Społeczeństwo. Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła. ROK XXI (XVII) 2011 nr 1

Transkrypt

1 Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła 101 ROK XXI (XVII) 2011 nr 1

2 DYREKTOR Claudio Gentili WICEDYREKTOR Mario Toso SEKRETARZ REDAKCJI Davide Vicentini PREZES FUNDACJI GIUSEPPE TONIOLO Adriano Vincenzi REDAKTOR NACZELNY EDYCJI POLSKIEJ Zbigniew Borowik WYDAWCA Wersja włoska: FUNDACJA GIUSEPPE TONIOLO, WERONA, WŁOCHY Wersja polska: KATOLICKIE STOWARZYSZENIE CIVITAS CHRISTIANA, WARSZAWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Paweł Borkowski, sekretarz redakcji Zbigniew Borowik, redaktor naczelny Adam Wieczorek Tadeusz Żeleźnik ADRES REDAKCJI: ul. Wspólna 25, Warszawa, tel WYDAWCA: Inco-Veritas S.A. Oddział w Warszawie Dyrekcja Spółki Instytut Wydawniczy Pax ul. Wspólna 25, Warszawa tel iwpax@inco-veritas.pl Nakład: 500 egz. Druk i oprawa: Drukarnia im. Adama Półtawskiego ul. Krakowska 62, Kielce

3 REDAKCJA A. Albertini / A. Balsamo / O. Bazzichi / P. Borkowski / Z. Borowik / C. Carrara / P. Cerocchi / F. Cucculelli / C. Di Francesco / G. Mauri / F. Mazzocchio / M. Merigo / M. Orsi / M. Placido / E. Preziosi / L. Santolini / P. Sassi / D. Vicentini / L. Viscardi / G. M. Zanoni KOMITET NAUKOWY S. Bernal Restrepo, Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym / U. Bernardi, Uniwersytet w Wenecji / V. Buonomo, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / J. Y. Calvez, Centre Sevres, Paryż / G. Campanini, Uniwersytet w Parmie / P. Carlotti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / C. Cavalleri, Studi Cattolici, Mediolan / M. R. Cirianni, Papieski Fakultet Nauk o Wychowaniu Auxilium, Rzym / E. Colom, Papieski Uniwersytet Świętego Krzyża, Rzym / F. Compagnoni, Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza, Rzym / G. De Simone, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / G. Dal Ferro, Instytut Nauk Społecznych N. Rezzara, Vicenza / G. Gatti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / F. Gentile, Uniwersytet w Padwie / P. Gheddo, Papieski Instytut Misji Zewnętrznych, Rzym / G. Goisis, Uniwersytet w Wenecji / O. Ike, CIDJAP, Enugu, Nigeria / P. Jarecki, Biskup pomocniczy Archidiecezji Warszawskiej / S. Martelli, Uniwersytet w Palermo / F. McHugh, Von Huegel Institut, St Edmund's College, Cambridge / J. Mejía, Archiwista i Bibliotekarz Biblioteki Watykańskiej / D. Melé, IESE Business School, Barcelona / C. Moreda de Lecea, Uniwersytet Nawarry, Pamplona / I. Musu, Uniwersytet w Wenecji / A. Nicora, Przewodniczący APSA, Watykan / P. Nitecki, Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław / A. Poppi, Uniwersytet w Padwie / V. Possenti, Uniwersytet w Wenecji / J. Schasching, Katolicka Akademia Społeczna, Wiedeń / M. Schooyans, Katolicki Uniwersytet w Louvain / M. Spieker, Uniwersytet w Osnabrück / K. Wroczyński, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / S. Zamagni, Uniwersytet w Bolonii / S. Zaninelli, Katolicki Uniwersytet Najświętszego Serca, Mediolan KORESPONDENCI S. Gregg, Grand Rapids, Michigan / J. Jelenic, Zagrzeb / T. Kim, Seul / S. Košč, Trnawa / S. Cornish, Sydney / V. Piesenko, Rostów nad Donem / E. Sotoniakova, Ostrawa / D. Valdés, Pinar del Rio / K. G. Michel, Würzburg

4 SPIS TREŚCI Od Redakcji Zbigniew Borowik 11 Geniusz kobiecy czy ideologia gender? Claudio Gentili 13 Dwudziestolecie czasopisma La Società Prace badawcze Bp Mario Toso 25 Nauka społeczna Kościoła dzisiaj Oreste Bazzichi Laura Viscardi Gentili 51 Społeczny wymiar listu apostolskiego Mulieris dignitatem Ks. Edward Sienkiewicz 87 Współczesne demokracje a prawda Paweł Borkowski 107 Pojęcie sprawiedliwości społecznej Studia Lorenzo Caselli 123 Obywatelstwo bez granic Tonino Cantelmi Marco Scicchitano 133 Miasta, które nie dają żyć Forum Marco Zabotti 143 Beatyfikacja Giuseppego Toniolo Gaspare Sturzo 145 Wierność państwu

5 5 Dokumenty Ojciec Święty Benedykt XVI 149 Wolność religijna drogą do pokoju. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2011 r. (8 grudnia 2010 r.) Książki Oreste Bazzichi 167 Rec.: Benedykt XVI, Światłość świata. Papież, Kościół i znaki czasu, Kraków 2011 Oreste Bazzichi 169 Rec.: Abp R. Marx, Kapitał. Mowa w obronie człowieka, Kraków 2009 Materiały do formacji katolickospołecznej Oreste Bazzichi 171 Caritas in veritate: całościowy rozwój ludzki

6 SUMMARIES No. 1 (101), January-February 2011 Bp M. Toso Nauka społeczna Kościoła dzisiaj Nauka społeczna Kościoła stopniowo sprecyzowała i ukazała swoją strukturę eklezjologiczną i teologiczną. Ważnymi krokami na tej drodze są stwierdzenia zawarte w Laborem exercens i Sollicitudo rei socialis, zgodnie z którymi naukę tę należy zaliczać do dziedziny teologicznej, a dokładniej do teologii moralnej, i uważać za narzędzie i istotny element ewangelizacji. Przede wszystkim zaś określa się naukę społeczną jako wyraz całościowego podmiotu, Kościoła. The Social Doctrine of the Church today The social doctrine of the Church has gradually rendered precise and manifest its ecclesial and theological structure. In particular, the encyclical letters Laborem exercens and Sollicitudo rei socialis proved to be important steps in this process. The social doctrine of the Church is to be included in theology, and strictly speaking, moral theology. The social doctrine ought to be regarded as an instrument and a major factor of evangelization. Significantly, the social doctrine is considered as an expression of the integral subject which is the Church. O. Bazzichi L. Viscardi Gentili Społeczny wymiar listu apostolskiego Mulieris dignitatem Jesteśmy nieco ponad 20 lat od ogłoszenia listu apostolskiego Jana Pawła II pt. Mulieris dignitatem (15 sierpnia 1988 r.). Był to pierwszy w ogóle przypadek, że papież ogłosił cały dokument na temat sensu i godności bycia kobietą. List ten do dziś dnia zachowuje całe swoje bogactwo doktrynalne, a zarazem aktualność w obliczu szerzenia się nowych wzorców kulturowych, które po linii ideologicznej, politycznej i społecznej zmierzają do zniesienia wszelkiej różnicy między pierwiastkiem męskim a żeńskim. To jest tzw. ideologia rodzaju (gender), w myśl której każdy może wybierać sobie tożsamość płciową w oderwaniu od porządku natury. The Social Dimension of the Apostolic Letter Mulieris dignitatem Over 20 years ago, on the 15th August, 1988, the apostolic letter Mulieris dignitatem of John Paul II was promulgated.

7 SUMMARIES 7 It was for the first time in history that a Pope published a specific document on the significance and dignity of being a woman. The letter has maintained all its doctrinal richness and aptness in regard to new cultural paradigms that, under ideological, political as well as social aspects, tend to discard every type of difference between males and females. This is so-called gender ideology, which states that every human being may freely choose their sexual identity with no regard for the natural order of things. Ks. E. Sienkiewicz Współczesne demokracje a prawda Demokracja i wolność człowieka stanowią współcześnie pojęcia prymarne. Są traktowane przez wielu wręcz jako religia. W takiej wizji człowiek zostaje pomylony z Bogiem, ponieważ jest rozumiany jako istota mająca wolność absolutną. Problem w tym, że demokracja nie tłumaczy sama siebie. Potrzebuje odwołania się do innej instancji, która wytłumaczyłaby fenomen wolności człowieka i wskazałaby wartości godne wyboru. Demokratyczna większość sama z siebie nie jest zabezpieczona przed błędną decyzją, a demokracja pozbawiona fundamentu obiektywnych wartości jest zagrożona wielkim ryzykiem przekształcenia się w dyktaturę. We współczesnych bowiem demokracjach prawa i prawdy nie pojmuje się treściowo, ale formalnie. Modern Democracies and Truth Democracy and human liberty are nowadays primary notions. Practically, many regard them as a kind of religion. In essence, such conception leads to mistaking human for God, as human being is considered to be absolutety free. The problem is that democracy fails to justify itself. It needs to refer to another authority, one capable of explaining human liberty and pointing to worthwile goals. No democratic majority is per se capable of avoiding erroneus decisions, and democracy, when void of objective foundations, runs a risk of converting into dictatorship. Modern democracies consider laws and truth in terms of their form and not contents. P. Borkowski Pojęcie sprawiedliwości społecznej Pomimo swojej ponad 150-letniej historii termin sprawiedliwość społeczna pozostaje mętny i wciąż bywa używany

8 8 Społeczeństwo 21 (2011) nr 1 w sposób daleki od precyzji i jednoznaczności. Pomimo tych komplikacji teoretycznych pojęcie sprawiedliwości społecznej występuje nie tylko w rozprawach filozoficznych i politologicznych, lecz także w codziennym dyskursie publicznym, obowiązujących aktach prawnych, jak również w deklaracjach organizacji i działaczy politycznych, związkowych itp. Z semantycznego punktu widzenia da się wyróżnić cztery typy relacji między nadrzędnym a podrzędnym członem danego wyrażenia: powtórzenie (tautologia), zaprzeczenie (sprzeczność w określeniu), aspektowe uwydatnienie treści głównego członu, wyodrębnienie zakresu. The Notion of Social Justice In spite of its more than one-hundred-and-fifty-years history, the term social justice remains vague and is still used in ways which are far from precise. Nevertheless, the concept of social justice frequently occurs not only in philosophical treatises and essays, but also in various legal acts, as well as in politicians and social activists speeches. From a semantical point of view we may distinguish four types of relationships between the two components of the term social justice : a mere tautology, contradictio in adiecto, underlining the meaning of the princpal component, and precising the meaning of the principal component. L. Caselli Obywatelstwo bez granic Obywatelstwo nie jest po prostu statusem, czymś skodyfikowanym albo przeznaczonym do skodyfikowania. Jest raczej ideałem, do którego się dąży, wyraźnym projektem współżycia ludzi. Oznacza życie z drugimi i dla drugich. Nie można się z tym nie zgodzić. Ale kim są drudzy, z którymi i dla których wypadło żyć? I w jakiej dziedzinie ma się to manifestować? Obywatelstwo cechują dziś sprzeczności i dwuznaczności: partykularyzm i globalizm, subiektywizm albo indywidualizm, napięcie między prawami a obowiązkami. Wyzwanie, przed którym stoimy, to obywatelstwo bez granic. W dialektyce globalności i lokalności trzeba odkryć powszechność. Citizenship without Limits Citizenship is not just a state of being, or something codified, or something to be codified. It is rather an ideal worth trying

9 SUMMARIES 9 to achieve. It is a clear project of coexistence between humans. Citizenship signifies living with others and for others. This statement is obvious. But who are those other people with whom and for whom one is to live? And what is the proper domain of citizenship? Citizenship is nowadays marked by contradictions and ambiguities, which are: particular and global tendencies, subjectivism or individualism, contrasts between rights and duties. The challenge that faces us concerns citizenship without limits. The dialectic of globality and locality ought to lead to universality. T. Cantelmi M. Scicchitano Miasta, które nie dają żyć Miasto stało się miejscem, w którym manifestuje się złe samopoczucie współczesnego człowieka. Miasto mówi o człowieku, który w nim mieszka, a przyjrzenie się miastu pomaga zrozumieć tożsamość człowieka, dla którego zostało ono zbudowane. Dusza miasta to dominująca w kulturze koncepcja antropologiczna. Problemy przeżywane w dzisiejszych miastach są głęboko związane z koncepcją człowieka i jej oddziaływaniem na konkretne życie jednostek. Aby zareagować na współczesny kryzys, trzeba przedstawiać zdrową antropologię, przystającą do rzeczywistości, gdyż tylko ona może pomóc w przełamaniu szkodliwych tendencji również w nowoczesnych miastach. Jaka jest koncepcja człowieka, która dominuje w panoramie kulturalnej i społecznej współczesnego miasta? Cities which Fail to Let Live The city has become a place in which bad condition of modern man is easily visible. A city tells about the man who lives in it, and when we look closely at the city we may understand the man for whom it was built. The soul of the city is the anthropology that predominates in culture. Problems faced in modern cities are strictly related to the conception of man and the influence it exerts on our everyday life. The contemporary crisis may be overcome by having recourse to a sane anthropology, one which is in accordance with real facts, as this is the only way to reverse harmful trends that predominate in our modern cities. And what is the anthropology which has the most importance within the cultural and social sphere of modern cities?

10 SKRÓTY UŻYTE W NINIEJSZYM NUMERZE AA Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem CA Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus w setną rocznicę encykliki Rerum novarum, 1 maja 1991 r. CV Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie, 29 czerwca 2009 r. EV Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego, 25 marca 1995 r. FC Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, 22 listopada 1981 r. GS Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes HV Paweł VI, Encyklika Humanae vitae o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego, 25 lipca 1968 r. KKK Katechizm Kościoła Katolickiego KNSK Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła LE Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens o pracy ludzkiej, 14 września 1981 r. MD Jan Paweł II, List apostolski Mulieris dignitatem z okazji Roku Maryjnego o godności i powołaniu kobiety, 15 sierpnia 1988 r. MM Jan XXIII, Encyklika Mater et Magistra o współczesnych przemianach społecznych w świetle zasad nauki chrześcijańskiej, 15 maja 1961 r. NSK nauka społeczna Kościoła ORP L Osservatore Romano wyd. polskie (1980-) QA Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno o odnowieniu ustroju społeczengo i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii, 15 maja 1931 r. RN Leon XIII, Encyklika Rerum novarum o kwestii robotniczej, 15 maja 1891 r. S Społeczeństwo. Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła (1995-) RN Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis z okazji dwudziestej rocznicy ogłoszenia encykliki Populorum progressio, 30 grudnia 1987 r. WDS Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, Wskazania dotyczące studiów i nauczania doktryny społecznej Kościoła w ramach formacji kapłańskiej, 30 grudnia 1988 r.

11 OD REDAKCJI GENIUSZ KOBIECY CZY IDEOLOGIA GENDER? Zbigniew Borowik Redaktor naczelny Społeczeństwa Jednym z wydarzeń XX w.,które legły u podstaw przeżywanego dziś w Europie kryzysu kulturowego, była rewolucja obyczajowa 1968 r. To właśnie wówczas zaczął się rozpadać świat relacji międzyludzkich opartych na tradycyjnym, ukształtowanym przez chrześcijaństwo modelu wzajemnych odniesień między kobietą a mężczyzną w obrębie wspólnoty, którą jest małżeństwo. To właśnie wówczas została zakwestionowana tożsamość płciowa człowieka oparta na naturalnych różnicach cielesnych między kobietą a mężczyzną. Rozwijająca się od tamtej pory ideologia gender, która w imię wyzwolenia kobiet z ucisku nałożonych na nie tradycyjnych ról zakwestionowała istnienie realnych różnic między płciami, zbiera dzisiaj swoje żniwo w postaci coraz częstszych przypadków zachwiania poczucia tożsamości płciowej u dzisiejszych Europejczyków. Skoro płeć to kwestia kulturowego wyboru, a nie różnic natury fizycznej i psychicznej, to w relacjach między kobietą amężczyzną nie może byćjużnic stałego. Wiemy, co to oznacza dla rodziny i przyszłej sytuacji demograficznej kontynentu. Piszą o tym w niniejszym numerze Oreste Bazzichi i Laura Viscardi Gentili, przypominając bardzo ważny z punktu widzenia NSK dokument Jana Pawła II Mulieris dignitatem, poświęcony kobiecie. Nasi autorzy są przekonani, że odkrycie na nowo geniuszu kobiecości może uruchomić zasoby energii duchowej, kulturowej i społecznej, które pozwolą sprostać stojącym dziś przed nami wyzwaniom. Do problemu zachwianej tożsamości płciowej nawiązują też dwaj inni nasi autorzy, Tonino Cantelmi i Marco Scicchitano,

12 12 Społeczeństwo 21 (2011) nr 1 którzy opisują oblicze kulturowe współczesnego miasta i żyjących w nim ludzi, narcystycznie zorientowanych, poszukujących coraz silniejszych doznań, nastawionych na natychmiastową gratyfikację tu i teraz, niedojrzałych osobowościowo i niepewnych swej tożsamości płciowej. To nie przypadek, że w miastach europejskich więcej jest samobójstw niż ofiar wypadków drogowych, a jedna czwarta ludności cierpi na zaburzenia psychiczne. Trudno przeoczyć w tym numerze artykuł bpa Mario Toso, który tym razem pisze o munus docendi biskupów w dziedzinie nauki społecznej, którą głosi Kościół. Jeśli biskupi mają być prawdziwymi nauczycielami tej nauki, muszą najpierw stać się jej uczniami, którzy przyjmą ją z pokorą i będą zgłębiać przez osobiste studia, stanowiąc wzór dla wiernych świeckich. Warto też zwrócić uwagę na dwa artykuły polskie w tym numerze. Ksiądz Edward Sienkiewicz pisze o kłopotach, z którymi borykają się współczesne demokracje pozbawione jasno określonego fundamentu aksjologicznego, a Paweł Borkowski wyjaśnia problemy wiążące się z pojęciem sprawiedliwości społecznej. Nasze czasopismo, ukazujące się w nowej szacie graficznej, obchodzi w tym roku jubileusz 20-lecia swego istnienia w wersji włoskiej. To właśnieprzed20latygrupakatolików świeckich z Werony w porozumieniu ze swoimi pasterzami podjęła decyzję o wydawaniu najpierw kwartalnika, a później dwumiesięcznika pod nazwą La Società. Bezpośrednim impulsem dla tej decyzji było wydanie w 1991 r. encykliki Centesimus annus Jana Pawła II, która była kamieniem węgielnym na drodze ewangelizacji na polu społecznym i miała kluczowe znaczenie dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej, budujących swoją nową rzeczywistość ustrojową. Każda pomoc w recepcji nauczania społecznego Kościoła była wówczas na wagę złota. Dlatego też tak wielkie znaczenie miała dla nas możliwość wydawania od 1995 r. La Società w wersji polskiej. Od tamtej pory czasopismo to wniosło niezaprzeczalny wkład w dzieło badania, rozwijania i upowszechniania NSK w Polsce. Jesteśmy niezwykle wdzięczni naszym włoskim przyjaciołom za tę możliwość współpracy.

13 OD REDAKCJI DWUDZIESTOLECIE CZASOPISMA LA SOCIETÀ Claudio Gentili Dyrektor La Società Nasze czasopismo kończy 20 lat. Pragnę więc przede wszystkim myśl pełną szacunku i wdzięczności skierować do tych, którzy powołali je do życia i umożliwili mu wytrwanie w wierności magisterium Kościoła orazwsłużbie upowszechnienia i kulturowo-praktycznego pogłębienia NSK. Są to: biskup Werony Giuseppe Zenti, kard. Attilio Nicora, który był biskupem Werony w latach 90., jak również głęboki interpretator NSK, bp Mario Toso, sekretarz Papieskiej Rady Iustitia et Pax spośród pomysłodawców pisma; a także bp Giampaolo Crepaldi, jego poprzednik, a obecnie biskup Triestu oraz ks. Adriano Vincenzi, przewodniczący Fundacji Giuseppe Toniolo, która jest naszym wydawcą. Ale to podziękowanie kieruję też do wszystkich tych, którzy kochali nasze czasopismo: poczynając od pierwszego dyrektora, Stefana Fontany, po wszystkich współpracowników redakcji, po stowarzyszenia katolickie, które dostrzegły funkcję formacyjną pisma, po odpowiedzialnych za grupy NSK, po wszystkich czytelników. Czasopismo powstało w 1991 r. tym samym roku, w którym bł. Jan Paweł II ogłosił encyklikę społeczną Centesimus annus. W tych latach NSK podnosiła się ponownie po prawie 20-letnim letargu. Jak wiadomo, w końcu lat 60. pewna znacząca część katolickiej teologii już odśpiewała żałobny hymn nauce społecznej, uznawszy ją za ideologię nieaktualnej już trzeciej drogi; wezwała też chrześcijan do opowiedzenia się albo za kapitalizmem, albo za socjalizmem.

14 14 Społeczeństwo 21 (2011) nr 1 Przemówienie Jana Pawła II w Puebla w 1979 r. na drugim zgromadzeniu Episkopatu Ameryki Łacińskiej, przemówienie do Episkopatu Włoch w 1985 r. w Loreto, mocne słowa jego trzech encyklik społecznych: Laborem exercens (1981), Sollicitudo rei socialis (1987) i Centesimus annus (1991) oraz liczne przemówienia wygłoszone na wszystkich szerokościach geograficznych uczyniły go papieżem, który odkrył NSK na nowo. Nie była to tylko nauka głoszona, ale też oddziałująca w wielkich przemianach społecznych, które przetoczyły się przez ostatnie dziesięciolecia. Przypomnijmy: koniec zimnej wojny, upadek radzieckiego komunizmu, ożywienie Kościoła latynoamerykańskiego, umocnienie się wolności religijnej, dialog międzyreligijny, jubileuszowe mea culpa, nadzwyczajne dni młodzieży, niezłomna obrona praw odebranych ubogim tego świata. Nie można zrozumieć naszego czasopisma bez społecznego magisterium Jana Pawła II i tak nadzwyczajnie spójnego z nim nauczania Benedykta XVI. Jak wiele razy przypominał bp Toso w swoich znakomitych publikacjach, nasze ujęcie NSK jest dalekie od wszelkiego redukcjonizmu ideologicznego i opiera się na jasnej tożsamości NSK jako teologii moralnej z silnym umocowaniem trynitarnym. W magistralnej refleksji polskiego Papieża zawiera się tryptyk trynitarny, który wydaje się naprawdę fundamentalny. Są to trzy encykliki do odczytywania we wzajemnej harmonii: Redemptor hominis (poświęcona Synowi), Dives in misericordia (poświęcona Bogu Ojcu), Dominum et vivificantem (poświęcona Duchowi Świętemu). Jest też tryptyk społeczny, który od tamtej refleksji teologicznej ściśle zależy: Laborem exercens, Sollicitudo rei socialis, Centesimus annus. Myśl nowożytna zagubiła związek podmiot-osoba i zaniepokojona krąży wokół tematu ja-my, jednostka-społeczeństwo. Jan Paweł II wyjaśnia, że człowiek nie może przestać być sobą (prawda tożsamości) i nie może być sobą tylko sam (prawda relacji). Przynależność do rodziny ludzkiej za pośrednictwem rodziny generacyjnej wiedzie w sposób nieunikniony do uznania nierozerwalnej

15 Claudio Gentili / Dwudziestolecie czasopisma La Società 15 więzi łączącej każdego człowieka z Bogiem, ponieważ Chrystus objawia człowieka samemu człowiekowi (GS 22). Całość problematyki społecznej tak bliskiej Papieżowi robotnikowi praca, rynek, sprawiedliwość społeczna, pokój, prawa osoby, wolność religijna, globalizacja, niegodziwy stosunek Północ-Południe w świecie występuje w tryptyku trynitarnym i bazuje na refleksji nad doświadczeniem elementarnym. Trójca jest istotnym punktem odniesienia dla bycia osobą (stworzoną jako mężczyzna i kobieta), podmiotem konstytutywnie będącym w komunii. Słynne katechezy Jana Pawła II o teologii ciała wyrażają szczególnie trafnie pierwszy moment elementarnego doświadczenia ludzkiego. Ciało przez swoją widzialną męskość i kobiecość czyni widzialnym to, co niewidzialne: duchowe i boskie. Zainteresowanie się człowiekiem od tej strony, że ciało jest sakramentem całej osoby, wskazuje na możliwość nowej doniosłości człowieka wbrew uroszczeniu myśli słabej o końcu podmiotu. Właśnie ciało jako sakrament całej osoby objawia ostateczną, zasadniczą nieredukowalność tegoż podmiotu. W myśleniu Papieża łączy się teocentryzm, chrystocentryzm i antropocentryzm. Nicią łączącą kolejne numery pisma od 1991 r. do dziś jest niewątpliwie nauczanie Jana Pawła II i Benedykta XVI. Dwie encykliki w szczególności towarzyszą naszej refleksji: Laborem exercens (1991) i Caritas in veritate (2009). Te encykliki łączy jedna podstawowa idea: to, że kwestia społeczna stała się radykalnie kwestią antropologiczną, a łącznikiem między dwoma encyklikami jest Evangelium vitae (1995). Albowiem otwarcie na życie jest sednem integralnego rozwoju ludzkiego. Wartości nienegocjowalne leżą w DNA natury ludzkiej. Życie, rodzina, wolność religijna i wolność wychowania podpierają to, co ludzkie. Bez etyki życia iluzoryczna jest etyka społeczna. Prawa do pracy, mieszkania, zdrowia, pokoju, sprawiedliwości społecznej i ochrona stworzenia wyrastają z akceptacji życia. Wraz z 20-leciem naszego pisma przypada na ten rok 30-lecie encykliki o pracy ludzkiej. W niej Jan Paweł II rozpatruje człowie-

16 16 Społeczeństwo 21 (2011) nr 1 ka, postawionego w centrum konfliktów obecnego czasu, dowartościowując go od strony jego wewnętrznego związku z pracą. Praca ludzka stanowi klucz, i to chyba najistotniejszy klucz, do całej kwestii społecznej (LE 3). Refleksja nad pracą człowieka przypomina nam, że Biblia zaczyna się od opisu pracy Boga: Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię (Rdz 1, 1). Bóg stwarza też człowieka na swój obraz. Przez pracę człowiek realizuje siebie, gdyż praca, żeby była w pełni prawdziwa, powinna nam mówić oczłowieku i o jego godności, a także o Bogu: Bogu, który pracuje sześć dni, a siódmego odpoczywa, świętuje i raduje się, widząc, że dzieło Jego rąk jest dobre (zob. Rdz 2, 2); Bogu, który przez prawie 30 lat swojego ziemskiego życia wykonywał pracę cieśli z Nazaretu (por. Mk 6, 3); Bogu, który odkupił pracę i powołał swoich uczniów, gdy byli w pracy, wzywając ich, aby stali się rybakami ludzi (zob. Łk 5, 10). Istnieje teoretyczny most, który mimo zachodzących różnic idzie od Locke a, jednego z ojców kultury liberalnej, do Marksa, jednego z jego najbardziej radykalnych krytyków, przechodząc przez ważkie analizy Hegla. Idee tych autorów są milowymi kamieniami w erze intronizacji pracy, która urasta do rangi fundamentu w definicji tego, co ludzkie, i jego historycznego przeznaczenia. Prometejska absolutyzacja pracy uśmierciła podmiotowy profil człowieka pracującego. Odpowiedź na tę absolutyzację pracy jest proprium wyróżniającym encyklikę LE: jest to temat prymatu człowieka nad pracą. W dziedzinie pracy zbiegają się trzy palące kwestie naszego czasu: kwestia społeczna, ekologiczna i antropologiczna. Niemniej widać deficyt teologicznej i antropologicznej refleksji nad pracą. W konkretnej praktyce chrześcijan zajmujących się pracą wydają się przeważać sprawy z zakresu opieki albo rewindykacji, a brakuje rozeznania społecznego w materii rzeczy nowych (res novae) dotyczących pracy i różnych jej form. Wszyscy pamiętamy książkę M. D. Chenu O teologię pracy. Jest pożądane, by teologia wróciła do pytań związanych z pracą,

17 Claudio Gentili / Dwudziestolecie czasopisma La Società 17 w sytuacji całkiem odmiennej od tej, którą widział sławny dominikanin. W kryzysie ideologii, która przyświecała mocnej wizji pracy, centralna stała się kwestia ekologiczna w jej dwojakim wyrazie: ograniczenia zasobów i sprawy zanieczyszczeń. Ale nie została jeszcze wystarczająco wyartykułowana kwestia społecznej ekologii pracy. Kryzys pojęcia homo faber spowodował, że idea pracy totalizującej i wyłącznej ustąpiła miejsca takiej idei pracy, jakiej nieobce jest święto i jaka integruje się z innymi wymiarami życia (dbałość o siebie, rozwój kulturalny, relacje z ludźmi, bycie z rodziną) Papież w LE uczy nas, że praca jest powołaniem, odpowiedzią na wezwanie Boże do przemieniania ziemi, do służenia życiu. Uczy nas, że praca z powodu grzechu pierworodnego pozostaje w trudnym stosunku do czasu, pieniądza, drugiego człowieka. Może być alienująca, może zastępować życie i jego rytmy, nie pozwalając rodzicom na zasadniczy udział w wychowaniu dzieci albo w ogóle utrudniając spokojne życie. Praca jako taka jest radością, ale też frustracją; jest relacją braterską i współpracą, ale też wyzyskiem. Pracy nie przynosi bocian; jest ona związana z przedsięwzięciem gospodarczym i duchem przedsiębiorczości, ale też duchem współpracy i duchem społecznym. Ażeby wychowywać do pracy, trzeba jasno widzieć antropologiczny charakter rynku i przedsiębiorstwa jako wyrazów wolności inicjatywy człowieka. Z niepokojem dostrzegamy trudności tych, którym nie udaje się znaleźć pracy, i dramat tych, którzy ją tracą, zwłaszcza w obecnej, trudnej sytuacji kryzysu. Dla Kościoła i chrześcijan bezrobocie nie jest nigdy jedynie naturalnym faktem, ale wyzwaniem skierowanym do nas, byśmy zawsze pamiętali o prymacie pracy nad kapitałem i zarazem (skoro pracy nie przynosi bocian) byśmy budowali społeczeństwo, w którym rośnie duch przedsiębiorczości, mający solidne zakotwiczenie etyczne. Oprócz tematu pracy nasze czasopismo miało stale na uwadze temat rodziny, często niedoceniany przez zajmujących się zagad-

18 18 Społeczeństwo 21 (2011) nr 1 nieniami społecznymi. Zachodzi bardzo ścisły związek między rodziną, pracą i młodzieżą. Benedykt XVI stwierdził w swoim przesłaniu z okazji 100-lecia Tygodni Społecznych Katolików Włoskich 12 października 2007 r.: Kiedy tymczasowość zatrudnienia nie pozwala ludziom młodym założyć własnej rodziny, autentyczny i integralny rozwój społeczeństwa jest bardzo zagrożony. Rodzina jest jednym z głównych czynników trwałości naszego życia społecznego; jest tradycją, więzią z przeszłością, przekazem dobrodziejstw. Rodzina ekologiczna, za jaką włoska konstytucja w art. 29 uznaje wspólnotę naturalną opartą na małżeństwie, gwarantuje solidarność międzypokoleniową i dbanie o najmniejszych, najsłabszych, starszych. Dwie rzeczy zagrażają rodzinie. Pierwsza to kryzys wychowawczy, z ojcami-kumplami i nauczycielami-socjalizatorami, którzy zapominają, że wychowanie jest zawsze spotkaniem między autorytetem a wolnością i że jest ono wprowadzeniem w rzeczywistość. Drugie zagrożenie stanowi to, co kard. Angelo Bagnasco nazwał samobójstwem demograficznym. Ponad 50% rodzin jest dziś bezdzietnych, a z pozostałych ponad połowa ma tylko jedno dziecko. O rodzinie mówi się nieustannie w programach wszystkich partii, jednakże w praktyce, co jest całkiem niezrozumiałe, nie poświęca się jej należytej uwagi. Rodzina nie potrzebuje opieki, ale jak cały system ekonomiczny, potrzebuje odważnej polityki i śmiałych, trwałych inwestycji dla rozwoju. Tak dochodzimy do ostatnich lat, do najnowszej encykliki społecznej, która podsumowuje i przywołuje tematy kwestii społecznej. CV mieści się w wielkiej tradycji zapoczątkowanej przez Rerum novarum Leona XIII (1891), w której Papież zajął się kwestią robotniczą. Do tej tradycji należą: Quadragesimo anno Piusa XI (1931), ogłoszona po wielkim kryzysie finansowym z 1929 r.; Mater et Magistra Jana XXIII (1961), której teraz przypada 50-lecie, a która odnosiła się do zimnej wojny i konfliktu między blokami Wschodu i Zachodu; Populorum progressio Pawła VI (1967), w której podjęto wielki temat Trzeciego Świata i planetar-

19 Claudio Gentili / Dwudziestolecie czasopisma La Società 19 nej sprawiedliwości społecznej; Centesimus annus Jana Pawła II (1991), która dotyczy sytuacji po upadku muru berlińskiego w 1989 r. Ażeby zrozumieć nowość encykliki RN, potrzeba było dziesięciu lat. Tyle samo potrzeba będzie, żeby zrozumieć nowe treści encykliki CV, której nasze pismo poświęciło i będzie nadal poświęcać dużo uwagi i refleksji. Jak już zauważyliśmy, ta encyklika, podobnie do LE i CA, ma mocne zakotwiczenie trynitarne. Papież Benedykt mówi z prostotą o Bogu i ujmuje teologicznie i trynitarnie całe badanie NSK. Bez Boga nie wiemy ani tego, kim jesteśmy, ani tego, dokąd idziemy. Kochamy Chrystusa, dlatego kochamy ubogich; nie stawiamy ubogich na miejscu Chrystusa. Tematem każdej encykliki społecznej jest miejsce Boga w świecie. Dzięki encyklice CV NSK czyni krok naprzód na trudnej drodze historii. Encyklika odpowiada na pokusę naszego czasu. Ponieważ chrześcijanie są sympatyczni, gdy działają w wolontariacie i zajmują się ubogimi, a stają się antypatyczni, gdy mówią o naturalnej rodzinie, rozwodach, eutanazji, komórkach macierzystych, klonowaniu możemy mieć pokusę, by stwierdzić, iż lepiej jest poprzestać na praktykowaniu miłości bez mówienia o prawdzie. Jest to pokusa pewnego rodzaju moratorium na prawdę w czasach relatywizmu, który redukuje chrześcijaństwo do filantropii. Taka pokusa skrywa się także w postawie wielu tzw. katolików dojrzałych, którzy zakładają tłumik na podstawowe idee NSK, żeby nie podejmować tematów etycznie drażliwych i nie rozmijać się z dominującym myśleniem scjentystycznym. Bez siły miłości (nie w znaczeniu dobroczynności, opieki, ale miłości właśnie) i bez światła chrześcijańskiej prawdy człowiek nie potrafi utrzymać się w sobie, gubi się, rozpada. Zasługą CV jest przezwyciężenie (już zapoczątkowane przez Jana Pawła II w EV) oddzielania tematów życia i rodziny od tematów sprawiedliwości społecznej i pokoju oraz jasne stwierdzenie, że dziś kwestia społeczna jest kwestią antropologiczną. W odniesieniu do tej tematyki w ciągu minionych 20 lat nasze

20 20 Społeczeństwo 21 (2011) nr 1 czasopismo konsekwentnie rozwijało uważne rozeznanie społeczne, nie ulegając modom, a przede wszystkim nie rezygnując z mocnego zakotwiczenia nauki społecznej w wizji duchowej, nie zaś ideologicznej. Całą encyklikę CV można odczytać w świetle słynnego ustępu GS 22: jedynie Chrystus objawia w pełni człowieka człowiekowi i pozwala mu utrzymać się jako całości. My chrześcijanie wiemy, że nie można zbudować społeczeństwa doskonałego. Społeczeństwo definitywnie zbawione w historii nie istnieje, co ma związek z grzechem pierworodnym. Idea postępu zrodziła się z chrześcijaństwem, ale idea zbiorowego, zaprogramowanego zbawienia nie jest chrześcijańska: należy ona do kategorii tych urojeń ideologicznych, które w imię sprawiedliwości i doskonałego społeczeństwa zamykają ludzi w obozach albo deportują na Syberię. Joachim z Fiore w XII w. ze swoim millenaryzmem i ideą trzeciego wieku, epoki Ducha Świętego (po epoce Ojca i epoce Syna), jest u podstaw wielu późniejszych ideologicznych eschatologii. Idea Joachima przejdzie od franciszkanów duchowych ze średniowiecza do odrodzenia, gdzie jest Campanella ze swoim Miastem Słońca, potem do oświecenia i Lessinga z jego Wychowaniem rodzaju ludzkiego, potem do masonerii, mesjańskiego socjalizmu, Trzeciej Międzynarodówki Lenina, Trzeciego Rzymu Mussoliniego, Trzeciej Rzeszy Hitlera. Oczekiwanie Joachima z Fiore na nowy wiek doskonałości mogło mieć dwa przeciwne skutki. Z jednej strony mogło promować surowość życia duchowego w opozycji do światowego stylu Kościoła, i to leżało w jego zamiarach. Mogło też jednak, przeciwnie, wspierać nową wiarę eschatologiczną, która prowadziłaby do zinterpretowania sekularyzacji jako nadejścia królestwa Bożego na ziemi. Według Augustyna nie jest możliwa doskonałość człowieka w ziemskim bytowaniu. Do końca czasów będzie istnieć dialektyka civitas Dei i państwa tego świata, miłości Boga i miłości samego siebie, łaski i grzechu. Łudzić się jak Joachim z Fiore, że można urzeczywistnić królestwo Boże na ziemi pod kierunkiem mnichów,