r. wystąpił z ZHP (na własną prośbę ); po wojnie na emigracji w USA, gdzie zmarł 6.XII.1973r. Kazimierz Muszyński ur. 4.III.1915 w Młodzawach Małych; wychowanek gimnazjum im. J. Śniadeckiego i 1 KDH ( ); uzdolniony plastycznie i literacko (m.in. ilustrował prasę wydawaną podczas Zlotu ZHP w Spale (1935); pisał wiersze i art. do szkolnego czasopisma Liścienie ); absolwent Politechniki Warszawskiej (Wydz. Architektury); architekt, rysownik, autor wielu projektów budynków mieszkalnych, szkół, mebli; art. i ilustracji w pismach Architektura, Stolica, Uroda. Walery Kuszewski na pewno śniadecczyk, czł. 1KDH, innych danych nie udało nam się ustalić. Jan Golka ur. 18.III.1918 w miejscowości Perm n. Kamą (Rosja sowiecka); absolwent Śniadka, wychowanek 1 KDH; w składzie redakcji szkolnego pisma Liścienie ; architekt (1946); od lat pięćdziesiątych stały mieszkaniec Kielc; założyciel (1965) twórczego ugrupowania Grupa Kielecka, czł. Sekcji Scenografii ZPAP; art. plastyk; poeta; sportowiec (narciarstwo); scenograf i kierownik techniczny w kieleckim Teatrze im. S. Żeromskiego ( ); zmarł 23.VI.1973 w Kielcach. Witold Dobrowolski absolwent gim. J. Śniadeckiego (1938); uczestnik Zlotu ZHP w Spale (w zastępie łączności); więzień koncentracyjnego obozu w Oświęcimiu, z którego już nie powrócił. W. Szpringer na pewno śniadecczyk, czł. 1KDH, innych danych nie udało nam się ustalić. Witold Kotowski na pewno śniadecczyk, czł. 1KDH, innych danych nie udało nam się ustalić. (Biogramy w op. o: W. Matwin, 1 KDH) 8

9 Opis kieleckiego pogrzebu (Cz. Machura): (...) W ćwiczeniówce pełniący obowiązki dyrektora profesor Edmund Massalski ze łzami w oczach komunikował o śmierci Marszałka. Zarządzono żałobę, Na korytarzu powieszono portret Zmarłego ozdobiony kirem i kwiatami. Przez cały czas, aż do pogrzebu w Krakowie, pełnili przy nim wartę uczniowie. Mam zdjęcie z takiej warty. Przez miesiąc nosiliśmy żałobne opaski na rękawach. Dzięki ojcu (b. Legionista, GPW) byłem w nocy na stacji, gdy przejeżdżał pociąg z trumną. Na dworcu i wzdłuż torów kolejowych stały tysiące ludzi. Ja ze Związkiem Legionistów byłem na peronie, przy którym zatrzymał się pociąg, Trumna spoczywała na lawecie armatniej. Na warcie z wydobytymi szablami stali generałowie, wśród nich Bolesław Wieniawa-Długoszowski (...). Po wyruszeniu z Kielc pociąg zatrzymał się jeszcze trzy razy o godz. 2 Jędrzejowie, parę minut po 3 w Tunelu (ponad dwugodzinny postój pożegnanie przez Czwartaków oraz delegacje mieszkańców Częstochowy i zagłębia Dąbrowskiego), o godz. 6 w Miechowie. O poranku pociąg dotarł do Krakowa. Jak podawała Gazeta Polska z dnia 17 maja 1935: Komendant Główny Związku Strzeleckiego ppłk N. Frydrych zarządził by jutro podczas składania prochów śp. Marszałka Polski do grobów królewskich na Wawelu wszystkie oddziały Związku Strzeleckiego złożyły uroczyste ślubowanie. Tekst ślubowania brzmi następująco: W obliczu majestatu śmierci, my, strzelcy, uroczyście przyrzekamy Wodzowi Narodu, Pierwszemu Marszałkowi Polski Józefowi Piłsudskiemu służyć wiernie Najjaśniejszej Rzeczypospolitej i tej najwyższej służbie podporządkować wszystkie nasze zamiary i czyny. Ślubujemy stać wiernie na straży potęgi Ojczyzny i wolności zdobytej krwią i trudem żołnierza polskiego, pod Jego naczelnym dowództwem i kochać Ją miłością tak gorącą i czystą, jak kochało Ją Wielkie Serce Ojca Ojczyzny zanim na wieki bić przestało. Gdy Naród w żałobie Ciało Wodza na wieczny spoczynek między królów składa, ślubujemy trwać i bronić aż do ostatniego tchu najdroższego dziedzictwa idei i wskazań Jego Nieśmiertelnego Ducha. Dostojnicy państwowi, dyplomaci i przybyli z zagranicy goście i dziennikarze, przyjechali nocą do Krakowa. O w pół do dziewiątej rano, 18 maja, wraz z wjazdem żałobnego pociągu na przybrany kirem krakowski dworzec, rozpoczęły się ostatnie uroczystości pogrzebowe. Arcybiskup krakowski Adam ks. Sapieha odprawił krótkie egzekwie i generałowie wynieśli na ramionach trumnę przed budynek dworca. Ustawiono ją na lawecie zaprzężonej w szóstkę karych koni. Spod żałobnej bramy ruszył podobnie jak w stolicy pochód. Na czele konduktu szło duchowieństwo różnych wyznań prowadzone przez metropolitę Adama ks. Sapiehę i biskupa polowego Józefa Gawlinę. Za trumną rodzina i delegaci Wileńszczyzny niosący ziemię z grobu matki Marszałka. Następnie prezydent prof. Ig. Mościcki, za nim premier Walery Sławek, marszałkowie Senatu Władysław Raczkiewicz i Sejmu dr Kazimierz Świtalski -, czterej byli premierzy: prof. Kazimierz Bartel, płk Aleksander Prystor, Janusz Jędrzejewicz i prof. Leon Kozłowski oraz inni dostojnicy państwowi (wśród nich prezydent m. Krakowa dr Kaplicki). W pogrzebie brały udział wszystkie pułki polskiej armii wraz ze sztandarami. Cała trasa pochodu, prowadzącego z dworca ulicą Lubicz, koło Barbakanu, dalej przez Rynek na Wawel, była zatłoczona, a domy udekorowane narodowymi chorągwiami, pokrytymi kirem. Na wzgórzu zamkowym, pod pomnikiem Naczelnika Kościuszki, stali chłopi w krakowskich strojach, w takich, w jakich walczyli ich przodkowie pod Racławicami. Po ponad dwóch godzinach trumna stanęła u wejścia do wawelskiej katedry. Z ustawionej na jej stopniach trybuny przemówił prezydent Ignacy Mościcki: Cieniom królewskim przybył towarzysz wiecznego snu. Skroni Jego nie okala korona, a dłoń nie dzierży berła. A królem był serc i władcą woli naszej. Półwiekowym trudem swego życia brał we władanie serce po sercu, duszę po duszy, aż pod purpurę królestwa Swego ducha zagarnął niepodzielnie całą Polskę. Śmiałością swej myśli, odwagą zamierzeń, potęgą czynów z niewolnych rąk kajdany zrzucił, bezbronnym miecz wykuł, granice nim wyrąbał, a sztandary naszych pułków sławą uwieńczył. Skażonych niewolą nauczył Honoru bronić, wiarę we własne siły wskrzeszać, dumne marzenia z orlich szlaków na ziemię sprowadzać i w twardą rzeczywistość zamieniać. Dał Polsce Wolność, Granice, Moc i Szacunek. Czynami swemi budził u wszystkich, po wszystkie krańce Polski, iskry tęsknot do wolności. A miliony tych iskier z milionów serc wracały żarzone miłością do Tego, który je wskrzeszał (..). Niech hołdy prochom Wielkiego Polaka składane zamienią się w śluby dochowania wierności dla Jego myśli w daleką przyszłość przenikających. Niech przekują się w obowiązek strzeżenia Dumy i Honoru, niech wolę naszą do twardej pracy i walki z trudnościami zaprawią, a serca nasze wielką Jego dla Ojczyzny miłością zaprawią. U bram domostw naszych postawmy warty, byśmy bezcennego kruszcu cnót, przez Niego pozostawionych, nie uszczuplili, niczego z wielkiego po Nim dziedzictwa nie uronili i byśmy duchowi Jego, troską za życia o losy Polski umęczonemi, spokój w wieczności dali (W. Lipiński). Po zakończeniu przemówienia generałowie, przy dźwiękach zygmuntowskiego dzwonu, wnieśli trumnę do katedry, ustawiając ją na obitym czerwonym suknem katafalku. Arcybiskup Adam ks. Sapieha (w latach późniejszych doszło do konfliktu 9

10 pomiędzy arcybiskupem Adamem ks. Sapiehą a świeckimi władzami RP. Spory dotyczyły miejsca wiecznego spoczynku Komendanta Piłsudskiego) celebrował Mszę pontyfikacyjną. Żałobne egzekwie w obrządku grecko-unickim odprawił ks. bp Józef Kocyłowski. Następnie generalicja przeniosła trumnę do krypty Św. Leonarda (W krypcie tej w 250 rocznicę bitwy wiedeńskiej J. K. Piłsudski składał hołd prochom królowi Janowi III Sobieskiemu). Ponownie zadźwięczał dzwon Zygmunta. Z wawelskiego wzgórza oddano 101 strzałów armatnich, wojskowe orkiestry zagrały Jeszcze Polska.. i Pierwszą Brygadę, a zgromadzone przed świątynią oddziały sprezentowały broń. W całej Rzeczypospolitej zapanowała trzyminutowa cisza. Zwłoki Komendanta złożono obok Jana III Sobieskiego, Tadeusza Kościuszki i Józefa księcia Poniatowskiego. Marszałku! To nieprawda, że Ciebie już nie ma; tempo marsza żałobnego; słowa: Henryk Porębski; muzyka: Tadeusz Mayzner, 27 V 1935 r.; (Strona internetowa Tygodnika Katolickiego Niedziela nr 19/2007; Al. Markowski, Zapomniana piosenka ). To nieprawda, że Ciebie już nie ma, To nieprawda, że jesteś już w grobie, Chociaż płacze dziś cała polska ziemia, Cała polska ziemia w żałobie... Chociaż serce Ci w piersi nie bije, Chociaż spoczął na wieki miecz dzielny, w naszych sercach jak żyłeś, tak żyjesz, Ukochany Wodzu nieśmiertelny!... Byłeś dla nas posągiem ze stali, Byłeś dla nas sztandarem wspaniałym, Ty, coś Polskę obronił i ocalił, I wydźwignął na wieczny szczyt chwały... Już usnąłeś po trudach nadludzkich, Nie zwycięży już Ciebie ból żaden, Ukochany Marszałku Piłsudski, My, żyjący, Twoim pójdziem śladem!... Żałobie Narodu towarzyszyło współczucie niemal całego świata. Codzienna prasa donosiła o coraz to nowych depeszach kondolencyjnych, min.: od Piusa XI (Achilles Ratti, późniejszy Ojciec Św., był w latach nuncjuszem Watykanu w Warszawie ), który przesłał słowa otuchy na ręce znanej sobie Aleksandry Piłsudskiej. We Francji, Niemczech, a nawet w Związku Sowieckim ogłoszono oficjalną żałobę. Zagraniczne media przekazywały swoim obywatelom wiadomości o życiu i śmierci Brygadiera. I tak np. 14 maja, w urzędowym organie sowieckim Izwiestia ukazał się wstępny art. z fotografią Marszałka, w którym min. czytamy: (..) Jak wszystkie postacie, dookoła których historia wprzęgła swe nici, Piłsudski był monolitem, był gorącym polskim patriotą, który całą duszą nienawidził caratu (..). W murach niewoli jeszcze jako dziecko na sybirskim wygnaniu Piłsudski pała nienawiścią do carskiej Rosji. Rozumiał jasno, że polski ruch niepodległościowy musi wystąpić zbrojnie przeciwko Rosji, pod której panowaniem znajdowała się większa część Polski (..). Po klęsce państw zaborczych niepodległość Polski stała się faktem (..). Piłsudski staje się uznanym wodzem państwa polskiego i ustala granice Polski w zbrojnej walce. Walkę tę uważał za główne dzieło swego życia (W. Jędrzejewicz). Watykan, maj 1935, na nabożeństwie żałobnym w kościele Św. Marty: Było dziesięciu kardynałów, wszyscy ambasadorowie. (..) Papież Pius XI poważnie odczuł ten zgon: Eravamo amici miał powiedzieć. Podobno i Papież, i Marszałek zdawali sobie sprawę z podobieństwa swoich twardych charakterów i mówili o tym jako o czymś co ich zbliża, a zarazem utrudnia współżycie. W prywatnej swojej kaplicy w Castelgandolfo Pius XI zlecił Janowi Rosenowi, znanemu polskiemu artyście malarzowi, wymalowanie dwóch fresków: obrony Częstochowy i bitwy pod Warszawą. Nad drzwiami są mapy: na jednej z nich herb Kościesza Piłsudskich (Z. S. Kowalski, Zgon Wodza). Dwa dni po złożeniu trumny Komendanta w podziemiach wawelskich miała miejsce w Genewie uroczysta sesja Ligi Narodów. Ówczesnym przewodniczącym Rady L.N. był Maksim Litwinow, komisarz spraw zagranicznych sowieckiej Rosji. Posiedzenie otworzył pod znakiem żałoby, mówiąc min.: (..) Państwo sąsiadujące z moim krajem straciło Męża, którego potężna osobowość złączona jest nierozerwalnie z historią wskrzeszenia Polski i rozwoju jej życia publicznego od chwili odzyskania bytu niepodległego. Marszałek Piłsudski poświęcił całe swoje życie sprawie odrodzenia Polski i poniósł dla tej sprawy największe ofiary. Zasłużenie został uznany Bohaterem Narodowym. Od początku nowego bytu 10

11 Polski, aż do swego zgonu, kierował Marszałek Piłsudski losami swego kraju, który skonsolidował. Dzięki Jego wysiłkom Polska zajmuje w rodzinie narodów należne jej miejsce i cieszy się powszechnym szacunkiem. (..). Uroczystości żałobne ostatnich dni wykazały w jakiej mierze Marszałek Piłsudski był umiłowany przez Naród, któremu dopomógł do wyzwolenia się spod obcego jarzma i który znalazł w Nim Wodza i Budowniczego. Nie zapominam, że Polska pod rządami Marszałka Piłsudskiego podpisała z rządem, który reprezentuję, pakt o nieagresji, stanowiący jeden z kamieni węgielnych pokoju i bezpieczeństwa 1, jakie usilnie pragniemy utwierdzić w obecnym dla Europy krytycznym okresie. Składając szczery hołd pamięci tego Wielkiego Męża Stanu, podzielamy żałobę Narodu Polskiego (W. Jędrzejewicz). Dwa dni po pogrzebie przewieziono mózg Piłsudskiego do Wilna, do Instytutu Badań Mózgu USB dra Maksymiliana Rose; profesorowie USB: Goryk, Hiller, Łypaczewski i Włodzimierz Mozołowski (brat Stefana) ukryli mózg Marszałka w sobie tylko wiadomym miejscu. Niestety nie wiemy czy później został odnaleziony. W całym kraju trwały uroczystości żałobne. Przykładowo: W niedzielę 19 maja 1935r. kościół Św. Floriana na Pradze był przepełniony uczniami wszystkich praskich szkół średnich, aby pomodlić się za Marszałka i wysłuchać homilii księdza Wiktora Rostkowskiego (Z. S. Kowalski). Wyrazy współczucia dla pogrążonej w żalu Rzeczypospolitej Polskiej przekazali również w swoich wystąpieniach przedstawiciele następujących rządów w Lidze Narodów: Anglii, Argentyny, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Łotwy, Portugalii, Rumunii, Turcji i Węgier. Prawie zaraz po zgonie Marszałka powołano Komitet Uczczenia Pamięci Józefa Piłsudskiego (min. Sławek, Prystor, Wieniawa, Sosnkowski). Poproszono o honorowe przewodniczenie Marszałkową Piłsudską oraz Prezydenta RP. Z inicjatywy Komitetu rozpisano w 1936 roku konkurs na sarkofag. Wyróżniono projekty czterech artystów: Mikołaja Kulaka, Jana Szczepkowskiego, Karola Thorka i Augusta Zamoyskiego. Wygrała praca Szczepkowskiego (W. Baranski podaje, że dwa modele sarkofagu autorstwa J. Szczepkowskiego znajdują się w Muzeum tego Artysty w Milanówku). Sarkofag z przywiezionego z Tatr granitu miała wykonać kamieniarska firma rodziny Supniewskich mieszcząca się na Powązkach. Był już sierpień 1939 roku.. W drugiej połowie maja 1935 roku trwały przygotowania związane z przewiezieniem serca Zmarłego do Wilna. Jednocześnie prowadzono rozmowy z litewskim rządem mające na celu sprowadzenia prochów zmarłej 1.IX.1884 r. Matki Piłsudskiego Marii z Billewiczów. W końcu miesiąca dokonano przeniesienia serca komendanta ze szklanej urny do srebrnej. (..) zgodnie z istotną wolą Marszałka (..) nazajutrz po śmierci Serce to wyjęte zostało przez lekarzy: majora dr Wiktora Kalacińskiego i dr Józefa Laskowskiego w obecności gen. bryg. dr Bolesława Wieniawy Długoszowskiego, dowódcy 2 Dywizji Kawalerii i Tadeusza Kamińskiego, Prezesa Sądu Okręgowego w Warszawie. W dniu 30 maja 1935 r. o godz. 18 w obecności żony Marszałka Polski Aleksandry Piłsudskiej, córek Wandy i Jadwigi oraz brata Kazimierza, Serce (..) zostało złożone w tej urnie dla pochowania Go zgodnie z wolą Zmarłego (..). W czynności złożenia Serca uczestniczył Prezydent RP Ignacy Mościcki w towarzystwie Prezesa Rządu Rzeczypospolitej Walerego Sławka (W. Jędrzejewicz). Tegoż dnia, wieczorem, odjechał z urną do Wilna, specjalny pociąg, w którym - oprócz Rodziny Zmarłego jechali przedstawiciele Rządu, Sejmu, Senatu i WP. Po przybyciu na miejsce nastąpiły uroczystości. Od dworca aż po Ostrą Bramę towarzyszyły drugiemu pogrzebowi niezliczone tłumy ludności Wileńszczyzny i miejscowego wojska. Urnę ustawiono na wprost Cudownego Obrazu. Odbyło się nabożeństwo. Mszę Świętą celebrował ks. bp Kazimierz Michalkiewicz. Następnie przeniesiono urnę do świątyni p.w. Świętej Teresy, umieszczając ją tymczasowo w przygotowanej do tego niszy (H. Cepnik). Pertraktacje z litewskim rządem z racji braku oficjalnych stosunków dyplomatycznych prowadzono za pośrednictwem polskiego posła w Rydze - Zygmunta Beczkowicza. Z ministrem spraw zagranicznych Litwy (Statys Łozorajtis) rozmawiał w imieniu rządu RP nieoficjalny ambasador korespondent warszawskiej Gazety Polskiej w Kownie Tadeusz Katelbach. Uzyskano zgodę na ekshumacje oraz gwarancje pomocy przy transporcie przez litewskie terytorium prochów Matki Piłsudskiego oraz Jego młodszego rodzeństwa bliźniąt: Teodory i Piotra, zmarłych w 1882 roku. Do Kowna przyjechali z Warszawy przedstawiciele władz RP kpt Mieczysław Lepecki oraz dyr. Czesław Kadenacy. Specjalny samochód karawan mieścił metalową trumnę, w której Marszałek spoczywał w Warszawie i był przewożony na Wawel. W krypcie Św. Leonarda przeniesiono zwłoki do srebrnej trumny wykonanej wg projektu prof. Wojciecha Jastrzębowskiego. 1 czerwca 1935 roku, w Sagintach, miejscowy ks. proboszcz Adam Bielski nadzorował prace ekshumacyjne. Obecni byli: Tadeusz Katelbach, Kazimierz Narutowicza (bratanek byłego Prezydenta RP Gabriela Narutowicza) oraz przedstawiciele 11

12 lokalnych władz litewskich. Po przewiezieniu prochów do Wilna, trumny spoczęły tymczasowo w dolnej kaplicy świątyni mieszczącej urnę z sercem Komendanta. W tym czasie, na wileńskim cmentarzu na Rossie, trwały prace przygotowawcze (ukończone wiosną 1936r.) pod kierunkiem znanego artysty plastyka prof. Wojciecha Jastrzębowskiego z Krakowa. W czasie budowy cmentarza mauzoleum przyległe tereny zostały wykupione przez Zarząd Miasta Wilna. Zakończenie uroczystości pogrzebowych wyznaczono na pierwszą rocznicę śmierci Brygadiera Piłsudskiego. 12 maja 1936 roku przyjechali do Wilna przedstawiciele polskiego parlamentu, władz państwowych, WP (min. poczty sztandarowe wszystkich pułków) i Rodziny Marszałka. Przy Ostrej Bramie honory oddawała kompania z 5 pp Leg. Pol. O godzinie 8 rano Mszą Św. w kościele Św. Teresy, celebrowaną przez księdza metropolitę wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego rozpoczęły się uroczyści pogrzebowe. Żałobne egzekwie w kaplicy nad Ostrą Bramą odprawił, w asyście duchowieństwa wojskowego, biskup polowy Wojska Polskiego ks. Józef Gawlina. Tam też urna z Sercem, przez rok znajdująca się we wnęce oraz przywieziona z Sugint trumna ze szczątkami Matki, umieszczone zostały na katafalku pośrodku nawy kościelnej. Miasto wypełnił wówczas dźwięk dzwonów wszystkich kościołów i cerkwi, na wieży katedralnej zaś trębacze odegrali hejnał wileński (E. Małachowicz, Cmentarz na Rossie w Wilnie, 1993). Po półtorej godzinie ruszył w stronę Rossy prowadzony przez biskupów pochód żałobny. Urnę z sercem Syna w lektyce ponieśli dawni współpracownicy Piłsudskiego z 1905r., trumnę z prochami Matki wzięli na barki oficerowie. Czoło konduktu otwierały oddziały piechoty, za nimi szły poczty sztandarowe wszystkich pułków Wojska Polskiego, Legionistów, Peowiaków, związku Strzeleckiego, formacje wojskowe, kompania strzelców, oddział orląt i zuchów. Dalej wieńce od Prezydenta Państwa, Rządu, Generalnego Inspektora Armii, Ministerstwa Spraw Wojskowych, Powstańców 1863r., Uniwersytetu Stefana Batorego, Miasta Wilna, Sejmu i Senatu oraz wiele innych. Tuż przed lektyką i trumną kroczyło duchowieństwo z metropolitą wileńskim, sufraganem Kazimierzem Michalkiewiczem i biskupem polowym na czele, dalej rodzina Zmarłego, władze państwowe, senatorowie, posłowie, wyżsi urzędnicy, generalicja, przedstawiciele instytucji naukowych i kulturalnych, rady miejskiej Wilna, senat USB z rektorem na czele w togach, delegaci miast i organizacji z kraju oraz zagranicy. Po drodze dołączali się na końcu pochodu dalsi, m.in. reprezentanci organizacji chłopskich i spółdzielczości rolniczej w strojach ludowych (Małachowicz). Długi kondukt, z udziałem dostojników, przeszedł wśród tłumów ulicami: Ostrobramską, Wielką i Zamkową, przez plac Katedralny, Mickiewicza i na powrót ku Ostrej Bramie, Wileńską i Niemiecką, a dalej Piwną ku cmentarzowi na Rossie. 12

13 W najbliższym otoczeniu cmentarzyka wojskowego zebrał się tłum liczący ponad 6 tysięcy osób (..). Urnę przejęli tu przedstawiciele Ziemi Wileńskiej: Wojewoda Bociański, gen. Skwarczyński, Rektor USB prof. Witold Staniewicz oraz Prezydent Miasta Wiktor Maleszewski. Nastąpiły ostatnie modły. Serce i trumna zostały umieszczone wewnątrz Mauzoleum. Wdowa podała urnę stojącej na stopniu drabinki córce Jadwidze, a ta starszej siostrze Wandzie, znajdującej się wewnątrz krypty. Nastąpiła 3- minutowa cisza, po której baterie ustawione na wzgórzach oddały 101 wystrzałów armatnich. Orkiestry odegrały hymn państwowy i Pierwszą Brygadę, po czym Prezydent Ignacy Mościcki wygłosił przemówienie, transmitowane na całą Polskę. Nad cmentarzem przeleciały eskadry samolotów, a przed grobem, nad którym wznosił się wysoki baldachim z czerwonej tkaniny z białym orłem w tle, zaciągnięto wartę honorową. Kryptę przykryto czarną płytą z trzema wyrytymi napisami: Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą Za innych śladem iść tą samą drogą Matka i serce syna Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu Gniazdo na skałach orła... niechaj umie Spać gdy źrenice czerwone od gromu, I słychać... jęk szatanów w sosen szumie... Tak żyłem. Przed płytą grobową przedefilowali dostojnicy państwowi, członkowie rodziny i bliscy, delegacje oficjalne i ludność miasta. Wieczorem, o godzinie śmierci Marszałka, 6 reflektorów skupiło swe światła nad miastem, przy grobie zaś kompania honorowa sprezentowała broń i pochyliły się sztandary. Na Górze Trzykrzyskiej oddano znów 101 wystrzałów armatnich, a wszyscy mieszkańcy uczcili ten moment chwilą ciszy. Zamarło również życie w całej Polsce, a przez radio płynęły dźwięki dzwonu Zygmunta. Serce Marszałka spoczęło wśród Jego żołnierzy, którzy polegli przy zdobywaniu Wilna w kwietniu 1919 r. i przy powtórnym zdobywaniu przez wojska gen. Żeligowskiego w październiku 1920 r. lub z ran poumierali w szpitalach. Teren cmentarza z r. 1926, z kapliczką z napisem na fryzie BOHATERSKIM OBROŃCOM WILNA został w latach przebudowany (..); znacznie go powiększono, otoczono murem z łamanego granitu, z trzema bramkami wejściowymi; główną na osi cmentarza, ozdobioną kamienną kapliczką zwieńczoną kutym żelaznym krzyżem z płaskorzeźbą Matki Boskiej Ostrobramskiej (z brązu, ze złoceniami, według projektu rzeźbiarza Antoniego Kenara). Na osi nowego cmentarza mauzoleum, na wzniesieniu starego, usytuowano wielką płytę z czarnego bazaltu wołyńskiego (z Janowej Doliny), otoczoną czterema sosnami z sadzonek przywiezionych z Zułowa, miejsca urodzenia Marszałka (..). Granitowe stopnie prowadzą z tego wzniesienia do alejek wyłożonych płytami z łamanego kamienia, przy których lekko amfiteatralnie, symetrycznie po obu stronach (...), wznoszą się rzędy 164 nagrobków żołnierskich z szarego granitu, z wyrytymi na nich krzyżami i napisami. Całość o monumentalnym i surowym wyrazie miała rozmiary znacznie większe, niż tego wymagała liczba grobów, jak gdyby w przewidywaniu, że przyszły bieg historii przyniesie kolejne ofiary i wypełni wolny teren cmentarza, co się, niestety, sprawdziło w latach 1939 i Od dnia pogrzebu przy płycie grobowej zaciągnięto stałą wartę honorową, złożoną z trzech żołnierzy Wojska Polskiego. Drużyna wartownicza stacjonowała w sąsiednim drewnianym domku wartowni, dziś już nieistniejącej. Rozpięty nad płytą na wysokich słupach baldachim z czerwonej tkaniny z orłem był do 1939 r. stałym elementem dekoracji podczas licznych uroczystości, jakie odbywały się przy płycie nagrobnej pokrytej zawsze kwiatami. Klęska wojenna pozbawiła mauzoleum dekoracji i warty honorowej, choć ciągle składano tu świeże kwiaty, a całość ogarnęła cisza. Po 40-dniowej pierwszej okupacji bolszewickiej, gdy do miasta wkroczyły 28 października 1939 r. wojska litewskie, przed płytą stanęła znowu warta honorowa złożona z żołnierzy litewskich, na krótko tylko... (..). Zniszczenia wojenne i powojenna, z łaskawym przyzwoleniem narzuconych tej ziemi władz komunistycznych, bezmyślna dewastacja polskich grobów na Rossie, świadczyły o barbarzyństwie totalitaryzmu. Mogiły doczekały się restauracji już w niepodległej Litwie: 11 lipca 1993 r. odbyło się uroczyste poświęcenie odrestaurowanego cmentarza przez Biskupa Polowego Wojska Polskiego gen. dyw. Sławoja Leszka Głódzia, w obecności przedstawicieli władz RP, Ambasady RP, kombatantów i licznie zgromadzonej ludności polskiej (E. Małachowicz). Wileńskiemu pogrzebowi towarzyszyły odbywające się na prowincji skromne uroczystości. Jedna z nich wg relacji Marii Baszanki - odbyła się w kieleckim gimnazjum im. Bł. Kingi. Mająca wówczas 16 lat autorka wspomnień 13

14 deklamowała podczas okolicznościowej akademii wiersz napisany przez uczącego w tej szkole historii prof. Feliksa Glücksmana. Poniżej przytaczamy pierwszą i ostatnią zwrotkę: W swej wielkości akt strzelisty Wilno przeszłość przypomina Gdy dziś łączy w sen wieczysty Serce Matki z Sercem Syna Wilno ciche, Wilno marzy Wilno wielkość przypomina Wilno tuli w mrok cmentarzy Serce Matki z Sercem Syna OSTATECZNE ZAMUROWANIE GROBOWCA NA ROSSIE Akt zamknięcia sporządzono w 4-ch egzemplarzach ( Gazeta Kielecka 15.V.1936r., pisownia jak oryginale) (..) spisano następujący akt: Działo się w Wilnie, na cmentarzu Rossa, dnia trzynastego maja 1936 roku o godzinie dwudziestej trzeciej, nazajutrz po złożeniu prochów Marji z Bilewiczów Piłsudskiej i urny z sercem jej syna, Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, do grobowca. Niżej podpisani: marszałkowa Aleksandra Piłsudska, Wanda z Piłsudskich Pawłowska, wojewoda wileński Ludwik Bociański, dowódca pierwszej dywizji piechoty Legjonów generał Stanisław Skwarczyński, dowódca obszaru warownego pułkownik Kazimierz Janicki, prezydent miasta Wilna Wiktor Maleszewski, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego Witold Staniewicz, generał Jakób Krzemieński, generał Stanisław Rouppert, major Marjan Czesław Pacholski, profesor Wojciech Jastrzębowski, stwierdzili, iż położono na wstędze w dniu 12 maja 1936 roku, zamykające grobowiec pieczęcie: rodziny Piłsudskich, wojewody wileńskiego, dowódcy obszaru warownego, prezydenta miasta i rektora uniwersytetu, znaleźli nienaruszone oraz iż kamień, zamykający kryptę, został bez naruszenia pieczęci, w obecności inż. Aleksandra Zubelewicza i majora saperów, Edwarda Peristi, do właściwego miejsca dosunięty poczem nastąpiło w obecności wymienionych na wstępie osób ostateczne zamurowanie grobowca przez budowniczego Oskara Jurkiewicza, podmajstrzego kamieniarskiego Tomasza Wójtowicza, kamieniarza Teodora Kadomca i elektromontera Feliksa Balula. Akt niniejszy sporządzono w czterech jednobrzmiących egzemplarzach, przyczem jeden egzemplarz wmurowany zostaje przy pieczęciach grobowca, jeden złożono rodzinie na ręce marszałkowej Aleksandry Piłsudskiej, jeden Muzeum Belwederskiemu w Warszawie i jeden w archiwum Zarządu miasta Wilna. 14

15 15

16 16

17 Dokumentacja związana ze śmiercią Pierwszego Marszałka Polski Józefa Klemensa Piłsudskiego * Urzędowy komunikat PAT o zgonie Warszawa, 12 maja (PAT). Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski, zmarł dnia 12 maja o godz. 20 min. 45 w pałacu Belwederskim w Warszawie. Ostatniego namaszczenia Olejami św. udzielił ks. Władysław Korniłowicz. Cierpienie Marszałka Piłsudskiego rozwijało się od kilku miesięcy. Wezwany z Wiednia profesor Wenckebach oraz dr A. Stefanowski rozpoznali raka żołądka i wątroby. Stałą opiekę lekarską wykonywali pod kierownictwem gen. dr Stanisława Roupperta płk dr Stefan Mozołowski, mjr dr Henryk Cianciara i mjr dr Felicjan Tukanowicz. Gwałtowne pogorszenie nastąpiło w postaci silnego krwotoku żołądkowego, który spowodował osłabienie serca, a następnie zgon. * Orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego Warszawa Zamek, dnia 12 maja 1935 Marszałek Józef Piłsudski zakończył życie. Wielkim trudem swojego życia budował siłę w Narodzie. Geniuszem umysłu, twardym wysiłkiem woli Państwo wskrzesił. Prowadził je ku odrodzeniu mocy własnej, ku wyzwoleniu sił, na których przyszłe losy Polski się oprą. Za ogrom Jego pracy dane Mu było oglądać Państwo nasze jako twór do życia zdolny, do życia przygotowany, a armię naszą sławą zwycięskich sztandarów okrytą. Ten największy na przestrzeni całej naszej historii człowiek z głębi dziejów minionych moc swego ducha czerpał, nadludzkim wytężeniem myśli drogi przyszłe odgadywał. Nie siebie tam już widział, bo dawno odczuł, że siły Jego fizyczne ostatnie posunięcia znaczą. Szukał i do samodzielnej pracy zaprawiał ludzi, na których ciężar odpowiedzialności z kolei miałby spocząć. Przekazał Narodowi dziedzictwo myśli o Honor i potęgę Państwa dbałej. Ten Jego testament nam żyjącym przyjąć i dźwigać mamy. Niech żałoba i ból pogłębią w nas zrozumienie naszej całego Narodu odpowiedzialności przed Jego duchem i przed przyszłemi pokoleniami. * Zarządzenie ks. Augusta kard. Hlonda Prymasa Polski 15.V.1935r. W przyszłą sobotę złożone zostaną w grobach królewskich na Wawelu zwłoki Marszałka Piłsudskiego. Poza wielu innymi zasługami zapisał się On w dziejach jako pogromca zbrojnego bolszewizmu, który chciał podbić Polskę i wcielić ją w wszechświatową republikę sowiecką. Zwycięstwem z dni 15 i 16.VIII.1920r. stanął Marszałek Piłsudski w szeregu dziejowych obrońców wiary. Pod Jego dowództwem zwyciężył czyn bohaterskiej Armii Polskiej, zwany Cudem nad Wisłą, osiągnąwszy znaczenie Lepanta i Wiednia. Za to należy się Józefowi Piłsudskiemu wieczna wdzięczność nie tylko obywateli polskich, lecz całego chrześcijaństwa. Zarządzam przeto, aby w przyszłą sobotę, w którą trumna marszałkowska spocznie obok szczątek królewskiego zwycięzcy spod Wiednia, w kościołach parafialnych obu archidiecezji odbyło się nabożeństwo za duszę zmarłego Wodza. Godzinę mszy św. żałobnej wyznaczą księża proboszczowie w porozumieniu z władzami i ze szkołami, aby im umożliwić udział w modlitwach o wieczny spoczynek duszy Marszałka. W Gnieźnie i Poznaniu główne nabożeństwa odbędą się w archikatedrach. W tę sobotę o godz. 8 wieczorem dzwony kościelne odezwą się ku żałobnej pamięci Pierwszego Marszałka Polski. * Deklaracja Premiera Walerego Sławka 20.V.1935 Twarda rzeczywistość zmusza nas po oddaniu hołdu prochom Marszałka Józefa Piłsudskiego powrócić do pracy codziennej, jakie wymaga od nas życie. Zgon Marszałka Piłsudskiego tego wielkiego autorytetu, który dawał rządowi siłę, a społeczeństwu poczucie spokoju na zaufaniu oparte stworzył nowy stan rzeczy w Państwie. Uważam, że w tej sytuacji Pan Prezydent Rzeczypospolitej winien mieć nieskrępowaną żadnemi względami możność powzięcia decyzji co do osób, którym chciałby powierzyć ster rządów. W tej myśli, po odbytej naradzie ze wszystkimi ministrami, oddałem do dyspozycji Pana Prezydenta cały gabinet. Pan Prezydent uznał za wskazane obecny gabinet utrzymać nadal. Podporządkowując się woli Pana Prezydenta i w oparciu o Jego zaufanie, rząd podejmie dalszą pracę i swój obowiązek spełni. Wierzę, że głęboki wstrząs, który widziałem w dniach ostatnich na twarzach i we wmyślonych w siebie oczach ogółu zespolił jego myśl dookoła spraw Państwa. Jestem przekonany, że zespolenie znajdzie swój wyraz w pracy codziennej wszystkich i że dzięki temu pozostawioną nam w spuściźnie przez Marszałka Piłsudskiego siłę i powagę Państwa będziemy umieli własnym wysiłkiem utrzymać i nadal ją wzmagać. * Rozkaz do wojska (gen, bryg. T. Kasprzycki) Marszałek Józef Piłsudski po długiej chorobie zakończył życie. W imię sprawy, którą pozostawił zmarły Wódz Naczelny cios, co uderzył w Naród i Armię w niczem nie może osłabić wartości i wysiłku służby żołnierskiej. Pan Prezydent Rzeczypospolitej mianował głównym inspektorem sił zbrojnych generała dywizji Śmigłego Rydza, mnie powierzył pełnienie obowiązków ministra spraw wojskowych. Na dzień 13 maja rozkazuję: 1. Przed frontem wszystkich oddziałów odczytać orędzie Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Na sztandary i chorągwie pułkowe nałożyć uroczyście kokardy żałobne. 3. Generałowie, oficerowie i podoficerowie zawodowi nałożą żałobne opaski. 17

18 Chorągwie państwowe z żałobą opuścić do pół masztu. * Uchwała żołnierzy Pierwszej Kompanii Kadrowej Żołnierze Pierwszej Kompanii Kadrowej, co doczekali nieszczęsnego odejścia swego Komendanta, który w dniu 6 sierpnia 1914 roku wysłał ich na walkę o wolność i niepodległość Ojczyzny pod pierwszą od półwiecza chorągwią narodową, wzniesioną czasu wielkiej wojny łączą się w swym synowskim bólu z uczuciami całego osieroconego Narodu. * Apel Żałobny ZG Związku Legionistów Polskich Koledzy! Nasz ukochany Komendant Marszałek Józef Piłsudski nie żyje. Stało się to, co od wielu już lat było niepokojem duszy każdego z nas i wyrazem troski, co wgryzała się w serca. Bo myśmy z Wodzem naszym zespolili najpiękniejsze lata naszego młodego życia. Oddaliśmy Mu nasze serca i siły, aby wsparty o wiernych żołnierzy wśród walki i burzy umacniał zręby Niepodległej Wielkiej Ojczyzny. Dziś Komendant utrudzony odszedł, zostawiając nas, najwierniejszych towarzyszów broni w bólu serdecznym. Stojąc u trumny najdroższych nam Zwłok, składamy Komendantowi w najgłębszym oddaniu żołnierski hołd. * Rozkaz do żołnierzy Koła 1 Pułku Piechoty Legionów Gen. dyw., były dow. 1 pp Leg. Pol. E. Śmigły Rydz Obywatele! Przeznaczenia Narodu Polskiego przegrało bitwę ze śmiercią o życie Komendanta. Jest to w naszem dotychczasowem życiu żołnierskim największa przegrana, bo jak długo On żył nie było dla nas takiej klęski, któraby potrafiła na dłuższy czas zatrzymać czas marszu ku zwycięstwu, któraby unicestwiła naszą wiarę, że jest przecież Komendant, a więc musi być dobrze. Odszedł od nas. Pamiętacie te oczy, które przenikały naszą wierną duszę, gdyśmy defilowali przed Nim między jedną bitwą a drugą. Te oczy zamknęły się na wieki. Wtedy serca nam biły ku Niemu radośnie i czule zaprzysięgłą żołnierską czułością. Dziś serca nasze, obok serca całego Narodu, biją w bólu o ścianę trumny. Ale nie ma takiej trumny, która miałaby moc uwięzić Jego królewskiego ducha. Ten duch zostaje między nami. Jego wielkość przejmowała nas tylekrotnie dreszczem w naszym dawnym pułku, że nikt z wiernych żołnierzy Komendanta do samej już śmierci niezdolny jest do małoduszności lub tchórzliwego kompromisu z uszczerbkiem żołnierskiego honoru. * Odezwa Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Wacława Jędrzejewicza Młodzieży! Marszałek Polski, Józef Piłsudski nie żyje. Brak słów dla wyrażenia ogromu bólu, w którym pogrążyła się cała Polska. Okryci kirem żałoby, winniście dowieść, młodzi obywatele, że olbrzymia praca dziejowa ukochanego Wodza i Nauczyciela Narodu, że nadludzki wysiłek Jego ofiarnego bez granic życia utrwalił się także i w waszych duszach mocną i zdecydowaną wolą dźwigania nadal dzieła budowy siły i znaczenia Polski. Znaliście i kochali Marszałka Piłsudskiego nie tylko jako swego Wychowawcę lecz i jako najlepszego Przyjaciela młodzieży. Postać Jego pozostanie dla was i przyszłych pokoleń symbolem Honoru i wielkości Polski. Polecam we wszystkich szkołach odczytać orędzie Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na budynkach szkolnych wywiesić chorągwie państwowe, opuszczone do pół masztu, a młodzież szkolną wzywam do okrycia kirem oznak szkolnych na czapkach, beretach i rękawach. Depesze kondolencyjne do Pana Prezydenta RP: Ojca Świętego Piusa XI: Bierzemy żywy udział w smutku Waszej Ekscelencji i w żałobie zawsze szczególnie drogiej Naszemu sercu Polski. Modlimy się o wieczny odpoczynek dla duszy zmarłego Marszałka, jak również o zgodę, pokój i pomyślność Polski, błogosławiąc Jej całej w Pańskiej Dostojnej Osobie. Jerzego króla Anglii: Z głębokim żalem dowiedziałem się, Panie Prezydencie, o ciężkiej stracie, którą naród polski poniósł wskutek śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego, którego wielkie zalety zarówno jako Wodza, jak i Męża Stanu były tak wyłącznie poświęcone służbie dla swego kraju. Wyrażając Panu moje szczere kondolencje z powodu śmierci Człowieka, który zasłużył na tak zaszczytne miejsce w podziwie i miłości swoich rodaków, proszę o łaskawe zakomunikowanie Pani Piłsudskiej i Jej córkom zapewnienia mojego szczerego współczucia w ich wielkim bólu. Prezydenta Stanów Zjednoczonych AP Franklina Delano Roosevelta: Przesyłam Waszej Ekscelencji, jak również narodowi polskiemu moje najszczersze kondolencje z powodu śmierci znakomitego męża stanu i żołnierza Polski, Marszałka Piłsudskiego, którego talenty i dokonane dzieło zdobyło Mu wysoki szacunek narodu amerykańskiego. Albert Lebrun Prezydent Francji: Z największym wzruszeniem przyłączam się do żałoby Polski i do wielkiego bólu Waszej Ekscelencji w chwili, w której zszedł ze świata gorący patriota i wielki żołnierz, który życie swoje poświęcił pełnemu chwały wskrzeszeniu swojej Ojczyzny. Dzieło Jego wspaniale zrealizowane pozostanie jednym z najdonioślejszych czynów i jednym z najszczęśliwszych aktów odbudowy, jakie zna historia. Naród francuski złączony z narodem polskim węzłami odwiecznej i niezniszczalnej przyjaźni bierze jak najszerszy udział w ciężkiej próbie, która spadła na sprzymierzony naród. Tak jak Polska, Francja zachowa po 18

19 wieczne czasy pamięć Tego, który zarówno w chwilach najtragiczniejszych jak i najpełniejszych triumfu był ucieleśnieniem ducha Ojczyzny. Reza Pahlavi szach Iranu: W chwili, gdy Polska została doświadczona niczym niezastąpioną stratą w osobie jej bardzo sławnego i wybitnego Męża Stanu Marszałka Piłsudskiego, pragnę wyrazić Waszej Ekscelencji moje kondolencje pełne wzruszenia, jak również mój najgłębszy żal. Ignacy Paderewski, art. muzyk, były premier RP: Pragnąłem szczerze przybyć do Krakowa dla oddania ostatniej posługi Temu, co przed laty w zaraniu naszego niepodległego bytu powołał mnie do pracy nad rozbudową Ojczyzny. Pragnąłem uchylić czoła przed trumną wielkiego Człowieka, wielkiego siłą, zasługą i cierpieniem. Gdy jednak los zrządził, że tego pragnienia spełnić nie mogę, przeto śmiem Pana Prezydenta prosić o łaskawe przyjęcie zapewnienia, że w tych dniach smutku, jak ongi w godzinach wesela, całym sercem łączę się z Narodem i boleję nad Jego żałobą. * Przemówienie Litwinowa - komisarza Ligi Narodów na sesji Zgromadzenia LN w dn. 20.V.1935r. Otwieram nadzwyczajną sesję Zgromadzenia Ligi Narodów pod znakiem żałoby. Państwo, sąsiadujące z moim krajem, straciło Męża, którego potężna osobowość złączona jest nierozerwalnie z historią bytu niepodległego. Marszałek Piłsudski poświęcił całe swoje życie sprawie odrodzenia Polski i poniósł dla tej sprawy największe ofiary. Zasłużenie został uznany za Bohatera Narodowego. Od początku nowego bytu Polski, aż do swego zgonu, kierował Marszałek Piłsudski losami swego kraju, który skonsolidował. Dzięki Jego wysiłkom Polska zajmuje w Rodzinie Narodów należne Jej miejsce i cieszy się powszechnym szacunkiem. Uroczystości żałobne ostatnich dni wykazały, jak Marszałek Piłsudski był miłowany przez Naród, któremu dopomógł do wyzwolenia się spod obcego jarzma i który znalazł w Nim Wodza i Budowniczego Nie zapominam, że polska pod rządami Marszałka Piłsudskiego podpisała z rządem, który reprezentuję, pakt o nieagresji, stanowiący jeden z kamieni węgielnych pokoju i bezpieczeństwa jakie usilnie pragniemy utwierdzić w obecnym dla Europy krytycznym okresie. Składając szczery hołd pamięci tego Wielkiego Męża Stanu podzielamy żałobę Narodu Polskiego. Zgromadzenie Ligi Narodów zechce niezawodnie poprosić delegację polską, aby zakomunikowała Rządowi i Narodowi Polskiemu wyrazy naszego głębokiego współczucia. * Jako przykład reakcji mediów zagranicznych przytaczamy fragment art. z prasy wiedeńskiej : Ze śmiercią Marszałka Piłsudskiego schodzi do grobu nie tylko największy mąż stanu Polski, ale i jedna z najwybitniejszych postaci w całej Europie ( Telegraph ). 19

20 Z WARSZAWY DO KRAKOWA (archiwalne materiały fot. otrzymane z krakowskiej Fundacji Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, działającej przy Bibliotece Jagiellońskiej) 20